Нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін жетілдіру жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Қаржы туралы жалпы ұғым және оны басқарудың негіздері
1.1 Қаржының экономикалық мәні және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қаржның атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қаржының басқа экономикалық категориялармен байланысы ... ... ... ... .13
2. Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы және оның қызметін
талдау
2.1 Макроэкономикалық даму жағдайындағы мемлекеттік қаржының
қызметтері және рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі және оның негізгі
буындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Нарықтық қатынастардағы халықтың қаржыгерлікті жүргізу
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3. Нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін жетілдіру
жолдары
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.2 Мемлекеттік қаржы саясаты және қаржы жүйесін жетілдірудің негізгі
бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Қаржы туралы жалпы ұғым және оны басқарудың негіздері
1.1 Қаржының экономикалық мәні және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қаржның атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қаржының басқа экономикалық категориялармен байланысы ... ... ... ... .13
2. Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы және оның қызметін
талдау
2.1 Макроэкономикалық даму жағдайындағы мемлекеттік қаржының
қызметтері және рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі және оның негізгі
буындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Нарықтық қатынастардағы халықтың қаржыгерлікті жүргізу
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3. Нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін жетілдіру
жолдары
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.2 Мемлекеттік қаржы саясаты және қаржы жүйесін жетілдірудің негізгі
бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарды. Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге аырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның ңс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарынкөре білудің маңызы зор.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымның мән-мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуы қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан шаруашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің негізгі әдісі – материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қолданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі
әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады.
Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
«Қаржы» ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Мемлекет қаржысы әдетте мемлекеттік бюджетке шоғырландырылады. Мемлекеттік бюджетте әртүрлі қаржы көздері жинақталып және шоғырланып, белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің әртүрлі қызметтеріне жұмсалынып отырады. Жалпы кез-келген мемлекет макроэкономикалық даму жағдайында өз қаржы қорларының толықтығы мен жеткіліктігінсіз өзге мемлекеттермен қатынастарға түсе алмайды, өзіндік қаржы-несие жүйесін құра алмайды және өндірісін дамыта алмайды. Демек мемлекет дамуының ерекше маңызды бағыты және жолы ол мемлекет қаржы қорларына тікелей байланысты. Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан бастап, елдің қаржы жүйесін қалпына келтіруге және жетілдіруге, қаржыларды жинақтаудың негізгі бөлімі – салық жүйесі мен салық қызметін дұрыс жолға қоюға, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайын жақсарту мен дамытуға ерекше көңіл бөліп отыр. Алайда бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық жүйеде мәселелер де аз емес.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарды. Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге аырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның ңс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарынкөре білудің маңызы зор.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымның мән-мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуы қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан шаруашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің негізгі әдісі – материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қолданылады, ол нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі
әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады.
Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттеріне салық төлемдерін аудару; қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
«Қаржы» ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша айналымын ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Мемлекет қаржысы әдетте мемлекеттік бюджетке шоғырландырылады. Мемлекеттік бюджетте әртүрлі қаржы көздері жинақталып және шоғырланып, белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің әртүрлі қызметтеріне жұмсалынып отырады. Жалпы кез-келген мемлекет макроэкономикалық даму жағдайында өз қаржы қорларының толықтығы мен жеткіліктігінсіз өзге мемлекеттермен қатынастарға түсе алмайды, өзіндік қаржы-несие жүйесін құра алмайды және өндірісін дамыта алмайды. Демек мемлекет дамуының ерекше маңызды бағыты және жолы ол мемлекет қаржы қорларына тікелей байланысты. Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан бастап, елдің қаржы жүйесін қалпына келтіруге және жетілдіруге, қаржыларды жинақтаудың негізгі бөлімі – салық жүйесі мен салық қызметін дұрыс жолға қоюға, кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайын жақсарту мен дамытуға ерекше көңіл бөліп отыр. Алайда бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық жүйеде мәселелер де аз емес.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы.
2. Амрекулов Н. «Қаржы жүйесін ұйымдастыру және бюджет жүйесі»
Экономика-2006 ж. Оңтүстік Қазақстан облысының және Қазақстан
Республикасының статистикалық мәліметтері.
3. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы-2005ж.
4. // Қазақстан жоғары мектебі 2005ж.
5. Ысқақов Д. «Ілгерілеу бар, баяулы байқалады» // Қаржы-қаражат
№5- 2006ж.
6. Жанибеков С. «Бюджеттің орындалуын қалай көтеру керек?» Қазақстан
қаржысы. №8-2006ж.
7. «Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі» // Егемен Қазақастан
2006ж. қараша.
8. «Облыс бюджетінің басты бағыты» // Оңтүстік Қазақстан 2007 ж. қазан.
9. «Мемлекеттің қаржы саясаты» // Хабаршы №11-2007ж.
10. «Қаржы жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары» // Хабаршы №9-2006ж.
11. 2007жылғы Шымкент қаласының бюджеті. 2007ж. қыркүйек.
12. Иманбердиев Б.Ж. «Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясаттың экономикалық өсу нәтижелері» Статистика №2-2007ж.
13. Жүнісова Н.А. «Бюджет саясаты» Саясат, №1-2007ж.
14. «Салық – халық несібесі» // Егеменді Қазақстан, 2007ж. 1 қазан.
15. Кадырбекова М. «Преодоление малежного баланса и дефицита госбюджета», Алматы 2006ж.
16.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы.
2. Амрекулов Н. «Қаржы жүйесін ұйымдастыру және бюджет жүйесі»
Экономика-2006 ж. Оңтүстік Қазақстан облысының және Қазақстан
Республикасының статистикалық мәліметтері.
3. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы-2005ж.
4. // Қазақстан жоғары мектебі 2005ж.
5. Ысқақов Д. «Ілгерілеу бар, баяулы байқалады» // Қаржы-қаражат
№5- 2006ж.
6. Жанибеков С. «Бюджеттің орындалуын қалай көтеру керек?» Қазақстан
қаржысы. №8-2006ж.
7. «Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі» // Егемен Қазақастан
2006ж. қараша.
8. «Облыс бюджетінің басты бағыты» // Оңтүстік Қазақстан 2007 ж. қазан.
9. «Мемлекеттің қаржы саясаты» // Хабаршы №11-2007ж.
10. «Қаржы жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары» // Хабаршы №9-2006ж.
11. 2007жылғы Шымкент қаласының бюджеті. 2007ж. қыркүйек.
12. Иманбердиев Б.Ж. «Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясаттың экономикалық өсу нәтижелері» Статистика №2-2007ж.
13. Жүнісова Н.А. «Бюджет саясаты» Саясат, №1-2007ж.
14. «Салық – халық несібесі» // Егеменді Қазақстан, 2007ж. 1 қазан.
15. Кадырбекова М. «Преодоление малежного баланса и дефицита госбюджета», Алматы 2006ж.
16.
Аннотация
Курстық жұмыста қаржы – экономикалық категория ретінде қаржының
экономикалық мазмұны мен қажеттілігі, басқа экономикалық категориялармен
байланысы және макроэкономикалық даму жағдайындағы қызметтері жағынан
ашылды.
Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы мен халықтың қаржыгерлікті
жүргізу құндылықтары және нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін
жетілдіру жолдары, қаржы секторының бәсекеге қабілеттілік мәселелері
қарастырылды.
Курстық жұмыс 36 бет комьютерлік тексте берілген, 4 сызба және 1
кесте, 12 түрлі әдебиет және 8 мерзімдік басылым қолданылды.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Қаржы туралы жалпы ұғым және оны басқарудың негіздері
1.1 Қаржының экономикалық мәні және қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қаржның атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі
... ... ... ... ... ..10
1.3 Қаржының басқа экономикалық категориялармен байланысы
... ... ... ... .13
2. Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы және оның қызметін
талдау
2.1 Макроэкономикалық даму жағдайындағы мемлекеттік қаржының
қызметтері және рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..16
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі және оның негізгі
буындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Нарықтық қатынастардағы халықтың қаржыгерлікті жүргізу
құндылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .24
3. Нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін жетілдіру
жолдары
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Мемлекеттік қаржы саясаты және қаржы жүйесін жетілдірудің негізгі
бағыт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарды. Қаржы – нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге аырудың
құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің,
оның ңс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарынкөре білудің маңызы зор.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің
мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы
ғылымның мән-мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша
қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуы қаржының
объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса
алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан
шаруашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің
негізгі әдісі – материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қолданылады, ол
нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын
олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі
әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады.
Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары;
негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты
(пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның
қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттеріне салық төлемдерін аудару;
қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден
баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-
қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі
болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында
ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Мемлекет қаржысы әдетте мемлекеттік бюджетке шоғырландырылады.
Мемлекеттік бюджетте әртүрлі қаржы көздері жинақталып және шоғырланып,
белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің әртүрлі қызметтеріне жұмсалынып
отырады. Жалпы кез-келген мемлекет макроэкономикалық даму жағдайында өз
қаржы қорларының толықтығы мен жеткіліктігінсіз өзге мемлекеттермен
қатынастарға түсе алмайды, өзіндік қаржы-несие жүйесін құра алмайды және
өндірісін дамыта алмайды. Демек мемлекет дамуының ерекше маңызды бағыты
және жолы ол мемлекет қаржы қорларына тікелей байланысты. Қазақстан
Республикасы егемендігін алғаннан бастап, елдің қаржы жүйесін қалпына
келтіруге және жетілдіруге, қаржыларды жинақтаудың негізгі бөлімі – салық
жүйесі мен салық қызметін дұрыс жолға қоюға, кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржылық жағдайын жақсарту мен дамытуға ерекше көңіл бөліп отыр. Алайда
бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық жүйеде мәселелер де аз емес.
1. Қаржы туралы жалпы ұғым және оны басқару негіздері
1.1 Қаржының экономикалық мәні және қажеттілігі
Қаржы (қолма-қол, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан)
қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып
көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына
көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты.
Бүгінде қаржы терминін күрделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кітап
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға
болады.
Қаржы туралы жұмыстың (Афин республикасының кірістері туралы)
алғашқы авторы Ксенофонт ( б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің ( б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы
оның Афиннің мемлекеттік құрылысы атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғаммен экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
• әртүрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің
пайдасына қайта бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын
есепке алады;
• кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүдделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне
бағынады;
• өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін
тудырады. Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға
натуралдық қатынастар сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы
да көбінесе натуралдық сипатта болды. Капиталистік шаруашылық тауар-
ақша шаруашылығы болып табылады. Тиісінше мемлекеттің табысы да
ақша нысанында қалыптасады;
• егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне
қызмет ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады.Қаржының құндық бөлу стадиясында жұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан кредиттен, жалақыдан және бағадан айтарлықтай
айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып
табылады.Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының
айырмашылығы, олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол
себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі
шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек
нәтижелерін өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш- жігерге
баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті
қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-
сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау
және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі
әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысытүрінде болып жатады.
Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары;
негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты
(пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның
қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттеріне салық төлемдерін аудару;
қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден
баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-
қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі
болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында
ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалпнуға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі – оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қарларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығын, мысалы, шығындардың түрлерін
ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша нысанында
өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау, ақшалай
түсімді есепке алу ман сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан ла, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы мен экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдерді әр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының қаржы нысандарын өзгертеді және т.б.
Шаруашылық жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік
қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың
қажеттеріне бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның
ақша қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы –
табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін
қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау.
Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының
өзгеруіне жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлект өзінің ішкі және сыртқы
саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Сызба-1
Қаржы қажеттігінің факторлары
1.2 Қаржының атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын,
мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлігіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамауға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мәні ең
алдымен бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы – шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулымақсатты ақша қорлары нысанында пайдалынылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі – ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн – ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процесінде ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқв бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқтыэкономикалық категориялармен тығыз
байланысты дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық – заттай нысандағы өнімді түпкілікті тұтынуды
қамтамасыз ету ұдайы өндіріс қатысушыларының ақшаға деген әр түрлі
қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге
асырылад:
– қаржылық-бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
– несиелі-банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше:
– қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
– қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір
стадиясына ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет көрсетеді;
– қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорлады жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс сферасында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнының бір бөлігін алады. Бұл процесс
қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау арқылы
жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең алдымен,
мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті түрде сан
алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппаратты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиәімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық
жағынан аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с.
бағытталады. Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану
түрінде жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және
пайдалану арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пйда болуына себепші
болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылыудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомостволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барысына: өнімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке ақы
төлеуге осылайша ықпал жасалады;
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттарының бизнес-жоспардың немесе құрылыс қарқынының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
несиелік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылығы, ақылығы қағидаттарынан көрінеді.
Қаржы ұдайы өндіріс процесіне екі түрлі ықпал жасайды:
а) сан жағынан, бұл бөлгіштік процестің үйлесімдерімен
сипатталады;
ә) сапа жағынан, бұл қаржының шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдық мүдделеріне ықпалымен сипатталады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
– қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
– кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы экономикалық
өсудің ара салмағын қамтамасыз етеді;
– қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
– қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының дамуына
мүмкіндік туғызады.
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын қамтамасыз
етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және әлеуметтік
дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің өзара теңдестірілуіне
қол жетеді; қаржы тұтқаларын жоспарлы пайдалану қоғамдық ұдайы өндіріске
қаржының ынталандырғыш рөлін күшейтуге арналған негізгі қаржылық
көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып анықтауға жағдай жасайды.
Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының
рөлін үш бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерімен
қамтамасыз ету тұрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану
тұрғысынан;
3) қаржының әлеуметтік-экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде
4) пайдалану тұрғысынан.
1.3 Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Осыған байланысты ол түрлі
экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады, бұлардың әрқайсысы
ерекше, тек өзіне тән рөлдері орындайды. Қаржы құндылық бөлу процесіне
қатыса отырып, баға, жалақы, кредитсияқты категориялармен өзара тығыз
байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды. Бұл ақша категориялары ұдайы
өндіріс циклінің басқа стадияларындағыдай сонымен бірге бөлгіштік процеске
де қатысады. Алайда олардың қатысу өлшемі мен нысандары бірдей емес. Жеке
экономикалық категориялардың ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында
қатысу дәрежесі әр түрлі. Аталған категориялардың әрқайсысы тек оған тән
әдістермен қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлудің біркелкі процесіне
қатыса отырып, бөлгіштік және басқа ұдайы өндірістік қатынастардың
жүйесінде өзінің ерекше орнын алады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді. Ұлттық
байлық бөлінгенге дейін және қайта бөлінегенге дейін тауар сатылуы тиіс.
Баға өнім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін алдын ала анықтайды
және одан әрі бөлінетін процестің алғашқы негізі болып саналады. Бөлініс
процесінде еңбектің қоғамдық қажетті шығындарымен анықталатын құннан
бағаның ауытқуы пайда болуы мүмкін, мұның нәтижесінде бірқатар
өндірушілерде көп құн, басқаларында аз құн өткізіледі. Мұндай жағдайда
қайта бөлгіштік процеске өзінің әдістерімен қаржы араласады: ол құнның бір
бөлігін (мысалы, акциздердің, экспортқа немесе импортқа салынатын
салықтардың, кеден баждарының көмегімен) алады немесе құнның кем алынған
бөлігін субвенциялар, бюджеттік немесе салалық қаржыландыру жолымен алып
береді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет бағалардың саясатын жүргізгенде
реттелетін бағалар, әлеуметтік тұрғыдағы төмен бағалар, жоғарысұраныммен
анықталатын баға – монополиялық бағаларды әдейі белгілей алатынын есте
ұстаған жөн. Нарық жағдайында тауарлардың, қызмет көрсетудің сұранымы мен
ұсынымы қалыптастыратын еркін бағалар басым болады.
Қаржы көмегімен шаруашылық жоспарларымен және үйлесімдерімен
белгілеген құн қозғалысының шарттарын ескере отырып бөлудің бағамен
басталған процесі түзетіледі. Егер бағаның көмегімен өнімді өткізуден
түсетін жалпы түсім-ақша қалыптасатын болса, қаржылық бөлу бұл түсім-ақшаны
одан әрі бөлуге арналған мақсатты ақша қорлары бойынша бөлшектейді. Сөйтіп
бөлудің қаржылық әдістері анағұрлым иілгіш келеді, олар бұлпроцестегі үлкен
атаулы сипатты қамтамасыз етеді. Қаржы бағамен негізі қаланған үйлесімдерді
нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағамен бөлуден айырмашылығы сол, бағамен
бөлудің объектісі жалпы қоғамдық өнімнің тек бір бөлігінің болатындығы
(бағаның құннан ауытқу бөлігі). Бағамен бөлуге қатысты қаржылық бөлу
қайталама болып табылады.
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық
бөлудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры
еңбекке ақы төлеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Бұл категориялар жұмыс күшінің ұдайы өндіріс процесін ынталандырады.
Материалдық өндіріс сферасында еңбекке ақы төлеу қоры (жалақы қоры)
қаржының көмегімен өнімді өткізуден түскен түсім-ақшадан бөлінеді. Бұл қор
өндірілген өнімнің көлеміне қарай қалыптасуы мүмкін. Шаруашылық практикада
табыс категориясын пайдаланған жағдайда еңбекке ақы төлеу қоры қол жеткен
қаржы нәтижелерімен тығыз байланысты үйлесімде қалыптасады.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның
әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына
әсері бұрынғыдан бетер арта түседі.
Ұлттық татысты бөлудің нәтижесі болып табылатын еңбекке ақы төлеумен
өзара әрекеттесе отырып, қаржы оны салықтар, қарыздар және ақша ресурстарын
жалпымемлекеттік қорға қаражаттарды жұмылдырудың басқа әдістері, зейнетақы,
сақтандыру қорына төленетін жарналар арқылы ішінара қайта бөлуді қамтамасыз
етеді.
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қоры елеулі
дәрежеде бюджет қаражаттары есебінен қалыптасатындықтан және тиісті
бюджеттің қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен
еңбекке ақы төлеудің байланысы көрнекі болады.
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндедегі еңбекке ақы төлеу
жасалған өнімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни
қызметкердің бөлудегі қатысу шегін анықтайды, ал қаржы жалақы қорын немесе
еңбекке ақы төлеу жөніндегі қорды қалыптастырады.
Еңбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен қызметтерге
ақы төлеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; несиелік әдіспен – банктерге салынған салымдар, мемлекеттік
қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жұмылдырылады.
Жалақы мен қаржының іс-әрекет етуінің айырмашылығы:
1) қаржылық бөлудің шекарасы анағұрлым кең; жалақы тек еңбек шығындарын
өтеуге қатысты;
2) қаржы құнның біржақты қозғалысына қатысады, ал жалақы оның ыңғайласпа
қозғалысына – еңбек құнына және оның ақшалай өтемақысына қатысты.
Жалақы көмегімен v толық және m ішінара бөлінеді. Қаржының көмегімен
қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қорын
құрайды. Жалақы – салық төлеудің негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары
болып табылады, ал жалақы қоры оны үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының
көзі бола бастайды. Сонымен бірге қарастырылып отырған категориялардың іс-
қимыл сфералары мен іс-қимыл уәждері айтарлықтай ажыратылады. Қаржының іс-
қимылы еңбекке ақы төлеуге қарағанда кеңірек, өйткені қаржы бүкіл қоғамдық
өнімді, ал еңбекке ақы төлеу тек қажетті өнімді және қосымша өнімнің бір
бөлігін бөледі.. Еңбекке ақы төлеу оның өнімділігін ынталандырады, ал қаржы
қаржы механизмі арқылы оның дамуын жандандыра отырып, бүкіл қоғамдық
өнімге ықпал етеді
Қоғамдық өнім құнын бөлуге несие де қатысады. Әр қайта бөлгіштік
процестер несие қатынастарының сферасында ағылып жатады. Қаржыдағы сияқты
несие қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты,
мемлекетті ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін
несиелік деп аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.
Сонымен қатар қаралып отырған категориялардың арасында белгілі бір
айырмашылықтар да бар. Егер қаржы қоғамдық өнімді бөлетін және қайта
бөлетін болса, несие қаржы бастаған бөлуді жалғастыра отырып тек қайта
бөлуге қатысады. Несиенің объектісі осы мезетте уақытша бос болып келетін
құнның бір бөлігі болып табылады, бұл ақшаны қажетсініп отырған шаруашылық
органдары мен халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құнды несие
қорына шоғырландыруға мүмкіндік береді. Жинақталған ақша қаражаттарын
пайдалану әдісі айтарлықтай айырмашылық болып табылады: қаржыландыру
қарыжаттарды өтеусіз және мерзімсіз тәртіппен бағыттауды шамаласа,
несиелендіру қайтарымдылық, мезгілдік, ақылық жағдайларында жүргізіледі;
несиенің аса маңызды қағидаты – берілетін несиенің материалдық
қамтамасыздығы.
Қаржы есеп-қисаптармен және есеп айырысу жүйесімен өте тығыз байланысты,
өйткені олардың іс-әрекет етуі жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы өзара есеп айырысуға негізделген. Есеп-қисаптар экономикалық
категориялар емес, олар аталған – аталған категориялардыіске асырудың
құралы. Бұл жерде ақшаның айналыс құралы және төлем құралы ретіндегі
функциясы пайдаланылады. Қаржылық операциялардың уақтылы жасалуы, мақсатты
қорлардың қалыптасуы, қаржы ресурстарының қажетті бағыттар бойынша
кедергісіз қозғалуы есеп-қисаптардың айқындығына байланысты болып келеді.
Ақшалай есеп-қисаптар коммерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруды жүзеге
асырудың маңызды буыны болып табылады. Олардың қалыпты жұмыс істеуі ұдайы
өндіріс пен құндық экономикалық категориялардың бағаның, қаржының,
кредиттің, еңбекке ақы төлеудің іс-қимылының өте қажетті шарты болып
табылады.
Экономикалық категориялардың өзара іс-қимылы туралы қаралған негізгі
қағидалары оларды ұдайы өндірісті басқарудыңпрактикасында, оны жүзеге
асырудың барысын бақылауда жэне оның тиімділігін ынталандыруда пайдалануға
келісілген, өзара үйлесілген тәсілдемені қажет етеді.
2. Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы және
оның қызметін талдау
2.1 Макроэкономикалық даму жағдайындағы мемлекеттік қаржының
қызметтері және рөлі
Мемлекет қаржысыз өмір сүре алмайды. Мемлект өз функцияларын жүзеге
асыру үшін, әр түрлі әлеуметтік топтарды, халықтың қажеттіліктері мен
сұраныстарын қанағаттандыру және жүзеге асыру үшін кең көлемде қаржылық
ресурстарды қажетсінеді және қаржы ағымдарын іздестірудің көптеген
бағыттарын қарыстырады, саясат жүргізеді.
Мемлекет тарапынан экономикалық процерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі реттеу мемлекеттік
реттеу нысанында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі
буындарына қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өздері жасап, пайдаланатын әдістерімен сипатталады. Екінші
нысан қоғамдық өндірістің даму процесіне мемлекеттің саналуан экономикалық
тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын бейнелейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық сфералары мен
буындары қатысады, оның үстіне қаржы жүйесінің әр буыны ықпалының
өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика арақатынастарының ( ұдайы
өндірістік, салалық, аймақтық және т.т.) сан алуан түрлері реттеледі.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу- бұл макроэкономикалық тепе-
теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін,сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші
субъектіге мемлекеттік қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін
мақсатты және дәйекті қолдану процесі. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет
тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға керек бағытта түзетіп отыруды
талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.
Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге
асырудың алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарының іс-әрекетін есепке
алу.
2. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті түдделерін білдіретін қоғам
дамуының ғылыми негізделген стратегиялық бағдарламасын әзірлеу.
Мемлекеттік борыш және оны басқару. Мемлекеттік несиелеу
қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыштүзіледі. Мемлекеттік борыш-бұл
алынған және белгілі бір күнде өтелмеген мемлекеттік қарыздардың сомасы (
олар бойынша есептелген пайыздырды қоса). Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы
өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша
ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды
пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногіне,қарыз валютасына және
басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш болып ажыратылады. Күрделі
мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық
міндеттемелерінің бүкіл сомасын бұл міндеттемелер бойынша есептелген
пайыздарды қоса ) айтады. Ағымдағы борыш-бұл мемлекеттің барлық борышқорлық
міндеттемелері бойынша несиегерлерге табыс төлеу және мерзімі келген
міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш өз кезегінде тікелей
Үкіметтің,Ұлттық банктің және Үкіметтің кепілдігі уәдесін алған
кәсіпорындардың борышы болып бөлінеді. Егер борышты несиегерлердің түрлері
( типтері) бойынша өзара бөліске салсақ көбінесе Дүниежүзілік банкке,
Халықаралық валюта қорына және Қазақстандық экспортты қаржыландыратын
ұйымдарға қарыз. Қарыз алудың едәуір көлемі жеке несиелерге де тиеді.
Бұлар көбінесе Қазақстанның бағалы қағаздарын – қазынашылық
міндеттемелерді, Ұлттықбанктің ноттары мен еурооблигацияларын сатып алатын
шетелдік жеке және заңды ұйымдар. Орналастырылған еурооблигацияларды өтеу
мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын жығыстардың негізгі
баптарының бірі болып отыр.
Елдің экономикасының көлемімен салыстырғандағы оның сыртқы борышының
мөлшері туралы түсінікті Дүниежүзілікбанктің сыныптамасы негізінде жасауға
болады.Осы халықаралық қаржы ұйымының анықтауы бойынша мемлекеттің берешегі
төмен деп есептелінеді, егер:
а) жалпы сыртқы борыштың жалпы ішкі өнімге қатысы 48% аспаса
(Қазақстанда – 33,8);
ә) жалпы сыртқыборыштың экспортқа қатысы – 132 (бізде – 113);
б) берешекке қызмет көрсету сомасының экспортқа қатысы – 18
(22,8);
в) сыйақы (мүдде) төлемдерінің экспортқа қатысы – 12 (5,1).
Сөйтіп, егер мезгілі өткен төлемдердің көптігін есепке алмасақ,
Қазақстанның берешегін әзірше төмен деп санауға болады. Бірақ республика
борышының жоспарлы өсіп отырғанын ескерсек ахуалдың нашарлауы мүмкін.
Жалпы мемлекттік қаржы жүйесінің құрамы – бұл қаржы қатынастарының
әр түрлі сфералары мен буындарының жиынтығы, қатынастардың бұл процесінде
түрлі ақша қорлары құрылып, пайдаланылады. Нәтижесінде ол өзінің ықпалымен
бүкіл экономиканы қамтиды. Қаржы қатынастарының сфералары мен буындары
өзара тығыз байланыста болады және елдің бірыңғай қаржы жүйесінің құрамын
құрайды. Сонымен бірге қаржы қаржы құрамын мемлекеттің қаржы саясатын
жүзеге асыруға қызмет ететін нақтылы қаржы органдары болып табылатын қаржы
жүйесінен ажырата білген жөн.
Бүгінгі Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы, жоғарыда атап
өтілгендей, қаржы қатынастардың біршама дербес мына сфераларынан тұрады:
• мемлекеттік бюджет жүйесі;
• арнаулы бюджеттен қорлар;
• мемлекеттік кредит;
• жергілікті қаржы;
• шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
• халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпы мемлекеттік, яғни
орталықталықтандырылған қаржыларға жатады және макродеңгейдегі экономика
мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және
макродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және Бюджет жүйесі туралы, Жергілікті өкілді және атқарушы органдары
туралы, Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігі сәйкес
Қаазақстан Республикасының Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізгенде,
ақша айналысын реттегенде, қаржы ресурстарын басқарғанда қаржы
қатынастарына тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол
Қаржы мистрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюта-қаржы қатынастарына,
экономиканың қажеттіліктерін қаржыландыруға арналған сырттан қарыз алуға
қатысады. Сондықтан Ұлттық банктің бас шаруашылық ықпалының тиімділігі
мемлекеттің бірыңғай қаржы-несие саясатын жүргізетін субъектілер қаржысының
жай-күйінде көрініп, білінеді.
2. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі және оның негізгі
буындары
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын
қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың
жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде тар мағынада, тек
мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл
жеткіліксіз.
Сонымен бірге жалпы интитуционалдық тұрғыдан алғанда қаржы мекемелерінің
жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы екенін шығармаған
жөн.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген жоғарыда келтірілген
анықтамасында қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық
процестегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі
қойылған. Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынадайүш бөлікті қамтиды:
1) қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) ақша қорларының жиынтығы;
3) басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Сызба-2
Қаржы жүйесінің функциялық белгісі (критерийі)
бойынша құрылымы
Қаржы жүйесі
Қосалқы жүйелер
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған кіретін
элементтердің (қосалқы жүйелердің) байланысымен және оның қосалқы
жүйелерінің бірде-бірі өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы
бір жағынан, өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдереді және осы
қатынастар жүйесінің элементі болып келеді, екінші жағынан, өзінің
функциялық өзіндік ерекшелігі бар өзара байланысты элементтерден тұратын
жүйе болып табылады. Функциялық сыныптауға сәйкес қаржыларда функциялық
қосалқы жүйелер ретінде мыналарды айтуға болады: салық, бюджет, сыртқы
экономикалық, қаржылық жоспарлаудың (болжаудың), қаржылық бақылаудың және
басқа қосалқы жүйелері.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыста қаржы – экономикалық категория ретінде қаржының
экономикалық мазмұны мен қажеттілігі, басқа экономикалық категориялармен
байланысы және макроэкономикалық даму жағдайындағы қызметтері жағынан
ашылды.
Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы мен халықтың қаржыгерлікті
жүргізу құндылықтары және нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін
жетілдіру жолдары, қаржы секторының бәсекеге қабілеттілік мәселелері
қарастырылды.
Курстық жұмыс 36 бет комьютерлік тексте берілген, 4 сызба және 1
кесте, 12 түрлі әдебиет және 8 мерзімдік басылым қолданылды.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Қаржы туралы жалпы ұғым және оны басқарудың негіздері
1.1 Қаржының экономикалық мәні және қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қаржның атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі
... ... ... ... ... ..10
1.3 Қаржының басқа экономикалық категориялармен байланысы
... ... ... ... .13
2. Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы және оның қызметін
талдау
2.1 Макроэкономикалық даму жағдайындағы мемлекеттік қаржының
қызметтері және рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..16
2.2 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі және оның негізгі
буындары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Нарықтық қатынастардағы халықтың қаржыгерлікті жүргізу
құндылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .24
3. Нарық жағдайындағы қаржының экономикалық рөлін жетілдіру
жолдары
3.1 Қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Мемлекеттік қаржы саясаты және қаржы жүйесін жетілдірудің негізгі
бағыт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарды. Қаржы – нарықтық
қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге аырудың
құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің,
оның ңс-әрекет етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан
экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық
және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарынкөре білудің маңызы зор.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды,
табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы ұдайы өндірістің
мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы
ғылымның мән-мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша
қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдаланылуы қаржының
объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса
алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан
шаруашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Қаржы туралы ғылымда және қаржыны зерделеу кезінде танып білудің
негізгі әдісі – материалистік диалектикалық-тарихи әдіс қолданылады, ол
нақты тарихи жағдайларды ескере отырып, қаржы қатынастары мен құбылыстарын
олардың дамуы мен өзара байланыстылығы негізінде зерттеуді болжайды.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі
әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады.
Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары;
негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты
(пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның
қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттеріне салық төлемдерін аудару;
қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден
баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-
қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі
болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында
ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Мемлекет қаржысы әдетте мемлекеттік бюджетке шоғырландырылады.
Мемлекеттік бюджетте әртүрлі қаржы көздері жинақталып және шоғырланып,
белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің әртүрлі қызметтеріне жұмсалынып
отырады. Жалпы кез-келген мемлекет макроэкономикалық даму жағдайында өз
қаржы қорларының толықтығы мен жеткіліктігінсіз өзге мемлекеттермен
қатынастарға түсе алмайды, өзіндік қаржы-несие жүйесін құра алмайды және
өндірісін дамыта алмайды. Демек мемлекет дамуының ерекше маңызды бағыты
және жолы ол мемлекет қаржы қорларына тікелей байланысты. Қазақстан
Республикасы егемендігін алғаннан бастап, елдің қаржы жүйесін қалпына
келтіруге және жетілдіруге, қаржыларды жинақтаудың негізгі бөлімі – салық
жүйесі мен салық қызметін дұрыс жолға қоюға, кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржылық жағдайын жақсарту мен дамытуға ерекше көңіл бөліп отыр. Алайда
бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық жүйеде мәселелер де аз емес.
1. Қаржы туралы жалпы ұғым және оны басқару негіздері
1.1 Қаржының экономикалық мәні және қажеттілігі
Қаржы (қолма-қол, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан)
қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды қамтып
көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі
болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақша айырбасына
көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің және оның ресурстарға
қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты.
Бүгінде қаржы терминін күрделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кітап
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға
болады.
Қаржы туралы жұмыстың (Афин республикасының кірістері туралы)
алғашқы авторы Ксенофонт ( б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің ( б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы
оның Афиннің мемлекеттік құрылысы атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі қоғаммен экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Түрлі қоғамдық-экономикалық формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
• әртүрлі қоғамдық формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің
пайдасына қайта бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің қатынастарын
есепке алады;
• кез келген қоғамдық-экономикалық формацияларда қаржы билеуші таптың
мүдделерін қорғайтын мемлекеттің мақсаттары мен міндеттеріне
бағынады;
• өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін
тудырады. Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға
натуралдық қатынастар сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы
да көбінесе натуралдық сипатта болды. Капиталистік шаруашылық тауар-
ақша шаруашылығы болып табылады. Тиісінше мемлекеттің табысы да
ақша нысанында қалыптасады;
• егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптасқан өндірістік
қатынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне
қызмет ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады.Қаржының құндық бөлу стадиясында жұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан кредиттен, жалақыдан және бағадан айтарлықтай
айырмашылығы бар.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып
табылады.Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының
айырмашылығы, олардың әр түрлі деңгейі жағдайында өнім жасайды, ал сол
себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі
шығындарымен өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек
нәтижелерін өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш- жігерге
баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті
қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-
сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау
және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістегі
әр түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысытүрінде болып жатады.
Құбылыстар бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары;
негізгі капиталға жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты
(пайданы) бөлу және кәсіпорындарда, фирмаларда ішкішаруашылық арналымның
қорларын қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттеріне салық төлемдерін аудару;
қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден
баждарын төлеу және тағы басқа операциялар қолма-қол ақшасыз немесе қолма-
қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі
болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында
ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
Қаржы ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.
Қаржы – ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айрықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалпнуға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі – оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әрқашан ақшаның нақтылы
қозғалысымен аңғартып отырады.
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау
дұрыс болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар арқылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қарларының, атап
айтқанда табыстар мен қорланымдардың қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығын, мысалы, шығындардың түрлерін
ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша нысанында
өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау, ақшалай
түсімді есепке алу ман сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді.
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан ла, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияландырылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
тетігі, ақша қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол
өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қаржының қысқаша анықтамасын былайша
тұжырымдауға болады: қаржы – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерде және
мемлекетте ақшалай табыстар мен қорланымдарды қалыптастырумен, сонымен
бірге оларды ұдайы ұлғаймалы өндіріске, қоғамның әлеуметтік және басқа
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты жалпы қоғамдық
өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу
процесінде пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржының мәні ақша нысанындағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты тауар-ақша қатынастарының болуы мен экономикалық
заңдардың іс-әрекеті болып табылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақша қатынастарының
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды. Мемлекет қаржы
ресурстарының объективті қажеттігін ескере отырып, оларды пайдаланудың әр
түрлі нысандарын жасай алады: төлемдерді әр түрлі түрлерін енгізеді немесе
күшін жояды, қаржы ресурстарының қаржы нысандарын өзгертеді және т.б.
Шаруашылық жүргізу сферасында үнемі өзгеріп отыратын ұдайы өндірістік
қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып, қаржы өндіріс үйлесімдерін тұтынудың
қажеттеріне бейімдеуге мүмкіндік беруі үшін қажет. Бұл мақсатты арналымның
ақша қорларын қалыптастыру арқылы болады. Қаржының басты арналымы –
табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы мемлекет пен шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін
қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына бақылау жасау.
Қоғамдық қажеттіліктердің дамуы шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қарамағында жасалатын ақша (қаржы) ресурстарының құрамы мен құрылымының
өзгеруіне жеткізеді.
Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайға ықпал
етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлект өзінің ішкі және сыртқы
саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын қамтамасыз
ете алмайды.
Сызба-1
Қаржы қажеттігінің факторлары
1.2 Қаржының атқаратын қызметтері және экономикадағы рөлі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
айқын көрінеді. Қаржының мәнін толық ашу оның ұғымы мен қажеттігін ғана
емес, сонымен бірге қаржының қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын
анықтауды да талап етеді.
Қаржыға қатысты функция осы экономикалық категорияға тән қызмет тобын,
мәннің іс-қимылдағы көрінісін, сапаның өзіне тән категориялары кескінінің
айрықшалықты әдістерін білдіреді. Функцияда категорияның қоғамдық арналымы
қамтып көрсетіледі, оның экономикалық табиғаты ашылады.
Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік және ұдайы өндірістік тәрізді екі
тұжырымдамасы танылып отыр. Бірінші тұжырымдаманың жақтаушылары қаржы
қоғамдық өндірістің екінші стадиясында – ақша нысанындағы қоғамдық өнімнің
құнын бөлу процесінде пайда болады, қаржының бөлігіштік сипаты оның іс-
әрекет етуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бұл тұжырымдамауға сәйкес
қаржы екі функция орындайды: бөлу және бақылау.
Бөлгіштік қатынастардың ерекше сферасы ретінде қаржының мәні ең
алдымен бөлгіштік функцияның көмегі арқылы көрінеді. Тап осы функция арқылы
қаржының қоғамдық арналымы – шаруашылық жүргізудің әрбір субъектісін оған
қажет арнаулымақсатты ақша қорлары нысанында пайдалынылатын қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ету жүзеге асырылады.
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық жалпы өнім мен оның аса
маңызды бөлігі – ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігін
(мысалы, айналым қаражаттарын, мемлекеттік мүлікті сату операцияларын
шығарып тастағанда) бөлу және қайта бөлу процесінде пайдаланған кезде
көрінеді. Бұл функцияны қаржы өнімді өздігінше бөле береді деген мағынада
емес, қаржы тек жасалған өнімді бөлуді ғана ортақтастырып, жүзеге асырады
деп түсіну керек.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі немесе қайта бөлу болып
ажыратылады.
Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын
толтыру (өтеу) қоры (материалдық шығындар мен амортизациялық аударымдар)
шығарып тасталады және жаңадан жасалған құн – ұлттық табысты бөлудің
нәтижесінде мемлекеттің, өндірістік сфераның (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің) және халықтың алғашы табыстары қалыптасады, олар бөлудің
және қайта бөлудің күрделі процесінде ұшырайды, бұл процестерде маңызды
рөлді қаржы атқарады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты алғашқв бөлу кезінде
қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқтыэкономикалық категориялармен тығыз
байланысты дамиды.
Қайта бөлу салалық, сондай-ақ аумақтық тұрғыдағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер бойынша қоғамдық өнімді мүшелеудің сан алуан процесін қамтиды.
Мұның нәтижесінде натуралдық – заттай нысандағы өнімді түпкілікті тұтынуды
қамтамасыз ету ұдайы өндіріс қатысушыларының ақшаға деген әр түрлі
қажеттіліктері қанағаттандырылып отырады.
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге
асырылад:
– қаржылық-бюджеттік әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және
бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;
– несиелі-банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды
және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы – бір стадияның
емес, жалпы алғанда ұдайы өндірістің категориясы деп санайды, өйткені,
олардың пікірінше:
– қоғамдық ұдайы өндірістің барлық стадиялары бір-бірімен тығыз
байланысқан;
– қаржы қоғам қызметінің бүкіл сферасына – материалдық өндіріске,
айналыс пен тұтыну сферасына ене отырып, ұдайы өндірістің бір
стадиясына ғана емес, жалпы бүкіл бұл процеске қызмет көрсетеді;
– қаржы қоғамдық өндіріс қозғалысының барлық стадияларында
пайдаланылатын бақылаудың әмбебапты құралы болып табылады.
Ұдайы өндірістік тұжырымдамасы жақтаушыларының қаржының мәнін осылай
кеңінен ұғынуына сәйкес олар қаржыға мына функцияларды береді:
1) ақшалай табыстар мен қорлады жасау;
2) ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
3) бақылау функциясы.
Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс сферасында
жасалған қоғамдық жиынтық өнім құнының бір бөлігін алады. Бұл процесс
қаржының бірінші функциясын – ақша қорларын (табыстарды) жасау арқылы
жүзеге асады, бұл өзінің нақты түрдегі практикалық көрінісін, ең алдымен,
мемлекеттің салық саясатында табады. Нәтижесінде қоғамда дәйекті түрде сан
алуан ақша қорлары – орталықтандырылған (мемлекеттік бюджет),
орталықтандырылмаған (аймақтық және жергілікті деңгейдегі), мақсатты қорлар
және т.б. жасалады.
Бұл ақша қорларын (табыстарды) нақтылы пайдалану қаржының екінші
функциясы арқылы жүзеге асады, оның заттық мазмұны негізінен мемлекеттің
шығыстары саясатын жүргізгенде көрінеді. Ақша қорларының (табыстардың)
қаражаты қайта бөлу жолымен мемлекеттік аппаратты ұстауға, қоғамдық
өндірістің ұтымды әрі тиәімді құрылымын жасап, қолдауға, материалдық
жағынан аз қамтылғандарды қолдауды қамтамасыз етуге және т.с.с.
бағытталады. Сөйтіп, бөлу процесі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану
түрінде жүзеге асады. Қоғамдық өнімді ақша қорларын қалыптастыру және
пайдалану арқылы бөлу экономикалық қатынастардың пйда болуына себепші
болады.
Коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын жүзеге асыруға
байланысты болатын қаржының бақылау функциясын барлық ғылыми
тұжырымдамалардың өкілдері мойындайды. Қаржының бұл функциясы экономикалық
категория ретіндегі қаржыға тән қасиет және қаржының не бірінші, не екінші
функциясымен бір мезгілде жүзеге асады. Бақылау функциясы мазмұнының
нақтылы көрінісі мемлекеттің қаржы саясатын жүргізетін қаржы органдары
қызметінің барысында іске асады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылыудың мынадай түрлерін ажыратады:
қаржылық-шаруашылық бақылау. Оны фирмалардың, кәсіпорындардың,
бірлестіктердің, министрліктер мен ведомостволардың қаржы органдары ақша
қорларын бөлу жолымен жүргізеді. Ұдайы өндірістің бүкіл барысына: өнімді
шығару мен өткізудің ауқымына, өзіндік құн мен рентабелділікке, еңбекке ақы
төлеуге осылайша ықпал жасалады;
қаржылық-бюджеттік бақылау. Ол кәсіпорындар табысының (пайдасының) бір
бөлігін мемлекеттік бюджетке алу арқылы, сондай-ақ кәсіпорындар мен
құрылыстарды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Осылайша қаржы жүйесі
белгіленген төлемдердің бюджетке дер кезінде түсуін, сондай-ақ бюджет
қаражаттарының бизнес-жоспардың немесе құрылыс қарқынының орындалуына қарай
берілуін бақылайды;
несиелік-банктік бақылау. Ол фирмалар мен кәсіпорындарды несиелеу
арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда қаржының бақылау функциясы несие берудің
мезгілдігі, қайтарымдылығы, ақылығы қағидаттарынан көрінеді.
Қаржы ұдайы өндіріс процесіне екі түрлі ықпал жасайды:
а) сан жағынан, бұл бөлгіштік процестің үйлесімдерімен
сипатталады;
ә) сапа жағынан, бұл қаржының шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдық мүдделеріне ықпалымен сипатталады.
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан көрінеді:
– қаржы капиталдың айналымын тездете отырып, кәсіпорындардың,
фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің өсуіне жағдай жасайды;
– кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру арқылы экономикалық
өсудің ара салмағын қамтамасыз етеді;
– қаржы ұлттық табыстарға қорлану және тұтыну қорларының үйлесу
тиімділігін арттырудың экономикалық негізін жасайды;
– қаржы ұлттық экономикада меншіктің сан алуан нысандарының дамуына
мүмкіндік туғызады.
Сонымен бірге қаржы оңтайлы ұлттық шаруашылықтың ара салмағын қамтамасыз
етуде белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және әлеуметтік
дамудың индикативтік жоспарының басты элементтерінің өзара теңдестірілуіне
қол жетеді; қаржы тұтқаларын жоспарлы пайдалану қоғамдық ұдайы өндіріске
қаржының ынталандырғыш рөлін күшейтуге арналған негізгі қаржылық
көрсеткіштерді мемлекетке орталықтандыра отырып анықтауға жағдай жасайды.
Қаржы көмегімен жететін нәтижелерді бағалауға жалпы тәсілдеме қаржының
рөлін үш бағытта атқаруға мүмкіндік жасайды:
1) ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қажетті қаржы көздерімен
қамтамасыз ету тұрғысынан;
2) қаржыны қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттеу үшін пайдалану
тұрғысынан;
3) қаржының әлеуметтік-экономикалық дамудың ынталандырмасы ретінде
4) пайдалану тұрғысынан.
1.3 Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы
Қоғамдық өнімді бөлу процесі өте күрделі, мұның барысында өндірісте
жасалған құн шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, ал олардың
әрқайсысында мақсатты арналым бойынша бөлінеді. Осыған байланысты ол түрлі
экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады, бұлардың әрқайсысы
ерекше, тек өзіне тән рөлдері орындайды. Қаржы құндылық бөлу процесіне
қатыса отырып, баға, жалақы, кредитсияқты категориялармен өзара тығыз
байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды. Бұл ақша категориялары ұдайы
өндіріс циклінің басқа стадияларындағыдай сонымен бірге бөлгіштік процеске
де қатысады. Алайда олардың қатысу өлшемі мен нысандары бірдей емес. Жеке
экономикалық категориялардың ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында
қатысу дәрежесі әр түрлі. Аталған категориялардың әрқайсысы тек оған тән
әдістермен қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлудің біркелкі процесіне
қатыса отырып, бөлгіштік және басқа ұдайы өндірістік қатынастардың
жүйесінде өзінің ерекше орнын алады.
Баға – жұртқа мәлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек
өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына көшуін және сатып алу-
сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра
отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді. Ұлттық
байлық бөлінгенге дейін және қайта бөлінегенге дейін тауар сатылуы тиіс.
Баға өнім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін алдын ала анықтайды
және одан әрі бөлінетін процестің алғашқы негізі болып саналады. Бөлініс
процесінде еңбектің қоғамдық қажетті шығындарымен анықталатын құннан
бағаның ауытқуы пайда болуы мүмкін, мұның нәтижесінде бірқатар
өндірушілерде көп құн, басқаларында аз құн өткізіледі. Мұндай жағдайда
қайта бөлгіштік процеске өзінің әдістерімен қаржы араласады: ол құнның бір
бөлігін (мысалы, акциздердің, экспортқа немесе импортқа салынатын
салықтардың, кеден баждарының көмегімен) алады немесе құнның кем алынған
бөлігін субвенциялар, бюджеттік немесе салалық қаржыландыру жолымен алып
береді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет бағалардың саясатын жүргізгенде
реттелетін бағалар, әлеуметтік тұрғыдағы төмен бағалар, жоғарысұраныммен
анықталатын баға – монополиялық бағаларды әдейі белгілей алатынын есте
ұстаған жөн. Нарық жағдайында тауарлардың, қызмет көрсетудің сұранымы мен
ұсынымы қалыптастыратын еркін бағалар басым болады.
Қаржы көмегімен шаруашылық жоспарларымен және үйлесімдерімен
белгілеген құн қозғалысының шарттарын ескере отырып бөлудің бағамен
басталған процесі түзетіледі. Егер бағаның көмегімен өнімді өткізуден
түсетін жалпы түсім-ақша қалыптасатын болса, қаржылық бөлу бұл түсім-ақшаны
одан әрі бөлуге арналған мақсатты ақша қорлары бойынша бөлшектейді. Сөйтіп
бөлудің қаржылық әдістері анағұрлым иілгіш келеді, олар бұлпроцестегі үлкен
атаулы сипатты қамтамасыз етеді. Қаржы бағамен негізі қаланған үйлесімдерді
нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағамен бөлуден айырмашылығы сол, бағамен
бөлудің объектісі жалпы қоғамдық өнімнің тек бір бөлігінің болатындығы
(бағаның құннан ауытқу бөлігі). Бағамен бөлуге қатысты қаржылық бөлу
қайталама болып табылады.
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық
бөлудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры
еңбекке ақы төлеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды.
Бұл категориялар жұмыс күшінің ұдайы өндіріс процесін ынталандырады.
Материалдық өндіріс сферасында еңбекке ақы төлеу қоры (жалақы қоры)
қаржының көмегімен өнімді өткізуден түскен түсім-ақшадан бөлінеді. Бұл қор
өндірілген өнімнің көлеміне қарай қалыптасуы мүмкін. Шаруашылық практикада
табыс категориясын пайдаланған жағдайда еңбекке ақы төлеу қоры қол жеткен
қаржы нәтижелерімен тығыз байланысты үйлесімде қалыптасады.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның
әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына
әсері бұрынғыдан бетер арта түседі.
Ұлттық татысты бөлудің нәтижесі болып табылатын еңбекке ақы төлеумен
өзара әрекеттесе отырып, қаржы оны салықтар, қарыздар және ақша ресурстарын
жалпымемлекеттік қорға қаражаттарды жұмылдырудың басқа әдістері, зейнетақы,
сақтандыру қорына төленетін жарналар арқылы ішінара қайта бөлуді қамтамасыз
етеді.
Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қоры елеулі
дәрежеде бюджет қаражаттары есебінен қалыптасатындықтан және тиісті
бюджеттің қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен
еңбекке ақы төлеудің байланысы көрнекі болады.
Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндедегі еңбекке ақы төлеу
жасалған өнімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни
қызметкердің бөлудегі қатысу шегін анықтайды, ал қаржы жалақы қорын немесе
еңбекке ақы төлеу жөніндегі қорды қалыптастырады.
Еңбекке ақы төлеу тұтыну стадиясында, яғни тауарлар мен қызметтерге
ақы төлеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгілде оның белгілі бір бөлігі
қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сақтандыру жөніндегі жарналарды
төлеуі түрінде; несиелік әдіспен – банктерге салынған салымдар, мемлекеттік
қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды
сатып алу, лотереялар өткізу жолымен жұмылдырылады.
Жалақы мен қаржының іс-әрекет етуінің айырмашылығы:
1) қаржылық бөлудің шекарасы анағұрлым кең; жалақы тек еңбек шығындарын
өтеуге қатысты;
2) қаржы құнның біржақты қозғалысына қатысады, ал жалақы оның ыңғайласпа
қозғалысына – еңбек құнына және оның ақшалай өтемақысына қатысты.
Жалақы көмегімен v толық және m ішінара бөлінеді. Қаржының көмегімен
қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қорын
құрайды. Жалақы – салық төлеудің негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары
болып табылады, ал жалақы қоры оны үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының
көзі бола бастайды. Сонымен бірге қарастырылып отырған категориялардың іс-
қимыл сфералары мен іс-қимыл уәждері айтарлықтай ажыратылады. Қаржының іс-
қимылы еңбекке ақы төлеуге қарағанда кеңірек, өйткені қаржы бүкіл қоғамдық
өнімді, ал еңбекке ақы төлеу тек қажетті өнімді және қосымша өнімнің бір
бөлігін бөледі.. Еңбекке ақы төлеу оның өнімділігін ынталандырады, ал қаржы
қаржы механизмі арқылы оның дамуын жандандыра отырып, бүкіл қоғамдық
өнімге ықпал етеді
Қоғамдық өнім құнын бөлуге несие де қатысады. Әр қайта бөлгіштік
процестер несие қатынастарының сферасында ағылып жатады. Қаржыдағы сияқты
несие қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты,
мемлекетті ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін
несиелік деп аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.
Сонымен қатар қаралып отырған категориялардың арасында белгілі бір
айырмашылықтар да бар. Егер қаржы қоғамдық өнімді бөлетін және қайта
бөлетін болса, несие қаржы бастаған бөлуді жалғастыра отырып тек қайта
бөлуге қатысады. Несиенің объектісі осы мезетте уақытша бос болып келетін
құнның бір бөлігі болып табылады, бұл ақшаны қажетсініп отырған шаруашылық
органдары мен халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құнды несие
қорына шоғырландыруға мүмкіндік береді. Жинақталған ақша қаражаттарын
пайдалану әдісі айтарлықтай айырмашылық болып табылады: қаржыландыру
қарыжаттарды өтеусіз және мерзімсіз тәртіппен бағыттауды шамаласа,
несиелендіру қайтарымдылық, мезгілдік, ақылық жағдайларында жүргізіледі;
несиенің аса маңызды қағидаты – берілетін несиенің материалдық
қамтамасыздығы.
Қаржы есеп-қисаптармен және есеп айырысу жүйесімен өте тығыз байланысты,
өйткені олардың іс-әрекет етуі жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы өзара есеп айырысуға негізделген. Есеп-қисаптар экономикалық
категориялар емес, олар аталған – аталған категориялардыіске асырудың
құралы. Бұл жерде ақшаның айналыс құралы және төлем құралы ретіндегі
функциясы пайдаланылады. Қаржылық операциялардың уақтылы жасалуы, мақсатты
қорлардың қалыптасуы, қаржы ресурстарының қажетті бағыттар бойынша
кедергісіз қозғалуы есеп-қисаптардың айқындығына байланысты болып келеді.
Ақшалай есеп-қисаптар коммерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруды жүзеге
асырудың маңызды буыны болып табылады. Олардың қалыпты жұмыс істеуі ұдайы
өндіріс пен құндық экономикалық категориялардың бағаның, қаржының,
кредиттің, еңбекке ақы төлеудің іс-қимылының өте қажетті шарты болып
табылады.
Экономикалық категориялардың өзара іс-қимылы туралы қаралған негізгі
қағидалары оларды ұдайы өндірісті басқарудыңпрактикасында, оны жүзеге
асырудың барысын бақылауда жэне оның тиімділігін ынталандыруда пайдалануға
келісілген, өзара үйлесілген тәсілдемені қажет етеді.
2. Қазақстандағы қаржының нарықтық жағдайы және
оның қызметін талдау
2.1 Макроэкономикалық даму жағдайындағы мемлекеттік қаржының
қызметтері және рөлі
Мемлекет қаржысыз өмір сүре алмайды. Мемлект өз функцияларын жүзеге
асыру үшін, әр түрлі әлеуметтік топтарды, халықтың қажеттіліктері мен
сұраныстарын қанағаттандыру және жүзеге асыру үшін кең көлемде қаржылық
ресурстарды қажетсінеді және қаржы ағымдарын іздестірудің көптеген
бағыттарын қарыстырады, саясат жүргізеді.
Мемлекет тарапынан экономикалық процерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі реттеу мемлекеттік
реттеу нысанында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі
буындарына қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші
субъектілердің өздері жасап, пайдаланатын әдістерімен сипатталады. Екінші
нысан қоғамдық өндірістің даму процесіне мемлекеттің саналуан экономикалық
тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын бейнелейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеуге қаржы жүйесінің барлық сфералары мен
буындары қатысады, оның үстіне қаржы жүйесінің әр буыны ықпалының
өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика арақатынастарының ( ұдайы
өндірістік, салалық, аймақтық және т.т.) сан алуан түрлері реттеледі.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу- бұл макроэкономикалық тепе-
теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін,сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші
субъектіге мемлекеттік қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін
мақсатты және дәйекті қолдану процесі. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет
тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға керек бағытта түзетіп отыруды
талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.
Мына бастапқы негіздемелер мемлекеттік қаржылық реттеуді жүзеге
асырудың алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарының іс-әрекетін есепке
алу.
2. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті түдделерін білдіретін қоғам
дамуының ғылыми негізделген стратегиялық бағдарламасын әзірлеу.
Мемлекеттік борыш және оны басқару. Мемлекеттік несиелеу
қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыштүзіледі. Мемлекеттік борыш-бұл
алынған және белгілі бір күнде өтелмеген мемлекеттік қарыздардың сомасы (
олар бойынша есептелген пайыздырды қоса). Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы
өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша
ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды
пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногіне,қарыз валютасына және
басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш болып ажыратылады. Күрделі
мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық
міндеттемелерінің бүкіл сомасын бұл міндеттемелер бойынша есептелген
пайыздарды қоса ) айтады. Ағымдағы борыш-бұл мемлекеттің барлық борышқорлық
міндеттемелері бойынша несиегерлерге табыс төлеу және мерзімі келген
міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш өз кезегінде тікелей
Үкіметтің,Ұлттық банктің және Үкіметтің кепілдігі уәдесін алған
кәсіпорындардың борышы болып бөлінеді. Егер борышты несиегерлердің түрлері
( типтері) бойынша өзара бөліске салсақ көбінесе Дүниежүзілік банкке,
Халықаралық валюта қорына және Қазақстандық экспортты қаржыландыратын
ұйымдарға қарыз. Қарыз алудың едәуір көлемі жеке несиелерге де тиеді.
Бұлар көбінесе Қазақстанның бағалы қағаздарын – қазынашылық
міндеттемелерді, Ұлттықбанктің ноттары мен еурооблигацияларын сатып алатын
шетелдік жеке және заңды ұйымдар. Орналастырылған еурооблигацияларды өтеу
мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын жығыстардың негізгі
баптарының бірі болып отыр.
Елдің экономикасының көлемімен салыстырғандағы оның сыртқы борышының
мөлшері туралы түсінікті Дүниежүзілікбанктің сыныптамасы негізінде жасауға
болады.Осы халықаралық қаржы ұйымының анықтауы бойынша мемлекеттің берешегі
төмен деп есептелінеді, егер:
а) жалпы сыртқы борыштың жалпы ішкі өнімге қатысы 48% аспаса
(Қазақстанда – 33,8);
ә) жалпы сыртқыборыштың экспортқа қатысы – 132 (бізде – 113);
б) берешекке қызмет көрсету сомасының экспортқа қатысы – 18
(22,8);
в) сыйақы (мүдде) төлемдерінің экспортқа қатысы – 12 (5,1).
Сөйтіп, егер мезгілі өткен төлемдердің көптігін есепке алмасақ,
Қазақстанның берешегін әзірше төмен деп санауға болады. Бірақ республика
борышының жоспарлы өсіп отырғанын ескерсек ахуалдың нашарлауы мүмкін.
Жалпы мемлекттік қаржы жүйесінің құрамы – бұл қаржы қатынастарының
әр түрлі сфералары мен буындарының жиынтығы, қатынастардың бұл процесінде
түрлі ақша қорлары құрылып, пайдаланылады. Нәтижесінде ол өзінің ықпалымен
бүкіл экономиканы қамтиды. Қаржы қатынастарының сфералары мен буындары
өзара тығыз байланыста болады және елдің бірыңғай қаржы жүйесінің құрамын
құрайды. Сонымен бірге қаржы қаржы құрамын мемлекеттің қаржы саясатын
жүзеге асыруға қызмет ететін нақтылы қаржы органдары болып табылатын қаржы
жүйесінен ажырата білген жөн.
Бүгінгі Қазақстанның қаржы жүйесінің құрамы, жоғарыда атап
өтілгендей, қаржы қатынастардың біршама дербес мына сфераларынан тұрады:
• мемлекеттік бюджет жүйесі;
• арнаулы бюджеттен қорлар;
• мемлекеттік кредит;
• жергілікті қаржы;
• шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы;
• халықтың қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі жалпы мемлекеттік, яғни
орталықталықтандырылған қаржыларға жатады және макродеңгейдегі экономика
мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы орталықтандырылмаған қаржыларға жатады және
макродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін
пайдаланылады.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және Бюджет жүйесі туралы, Жергілікті өкілді және атқарушы органдары
туралы, Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігі сәйкес
Қаазақстан Республикасының Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізгенде,
ақша айналысын реттегенде, қаржы ресурстарын басқарғанда қаржы
қатынастарына тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол
Қаржы мистрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюта-қаржы қатынастарына,
экономиканың қажеттіліктерін қаржыландыруға арналған сырттан қарыз алуға
қатысады. Сондықтан Ұлттық банктің бас шаруашылық ықпалының тиімділігі
мемлекеттің бірыңғай қаржы-несие саясатын жүргізетін субъектілер қаржысының
жай-күйінде көрініп, білінеді.
2. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі және оның негізгі
буындары
Елдің біртұтас қаржы жүйесі тиісті ақша қорлары құрылып, пайдаланылатын
қатынастардың, сонымен бірге бұл қатынастарды ұйымдастыратын органдардың
жиынтығын қамтиды. Қаржы жүйесінің ұғымы кейде тар мағынада, тек
мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданылады, бұл
жеткіліксіз.
Сонымен бірге жалпы интитуционалдық тұрғыдан алғанда қаржы мекемелерінің
жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы екенін шығармаған
жөн.
Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген жоғарыда келтірілген
анықтамасында қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық
процестегі орнын негіздей отырып, қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі
қойылған. Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі мынадайүш бөлікті қамтиды:
1) қаржы қатынастарының жиынтығы;
2) ақша қорларының жиынтығы;
3) басқарудың қаржы аппараты.
Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші
субъектілер, салалар, аймақтар және жеке азаматтар арасында пайда болатын
экономикалық, ақша қатынастарының жиынтығы қаржы қатынастарын құрайды.
Сызба-2
Қаржы жүйесінің функциялық белгісі (критерийі)
бойынша құрылымы
Қаржы жүйесі
Қосалқы жүйелер
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе болып табылады, оған кіретін
элементтердің (қосалқы жүйелердің) байланысымен және оның қосалқы
жүйелерінің бірде-бірі өзінше өмір сүре алмайтындығымен сипатталады: қаржы
бір жағынан, өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдереді және осы
қатынастар жүйесінің элементі болып келеді, екінші жағынан, өзінің
функциялық өзіндік ерекшелігі бар өзара байланысты элементтерден тұратын
жүйе болып табылады. Функциялық сыныптауға сәйкес қаржыларда функциялық
қосалқы жүйелер ретінде мыналарды айтуға болады: салық, бюджет, сыртқы
экономикалық, қаржылық жоспарлаудың (болжаудың), қаржылық бақылаудың және
басқа қосалқы жүйелері.
Қаржы жүйесін сыныптаудың функциялық критерийінен басқа қаржы
субъектілерінің (қаржы қатынастарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz