Дін социологиясы пәнінен дәрістер жинағы
1 лекция. ХIХ ғ дін социологиясының пайда болуының алғышарттары жəне дамуы
2 лекция. Дін əлеуметтануының пəні мен тəсілі
3 лекция. Дін əлеуметтік интеграцияның факторы ретінде: Э.Дюркгейм
4 лекция. Дін «əлеуметтік əрекет» жүйесінде: М. Вебер
5 лекция. Дін әлеуметтік институт ретінде: Б. Малиновский
6 лекция. Дін жəне социомəдени динамика: П. Сорокин, Т.Парсонс
7 лекция. Дін ұйымының əлеуметтік формалары
8 лекция. Дін жəне əлеуметтік жүйе
9 лекция. Дін жəне əлеуметтік қақтығыстар
10 лекция. Дін индустриалды қоғамда
11 лекция. Дін жəне əлеуметтік стратификация
12 лекция. Дін қазіргі заман əлемінде. Діннің болашағы
13 лекция. Дiн мен қоғам интеграциясы
14 лекция. Дін социологиясының маңызы және қарастыратын мәселелері
15 лекция. Құқық және дін социологиясы
2 лекция. Дін əлеуметтануының пəні мен тəсілі
3 лекция. Дін əлеуметтік интеграцияның факторы ретінде: Э.Дюркгейм
4 лекция. Дін «əлеуметтік əрекет» жүйесінде: М. Вебер
5 лекция. Дін әлеуметтік институт ретінде: Б. Малиновский
6 лекция. Дін жəне социомəдени динамика: П. Сорокин, Т.Парсонс
7 лекция. Дін ұйымының əлеуметтік формалары
8 лекция. Дін жəне əлеуметтік жүйе
9 лекция. Дін жəне əлеуметтік қақтығыстар
10 лекция. Дін индустриалды қоғамда
11 лекция. Дін жəне əлеуметтік стратификация
12 лекция. Дін қазіргі заман əлемінде. Діннің болашағы
13 лекция. Дiн мен қоғам интеграциясы
14 лекция. Дін социологиясының маңызы және қарастыратын мәселелері
15 лекция. Құқық және дін социологиясы
Дін социологиясы екі басты ұстынға сүйенеді: социология және дін. Осы тұрғыдан эстетика социологиясы және құқық социологиясы тәрізді социологияның өзге салалары сияқты дін социологиясы да екі түрлі құрылымға негізделген: қоғамды зерттеу, дінді зерттеу. Міне, осылайша қоғамдық дәрежеде діни құбылыстарды зерттеуді негізгі тақырып ретінде қарастыратын дін социологиясы кейбір мәселелерді жалпы социология мен оның өзге де салаларымен бірлесе қарастырумен қатар, діни тәжірибе мен оған қатысты басқа да проблемаларды дінтану ғылымдарымен бірге зерттейді.
Жалпы социологияның тақырыбы турасында жалпы шолу
А) Социология дегеніміз не ?
Социология латын тіліндегі «қоғам» мағынасына сәйкес келетін «socius» және грекше «ілім» мағынасын беретін «logos» деген сөздерден құралған.
Социлогияның негізгі тақырыбы ретінде қоғам және ондағы пайда болатын әлеуметтік оқиғаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін жас ғылым саласы. Қоғамның қанша жылдар бұрын пайда болғанымен, оны ғылыми тұрғыда зерттеу VІІІ ғасырдың соңына таман қолға алына бастап, ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз бір ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Социологияны «белгілі бір заман мен ортадағы қоғамды және әлеуметтік ақиқатты айқындайтын, салыстыратын және түсіндіретін бір ғылым саласы» деп анықтама жасар болсақ ол қоғам ілімі ретінде айқындала түседі. Осы сәтте қоғам дегеніміз не ? – деген сұрақ туындайтыны айқын.
Ертеден адамдар топтасып өмір сүріп келеді. Аристотель адамзаттың қоғамдық сипатын айқындау үшін «әлеуметтік тіршілік иесі» деген ұғымды қолданған. ХІV ғасырда өмір сүрген атақты мұсылман ғұламасы Ибн Халдун да «адам қоғамы міндеттілік» деп, қоғам өмірінің маңыздылығын одан ары айқындай түскен. Демек, қоғамдық өмірден тысқары адамның жалғыз басымен өмір сүре алмайтыны анық, тіпті, тарихтан алдыңғы қараңғылық дәуірінде де адамдарды үнемі бірлесіп, өмір сүретін қауымдар немесе қоғамдар түрінде ғұмыр кешкенін білеміз.
Сырттай көзбен қарағанымызда белгілі бір қоғам адамдар жиынтығы ретінде көрінеді. Бірақ бұл қарапайым түрдегі сыртқы көрінісі ғана. Ал қоғамның шынайы мәніне келер болсақ, ол адамдардың бір жерге топтасып өмір сүруімен ғана шектелмейді. Қоғамдық өмірдің мәні аз дегенде екі немесе одан да көп адамдардың өзара қарым-қатысқа түсуінен тұрады. Сонымен қатар, тәртіпсіз, формасыз қоғамды елестету де мүмкін емес. Демек, әр қоғамның өзіне тән формасы, құрылымы, орныққа әдет-ғұрыптары мен қағидалары болады. Сонымен қатар, әрбір қоғам үнемі өзеру, даму, қайта пайда болу процестерін басынан кешіру үстінде, ал өзгеріске түсудің басты негізі қоғамды құрайтын жеке адамдар болып табылады. Жоғарыда айтқанымыз сияқты қоғамның құрылысы, жүйесі, әдет-ғұрыптары заман өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, оны үнемі әрекет үстіндегі бір құбылыс ретінде тану дұрыс сияқты.
Міне, социологияның міндеті адамдардың дүниеге әкелген қоғамның және онда туындаған қоғамдық оқиғалардың ғылыми тұрғыдан зерттелуі болып табылады.
Жалпы социологияның тақырыбы турасында жалпы шолу
А) Социология дегеніміз не ?
Социология латын тіліндегі «қоғам» мағынасына сәйкес келетін «socius» және грекше «ілім» мағынасын беретін «logos» деген сөздерден құралған.
Социлогияның негізгі тақырыбы ретінде қоғам және ондағы пайда болатын әлеуметтік оқиғаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін жас ғылым саласы. Қоғамның қанша жылдар бұрын пайда болғанымен, оны ғылыми тұрғыда зерттеу VІІІ ғасырдың соңына таман қолға алына бастап, ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз бір ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Социологияны «белгілі бір заман мен ортадағы қоғамды және әлеуметтік ақиқатты айқындайтын, салыстыратын және түсіндіретін бір ғылым саласы» деп анықтама жасар болсақ ол қоғам ілімі ретінде айқындала түседі. Осы сәтте қоғам дегеніміз не ? – деген сұрақ туындайтыны айқын.
Ертеден адамдар топтасып өмір сүріп келеді. Аристотель адамзаттың қоғамдық сипатын айқындау үшін «әлеуметтік тіршілік иесі» деген ұғымды қолданған. ХІV ғасырда өмір сүрген атақты мұсылман ғұламасы Ибн Халдун да «адам қоғамы міндеттілік» деп, қоғам өмірінің маңыздылығын одан ары айқындай түскен. Демек, қоғамдық өмірден тысқары адамның жалғыз басымен өмір сүре алмайтыны анық, тіпті, тарихтан алдыңғы қараңғылық дәуірінде де адамдарды үнемі бірлесіп, өмір сүретін қауымдар немесе қоғамдар түрінде ғұмыр кешкенін білеміз.
Сырттай көзбен қарағанымызда белгілі бір қоғам адамдар жиынтығы ретінде көрінеді. Бірақ бұл қарапайым түрдегі сыртқы көрінісі ғана. Ал қоғамның шынайы мәніне келер болсақ, ол адамдардың бір жерге топтасып өмір сүруімен ғана шектелмейді. Қоғамдық өмірдің мәні аз дегенде екі немесе одан да көп адамдардың өзара қарым-қатысқа түсуінен тұрады. Сонымен қатар, тәртіпсіз, формасыз қоғамды елестету де мүмкін емес. Демек, әр қоғамның өзіне тән формасы, құрылымы, орныққа әдет-ғұрыптары мен қағидалары болады. Сонымен қатар, әрбір қоғам үнемі өзеру, даму, қайта пайда болу процестерін басынан кешіру үстінде, ал өзгеріске түсудің басты негізі қоғамды құрайтын жеке адамдар болып табылады. Жоғарыда айтқанымыз сияқты қоғамның құрылысы, жүйесі, әдет-ғұрыптары заман өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, оны үнемі әрекет үстіндегі бір құбылыс ретінде тану дұрыс сияқты.
Міне, социологияның міндеті адамдардың дүниеге әкелген қоғамның және онда туындаған қоғамдық оқиғалардың ғылыми тұрғыдан зерттелуі болып табылады.
1. Гараджа В.И. Социология религии. М., 1995
2 Гараджа В.И. Религиоведение. М., 1995. 2-е изд.
3 Здравомыслов А.Г. Социология конфликта. М., 1994.
4 Белла Р. Социология религии // Американская социолог Гараджа В.И. ия. Гараджа В.И.
5 5. Перспективы, проблемы, методы: под ред. Т. Парсонса. М., 1972.
2. Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. М., 1995.
3. Булгаров С.Н. Народное хозяйство и религиозная личность // Булгаров С.Н. Соч.: В 2 т. М., 1993. Т II.
4. Вах И. Социология религии // Социология религии: классические подходы.
5. Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма // Вебер М. Избарнные произведения. М., 1990.
6. Гайденго П.П., Давыдов Ю.Н. История и рациональность. Социология макса Вебера и веберский ренессанс. М., 1991.
7. Глок Ч. Социология религии // Социология сегодня. Проблемы и перспективы. М., 1965.
2 Гараджа В.И. Религиоведение. М., 1995. 2-е изд.
3 Здравомыслов А.Г. Социология конфликта. М., 1994.
4 Белла Р. Социология религии // Американская социолог Гараджа В.И. ия. Гараджа В.И.
5 5. Перспективы, проблемы, методы: под ред. Т. Парсонса. М., 1972.
2. Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. М., 1995.
3. Булгаров С.Н. Народное хозяйство и религиозная личность // Булгаров С.Н. Соч.: В 2 т. М., 1993. Т II.
4. Вах И. Социология религии // Социология религии: классические подходы.
5. Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма // Вебер М. Избарнные произведения. М., 1990.
6. Гайденго П.П., Давыдов Ю.Н. История и рациональность. Социология макса Вебера и веберский ренессанс. М., 1991.
7. Глок Ч. Социология религии // Социология сегодня. Проблемы и перспективы. М., 1965.
ДІН СОЦИОЛОГИЯСЫ
ПӘНІНЕН
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
1 лекция. ХIХ ғ дін социологиясының пайда болуының
алғышарттары жəне дамуы.
Лекция жоспары:
Ғылым ретiнде қалыптасу тарихы;
Дiн социологиясының объекттерi;
1. Дiн социологиясының әдiстерi;
2. Дiн социологиясының өзге дiн ғылымдарымен байланысы
Лекция мазмұны:
Дін социологиясы екі басты ұстынға сүйенеді: социология және дін. Осы
тұрғыдан эстетика социологиясы және құқық социологиясы тәрізді
социологияның өзге салалары сияқты дін социологиясы да екі түрлі құрылымға
негізделген: қоғамды зерттеу, дінді зерттеу. Міне, осылайша қоғамдық
дәрежеде діни құбылыстарды зерттеуді негізгі тақырып ретінде қарастыратын
дін социологиясы кейбір мәселелерді жалпы социология мен оның өзге де
салаларымен бірлесе қарастырумен қатар, діни тәжірибе мен оған қатысты
басқа да проблемаларды дінтану ғылымдарымен бірге зерттейді.
Жалпы социологияның тақырыбы турасында жалпы шолу
А) Социология дегеніміз не ?
Социология латын тіліндегі қоғам мағынасына сәйкес келетін socius
және грекше ілім мағынасын беретін logos деген сөздерден құралған.
Социлогияның негізгі тақырыбы ретінде қоғам және ондағы пайда болатын
әлеуметтік оқиғаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін жас ғылым саласы. Қоғамның
қанша жылдар бұрын пайда болғанымен, оны ғылыми тұрғыда зерттеу VІІІ
ғасырдың соңына таман қолға алына бастап, ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз
бір ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Социологияны белгілі бір заман мен ортадағы қоғамды және әлеуметтік
ақиқатты айқындайтын, салыстыратын және түсіндіретін бір ғылым саласы деп
анықтама жасар болсақ ол қоғам ілімі ретінде айқындала түседі. Осы сәтте
қоғам дегеніміз не ? – деген сұрақ туындайтыны айқын.
Ертеден адамдар топтасып өмір сүріп келеді. Аристотель адамзаттың
қоғамдық сипатын айқындау үшін әлеуметтік тіршілік иесі деген ұғымды
қолданған. ХІV ғасырда өмір сүрген атақты мұсылман ғұламасы Ибн Халдун да
адам қоғамы міндеттілік деп, қоғам өмірінің маңыздылығын одан ары
айқындай түскен. Демек, қоғамдық өмірден тысқары адамның жалғыз басымен
өмір сүре алмайтыны анық, тіпті, тарихтан алдыңғы қараңғылық дәуірінде де
адамдарды үнемі бірлесіп, өмір сүретін қауымдар немесе қоғамдар түрінде
ғұмыр кешкенін білеміз.
Сырттай көзбен қарағанымызда белгілі бір қоғам адамдар жиынтығы
ретінде көрінеді. Бірақ бұл қарапайым түрдегі сыртқы көрінісі ғана. Ал
қоғамның шынайы мәніне келер болсақ, ол адамдардың бір жерге топтасып өмір
сүруімен ғана шектелмейді. Қоғамдық өмірдің мәні аз дегенде екі немесе одан
да көп адамдардың өзара қарым-қатысқа түсуінен тұрады. Сонымен қатар,
тәртіпсіз, формасыз қоғамды елестету де мүмкін емес. Демек, әр қоғамның
өзіне тән формасы, құрылымы, орныққа әдет-ғұрыптары мен қағидалары болады.
Сонымен қатар, әрбір қоғам үнемі өзеру, даму, қайта пайда болу процестерін
басынан кешіру үстінде, ал өзгеріске түсудің басты негізі қоғамды құрайтын
жеке адамдар болып табылады. Жоғарыда айтқанымыз сияқты қоғамның құрылысы,
жүйесі, әдет-ғұрыптары заман өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, оны
үнемі әрекет үстіндегі бір құбылыс ретінде тану дұрыс сияқты.
Міне, социологияның міндеті адамдардың дүниеге әкелген қоғамның және
онда туындаған қоғамдық оқиғалардың ғылыми тұрғыдан зерттелуі болып
табылады.
Социология қоғамды өмір сүретін адамды негізгі тақырып ретінде алады.
Алайда бұл ғылым саласының зерттеу алаңы жеке басты индивид емес, топталып
өмір сүретін адамдардың дүниеге әкелген қоғам мен олардың өзара әсері болып
табылады. Адамдардың түйсіну, ойлау және әрекет етуіндегі бірлік пен
ынтымақтастық әлеуметтік оқиғаларды дүниеге әкеледі, қоғамның тіршілік
етуін қамтамасыз ететін де осы. Әлеуметтік оқиға тек бір индивид тарапынан
жүзеге асса да, ол мұны өз ортасынан алған. Осылай әлеуметтік оқиға бір
желіге түседі.
Дін социологиясы пәні
Жоғарыда айтылып өткені сияқты социолог дінді әлеуметтік феномен
ретінде қарастырады, яғни діни жүріс-тұрысты ұжымдық жүріс-тұрыс
дәрежесінде, әлеуметтік әрекет системаларының бірі ретінде зерттейді.
Социологияның негізгі зерттеу объектісі адамдар тобыры, ондағы жекелеген
адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы болып табылады. Сонымен дін
социологиясының қарастыратын мәселесі діни топтар, олардың пайда болуы мен
атқарар функциясы екені даусыз. Осыған орай әлеуметтік өмір жеке
салаларының бірі ретінде дінді зерттеумен қатар, діни топтардың әрекетіне
және діни адамдардың жүріс-тұрысына сыртқы факторлардың тигізетін әсерін,
сондай-ақ, діни топтардың өзі өмір сүріп жатқан қоғамға ықпалы мен әрекет
ету мәні қарастырылады. Сонымен қатар, дін әлеуметтік институт ретінде
өзара іштей байланысты және әлеуметтік мінез-құлықтың өзге сфераларынан
ерекшеленіп тұратын мінез-құлық пен адамдар арасы қарым-қатынас үлгісі
ретінде қаралады.
Діннің жеке индивидтің жүріс тұрысына әсері сенім арқылы жүзеге
асады. Бірақ діни мекемелер мен ұйымдар қатаң тәртіпке негізделген, кейде
діни сенімге қайшы келетін әдістерді қолданып, ресми қабылданған догмаға
теріс белгілі бір жағдайды қолдап, өз жолын ұстаушыларға ықпалын жүргізуі
мүмкін. Мұның соңы тотальдік институтқа алып барады.
Тотальдік институт дегеніміз мүшелері үнемі бақылауда ұсталатын
бірлестік. Олардың мұқтаждықтары мекеме немесе ұйыммен шешіледі, олардың
жүріс-тұрыстары мекеме немесе ұйым қағидаларымен реттеледі. Белгілі бір
дәрежеде тотальдік институттың моделіне мектеп-интернаттар, армия
казармалары, түрмелер, психиатриялық ауруханалар жақын келеді. Олар күндіз-
түні бақылауда ұсталады, ал егер де қағидалардан ауытқып кетсе, жазаланады
немесе тәртіпке түсіріледі.
Діни ұйымдардың арасында тотальдік институттың осы тектес модельдерін
орнатқандары да бар. Себебі, оның қағидалары әлеуметтік әрекет ретінде
саналы түрде айқындалған, яғни оның негіздерін діни сферада реттелген
нормалар, құндылықтар, сенімдер құрайды.
Дін социологиясының басқа ғылымдармен байланысы
Тек социологтар ғана емес тарихшылар, филологтар, психологтар т.б.
адам мен оның мәдениетімен айналысатын ғалымдар зерттеулерінде дінді
айналып өте алмайды. Сонымен қатар, дінтанулық ғылымдар қатарындағылардың
басты зерттеу объектісі дін екендігі баршамызға мәлім. Осындай дінтанулық
ғылымдар қатарына дін социологиясымен бірге дін психологиясы, діндер
тарихы, сонымен қатар, бүгінгі күні қарқынды даму жолына түскен бағыттар –
дін семиотикасы, дін географиясы, дін феноменологиясы жатқызылады. Міне,
аталған және өзге де ғылым салаларымен дін социологиясы тығыз байланысты.
Дін социологиясы және ғылыми дінтану. Дін –күрделі, көп қабатты
құбылыс. Ол адам ғұмырының барлық салаларын қамтиды. Сондықтан дінді түрлі
қырмен, түрлі көзқараспен және түрлі бағытпен түсіндіруге болады.
Дін психологиясы адамның діни жан дүниесін, жеке адамның ішкі жан
дүниесіндегі діни сенімнің мәні мен маңызын қарастырады. Арнайы
психологиялық зерттеусіз адамға діннің әсер ету механизмін түсіну мүмкін
емес. Сондықтан дінді социологиялық, психологиялық бағытта зерттеу бір-
бірін толықтыра түседі. Адамның діни әсерленуін әлеуметтік тұрғыдан
түсіндіруге де болады. Бұл әлеуметтік психологияның үлесінде болса да
діннің әлеуметтік рухани өмірге ықпалын зерттеуде аталған екі ғылым
саласының әдістері мен тәсілдеріне мұқтаж.
Дін – тарихи бір құбылыс. Сондықтан тарих иіріміне қарай ол да
құбылмалы, дін тарихы адамзатты зерттейтін ғылым саласының бір бөлігін
құрайды. Сондықтан белгілі бір кезеңдегі қоғамның діни ахуалын зерттеу
социология мен тарихы ғылымдарының еншісінде.
Дін жайлы ғылымның методологиялық негіздері
Дін турасындағы барлық ғылымдарға ортақ нәрсе эмпирикалық мәліметке
сүйену принципі болып табылады. Бұл діннің феноменологиялық, философиялық,
және теологиялық бағыттан ерекшелеп тұратын тұсы. Дін социологиясының
тақырыбы құдайдың өзі емес, құдайға сенетін адамдардың жүріс-тұрысы,
әлеуметтік себептері, сол сенімнің мәні мен оның салдары болып табылады. Ал
Құдай бар ма, қандай дін шынайы болмақ, бұлар теологияның үлесінде. Ал оны
ақылмен дәлелдеу немесе терістеу сияқты мәселелер дін философиясы
айналысады. Социологты әртүрлі елдерде түрліше болғанымен, адамдар Құдайға
сенеді және теориялық тұрғыда негіздеуге және түсіндіруге болатын
әлеуметтік факт ретінде діннің мәні мен мағынасын айқындайды деген факт
қызықтырады. Дін социологы үшін индивидтер мен топтардың жүріс-тұрыс
әрекеттері, өнімдері мен нәтижелері қызықтырады.
Дін социолгиясының пайда болуы мен дамуы
Дін социологиясы ғылыми дисциплина ретінде ХІХ ғасырдың ортасында
қалыптаса бастады. Өзінің пайда болуымен ол көп жағынан Ағартушылық және
антифеодалдық буржуазиялық дәуір бастамасымен болған Еуропа қоғамының
процесіне тәуелді болды. Дін социологиясының негізгі қайнарларының бірі,
әсіресе, ХVІІІ ғасырдағы француз философтары тарапынан әлеуметтік институт
ретінде феодалдық қоғамдық қатынас пен шіркеуді әлеуметтік-философиялық
тұрғыда сынау болды.
Дін және азаматтық қоғам. Еуропалық Орта ғасыр мен Жаңа заман дін
мәселесі бойынша көптеген келіспеушіліктерге толы болды. Реформация
қоғамдағы салыстырмалы бейбітшілік пен тыныштыққа жету үшін шіркеудің
мемлекетке ықпалын шектеу және діни фанатизмге қарсы тұру тәсілдерін
іздестіру қажеттілігін көрсететін дін турасында тартыстарға жол ашты. Сол
заманның әлеуметтік теоретиктері Гоббс, Локк, Юм діннен қоғамды
бірлестіретін, адамдарды татуластыратын және оны тұрақтандыратын қасиет
таппаған. Керісінше, Гоббс еңбектерінде христиан тарихының мәліметтеріне
сүйене отырып, діннен қоғамға қауіпті, керітартпа күштер бар екендігін
жазады. Сол заманның идеологтары католик шіркеуі билігі кезінде олар
феодалдық системаның арқасында ерекше билікті иеленгендігін байқаған. Сол
заманның француз ағартушылары (Гольбах, Дидро) бастамасымен дінді
радикалдық тұрғыда сынаушылар дінді жоюға және оның орнына табиғи адамның
ақылы мен моральін қоюға шақырған. Ал дінді сынауға байыптылықпен қарайтын
Ағартушылық бағыт қоғам нормативтік системаларды қолдауға мұқтаж және
қоғамға тек жақсы заңдар ғана емес, оған бағынатын азаматтар да керек деп
санап, діннің әлеуметтік қажеттігін мойындаған.
Проблема Жаңа заманның еуропалық тарихында ресми дін бейбітшілік пен
қауіпсіздіктің кепілі болғанымен тартыстар мен әлеуметтік
келіспеушіліктердің өзегіне айналуынан тұрады. Осыған орай, діннің
қоғамдағы шынайы бейнесін айқындау қажеттілігі және діннің қоғамдағы орнын
көрсететін оған деген діни емес көзқараста қарау қажеттілігі туды.
Локк дінді ресмисіздендіріп, яғни оны мемлекеттен бөліп, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының бірі ретінде белгілі бір діни сенімге сену
оның жеке ісі деп танып, тұрақтылық пен азаматтық тыныштық қолдауымен
азаматтардың діни сенім еркіндігін беруді керек деп санаған. Ал мемлекет
жеке өміріне араласпай, азаматтардың мүлкін қорғайды және оның көбеюіне
жағдай жасайды.
Осы проблеманың өзге бір шешімін Х.-Ж. Руссо: әрбір азамат өзінің
міндеттерін сүюге мәжбүр еткен дінге сенуі мемлекетке маңызды, - деп
азаматтардың сөзсіз мемлекетке бағынуының негізгі кепілі дін деп тапқан.
Оның пікірі бойынша, діни догмаларға сенбеген адамды тек дінсіз ретінде
емес, қоғамға қарсы, заңдарды шынайы сүюге қабілетсіз адам ретінде қоғамнан
аластату керек.
ХVІІІ-ХІХ ғасырда қуатты даму жолына түскен дінді сынға алу процесі
дінді әлеуметтік тұрғыда қамтамасыз ету және оның қоғам өміріндегі рөлі
турасындағы сұраққа деген назар аударуымен байланысты. Дін ерекше түрдегі
сакральдік, қоғамда шексіз рухани билікті иеленетін институт ретінде
қоғамдық институттың жиынтығынан ерекшеленді. Ал қалғандары өмірлік,
зайырлық тұрғыда қаралды. Діни мәдениет негізінде дамыған ортағасырлық
Еуропадан соң Қайта өрлеу дәуірінде зайырлы мәдениет дами бастады. Осы екі
бағыттың қатар өмір сүруі Жаңа дәуір бойы қоғамдық өмірдің барлық салалары
осы екеуі арасында бітіспес тартыс алаңына айналды. Дегенмен, оның маңызды
сипаттамаларының бірі деп, қоғамдағы секуляризациялаудың біртіндеп алға
басуын айтуға болады.
Ағартушылық идеологиясы адамды бәрінен бұрын ақылды адам ретінде
қараған. Білімді адам өз ақылына, ғылымға сүйене отырып, өз өмірін жасауға
қабілетті. Оның алдында ақылдың жетелеуімен шексіз прогресс көрінісі
ашылады. Қорыта айтар болсақ, осы дәуірдегі еркін ойшылдар діни
дүниетанымды бір шетке ысырып қойып, ақылдың мәніне, қоғам өміріндегі оның
маңызына мән берген.
Социомәдени алғышарттар. Батыс Еуропа типіндегі әлеуметтік динамика
әлеуметтік институттардың бөлшектенуімен ерекшеленеді. Осының арасынан
экономика, жанұя, білім беру, саясат т.б. сияқты жеке салалармен қатар
діннің орны жайлы сұрақ туындады.
ХVІІІ ғасырда француз революциясының нәтижесінде болған күйзелістен
соң және ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары аралығындағы индустриялизациялау
барысында діннің әлеуметтік функциялары және революциядан соң қайта жасаған
адамдар алдындағы оның рөлі, оның қоғамды тұрақтандыру қасиетін қолдау
жайындағы сұрақтар қойылды. Ерекше орынды ағартушылар тарапынан қоғам
дамуының дамушы күші ретінде қаралған ғылымға діннің қатысы жайлы сұрақ
иеленді. Әлемнің ғылыми картинасын дүниеге әкелген Коперник пен Галилей
атымен байланысты басталған ғылым мен дін арасындағы күрес дін жақтаушылары
мен дарвиндік эволюциялық теорияның клерикальдік өкілдері арасындағы айқас
ХІХ ғасырдың ортасында шарықтау шегіне жетті.
Радикальдік критиктер (Фейербах, Маркс) дінді ғылыми танымның даму
жолын тежегіш, әлеуметтік прогреске керіағар ретінде таныды. Керісінше,
ағартушылық рационализміне романтикалық реакция қоғамдық күштерді
жандандырушы ретінде дінді жақтады.
Бақылау сұрақтары:
1. Социология терминінің қалыптасуы
2. Дін социологиясының ғылым ретінде қалыптасуы
3. Дін социологиясының зерттеу обьектісі
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Гараджа В.И. Социология религии. М., 1995
2. Гараджа В.И. Религиоведение. М., 1995. 2-е изд.
3. Здравомыслов А.Г. Социология конфликта. М., 1994.
4. Белла Р. Социология религии Американская социолог Гараджа В.И. ия.
Гараджа В.И.
5. 5. Перспективы, проблемы, методы: под ред. Т. Парсонса. М., 1972.
2. Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. М., 1995.
3. Булгаров С.Н. Народное хозяйство и религиозная личность Булгаров
С.Н. Соч.: В 2 т. М., 1993. Т II.
4. Вах И. Социология религии Социология религии: классические подходы.
5. Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма Вебер М. Избарнные
произведения. М., 1990.
6. Гайденго П.П., Давыдов Ю.Н. История и рациональность. Социология макса
Вебера и веберский ренессанс. М., 1991.
7. Глок Ч. Социология религии Социология сегодня. Проблемы и
перспективы. М., 1965.
2 лекция. Дін əлеуметтануының пəні мен тəсілі
Лекция жоспары:
1.Қоғамдық өмірдегі дін және діннің құрылымы.
2. Діншілдік типологиясы.
3. Дін әлеуметтану пәнінің пән ретінде ғылымға енуі.
Лекция мазмұны:
Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып түсіндірілгенімен, социология
қоғамның дінге әсер ету жәйтін мойындамай алмайды, жоқ дегенде теологияға
қарағанда ол діннің мазмұнының және оны ұйымдастыру формаларының өзгерісін
табиғи, эмпирикалық белгіленіп отыратын күштердің, бірінші кезекте
әлеуметтік күштер әрекетінің нәтижесі ретінде түсінеді. Бұл дінді
психология, философия немесе тарих қалай көріп, бейнелейтінінен
ерекшеленеді.
Дін социологиялық талдаудың нәтижесінде ең алдымен әлеуметтік феномен
ретінде алға шығады. Дінді ғылыми анықтаудың қарапайым және ең кең тараған
әдісі ол индуктивті әдіске негізделеді: мүмкіндігінше қарастырылып отырған
құбылысқа қатысы бар фактілердің бәрін жинап, оларды салыстыра отырып,
зерттеліп отырған феноменді сипаттаушы ретінде ұқсас жақтарын, қайталанып
отыратындарын, ортақ қасиеттерін бөліп қарастырады. Сонымен бірге
социология олар соншалықты әр түрлі болғанымен, барлық діндерге тән қандай
да бір ортақ қасиеттерін анықтау мүмкін емес екендігін көреді. Айталық,
мысалы, мұсылман және христиан діни дүниетанымдарына тән дүниенің бөгде
және о дүние болып екіге бөлінуі буддизм немесе индуизм дінінде жоқ.
Қандай да бір дінде адамдардың ғажайыпқа негізделген қоғамдастықтарға
ұйымдасуы еш анықтамаға келмейтін жағдайлар көп кездесетін басқа да
мысалдар бар. Социологтар мен басқалар арасында да діннің шіркеу, құдай,
діни сенім сияқты жекелеген элементтерін анықтау кезінде үлкен пікірлестік
байқалғаны көзге көрінсе, бірақ сонымен қатар діннің өзін тікелей анықтауда
үлкен келіспеушіліктер байқалады. Діндер түрлі қоғамдарда немесе әр түрлі
тарихи кезеңдерде бірдей қызмет етіп отыр ма деген сұраққа әзірге сенімді
жауап жоқ. Ал егер олай болса, онда оны қандай да бір ортақ анықтамаға әкеп
тіреуге болатын феномен ретіндегі дін жайлы түсініктердің өзі сенімсіздік
тудырады. Социология беретін немесе беруі мүмкін діннің анықтамасын
жеткілікті және мейлінше толық деп қарастырмау керек. Өйткені дін
әлеуметтік аспектімен - қоғаммен өзара әрекеттесу процестерімен, сондай-ақ
дінді зерттеудегі социологиялық әдістер шеңберімен шектелген сұрақтар
кешенімен шектеліп қалмайды.
Дін социологиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы көбінесе еуропалық
қоғамындағы әлеуметтік, экономикалық және мәдени процестердің арқасында.
Бұл сұрақтарды шешуге елеулі талпыныстардың бірін О.Конт (1798 - 1857)
жасады. Ол әлеуметтік өмірді зерттеуге жаратылыстану ғылымдары қолданып
жүрген индуктивті әдісті қолдануды ұсынды. Діннің рөлі және әлеуметтік
тәртіптің негізінде не нәрсе жатыр деген сұраққа байланысты О.Конт
“тарихтың үш сатысы жайлы заңында” жауап берді. Бірінші саты діни немесе
“теологиялық жағдай”, онда адам санасында дәлелсіз ойға негізделген
оқиғалар, субъективтік негізсіздіктер үстем етеді. Екіншісі - философиялық,
“метафизикалық жағдай”, онда абстракция, дөрекі дерексіздер шынайылық
ретінде қабылданады. Үшінші - позитивті, ол жерде ғылымның көмегімен қолда
бар жағдайларға дұрыс баға беруге қол жеткізіледі. Осы үш “сана жағдайының”
әрбірі бүкіл әлеуметтік ұйымдасудың негізін құрайды. Дін және позитивті
білім, ғылым арасындағы жанжалдың міндетті түрде болатындығын мойындай
отырып, оның дами түсуі діннің құлдырауына және міндетті түрде оның өліміне
алып келеді дей отырып, Конт әлеуметтік байланыстардың ыдырау қаупін
болжады. Ақырында Конт әлеуметтік байланыстардың рухани тірегі ретінде
“екінші теологиялық синтез” керек деген қорытындыға келіп, адамзаттың
бірыңғай ортақ “ұлы тірі жан” култі, барлық өмір сүргендердің, өмірден
өткендердің және болашақ ұрпақтардың үлкен әлеуметтік организмі ретінде
“позитивті дінді” жасады.
К.Маркс (1818 - 1883) дінді қоғаммен өзара байланысында қарастырды,
бірақ оның түсінігінде ол екі дербес өмір сүретін шаманың өзара әрекеттесуі
болған жоқ. Маркс, шын мәнінде алғаш болып дін өзінің табиғатымен
әлеуметтік феномен болатынын көрсетті. Ол қоғамдық байланыстар, қатынастар
жүйесіне енгізілген және оның түп-тамыры әлеуметтік құрылымдарда. Діннің
түсіндірмесін содан іздеу керек. Жаратылыстан тыс, қасиетті жайлы
көзқарастар осындай негізде пайда болды: дін аспан есебінен емес, жердің
есебінен өмір сүреді.
Дінді әлеуметтік феномен ретінде түсіну оның қоғам өмірінде әбден
шынайы функциялар орындайды, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандырады
деп түсінуді білдіреді. Маркс осылайша дінді зерттеудегі функционалдық
әдістің негізін қалап кетті. Бірақ Маркс көзқарасының айрықша ерекшелігін
дін тарихи табиғатында мәңгілік емес, ауыспалы әлеуметтік жағдайлардың -
олардың негізіне басқаның еңбегін иемдену жүйесі, әлеуметтік теңсіздік
жүйесі құрайтын жағдайлардың туындысы ретінде сендіру құрайды, ол жерде
біреулердің бостандығы екіншілердің құлдығын білдіреді; қоғамның таптарға
бөлінуі, әлеуметтік антогонизмдер, таптық күрес осыдан келіп шығады. Маркс
пікірі бойынша, дін - идеология, ол оның ең ежелгі тарихи алғашқы формасы.
Оның әлеуметтік қызметі - идеологиялық қызмет: ол оны ақтайды немесе
сонысымен қолда бар тәртіптерді заңдастырады немесе оларды сынайды, оларға
өмір сүру құқығын беруден бас тартады. Ол қоғамдық дамудың тежеушісі
ретінде қызмет атқара отырып, әлеуметтік конформизмді сіңіруі мүмкін немесе
әлеуметтік наразылықты ынталандыруы мүмкін. К.Маркстың діннің шарасыз өлуі
немесе оның жеңіске жеткен жұмысшылар табы тарапынан жойылуы жайлы
айтарлықтай қатаң түрдегі қорытындысы осыдан шығады. Көріп отырғанымыздай,
олай болған жоқ және болып жатқан да жоқ, оған қоса Конт айтқандай, олардың
діннің дәл сол әлеуметтік қызметтерін иеленуімен діни идеологияның басқа
жүйелермен ауыстырылуы болып жатыр.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында еуропалық қоғамда діннің жағдайы
айтарлықтай өзгере бастады. Индустриалияландыру және урбанизациялануға
байланысты күшейе түскен әлеуметтік жіктелісі процестері қоғамды
біріктіруші факторлар жайындағы мәселені күрделі түрде қойды. Мұндай фактор
ретінде діннің жағымды рөлі жайында әлеуметтік қатынастарды, өрлеу,
тұрақтылық пен тәртіпті жете түсінуге әрекет жасаған ғалымдар айта бастады.
Француз ойшылы Э.Дюркгеймнің (1858 - 1917) көзқарасы тұрғысынан дін
қоғамның ынтымақтастығы мен оның тұтастығы үшін маңызды әлеуметтік
қажеттілікке жауап береді. Діннің шығу көзі - қоғамның өзі. Ол дінді
қасиетті немесе қарапайымнан бөлінген тиым салынған заттарға қатысты
сенімдер мен нанымдардың тұтас жүйесі ретінді анықтайды. Олар артынан
ерушілердің барлығын шіркеу деп аталатын моральдық қауымдастыққа
біріктіреді. Ол әлеуметтік сезімді оятады, ұжымдық көзқарастарды
қалыптастырады. Дінде адамдарға тән жай заттарды құдай деп тану қасиеті
жүзеге асады, оларға қасиетті мән беріледі, соның арқасында олар қоғамды
тұтас ортаға топтастыру қызметін атқара алатын болады. Олар салт-жоралық
әрекеттердің, құрметтеудің, ізгілік көрсетудің ерекше объектісіне айналады.
Олар сол әлеуметтік топтың символы ретінде қасиетті, оларда өмір және оның
құрамына кіретін адамдар әл-ауқатының жақсаруы іске асырылады.
Э.Дюркгейм шындығында әлеуметтік және дінді теңдестіре отырып, дінге
кеңейтілген түсіндірме береді. Алайда қазіргі қоғамда дүниені ғылыми
түсіндірумен байланысты жаңа мифтер мен символдар пайда болды. Сондықтан
оларға нақтылы тарихи тұрғыдан оның рөлі мен әсерін бағалау талаптары
қойылуда. Саяси, экономикалық және ғылыми қызметтер діни қызметтерден
біртіндеп босанып бөлінуіне, әлеуметтіктің дінмен бірлігінің өзгерісі болып
жатыр және ол бірте-бірте айқын көрінген зайырлы сипатқа ие болуда.
Сонымен, қоғам өмірінің бүкіл саласының діннің әсерінен құтылудың үздіксіз
процесі бар екендігі мойындалады. Солай бола тура Э.Дюркгеймнің
пайымдауындағы бір нәрсе ол бұл процестің дамуы діншілдіктің аяқталуын
білдірмейді. Оның ойынша дін К.Маркске қарағанда, мәңгі өмір сүреді.
Қоғамның бірлігі мен жеке даралығын айқындаушы ұжымдық сезімдер мен
идеяларды үнемі тірілтіп, нығайту қажеттілігін бастан кешірмеген қоғам өмір
сүруі мүмкін емес. Ол бұл процестің нәтижесінде діннің және құдайдың орнына
“адамгершілік дінінің” келетініне сенді.
Дюркгейммен қатар, дін социологиясының негізін салушы деп неміс ғалымы
М.Вебер (1864 - 1920) саналады. Ол социологияны әлеуметтікке айналатын
әлеуметтік жүріс-тұрыс жөніндегі ғылым деп қарастырды. Егер ол мәнге ие
болса онда олардың белгілі бір жүріс-тұрысын күтуге бағыт ұстанған басқа
адамдардың жүріс-тұрысымен субъективті саналы түрде ара қатынаста болады,
осыған сәйкес қандай да бір өзінің әрекеттерінің табысты болу мүмкіндігін
субъективті бағалаумен өз жалғасын табады дейді.
Осындай социология пәнінің жалпы тұжырымдамасына сәйкес М.Вебер дінді
зерттеуге социологиялық ыңғайдың спецификасын қалыптастырады. М.Вебер
тұрғысынан социолог, теолог пен философқа қарағанда діннің шығу көзі жайлы
мәселеге араласпау керек және діннің қандай да бір метафизикалық “мәнін”
орнатпай оның өмір сүру жағдайын орнатып немесе проблеманы сену
объектісінің шынайылығы, құдай болмысы, т.б. жөніндегі сұрақтарды шешумен
алмастыру керек. Басқаша айтқанда, дін социолог үшін тек адамдардың
әлеуметтік жүріс-тұрысы дәледенуінің ерекше түрі ретінде ғана қызық болады.
Сонымен, М.Вебердің ойынша социология діннің шынайылығы және жалғандығы,
оның шығу көздері жайындағы мәселесін қозғамай, көзқарастардың діни
идеялармен ынталандырушы әсерін зерттеумен, олардың қоғамдық өмірге әсерін
анықтаумен шектелуі керек. Бұл ХІХ ғасырдың соңында ұсынылған маңызды
ережелер, бұрын көбіне дінді атеистік дүниетанымдық үгіт шеңберінде сынау
үшін эмпирикалық материал жасаумен айналысуға үйреніп қалған қазіргі
заманғы социологтар үшін айрықша өзекті болып отыр.
Дін социологиясының пәніне мұндай баға беру діннің әлеуметтік қызметін
Вебер бойынша түсіндіруге негізделеді. М.Вебер дінді өзінде мәдени жүйенің
белгілерін сәйкестендіретін әлеуметтік-мәдени институт ретінде қарастырды,
яғни білім саласын, символдары және индивид пен қоғамның құндылықтарын
анықтайды және онымен бірге ол өзінше әлеуметтік институт ретінде қызмет
атқарады.
М.Вебер дінді құндылықтардың бастапқы негізі ретінде көрсетеді және
осындай тұрғыда ол әлеуметтік әрекетке мән берудің ең маңызды амалдардың
бірі болып табылады, оның мағынасы мен мақсаттарын анықтайды. Дәл осыдан
діни нұсқаулардың негізінде адам өмірінде болып жатқан оқиғалардың бәрі өз
тарапынан өмірлік маңызды немесе маңызды емес болып жіктелінеді. Дүниеге
діни түсіндірме беру ондағы бағыт ұстану және жүріс-тұрысты реттеу құралы
болып табылады. Дін дүниенің белгілі бір бейнесін суреттейді және сонымен
қатар құндылықтар мен нормалардың жүйесін ұсынады және соларға сәйкес бір
әрекеттерге тиым салынады, екіншілерге рұқсат етеді. Сонысымен ол адамның
жүріс-тұрысының моралдық нормаларын құрады.
Вебердің дін социологиясының тағы бір маңызды бөлігі - “шіркеу мен
секта” арақатынасын қарастыруға келіп тірейтін, діни ұйымдар түрлерін
зерттеу.
Діни социологияның негізін қалаушылар қатарына Б.Малиновский (1884 -
1942), дінтанушылар Дж. Фрэзер және соңынан Л.Леви-Брюль жатқызылуы тиіс.
Олар адамның дамуының ертеректегі сатысында оның санасы пралогиялық сипатта
болды деп санады және сиқырлық (магия) хабарсыздық пен надандыққа
негізделеді, одан көмек сұраған адамның талпынысын сәтсіздікке ұшыратады
деп есептеді. Сиқырлық пен діннің айырмашылығын көрсете отырып,
Б.Малиновский дін адамның әлеуметтік табиғатына негізделеді, ол сиқырлықты
өлімге ұшыратып, оның орнын басады деп санады. Ол шындығында, адамдар
олардың әрекеті өзіне бағынышты болған жерлерде - өзінің бау-бақшасында,
балық аулау жағасында кәдімгідей рационалды ойлайтынын көрсетті. Сиқырлық
іс-әрекет тәуелділік пен анықсыздық элементі жоғары болған кезде өз күшіне
енеді. Сиқырлықтың - адамның өмірі мен әрекетіне айтарлықтай мықты әсері
бар, өйткені олар толығымен еш уақытта адамның билігінде болмайды және ол
ешқандай есептеуге келмейді. Сиқырлық қандай да бір қоғамда әсер ету
көлемінің деңгейі сол қоғамдағы табиғи және әлеуметтік процестерге бақылау
орнатуға қол жеткізу деңгейіне байланысты болады. Малиновский сиқырлықты
таза функциялық түсінуді ұсынады. Ол Фрэзер сияқты оның дінмен ұқсастығын,
екі жағдайда да әңгіме ойдағы нәтижеге тексеруге келмейтін құралдар
көмегімен қол жеткізу жөнінде болып отырғанын көреді.
Дінге және мәдениетке жалпы функциялық көзқарасқа сәйкес, өркениеттің
әрбір түрінде әрбір әдет-ғұрып, идея, сенім-нанымдар бірқатар өмірлік
қызмет атқарады. Оның ішінде ең бастысы - қоғамдық тәртіптің тұрақтылығын
сақтау. Малиновскиймен келісер болсақ, сиқырдың қызметі адамға бағынбайтын
үмітсіз жағдайды, үрей-қорқынышты жеңуге үміттенуге көмектесіп,
қиыншылықтардан өте білуінен тұрады. Функционализм тұрғысынан дін сол
сияқты рөл атқарады: ол Дюркгеймде секілді қоғамның бірігу факторы болып
табылады.
Жоғарыда келтірілген дін социологиясының негізін салғандардың еңбектері
оның кейінгі барлық дамуын, зерттеудің негізгі бағыттарын, проблематикасын,
методологиясын анықтады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында дін
социологиясы жеке пән ретінде қалыптасты. Социология дінді қоғамға
қатынасында қарастырады, оның қоғамдық өмірді ұйымдастырумен байланысы
тұрғысынан талдайды. Бұл байланыс екі жақты болады. Қоғамның дінге әсер
етуі қалай бағаланып, түсіндірілмесін, социология мұндай әсер ету фактісін
мойындамай отыра алмайды. Діннің әлеуметтік тәртіптің құрылуындағы, оны
ұстап тұру мен өзгерісіндегі, тұлғаның іс әрекетінің қалыптасуындағы рөліне
баға беру мен түсіндіру әр түрлі болуы мүмкін, алайда дәл діннің қоғамда
қызмет етуі социологиялық талдаудың басты пәнін құрайды.
Дін және қоғам. Діннің әлеуметтік функциялары
Дін қоғамда әлеуметтік организм өмірінің бір көрінісі ретінде өмір сүреді.
Дін мен қоғам арасындағы байланысы екі дербес шамалардың әрекеттесуі
ретінде қарастырылуы дұрыс болмаған еді. Дін - одан оқшаулана алмайтын
қоғамдық өмірдің бір бөлігі, ол қоғам өміріне соншалықты сіңісіп кеткен.
Солай бола тұра, қоғам мен діннің мұндай байланысының сипаты мен дәрежесі
оның дамуының әр түрлі кезеңінде біркелкі болмайды. Әлеуметтік жіктелудің
күшеюімен қатар қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларының тәуелсіздігі арта
түседі. Қоғам, мамандану және жіктелу жолымен жылжи отырып, онда әлі оның
өмір саласын құрайтын бөліктері бір жерде топтасып, оларды айыру мүмкін
болмайтын тұтастық жағдайынан көп бейнеліктің бірлігін білдіретін
жалпыламалыққа бірте-бірте өзгереді.
Бұл діннің атқарып отырған қызметтерін егер мәселе дамыған қоғам
жайында болса, олардың қоғамда қызмет атқарушы басқа да әлеуметтік жүйелер
мен институттармен етене араласуы тұрғысынан қарастыру керек, ал егер
дамушы қоғамда болса ортағасыр кезіндегідей діннің жаппай билеп-төстеуі
сияқты емес, сәйкес немесе ұқсас жолдары бойынша қарастыру керек екендігін
білдіреді.
Мұндай көзқарас былай деп ұйғарады: біріншіден діннің қызметі кез
келген әлеуметтік әрекет белгілі бір құндылықтарға бағыт ұстанған
субъективті ойдан өткізетін әрекет болып табылады деген негізгі фактілермен
арақатынасы белгіленуі керек. “Қоғам” ұғымы қатаң социологиялық мағынада
топ мүшелері мен топтар арасындағы көп бейнелі әлеуметтік қатынастардың
етене араласып кеткенін білдіреді. Бұл қатынастардың күрделілігі дін мен
мәдениеттің әрекеттесуінде көрінеді. Егер Вебермен келісе отырып қоғамды
индивидтердің әлеуметтік әрекеті ретінде қарастыратын болсақ, онда ол
олардың әрекетінің аумағы мен өнімі ретінде елестетіледі. Индивид әрекетті
бастама ретінде көреді, әрекеттілік оның тарапынан келіп шығады. Мәдениет
болса, мәжбүрлі түрде әрекет етушіні реттеу нормалары ретінде өмір
саласының қалыптасып қалған амалдарын белгілейді, ол индивидке сырттан
берілгендей болады. Осы тұрғыда дін, адамның әрекеті және әлеуметтік
феномен болады. Яғни, қоғамның өмірлік әрекетінің туындысы, одан кейін
адамға сырттан берілген және міндетті түрдегі қарсы тұратын секілді. Дін
бұл тұрғыда мәдениет түсінігімен арақатынасын белгілейді. Жоғарыда
айтылғандардың негізінде “дін және қоғам” мәселесі көбінесе “дін мен
мәдениеттің” бір бөлігі болып табылады.
Дін әлеуметтік-мәдени байланыстардың бір буыны, оның қызмет етуі
олардың құрылымын және пайда болуын түсінуге мүмкіндік береді. Дін
әлеуметтік қатынастардың пайда болуының және қалыптасуының факторы ретінде
көрінеді, біріншіден, қандай да бір әлеуметтік қатынастардың белгілі бір
формаларын заңдастыру факторы ретінде, екіншіден, дін қоғамның тұрақтылығын
ұстап тұруға мүмкіндік беретін және оның өзгерісін ынталандырушы фактор
ретінде қарастырылуы шарт. Бұл діни белсенділіктің негізінде діннің басты
қызметтерінің қатарына жататын - мағыналық пайымдау қызметі жатады, ол
Вебер, Дюркгейм және басқа қазіргі заманғы діни социологтардың түсінігінде
діннің негізгі қызметі болып табылады. Дін - адам өмірін саналы қылатын
нәрсе, ол оны ең маңызды құрамдас бөлігі “мағынасымен” қамтамасыз етеді.
Бұл діннің дүниенің (ғарыштың, универсумның) бейнесін беруінің арқасында
болады, онда әділетсіздік, қайғы-қасірет көру, өлім, “менің өмірімді”
қайғылы сәтсіздікке алып келетіннің барлығы үмітті үзуші, “менің тағдырымды
бұзады, ол тіпті басқаша болуы мүмкін еді”, міне осының бәрі “соңғы немесе
түпкі нақтылық” перспективасында басым мағына мен мәнге айналады, ол жерде
дін дүниені өз бейнесінде ұсынады. Егер қайғыру және өлім мағынаға ие
болса, егер адам оның мәні неде екенін білсе, онда қайғыруды жеңе отырып,
адамда өмір сүруге деген жігер пайда болады. Адам не үшін өмір сүріп
отырғанын білуі оны күшті қылады. Адам егер ешнәрсесі жоқ бостықты сезініп,
өзімен не болып жатқанның мағынасын түсінуден қалған кезде, оның әлсіз,
дәрменсіз, абыржу жағдайында болып, өзін-өзі жоғалтқан жағдайға түседі. Сол
сияқты, егер адам, оның кездейсоқ жолы болып өзінің бақытты жеребиі үшін
еңбегі сіңгенін сезбесе, онда өмір мағынасыз болады. Осы жағдайда да өмір
мағынасыз болады, өйткені барлық іс соқыр кездейсоқтықтан болып, ешнәрсе
сенімді емес.
Дін адамдарға біздің әлемімізде өмір сүретін басқа адамдар арасынан
оның құрамына енетін топтың мәнін көрсете отырып, өздерінің кім екенін
түсінуге көмектеседі. Діннің осы біріктіруші және адамның өзін-өзі
анықтауға мүмкіндік беретін қызметі индустриалдыққа дейінгі қоғамдарда
ерекше күшті әрекет етті. Мысалы, американдық дінтанушы-социологтар
плюралистік американдық қоғамда бірде-бір дәстүрлі діндер бұл мақсатты
орындай алмай отырғанын айтады. Әлеуметтің сипатымен бірге өзгеруінен дін
де өзінің қызметімен өзгеруде. Сондықтан діннің біріктіруші қызметі қазіргі
қоғамда ең бір маңызды болып сақталуда, бірақ ол өзінің іске асыру амалдары
мен формаларын өзгертуде.
Дін қоғамның нормалары мен құндылықтарын насихаттай отырып, онымен
бірге оның тұрақтылығына мүмкіндік жасайды. Дін сол әлеуметтік құрылымға
пайдалы нормаларды орнықтыра отырып, тұрақтандырушы функция атқарады және
адамның моралдық міндеттерді орындау үшін алғышарттар жасайды. Адамдардың
осы тиым салынғандарды бұзу оқиғалары орын алғандықтан көпшілік діндер
қайта орнына келу және міндеттемелерді орындау үшін талпыныстарды қолдайтын
амалдарға ие - тазалану және кінәсін жуу ырымдары, олар күнә сезімін
бәсеңдеуі немесе оны артуы мүмкін.
Дінді бұлай түсіну Р.Беллдің жоғарыда келтірілген анықтамасында көрініс
береді. Ол анықтама бойынша дін тұтас әлемді қабылдау үшін символикалық
жүйесі және индивид пен әлемнің ортақ тұтастығы ретінде байланысын
қамтамасыз етеді, ол жерде өмір және әрекет белгілі бір соңы мағынасына ие
болады. Қазіргі заманғы көрнекті социолог П.Бергердің сөзімен айтсақ, діни
символдар мен түсініктер, белгілі бір мағына бере отырып, адамның өмір
сүруінің тұрақтылығы мен мықтылығын қамтамасыз етеді. Дін адам өмірінің
құндылықтары мен нормаларын түсіндіре отырып, әлеуметтік тәртіппен
әлеуметтік әлемнің тұрақтылығына кепілдік беріп, қандай да бір “қасиетті
шымылдықты” көзге елестетеді.
Қоғамның тұрақтылығы төрт деңгейдегі қызметтердің орындалуымен:
бейімдеуді, мақсатты бағыт ұстануды, қоғаммен бірігу және орындауды, жүріс-
тұрыстың институцияланған мәдени үлгілерін қолдауды қамтамасыз етумен ең
алдымен табиғи ортаға бейімделуі мүмкін болады. Бейімделу - ол қоғамның
өмір сүру ортасына: бұл міндетті қоғам ішіндегі экономикалық шағын жүйе
шешеді. Мақсатты бағыт ұстану - ол жерде инидивидтің қоғам үшін қиратушы,
өзінің жалпы мақсаттарымен бәсекелесуші жағдайларды жете түсінбеуін
қамтамасыз ету; қоғамдық жүйе ішінде бұл қызметті орындауға отбасы да
қатысқанымен, негізінен саяси шағын жүйе орындайды. Интеграция - ол бір-
бірінен тәуелсіз белсенді тұлғалар арасындағы келісімді қамтамасыз ететін
әрекет ету құрылымын жасау арқылы жанжалдар мен шашыраңқылық қауіпін
болдырмауды білдіреді. Функциялар институционалды түрде жіктелетін дамыған
қоғам шеңберінде бұл қызметті әлеуметтік рөлдердің нормативтік
анықтамаларын белгілей отырып, құқықтық шағын жүйе қамтамасыз етеді.
Сайып келгенде, егер де оның мүшелерінің әрекеті белгілі бір деңгейде
шектелмесе, егер де олардың әрекеті өз бетінше және шексіз өзгеріп отыратын
болса ешқандай жүйе өмір сүре алмайды. Жүріс-тұрыстың белгілі бір
заңдастырылған түрлерін сақтап және орындап отыру керек. Оған қоса, сөз жай
ғана нақтылы әрбір қоғамдағы нормативтік тәртіптер жөнінде ғана емес (бұл
қызмет құқықтық шағын жүйенікі), сонымен қатар заңдастыру, яғни сол
нормативтік тәртіптің өзінің өмір сүруін негіздеу және заңдастыру туралы
болып отыр. Сөз қандай да бір заңды орындау туралы болып отырған жоқ, жалпы
принціпінде заңға деген көзқарас, адамды заң түріндегі қандай да бір
байланыстырушы нұсқау бар ма және оны мойынау керек пе деген сарында болып
отыр. Парсонс бұл проблема құндылықтардың әлеуметтік емес мәдени жүйесіне
қатысты екендігіне назар аудартты. Бұл жүріс-тұрыстың мәдени үлгілерін
қолдану міндетін Парсонс діннің мәдени таратушы қызметі саласына жатқызады,
өйткені ол саясатқа немесе құқыққа қарағанда адам жүріс-тұрысын оның
нақтылы мақсаттар мен жағдайларға қатысты жекеліктің, партикулярлықтың
шеңберінен шығатын нәрселердің ара қатынасын белгілеу арқылы, - оны “соңғы”
немесе “түпкі” нақтылықтармен ара қатынасын белгілеу арқылы реттейді.
Қандай да бір нормалардың дұрысына немесе бұрыстығына сілтеме жасау
жеткіліксіз. Діннің міндеті - қандай да бір норманы заңдастыру емес,
нормативтік тәртіптің өзін қабылдау. Тиісінше, сөз жүріс-тұрысты саяси
құқықтық немесе экономикалық реттеуге қарағанда діннің тереңірек қызметі
жайында айтылып отыр. Бұл теориялық тұжырымдама дінді оның қоғамдағы алатын
орнымен атқаратын рөлі жөнінде тәжірибелік біршама кең көлемді мәліметтерді
түсіндіруге мүмкіндік беретін құбылыс тұрғысынан түсінуді ұсынады. Алайда
ол бірқатар қиыншылықтармен кезігіп, міндетті түрде мойындауды кездестіре
бермейді.
Ең алдымен, ойдан шығармайтын нәрсе, ол дінді функционалдық тұрғыдан
түсіну, жеткіліксіз түрде негізделген алғышарт негізінде құрылады:
функционализм, мықты қоғамдық ынтымықтастық пен тұрақтылық тек рухани-
мәдени факторлар, идеялар, құндылықтар, мағыналар, символдар жүйелерінің
көмегімен қамтамасыз етілуі мүмкін дегенге сүйенеді. Дін бұл тұжырымдамада
жан-жақты фактор ретінде қызмет етеді. Өйткені қоғам алдын ала діни
шектеулерсіз басқаша қызмет ете алмайтын қандай да бір мәдени-рухани
тұтастық ретінде түсіндіріледі. Функционализм әділетсіз - біржақты болып
қалады. Ол мысалы, адамға табиғатынан тән және тарихи дамыған
қажеттіліктер, белгілі бір мүдделерді қанағаттандыру және оны келістіру
негізінде, яғни сол әлеуметтік-мәдени жүйенің механизмі арқылы қоғамның
нығайып бірігуі мен тұрақтылығы мүмкіндігін елемейді. Шынайы жағдайда жоқ
дегенде интеграцияның рухани-мәдени факторлары және қоғамдық тәртіпті
негіздеу, әлеуметтік жүйені сақтау деңгейінде әрекет еткен күш көрсету мен
мәжбүрлеу сияқты факторлар назардан тыс қалады. Бұған тағы эмпирикалық
мәліметтер қоғамдық-моралдық жағдайына діннің әсері бүгінгі күнде
айтарлықтай әлсіз және бұрын да қоғамның “моралдық архитектурасын”
монопольды түрде қамтамасыз ете алғаны күмәнді екенін куәландыратынан
қосқан абзал. Шамасы қоғамның бірігуін бірқатар факторлар қамтамасыз етеді
(немесе қамтамасыз етуге ықыласты). Бұл тарихи өзгермелі жағдай. Мысалы,
социологтар, қазіргі дамыған демократиялық қоғамда интеграцияның белгілі
бір деңгейін көп мөлшерде заңдар қамтамасыз ететінін, жалпылама
құндылықтардың (адам құқығын) таратушы рөлін көп мөлшерде құқықтық
институттар өз қолына алуда екенін айтуда. Бұл қоғамның
секуляризациялануының бір көрінісі.
Тағы бір проблема, дін қоғамдық интеграцияның факторы ретінде ғана
болмай, сонымен қатар кері интеграция, яғни кері интеграциялау қызметін
атқаруымен байланысты болып отыр. Жалпы формасында дін тіпті кері қызметті
болуы мүмкін екенін айтуға болады, мысалы экономика саласында, еңбекті
ұйымдастырудың қазіргі заманғы әдістерін, техникаларын енгізуге кедергі
бола отыра, қоғамның экономикалық тоқырауын күшейтуі мүмкін. Яғни, діннің
қандай түрі болмасын атқаратын қызметтері қоғам үшін жағымды да, жағымсыз
да мәнге ие болуы мүмкін.
Дін, интеграция мен тұрақтылық әкелуші емес, қиратушы, жанжал әкелуші
фактор ретінде әрекет етуі мүмкін екендігін айғақтайтын фактілер жанжалдар
теориясы шеңберінде қарастырылды. Проблеманы таптық күрес аспектісі арқылы
шешкен К.Маркстің пікірінше дін тарихи қажеттілік, оны таптық күрес арқылы
төңкерістік қайта құруды талап етіп отырғанда, ол әлеуметтік интеграцияның
факторы ретінде қызмет етуші және билеп төстеуші таптарға қоғамның
тұрақтылығын ұстап тұруына көмектесетіндіктен жағымсыз рөл атқарады дейді.
Дін өмір сүруші қоғамдық құрылымды ақтайды, онымен татуластырады. Сыни
көзқарасты оятудың орнына, мойындауды миына құяды. Ал бұл нәрсе түбінде
қоғамды жанжалға алып келеді.
Функционализмге, яғни қоғам өзімшілдік мүдделері бар және бүкіл
қоғамның тұрақтылығы мен бірлігін қамтамасыз ететін құндылықтық сенімдері
болмайтын топтардан тұрады деген көзқарасқа тікелей қарсы шығады. Қоғам
жанжалдармен, күш көрсетумен, түрлі топтар арасындағы билік үшін
күрестермен сипатталады. Тұрақтылық тек уақытша тепе-теңдік ретінде ғана
мүмкін. Әлеуметтік қатынастардың қалыптасуының шешуші факторы топтардың
өзімшілдік мүдделері болып табылады. Діни топтар - бір-біріне араз
топтардың мүдделері қарама-қарсы тұратын, соқтығысатын жүйенің бір тетігі.
Ортақ сенімдердің болуы олардың әлеуметтік бірігуінің шартты түрде маңызды
емес жағдайы ретінде қарастырылуда болса, ал діни айырмашылықтар - тамыры
терең жанжалдарды сырттай безендіру ретінде қарастырылады. Бұған мысал
ретінде христиан елдеріндегі еврейлерді қудалауды келтіруге болады, оның
түбінде экономикалық фактор жатты, Ирландиядағы протестанттар мен
католиктер арасындағы дау-дамай, ортодокстар мен “дін бұзарлар” арасындағы
күрес және басқалар. Этникалық және топтық айырмашылықтар діни
айырмашылықтармен шиеленісіп кеткен уақытта жанжалдар айрықша өткір сипат
алады. Діни жанжалдар сыртқы көрінісінде, этникалық немесе таптық негізде
соқтығысуды бүркемелеуі мүмкін. Егер экономикалық мүдделер және этникалық
байланыстар қоғамның бірігуіне жол ашатын жағдайларда, діни айырмашылықтар
жіктелудің жалғыз ғана символы болады. Басқа діни топ өкілдерінен жауларды
көру әдеті көптеген нақтылы жағдайларға байланысты күшейе түсуі немесе
әлсірей түсуі мүмкін.
Дін дінаралық жанжалдармен қатар оның сауатты қоғамда өмір сүруімен
байланысты жанжалдарды да тудырады. Мысалы, діни құндылықтар жүйесі
құрметке сай жалғыз өзі секілді, сауаттылардың құндылықтар жүйесіне қарама-
қарсы қойылатын жағдайлар сирек емес. Дін жолын ұстаушылық діни ережелерді
сақтау мен заң арасындағы жанжалға алып келуі мүмкін. Мұндай бейнедегі
мысалдарды, діни жүріс-тұрыс ортақ ережеге бағынатынын көрсету үшін жанжал
теориясының жақтастары ұсынып отыр: кез келген жүріс-тұрыс өзімшілдік
мүдделерді басшылыққа алады.
Шындығында, жанжал топішілік интеграцияның мүдделері көзқарасы
тұрғысынан функционалды, діни топ ішіндегі бірлесу көзі болуы мүмкін.
Сондықтан кейбір топтар жанжалды сыртқы әлеммен байланыстырады, одан
оқшаулану қаншалықты күшті болса, соншалықты ішкі ауызбіршілік мықты
болады. “Бөтендерге” деген өшпенділік қауымдастық сезім туғызады, сүйенішті
тек “өз адамдарынан” іздеуге шақырады. Сонымен әлеуметтік жанжал және
әлеуметтік интеграция бір үлгінің екі жағы ретінде көрінеді және бір-
бірімен байланысты тұрғыдан қарастырылуы керек. Мұндай тенденция айрықша
айқындығымен, былайша айтқанда ислам аймағында орын алуда, бұл жерде ол
экстремизм және қарулы қақтығыс сипатына ие болуда.
Жанжалдар тек діни топтар арасында ғана болмайды, сонымен бірге олардың
ішінде де болады. Топ ішіндегі әлеуметтік жүріс-тұрыстар көбіне
индивидтердің өзімшілдік мүдделерін қанағаттандыруға ұмтылуының нәтижесі
болып табылады және билік, артықшылық, мәртебе үшін күрес барысында
жанжалдар туындайды. Мысалы, діни топтардың көпшілігінде (ортодоксальді
иудаизмге қатысты, провословие де, католик шіркеуінде, протестанттық
конгрегациялардың көпшілігінде, исламда да солай) ер адамға басым рөл
беріледі, әйел адам дін қызметкері бола алмайды. Басқа бір қарапайым жанжал
ол клир мен миряндар арасында. Ол діни басылар көпшілік қоғамдарда,
пұрсатты қоғам топтарының еншісінде болуы сияқты әлеуметтік жағдайларға
байланысты.
Қазіргі заманғы қоғамда діни өмір консерватор-дәстүршілдер мен
модернистер, діни жаңару мен реформалардың жақтастары арасындағы
жанжалдармен көрініс береді. Әдетте, олардың арасындағы күрес таза
теологиялық пікірталас шеңберінен шығып кетеді және дін басыларының
әлеуметтік саяси бағыт ұстануының біртекті еместігін көрсетеді.
Дін ішіндегі жанжалдар көбінесе қоғамдағы өзгерістердің де көзі болып
келді, оған әулиелік діндер мысал бола алады. Көне Өсиетте әулиелер, құдай
әлеуметтік теңдікті көреді, оны құдай жасап берді ал адамдар оны өз еркімен
бұзды деп жария еткен. Әулиелер үлкен әділеттік үшін қоғамды өзгерістерге
шақырды және көбінесе төмен, кедей таптардың мүдделерін қорғаушылар ретінде
алға шықты. Германиядағы шаруалар соғысында бұқара халықтың жетекшісі
реформацияның радикалды қанатының өкілі Томас Мюнцер болды. Ол жер
бетіндегі тәртіптерді ортақ мүдделерге сәйкес (билеп төстеушілердің
мүддесінде ғана емес) қайта өзгертуге шақырды. Бұл жерде ол құдайдың о
баста ойластырғанының орындалуын көрді. Бұл діншілік жанжал (Мюнцер католик
шіркеуін және дін қызметкерлерін сынға алады, бірқатар қасаң қағидаларды
мойындамады) қалайша нағыз соғысқа әкелетін әлеуметтік жанжалға айналуының
мысалы бола алады.
Осыған орай дін социологиясы харизмалық жетекшілердің рөлі жайлы
мәселеге ерекше назар аударады. Вебер харизмадан әлеуметтік тұрақтылықтың
іргелі қарсы әсерін және өзгерістердің маңызды бастамасын көрді.
Дін қоғам тұрақтылығының факторы ретінде ғана болмай (бұл жерден
функционалисте оның негізгі қызметін жиі көреді), сонымен қатар, әлеуметтік
өзгерістердің қайнар көзі болып қызмет етеді. Мысалы, Вебер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПӘНІНЕН
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
1 лекция. ХIХ ғ дін социологиясының пайда болуының
алғышарттары жəне дамуы.
Лекция жоспары:
Ғылым ретiнде қалыптасу тарихы;
Дiн социологиясының объекттерi;
1. Дiн социологиясының әдiстерi;
2. Дiн социологиясының өзге дiн ғылымдарымен байланысы
Лекция мазмұны:
Дін социологиясы екі басты ұстынға сүйенеді: социология және дін. Осы
тұрғыдан эстетика социологиясы және құқық социологиясы тәрізді
социологияның өзге салалары сияқты дін социологиясы да екі түрлі құрылымға
негізделген: қоғамды зерттеу, дінді зерттеу. Міне, осылайша қоғамдық
дәрежеде діни құбылыстарды зерттеуді негізгі тақырып ретінде қарастыратын
дін социологиясы кейбір мәселелерді жалпы социология мен оның өзге де
салаларымен бірлесе қарастырумен қатар, діни тәжірибе мен оған қатысты
басқа да проблемаларды дінтану ғылымдарымен бірге зерттейді.
Жалпы социологияның тақырыбы турасында жалпы шолу
А) Социология дегеніміз не ?
Социология латын тіліндегі қоғам мағынасына сәйкес келетін socius
және грекше ілім мағынасын беретін logos деген сөздерден құралған.
Социлогияның негізгі тақырыбы ретінде қоғам және ондағы пайда болатын
әлеуметтік оқиғаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін жас ғылым саласы. Қоғамның
қанша жылдар бұрын пайда болғанымен, оны ғылыми тұрғыда зерттеу VІІІ
ғасырдың соңына таман қолға алына бастап, ХІХ ғасырдың соңында ол тәуелсіз
бір ғылым саласы ретінде қалыптасты.
Социологияны белгілі бір заман мен ортадағы қоғамды және әлеуметтік
ақиқатты айқындайтын, салыстыратын және түсіндіретін бір ғылым саласы деп
анықтама жасар болсақ ол қоғам ілімі ретінде айқындала түседі. Осы сәтте
қоғам дегеніміз не ? – деген сұрақ туындайтыны айқын.
Ертеден адамдар топтасып өмір сүріп келеді. Аристотель адамзаттың
қоғамдық сипатын айқындау үшін әлеуметтік тіршілік иесі деген ұғымды
қолданған. ХІV ғасырда өмір сүрген атақты мұсылман ғұламасы Ибн Халдун да
адам қоғамы міндеттілік деп, қоғам өмірінің маңыздылығын одан ары
айқындай түскен. Демек, қоғамдық өмірден тысқары адамның жалғыз басымен
өмір сүре алмайтыны анық, тіпті, тарихтан алдыңғы қараңғылық дәуірінде де
адамдарды үнемі бірлесіп, өмір сүретін қауымдар немесе қоғамдар түрінде
ғұмыр кешкенін білеміз.
Сырттай көзбен қарағанымызда белгілі бір қоғам адамдар жиынтығы
ретінде көрінеді. Бірақ бұл қарапайым түрдегі сыртқы көрінісі ғана. Ал
қоғамның шынайы мәніне келер болсақ, ол адамдардың бір жерге топтасып өмір
сүруімен ғана шектелмейді. Қоғамдық өмірдің мәні аз дегенде екі немесе одан
да көп адамдардың өзара қарым-қатысқа түсуінен тұрады. Сонымен қатар,
тәртіпсіз, формасыз қоғамды елестету де мүмкін емес. Демек, әр қоғамның
өзіне тән формасы, құрылымы, орныққа әдет-ғұрыптары мен қағидалары болады.
Сонымен қатар, әрбір қоғам үнемі өзеру, даму, қайта пайда болу процестерін
басынан кешіру үстінде, ал өзгеріске түсудің басты негізі қоғамды құрайтын
жеке адамдар болып табылады. Жоғарыда айтқанымыз сияқты қоғамның құрылысы,
жүйесі, әдет-ғұрыптары заман өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, оны
үнемі әрекет үстіндегі бір құбылыс ретінде тану дұрыс сияқты.
Міне, социологияның міндеті адамдардың дүниеге әкелген қоғамның және
онда туындаған қоғамдық оқиғалардың ғылыми тұрғыдан зерттелуі болып
табылады.
Социология қоғамды өмір сүретін адамды негізгі тақырып ретінде алады.
Алайда бұл ғылым саласының зерттеу алаңы жеке басты индивид емес, топталып
өмір сүретін адамдардың дүниеге әкелген қоғам мен олардың өзара әсері болып
табылады. Адамдардың түйсіну, ойлау және әрекет етуіндегі бірлік пен
ынтымақтастық әлеуметтік оқиғаларды дүниеге әкеледі, қоғамның тіршілік
етуін қамтамасыз ететін де осы. Әлеуметтік оқиға тек бір индивид тарапынан
жүзеге асса да, ол мұны өз ортасынан алған. Осылай әлеуметтік оқиға бір
желіге түседі.
Дін социологиясы пәні
Жоғарыда айтылып өткені сияқты социолог дінді әлеуметтік феномен
ретінде қарастырады, яғни діни жүріс-тұрысты ұжымдық жүріс-тұрыс
дәрежесінде, әлеуметтік әрекет системаларының бірі ретінде зерттейді.
Социологияның негізгі зерттеу объектісі адамдар тобыры, ондағы жекелеген
адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы болып табылады. Сонымен дін
социологиясының қарастыратын мәселесі діни топтар, олардың пайда болуы мен
атқарар функциясы екені даусыз. Осыған орай әлеуметтік өмір жеке
салаларының бірі ретінде дінді зерттеумен қатар, діни топтардың әрекетіне
және діни адамдардың жүріс-тұрысына сыртқы факторлардың тигізетін әсерін,
сондай-ақ, діни топтардың өзі өмір сүріп жатқан қоғамға ықпалы мен әрекет
ету мәні қарастырылады. Сонымен қатар, дін әлеуметтік институт ретінде
өзара іштей байланысты және әлеуметтік мінез-құлықтың өзге сфераларынан
ерекшеленіп тұратын мінез-құлық пен адамдар арасы қарым-қатынас үлгісі
ретінде қаралады.
Діннің жеке индивидтің жүріс тұрысына әсері сенім арқылы жүзеге
асады. Бірақ діни мекемелер мен ұйымдар қатаң тәртіпке негізделген, кейде
діни сенімге қайшы келетін әдістерді қолданып, ресми қабылданған догмаға
теріс белгілі бір жағдайды қолдап, өз жолын ұстаушыларға ықпалын жүргізуі
мүмкін. Мұның соңы тотальдік институтқа алып барады.
Тотальдік институт дегеніміз мүшелері үнемі бақылауда ұсталатын
бірлестік. Олардың мұқтаждықтары мекеме немесе ұйыммен шешіледі, олардың
жүріс-тұрыстары мекеме немесе ұйым қағидаларымен реттеледі. Белгілі бір
дәрежеде тотальдік институттың моделіне мектеп-интернаттар, армия
казармалары, түрмелер, психиатриялық ауруханалар жақын келеді. Олар күндіз-
түні бақылауда ұсталады, ал егер де қағидалардан ауытқып кетсе, жазаланады
немесе тәртіпке түсіріледі.
Діни ұйымдардың арасында тотальдік институттың осы тектес модельдерін
орнатқандары да бар. Себебі, оның қағидалары әлеуметтік әрекет ретінде
саналы түрде айқындалған, яғни оның негіздерін діни сферада реттелген
нормалар, құндылықтар, сенімдер құрайды.
Дін социологиясының басқа ғылымдармен байланысы
Тек социологтар ғана емес тарихшылар, филологтар, психологтар т.б.
адам мен оның мәдениетімен айналысатын ғалымдар зерттеулерінде дінді
айналып өте алмайды. Сонымен қатар, дінтанулық ғылымдар қатарындағылардың
басты зерттеу объектісі дін екендігі баршамызға мәлім. Осындай дінтанулық
ғылымдар қатарына дін социологиясымен бірге дін психологиясы, діндер
тарихы, сонымен қатар, бүгінгі күні қарқынды даму жолына түскен бағыттар –
дін семиотикасы, дін географиясы, дін феноменологиясы жатқызылады. Міне,
аталған және өзге де ғылым салаларымен дін социологиясы тығыз байланысты.
Дін социологиясы және ғылыми дінтану. Дін –күрделі, көп қабатты
құбылыс. Ол адам ғұмырының барлық салаларын қамтиды. Сондықтан дінді түрлі
қырмен, түрлі көзқараспен және түрлі бағытпен түсіндіруге болады.
Дін психологиясы адамның діни жан дүниесін, жеке адамның ішкі жан
дүниесіндегі діни сенімнің мәні мен маңызын қарастырады. Арнайы
психологиялық зерттеусіз адамға діннің әсер ету механизмін түсіну мүмкін
емес. Сондықтан дінді социологиялық, психологиялық бағытта зерттеу бір-
бірін толықтыра түседі. Адамның діни әсерленуін әлеуметтік тұрғыдан
түсіндіруге де болады. Бұл әлеуметтік психологияның үлесінде болса да
діннің әлеуметтік рухани өмірге ықпалын зерттеуде аталған екі ғылым
саласының әдістері мен тәсілдеріне мұқтаж.
Дін – тарихи бір құбылыс. Сондықтан тарих иіріміне қарай ол да
құбылмалы, дін тарихы адамзатты зерттейтін ғылым саласының бір бөлігін
құрайды. Сондықтан белгілі бір кезеңдегі қоғамның діни ахуалын зерттеу
социология мен тарихы ғылымдарының еншісінде.
Дін жайлы ғылымның методологиялық негіздері
Дін турасындағы барлық ғылымдарға ортақ нәрсе эмпирикалық мәліметке
сүйену принципі болып табылады. Бұл діннің феноменологиялық, философиялық,
және теологиялық бағыттан ерекшелеп тұратын тұсы. Дін социологиясының
тақырыбы құдайдың өзі емес, құдайға сенетін адамдардың жүріс-тұрысы,
әлеуметтік себептері, сол сенімнің мәні мен оның салдары болып табылады. Ал
Құдай бар ма, қандай дін шынайы болмақ, бұлар теологияның үлесінде. Ал оны
ақылмен дәлелдеу немесе терістеу сияқты мәселелер дін философиясы
айналысады. Социологты әртүрлі елдерде түрліше болғанымен, адамдар Құдайға
сенеді және теориялық тұрғыда негіздеуге және түсіндіруге болатын
әлеуметтік факт ретінде діннің мәні мен мағынасын айқындайды деген факт
қызықтырады. Дін социологы үшін индивидтер мен топтардың жүріс-тұрыс
әрекеттері, өнімдері мен нәтижелері қызықтырады.
Дін социолгиясының пайда болуы мен дамуы
Дін социологиясы ғылыми дисциплина ретінде ХІХ ғасырдың ортасында
қалыптаса бастады. Өзінің пайда болуымен ол көп жағынан Ағартушылық және
антифеодалдық буржуазиялық дәуір бастамасымен болған Еуропа қоғамының
процесіне тәуелді болды. Дін социологиясының негізгі қайнарларының бірі,
әсіресе, ХVІІІ ғасырдағы француз философтары тарапынан әлеуметтік институт
ретінде феодалдық қоғамдық қатынас пен шіркеуді әлеуметтік-философиялық
тұрғыда сынау болды.
Дін және азаматтық қоғам. Еуропалық Орта ғасыр мен Жаңа заман дін
мәселесі бойынша көптеген келіспеушіліктерге толы болды. Реформация
қоғамдағы салыстырмалы бейбітшілік пен тыныштыққа жету үшін шіркеудің
мемлекетке ықпалын шектеу және діни фанатизмге қарсы тұру тәсілдерін
іздестіру қажеттілігін көрсететін дін турасында тартыстарға жол ашты. Сол
заманның әлеуметтік теоретиктері Гоббс, Локк, Юм діннен қоғамды
бірлестіретін, адамдарды татуластыратын және оны тұрақтандыратын қасиет
таппаған. Керісінше, Гоббс еңбектерінде христиан тарихының мәліметтеріне
сүйене отырып, діннен қоғамға қауіпті, керітартпа күштер бар екендігін
жазады. Сол заманның идеологтары католик шіркеуі билігі кезінде олар
феодалдық системаның арқасында ерекше билікті иеленгендігін байқаған. Сол
заманның француз ағартушылары (Гольбах, Дидро) бастамасымен дінді
радикалдық тұрғыда сынаушылар дінді жоюға және оның орнына табиғи адамның
ақылы мен моральін қоюға шақырған. Ал дінді сынауға байыптылықпен қарайтын
Ағартушылық бағыт қоғам нормативтік системаларды қолдауға мұқтаж және
қоғамға тек жақсы заңдар ғана емес, оған бағынатын азаматтар да керек деп
санап, діннің әлеуметтік қажеттігін мойындаған.
Проблема Жаңа заманның еуропалық тарихында ресми дін бейбітшілік пен
қауіпсіздіктің кепілі болғанымен тартыстар мен әлеуметтік
келіспеушіліктердің өзегіне айналуынан тұрады. Осыған орай, діннің
қоғамдағы шынайы бейнесін айқындау қажеттілігі және діннің қоғамдағы орнын
көрсететін оған деген діни емес көзқараста қарау қажеттілігі туды.
Локк дінді ресмисіздендіріп, яғни оны мемлекеттен бөліп, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының бірі ретінде белгілі бір діни сенімге сену
оның жеке ісі деп танып, тұрақтылық пен азаматтық тыныштық қолдауымен
азаматтардың діни сенім еркіндігін беруді керек деп санаған. Ал мемлекет
жеке өміріне араласпай, азаматтардың мүлкін қорғайды және оның көбеюіне
жағдай жасайды.
Осы проблеманың өзге бір шешімін Х.-Ж. Руссо: әрбір азамат өзінің
міндеттерін сүюге мәжбүр еткен дінге сенуі мемлекетке маңызды, - деп
азаматтардың сөзсіз мемлекетке бағынуының негізгі кепілі дін деп тапқан.
Оның пікірі бойынша, діни догмаларға сенбеген адамды тек дінсіз ретінде
емес, қоғамға қарсы, заңдарды шынайы сүюге қабілетсіз адам ретінде қоғамнан
аластату керек.
ХVІІІ-ХІХ ғасырда қуатты даму жолына түскен дінді сынға алу процесі
дінді әлеуметтік тұрғыда қамтамасыз ету және оның қоғам өміріндегі рөлі
турасындағы сұраққа деген назар аударуымен байланысты. Дін ерекше түрдегі
сакральдік, қоғамда шексіз рухани билікті иеленетін институт ретінде
қоғамдық институттың жиынтығынан ерекшеленді. Ал қалғандары өмірлік,
зайырлық тұрғыда қаралды. Діни мәдениет негізінде дамыған ортағасырлық
Еуропадан соң Қайта өрлеу дәуірінде зайырлы мәдениет дами бастады. Осы екі
бағыттың қатар өмір сүруі Жаңа дәуір бойы қоғамдық өмірдің барлық салалары
осы екеуі арасында бітіспес тартыс алаңына айналды. Дегенмен, оның маңызды
сипаттамаларының бірі деп, қоғамдағы секуляризациялаудың біртіндеп алға
басуын айтуға болады.
Ағартушылық идеологиясы адамды бәрінен бұрын ақылды адам ретінде
қараған. Білімді адам өз ақылына, ғылымға сүйене отырып, өз өмірін жасауға
қабілетті. Оның алдында ақылдың жетелеуімен шексіз прогресс көрінісі
ашылады. Қорыта айтар болсақ, осы дәуірдегі еркін ойшылдар діни
дүниетанымды бір шетке ысырып қойып, ақылдың мәніне, қоғам өміріндегі оның
маңызына мән берген.
Социомәдени алғышарттар. Батыс Еуропа типіндегі әлеуметтік динамика
әлеуметтік институттардың бөлшектенуімен ерекшеленеді. Осының арасынан
экономика, жанұя, білім беру, саясат т.б. сияқты жеке салалармен қатар
діннің орны жайлы сұрақ туындады.
ХVІІІ ғасырда француз революциясының нәтижесінде болған күйзелістен
соң және ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары аралығындағы индустриялизациялау
барысында діннің әлеуметтік функциялары және революциядан соң қайта жасаған
адамдар алдындағы оның рөлі, оның қоғамды тұрақтандыру қасиетін қолдау
жайындағы сұрақтар қойылды. Ерекше орынды ағартушылар тарапынан қоғам
дамуының дамушы күші ретінде қаралған ғылымға діннің қатысы жайлы сұрақ
иеленді. Әлемнің ғылыми картинасын дүниеге әкелген Коперник пен Галилей
атымен байланысты басталған ғылым мен дін арасындағы күрес дін жақтаушылары
мен дарвиндік эволюциялық теорияның клерикальдік өкілдері арасындағы айқас
ХІХ ғасырдың ортасында шарықтау шегіне жетті.
Радикальдік критиктер (Фейербах, Маркс) дінді ғылыми танымның даму
жолын тежегіш, әлеуметтік прогреске керіағар ретінде таныды. Керісінше,
ағартушылық рационализміне романтикалық реакция қоғамдық күштерді
жандандырушы ретінде дінді жақтады.
Бақылау сұрақтары:
1. Социология терминінің қалыптасуы
2. Дін социологиясының ғылым ретінде қалыптасуы
3. Дін социологиясының зерттеу обьектісі
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Гараджа В.И. Социология религии. М., 1995
2. Гараджа В.И. Религиоведение. М., 1995. 2-е изд.
3. Здравомыслов А.Г. Социология конфликта. М., 1994.
4. Белла Р. Социология религии Американская социолог Гараджа В.И. ия.
Гараджа В.И.
5. 5. Перспективы, проблемы, методы: под ред. Т. Парсонса. М., 1972.
2. Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. М., 1995.
3. Булгаров С.Н. Народное хозяйство и религиозная личность Булгаров
С.Н. Соч.: В 2 т. М., 1993. Т II.
4. Вах И. Социология религии Социология религии: классические подходы.
5. Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма Вебер М. Избарнные
произведения. М., 1990.
6. Гайденго П.П., Давыдов Ю.Н. История и рациональность. Социология макса
Вебера и веберский ренессанс. М., 1991.
7. Глок Ч. Социология религии Социология сегодня. Проблемы и
перспективы. М., 1965.
2 лекция. Дін əлеуметтануының пəні мен тəсілі
Лекция жоспары:
1.Қоғамдық өмірдегі дін және діннің құрылымы.
2. Діншілдік типологиясы.
3. Дін әлеуметтану пәнінің пән ретінде ғылымға енуі.
Лекция мазмұны:
Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып түсіндірілгенімен, социология
қоғамның дінге әсер ету жәйтін мойындамай алмайды, жоқ дегенде теологияға
қарағанда ол діннің мазмұнының және оны ұйымдастыру формаларының өзгерісін
табиғи, эмпирикалық белгіленіп отыратын күштердің, бірінші кезекте
әлеуметтік күштер әрекетінің нәтижесі ретінде түсінеді. Бұл дінді
психология, философия немесе тарих қалай көріп, бейнелейтінінен
ерекшеленеді.
Дін социологиялық талдаудың нәтижесінде ең алдымен әлеуметтік феномен
ретінде алға шығады. Дінді ғылыми анықтаудың қарапайым және ең кең тараған
әдісі ол индуктивті әдіске негізделеді: мүмкіндігінше қарастырылып отырған
құбылысқа қатысы бар фактілердің бәрін жинап, оларды салыстыра отырып,
зерттеліп отырған феноменді сипаттаушы ретінде ұқсас жақтарын, қайталанып
отыратындарын, ортақ қасиеттерін бөліп қарастырады. Сонымен бірге
социология олар соншалықты әр түрлі болғанымен, барлық діндерге тән қандай
да бір ортақ қасиеттерін анықтау мүмкін емес екендігін көреді. Айталық,
мысалы, мұсылман және христиан діни дүниетанымдарына тән дүниенің бөгде
және о дүние болып екіге бөлінуі буддизм немесе индуизм дінінде жоқ.
Қандай да бір дінде адамдардың ғажайыпқа негізделген қоғамдастықтарға
ұйымдасуы еш анықтамаға келмейтін жағдайлар көп кездесетін басқа да
мысалдар бар. Социологтар мен басқалар арасында да діннің шіркеу, құдай,
діни сенім сияқты жекелеген элементтерін анықтау кезінде үлкен пікірлестік
байқалғаны көзге көрінсе, бірақ сонымен қатар діннің өзін тікелей анықтауда
үлкен келіспеушіліктер байқалады. Діндер түрлі қоғамдарда немесе әр түрлі
тарихи кезеңдерде бірдей қызмет етіп отыр ма деген сұраққа әзірге сенімді
жауап жоқ. Ал егер олай болса, онда оны қандай да бір ортақ анықтамаға әкеп
тіреуге болатын феномен ретіндегі дін жайлы түсініктердің өзі сенімсіздік
тудырады. Социология беретін немесе беруі мүмкін діннің анықтамасын
жеткілікті және мейлінше толық деп қарастырмау керек. Өйткені дін
әлеуметтік аспектімен - қоғаммен өзара әрекеттесу процестерімен, сондай-ақ
дінді зерттеудегі социологиялық әдістер шеңберімен шектелген сұрақтар
кешенімен шектеліп қалмайды.
Дін социологиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы көбінесе еуропалық
қоғамындағы әлеуметтік, экономикалық және мәдени процестердің арқасында.
Бұл сұрақтарды шешуге елеулі талпыныстардың бірін О.Конт (1798 - 1857)
жасады. Ол әлеуметтік өмірді зерттеуге жаратылыстану ғылымдары қолданып
жүрген индуктивті әдісті қолдануды ұсынды. Діннің рөлі және әлеуметтік
тәртіптің негізінде не нәрсе жатыр деген сұраққа байланысты О.Конт
“тарихтың үш сатысы жайлы заңында” жауап берді. Бірінші саты діни немесе
“теологиялық жағдай”, онда адам санасында дәлелсіз ойға негізделген
оқиғалар, субъективтік негізсіздіктер үстем етеді. Екіншісі - философиялық,
“метафизикалық жағдай”, онда абстракция, дөрекі дерексіздер шынайылық
ретінде қабылданады. Үшінші - позитивті, ол жерде ғылымның көмегімен қолда
бар жағдайларға дұрыс баға беруге қол жеткізіледі. Осы үш “сана жағдайының”
әрбірі бүкіл әлеуметтік ұйымдасудың негізін құрайды. Дін және позитивті
білім, ғылым арасындағы жанжалдың міндетті түрде болатындығын мойындай
отырып, оның дами түсуі діннің құлдырауына және міндетті түрде оның өліміне
алып келеді дей отырып, Конт әлеуметтік байланыстардың ыдырау қаупін
болжады. Ақырында Конт әлеуметтік байланыстардың рухани тірегі ретінде
“екінші теологиялық синтез” керек деген қорытындыға келіп, адамзаттың
бірыңғай ортақ “ұлы тірі жан” култі, барлық өмір сүргендердің, өмірден
өткендердің және болашақ ұрпақтардың үлкен әлеуметтік организмі ретінде
“позитивті дінді” жасады.
К.Маркс (1818 - 1883) дінді қоғаммен өзара байланысында қарастырды,
бірақ оның түсінігінде ол екі дербес өмір сүретін шаманың өзара әрекеттесуі
болған жоқ. Маркс, шын мәнінде алғаш болып дін өзінің табиғатымен
әлеуметтік феномен болатынын көрсетті. Ол қоғамдық байланыстар, қатынастар
жүйесіне енгізілген және оның түп-тамыры әлеуметтік құрылымдарда. Діннің
түсіндірмесін содан іздеу керек. Жаратылыстан тыс, қасиетті жайлы
көзқарастар осындай негізде пайда болды: дін аспан есебінен емес, жердің
есебінен өмір сүреді.
Дінді әлеуметтік феномен ретінде түсіну оның қоғам өмірінде әбден
шынайы функциялар орындайды, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандырады
деп түсінуді білдіреді. Маркс осылайша дінді зерттеудегі функционалдық
әдістің негізін қалап кетті. Бірақ Маркс көзқарасының айрықша ерекшелігін
дін тарихи табиғатында мәңгілік емес, ауыспалы әлеуметтік жағдайлардың -
олардың негізіне басқаның еңбегін иемдену жүйесі, әлеуметтік теңсіздік
жүйесі құрайтын жағдайлардың туындысы ретінде сендіру құрайды, ол жерде
біреулердің бостандығы екіншілердің құлдығын білдіреді; қоғамның таптарға
бөлінуі, әлеуметтік антогонизмдер, таптық күрес осыдан келіп шығады. Маркс
пікірі бойынша, дін - идеология, ол оның ең ежелгі тарихи алғашқы формасы.
Оның әлеуметтік қызметі - идеологиялық қызмет: ол оны ақтайды немесе
сонысымен қолда бар тәртіптерді заңдастырады немесе оларды сынайды, оларға
өмір сүру құқығын беруден бас тартады. Ол қоғамдық дамудың тежеушісі
ретінде қызмет атқара отырып, әлеуметтік конформизмді сіңіруі мүмкін немесе
әлеуметтік наразылықты ынталандыруы мүмкін. К.Маркстың діннің шарасыз өлуі
немесе оның жеңіске жеткен жұмысшылар табы тарапынан жойылуы жайлы
айтарлықтай қатаң түрдегі қорытындысы осыдан шығады. Көріп отырғанымыздай,
олай болған жоқ және болып жатқан да жоқ, оған қоса Конт айтқандай, олардың
діннің дәл сол әлеуметтік қызметтерін иеленуімен діни идеологияның басқа
жүйелермен ауыстырылуы болып жатыр.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында еуропалық қоғамда діннің жағдайы
айтарлықтай өзгере бастады. Индустриалияландыру және урбанизациялануға
байланысты күшейе түскен әлеуметтік жіктелісі процестері қоғамды
біріктіруші факторлар жайындағы мәселені күрделі түрде қойды. Мұндай фактор
ретінде діннің жағымды рөлі жайында әлеуметтік қатынастарды, өрлеу,
тұрақтылық пен тәртіпті жете түсінуге әрекет жасаған ғалымдар айта бастады.
Француз ойшылы Э.Дюркгеймнің (1858 - 1917) көзқарасы тұрғысынан дін
қоғамның ынтымақтастығы мен оның тұтастығы үшін маңызды әлеуметтік
қажеттілікке жауап береді. Діннің шығу көзі - қоғамның өзі. Ол дінді
қасиетті немесе қарапайымнан бөлінген тиым салынған заттарға қатысты
сенімдер мен нанымдардың тұтас жүйесі ретінді анықтайды. Олар артынан
ерушілердің барлығын шіркеу деп аталатын моральдық қауымдастыққа
біріктіреді. Ол әлеуметтік сезімді оятады, ұжымдық көзқарастарды
қалыптастырады. Дінде адамдарға тән жай заттарды құдай деп тану қасиеті
жүзеге асады, оларға қасиетті мән беріледі, соның арқасында олар қоғамды
тұтас ортаға топтастыру қызметін атқара алатын болады. Олар салт-жоралық
әрекеттердің, құрметтеудің, ізгілік көрсетудің ерекше объектісіне айналады.
Олар сол әлеуметтік топтың символы ретінде қасиетті, оларда өмір және оның
құрамына кіретін адамдар әл-ауқатының жақсаруы іске асырылады.
Э.Дюркгейм шындығында әлеуметтік және дінді теңдестіре отырып, дінге
кеңейтілген түсіндірме береді. Алайда қазіргі қоғамда дүниені ғылыми
түсіндірумен байланысты жаңа мифтер мен символдар пайда болды. Сондықтан
оларға нақтылы тарихи тұрғыдан оның рөлі мен әсерін бағалау талаптары
қойылуда. Саяси, экономикалық және ғылыми қызметтер діни қызметтерден
біртіндеп босанып бөлінуіне, әлеуметтіктің дінмен бірлігінің өзгерісі болып
жатыр және ол бірте-бірте айқын көрінген зайырлы сипатқа ие болуда.
Сонымен, қоғам өмірінің бүкіл саласының діннің әсерінен құтылудың үздіксіз
процесі бар екендігі мойындалады. Солай бола тура Э.Дюркгеймнің
пайымдауындағы бір нәрсе ол бұл процестің дамуы діншілдіктің аяқталуын
білдірмейді. Оның ойынша дін К.Маркске қарағанда, мәңгі өмір сүреді.
Қоғамның бірлігі мен жеке даралығын айқындаушы ұжымдық сезімдер мен
идеяларды үнемі тірілтіп, нығайту қажеттілігін бастан кешірмеген қоғам өмір
сүруі мүмкін емес. Ол бұл процестің нәтижесінде діннің және құдайдың орнына
“адамгершілік дінінің” келетініне сенді.
Дюркгейммен қатар, дін социологиясының негізін салушы деп неміс ғалымы
М.Вебер (1864 - 1920) саналады. Ол социологияны әлеуметтікке айналатын
әлеуметтік жүріс-тұрыс жөніндегі ғылым деп қарастырды. Егер ол мәнге ие
болса онда олардың белгілі бір жүріс-тұрысын күтуге бағыт ұстанған басқа
адамдардың жүріс-тұрысымен субъективті саналы түрде ара қатынаста болады,
осыған сәйкес қандай да бір өзінің әрекеттерінің табысты болу мүмкіндігін
субъективті бағалаумен өз жалғасын табады дейді.
Осындай социология пәнінің жалпы тұжырымдамасына сәйкес М.Вебер дінді
зерттеуге социологиялық ыңғайдың спецификасын қалыптастырады. М.Вебер
тұрғысынан социолог, теолог пен философқа қарағанда діннің шығу көзі жайлы
мәселеге араласпау керек және діннің қандай да бір метафизикалық “мәнін”
орнатпай оның өмір сүру жағдайын орнатып немесе проблеманы сену
объектісінің шынайылығы, құдай болмысы, т.б. жөніндегі сұрақтарды шешумен
алмастыру керек. Басқаша айтқанда, дін социолог үшін тек адамдардың
әлеуметтік жүріс-тұрысы дәледенуінің ерекше түрі ретінде ғана қызық болады.
Сонымен, М.Вебердің ойынша социология діннің шынайылығы және жалғандығы,
оның шығу көздері жайындағы мәселесін қозғамай, көзқарастардың діни
идеялармен ынталандырушы әсерін зерттеумен, олардың қоғамдық өмірге әсерін
анықтаумен шектелуі керек. Бұл ХІХ ғасырдың соңында ұсынылған маңызды
ережелер, бұрын көбіне дінді атеистік дүниетанымдық үгіт шеңберінде сынау
үшін эмпирикалық материал жасаумен айналысуға үйреніп қалған қазіргі
заманғы социологтар үшін айрықша өзекті болып отыр.
Дін социологиясының пәніне мұндай баға беру діннің әлеуметтік қызметін
Вебер бойынша түсіндіруге негізделеді. М.Вебер дінді өзінде мәдени жүйенің
белгілерін сәйкестендіретін әлеуметтік-мәдени институт ретінде қарастырды,
яғни білім саласын, символдары және индивид пен қоғамның құндылықтарын
анықтайды және онымен бірге ол өзінше әлеуметтік институт ретінде қызмет
атқарады.
М.Вебер дінді құндылықтардың бастапқы негізі ретінде көрсетеді және
осындай тұрғыда ол әлеуметтік әрекетке мән берудің ең маңызды амалдардың
бірі болып табылады, оның мағынасы мен мақсаттарын анықтайды. Дәл осыдан
діни нұсқаулардың негізінде адам өмірінде болып жатқан оқиғалардың бәрі өз
тарапынан өмірлік маңызды немесе маңызды емес болып жіктелінеді. Дүниеге
діни түсіндірме беру ондағы бағыт ұстану және жүріс-тұрысты реттеу құралы
болып табылады. Дін дүниенің белгілі бір бейнесін суреттейді және сонымен
қатар құндылықтар мен нормалардың жүйесін ұсынады және соларға сәйкес бір
әрекеттерге тиым салынады, екіншілерге рұқсат етеді. Сонысымен ол адамның
жүріс-тұрысының моралдық нормаларын құрады.
Вебердің дін социологиясының тағы бір маңызды бөлігі - “шіркеу мен
секта” арақатынасын қарастыруға келіп тірейтін, діни ұйымдар түрлерін
зерттеу.
Діни социологияның негізін қалаушылар қатарына Б.Малиновский (1884 -
1942), дінтанушылар Дж. Фрэзер және соңынан Л.Леви-Брюль жатқызылуы тиіс.
Олар адамның дамуының ертеректегі сатысында оның санасы пралогиялық сипатта
болды деп санады және сиқырлық (магия) хабарсыздық пен надандыққа
негізделеді, одан көмек сұраған адамның талпынысын сәтсіздікке ұшыратады
деп есептеді. Сиқырлық пен діннің айырмашылығын көрсете отырып,
Б.Малиновский дін адамның әлеуметтік табиғатына негізделеді, ол сиқырлықты
өлімге ұшыратып, оның орнын басады деп санады. Ол шындығында, адамдар
олардың әрекеті өзіне бағынышты болған жерлерде - өзінің бау-бақшасында,
балық аулау жағасында кәдімгідей рационалды ойлайтынын көрсетті. Сиқырлық
іс-әрекет тәуелділік пен анықсыздық элементі жоғары болған кезде өз күшіне
енеді. Сиқырлықтың - адамның өмірі мен әрекетіне айтарлықтай мықты әсері
бар, өйткені олар толығымен еш уақытта адамның билігінде болмайды және ол
ешқандай есептеуге келмейді. Сиқырлық қандай да бір қоғамда әсер ету
көлемінің деңгейі сол қоғамдағы табиғи және әлеуметтік процестерге бақылау
орнатуға қол жеткізу деңгейіне байланысты болады. Малиновский сиқырлықты
таза функциялық түсінуді ұсынады. Ол Фрэзер сияқты оның дінмен ұқсастығын,
екі жағдайда да әңгіме ойдағы нәтижеге тексеруге келмейтін құралдар
көмегімен қол жеткізу жөнінде болып отырғанын көреді.
Дінге және мәдениетке жалпы функциялық көзқарасқа сәйкес, өркениеттің
әрбір түрінде әрбір әдет-ғұрып, идея, сенім-нанымдар бірқатар өмірлік
қызмет атқарады. Оның ішінде ең бастысы - қоғамдық тәртіптің тұрақтылығын
сақтау. Малиновскиймен келісер болсақ, сиқырдың қызметі адамға бағынбайтын
үмітсіз жағдайды, үрей-қорқынышты жеңуге үміттенуге көмектесіп,
қиыншылықтардан өте білуінен тұрады. Функционализм тұрғысынан дін сол
сияқты рөл атқарады: ол Дюркгеймде секілді қоғамның бірігу факторы болып
табылады.
Жоғарыда келтірілген дін социологиясының негізін салғандардың еңбектері
оның кейінгі барлық дамуын, зерттеудің негізгі бағыттарын, проблематикасын,
методологиясын анықтады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында дін
социологиясы жеке пән ретінде қалыптасты. Социология дінді қоғамға
қатынасында қарастырады, оның қоғамдық өмірді ұйымдастырумен байланысы
тұрғысынан талдайды. Бұл байланыс екі жақты болады. Қоғамның дінге әсер
етуі қалай бағаланып, түсіндірілмесін, социология мұндай әсер ету фактісін
мойындамай отыра алмайды. Діннің әлеуметтік тәртіптің құрылуындағы, оны
ұстап тұру мен өзгерісіндегі, тұлғаның іс әрекетінің қалыптасуындағы рөліне
баға беру мен түсіндіру әр түрлі болуы мүмкін, алайда дәл діннің қоғамда
қызмет етуі социологиялық талдаудың басты пәнін құрайды.
Дін және қоғам. Діннің әлеуметтік функциялары
Дін қоғамда әлеуметтік организм өмірінің бір көрінісі ретінде өмір сүреді.
Дін мен қоғам арасындағы байланысы екі дербес шамалардың әрекеттесуі
ретінде қарастырылуы дұрыс болмаған еді. Дін - одан оқшаулана алмайтын
қоғамдық өмірдің бір бөлігі, ол қоғам өміріне соншалықты сіңісіп кеткен.
Солай бола тұра, қоғам мен діннің мұндай байланысының сипаты мен дәрежесі
оның дамуының әр түрлі кезеңінде біркелкі болмайды. Әлеуметтік жіктелудің
күшеюімен қатар қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларының тәуелсіздігі арта
түседі. Қоғам, мамандану және жіктелу жолымен жылжи отырып, онда әлі оның
өмір саласын құрайтын бөліктері бір жерде топтасып, оларды айыру мүмкін
болмайтын тұтастық жағдайынан көп бейнеліктің бірлігін білдіретін
жалпыламалыққа бірте-бірте өзгереді.
Бұл діннің атқарып отырған қызметтерін егер мәселе дамыған қоғам
жайында болса, олардың қоғамда қызмет атқарушы басқа да әлеуметтік жүйелер
мен институттармен етене араласуы тұрғысынан қарастыру керек, ал егер
дамушы қоғамда болса ортағасыр кезіндегідей діннің жаппай билеп-төстеуі
сияқты емес, сәйкес немесе ұқсас жолдары бойынша қарастыру керек екендігін
білдіреді.
Мұндай көзқарас былай деп ұйғарады: біріншіден діннің қызметі кез
келген әлеуметтік әрекет белгілі бір құндылықтарға бағыт ұстанған
субъективті ойдан өткізетін әрекет болып табылады деген негізгі фактілермен
арақатынасы белгіленуі керек. “Қоғам” ұғымы қатаң социологиялық мағынада
топ мүшелері мен топтар арасындағы көп бейнелі әлеуметтік қатынастардың
етене араласып кеткенін білдіреді. Бұл қатынастардың күрделілігі дін мен
мәдениеттің әрекеттесуінде көрінеді. Егер Вебермен келісе отырып қоғамды
индивидтердің әлеуметтік әрекеті ретінде қарастыратын болсақ, онда ол
олардың әрекетінің аумағы мен өнімі ретінде елестетіледі. Индивид әрекетті
бастама ретінде көреді, әрекеттілік оның тарапынан келіп шығады. Мәдениет
болса, мәжбүрлі түрде әрекет етушіні реттеу нормалары ретінде өмір
саласының қалыптасып қалған амалдарын белгілейді, ол индивидке сырттан
берілгендей болады. Осы тұрғыда дін, адамның әрекеті және әлеуметтік
феномен болады. Яғни, қоғамның өмірлік әрекетінің туындысы, одан кейін
адамға сырттан берілген және міндетті түрдегі қарсы тұратын секілді. Дін
бұл тұрғыда мәдениет түсінігімен арақатынасын белгілейді. Жоғарыда
айтылғандардың негізінде “дін және қоғам” мәселесі көбінесе “дін мен
мәдениеттің” бір бөлігі болып табылады.
Дін әлеуметтік-мәдени байланыстардың бір буыны, оның қызмет етуі
олардың құрылымын және пайда болуын түсінуге мүмкіндік береді. Дін
әлеуметтік қатынастардың пайда болуының және қалыптасуының факторы ретінде
көрінеді, біріншіден, қандай да бір әлеуметтік қатынастардың белгілі бір
формаларын заңдастыру факторы ретінде, екіншіден, дін қоғамның тұрақтылығын
ұстап тұруға мүмкіндік беретін және оның өзгерісін ынталандырушы фактор
ретінде қарастырылуы шарт. Бұл діни белсенділіктің негізінде діннің басты
қызметтерінің қатарына жататын - мағыналық пайымдау қызметі жатады, ол
Вебер, Дюркгейм және басқа қазіргі заманғы діни социологтардың түсінігінде
діннің негізгі қызметі болып табылады. Дін - адам өмірін саналы қылатын
нәрсе, ол оны ең маңызды құрамдас бөлігі “мағынасымен” қамтамасыз етеді.
Бұл діннің дүниенің (ғарыштың, универсумның) бейнесін беруінің арқасында
болады, онда әділетсіздік, қайғы-қасірет көру, өлім, “менің өмірімді”
қайғылы сәтсіздікке алып келетіннің барлығы үмітті үзуші, “менің тағдырымды
бұзады, ол тіпті басқаша болуы мүмкін еді”, міне осының бәрі “соңғы немесе
түпкі нақтылық” перспективасында басым мағына мен мәнге айналады, ол жерде
дін дүниені өз бейнесінде ұсынады. Егер қайғыру және өлім мағынаға ие
болса, егер адам оның мәні неде екенін білсе, онда қайғыруды жеңе отырып,
адамда өмір сүруге деген жігер пайда болады. Адам не үшін өмір сүріп
отырғанын білуі оны күшті қылады. Адам егер ешнәрсесі жоқ бостықты сезініп,
өзімен не болып жатқанның мағынасын түсінуден қалған кезде, оның әлсіз,
дәрменсіз, абыржу жағдайында болып, өзін-өзі жоғалтқан жағдайға түседі. Сол
сияқты, егер адам, оның кездейсоқ жолы болып өзінің бақытты жеребиі үшін
еңбегі сіңгенін сезбесе, онда өмір мағынасыз болады. Осы жағдайда да өмір
мағынасыз болады, өйткені барлық іс соқыр кездейсоқтықтан болып, ешнәрсе
сенімді емес.
Дін адамдарға біздің әлемімізде өмір сүретін басқа адамдар арасынан
оның құрамына енетін топтың мәнін көрсете отырып, өздерінің кім екенін
түсінуге көмектеседі. Діннің осы біріктіруші және адамның өзін-өзі
анықтауға мүмкіндік беретін қызметі индустриалдыққа дейінгі қоғамдарда
ерекше күшті әрекет етті. Мысалы, американдық дінтанушы-социологтар
плюралистік американдық қоғамда бірде-бір дәстүрлі діндер бұл мақсатты
орындай алмай отырғанын айтады. Әлеуметтің сипатымен бірге өзгеруінен дін
де өзінің қызметімен өзгеруде. Сондықтан діннің біріктіруші қызметі қазіргі
қоғамда ең бір маңызды болып сақталуда, бірақ ол өзінің іске асыру амалдары
мен формаларын өзгертуде.
Дін қоғамның нормалары мен құндылықтарын насихаттай отырып, онымен
бірге оның тұрақтылығына мүмкіндік жасайды. Дін сол әлеуметтік құрылымға
пайдалы нормаларды орнықтыра отырып, тұрақтандырушы функция атқарады және
адамның моралдық міндеттерді орындау үшін алғышарттар жасайды. Адамдардың
осы тиым салынғандарды бұзу оқиғалары орын алғандықтан көпшілік діндер
қайта орнына келу және міндеттемелерді орындау үшін талпыныстарды қолдайтын
амалдарға ие - тазалану және кінәсін жуу ырымдары, олар күнә сезімін
бәсеңдеуі немесе оны артуы мүмкін.
Дінді бұлай түсіну Р.Беллдің жоғарыда келтірілген анықтамасында көрініс
береді. Ол анықтама бойынша дін тұтас әлемді қабылдау үшін символикалық
жүйесі және индивид пен әлемнің ортақ тұтастығы ретінде байланысын
қамтамасыз етеді, ол жерде өмір және әрекет белгілі бір соңы мағынасына ие
болады. Қазіргі заманғы көрнекті социолог П.Бергердің сөзімен айтсақ, діни
символдар мен түсініктер, белгілі бір мағына бере отырып, адамның өмір
сүруінің тұрақтылығы мен мықтылығын қамтамасыз етеді. Дін адам өмірінің
құндылықтары мен нормаларын түсіндіре отырып, әлеуметтік тәртіппен
әлеуметтік әлемнің тұрақтылығына кепілдік беріп, қандай да бір “қасиетті
шымылдықты” көзге елестетеді.
Қоғамның тұрақтылығы төрт деңгейдегі қызметтердің орындалуымен:
бейімдеуді, мақсатты бағыт ұстануды, қоғаммен бірігу және орындауды, жүріс-
тұрыстың институцияланған мәдени үлгілерін қолдауды қамтамасыз етумен ең
алдымен табиғи ортаға бейімделуі мүмкін болады. Бейімделу - ол қоғамның
өмір сүру ортасына: бұл міндетті қоғам ішіндегі экономикалық шағын жүйе
шешеді. Мақсатты бағыт ұстану - ол жерде инидивидтің қоғам үшін қиратушы,
өзінің жалпы мақсаттарымен бәсекелесуші жағдайларды жете түсінбеуін
қамтамасыз ету; қоғамдық жүйе ішінде бұл қызметті орындауға отбасы да
қатысқанымен, негізінен саяси шағын жүйе орындайды. Интеграция - ол бір-
бірінен тәуелсіз белсенді тұлғалар арасындағы келісімді қамтамасыз ететін
әрекет ету құрылымын жасау арқылы жанжалдар мен шашыраңқылық қауіпін
болдырмауды білдіреді. Функциялар институционалды түрде жіктелетін дамыған
қоғам шеңберінде бұл қызметті әлеуметтік рөлдердің нормативтік
анықтамаларын белгілей отырып, құқықтық шағын жүйе қамтамасыз етеді.
Сайып келгенде, егер де оның мүшелерінің әрекеті белгілі бір деңгейде
шектелмесе, егер де олардың әрекеті өз бетінше және шексіз өзгеріп отыратын
болса ешқандай жүйе өмір сүре алмайды. Жүріс-тұрыстың белгілі бір
заңдастырылған түрлерін сақтап және орындап отыру керек. Оған қоса, сөз жай
ғана нақтылы әрбір қоғамдағы нормативтік тәртіптер жөнінде ғана емес (бұл
қызмет құқықтық шағын жүйенікі), сонымен қатар заңдастыру, яғни сол
нормативтік тәртіптің өзінің өмір сүруін негіздеу және заңдастыру туралы
болып отыр. Сөз қандай да бір заңды орындау туралы болып отырған жоқ, жалпы
принціпінде заңға деген көзқарас, адамды заң түріндегі қандай да бір
байланыстырушы нұсқау бар ма және оны мойынау керек пе деген сарында болып
отыр. Парсонс бұл проблема құндылықтардың әлеуметтік емес мәдени жүйесіне
қатысты екендігіне назар аудартты. Бұл жүріс-тұрыстың мәдени үлгілерін
қолдану міндетін Парсонс діннің мәдени таратушы қызметі саласына жатқызады,
өйткені ол саясатқа немесе құқыққа қарағанда адам жүріс-тұрысын оның
нақтылы мақсаттар мен жағдайларға қатысты жекеліктің, партикулярлықтың
шеңберінен шығатын нәрселердің ара қатынасын белгілеу арқылы, - оны “соңғы”
немесе “түпкі” нақтылықтармен ара қатынасын белгілеу арқылы реттейді.
Қандай да бір нормалардың дұрысына немесе бұрыстығына сілтеме жасау
жеткіліксіз. Діннің міндеті - қандай да бір норманы заңдастыру емес,
нормативтік тәртіптің өзін қабылдау. Тиісінше, сөз жүріс-тұрысты саяси
құқықтық немесе экономикалық реттеуге қарағанда діннің тереңірек қызметі
жайында айтылып отыр. Бұл теориялық тұжырымдама дінді оның қоғамдағы алатын
орнымен атқаратын рөлі жөнінде тәжірибелік біршама кең көлемді мәліметтерді
түсіндіруге мүмкіндік беретін құбылыс тұрғысынан түсінуді ұсынады. Алайда
ол бірқатар қиыншылықтармен кезігіп, міндетті түрде мойындауды кездестіре
бермейді.
Ең алдымен, ойдан шығармайтын нәрсе, ол дінді функционалдық тұрғыдан
түсіну, жеткіліксіз түрде негізделген алғышарт негізінде құрылады:
функционализм, мықты қоғамдық ынтымықтастық пен тұрақтылық тек рухани-
мәдени факторлар, идеялар, құндылықтар, мағыналар, символдар жүйелерінің
көмегімен қамтамасыз етілуі мүмкін дегенге сүйенеді. Дін бұл тұжырымдамада
жан-жақты фактор ретінде қызмет етеді. Өйткені қоғам алдын ала діни
шектеулерсіз басқаша қызмет ете алмайтын қандай да бір мәдени-рухани
тұтастық ретінде түсіндіріледі. Функционализм әділетсіз - біржақты болып
қалады. Ол мысалы, адамға табиғатынан тән және тарихи дамыған
қажеттіліктер, белгілі бір мүдделерді қанағаттандыру және оны келістіру
негізінде, яғни сол әлеуметтік-мәдени жүйенің механизмі арқылы қоғамның
нығайып бірігуі мен тұрақтылығы мүмкіндігін елемейді. Шынайы жағдайда жоқ
дегенде интеграцияның рухани-мәдени факторлары және қоғамдық тәртіпті
негіздеу, әлеуметтік жүйені сақтау деңгейінде әрекет еткен күш көрсету мен
мәжбүрлеу сияқты факторлар назардан тыс қалады. Бұған тағы эмпирикалық
мәліметтер қоғамдық-моралдық жағдайына діннің әсері бүгінгі күнде
айтарлықтай әлсіз және бұрын да қоғамның “моралдық архитектурасын”
монопольды түрде қамтамасыз ете алғаны күмәнді екенін куәландыратынан
қосқан абзал. Шамасы қоғамның бірігуін бірқатар факторлар қамтамасыз етеді
(немесе қамтамасыз етуге ықыласты). Бұл тарихи өзгермелі жағдай. Мысалы,
социологтар, қазіргі дамыған демократиялық қоғамда интеграцияның белгілі
бір деңгейін көп мөлшерде заңдар қамтамасыз ететінін, жалпылама
құндылықтардың (адам құқығын) таратушы рөлін көп мөлшерде құқықтық
институттар өз қолына алуда екенін айтуда. Бұл қоғамның
секуляризациялануының бір көрінісі.
Тағы бір проблема, дін қоғамдық интеграцияның факторы ретінде ғана
болмай, сонымен қатар кері интеграция, яғни кері интеграциялау қызметін
атқаруымен байланысты болып отыр. Жалпы формасында дін тіпті кері қызметті
болуы мүмкін екенін айтуға болады, мысалы экономика саласында, еңбекті
ұйымдастырудың қазіргі заманғы әдістерін, техникаларын енгізуге кедергі
бола отыра, қоғамның экономикалық тоқырауын күшейтуі мүмкін. Яғни, діннің
қандай түрі болмасын атқаратын қызметтері қоғам үшін жағымды да, жағымсыз
да мәнге ие болуы мүмкін.
Дін, интеграция мен тұрақтылық әкелуші емес, қиратушы, жанжал әкелуші
фактор ретінде әрекет етуі мүмкін екендігін айғақтайтын фактілер жанжалдар
теориясы шеңберінде қарастырылды. Проблеманы таптық күрес аспектісі арқылы
шешкен К.Маркстің пікірінше дін тарихи қажеттілік, оны таптық күрес арқылы
төңкерістік қайта құруды талап етіп отырғанда, ол әлеуметтік интеграцияның
факторы ретінде қызмет етуші және билеп төстеуші таптарға қоғамның
тұрақтылығын ұстап тұруына көмектесетіндіктен жағымсыз рөл атқарады дейді.
Дін өмір сүруші қоғамдық құрылымды ақтайды, онымен татуластырады. Сыни
көзқарасты оятудың орнына, мойындауды миына құяды. Ал бұл нәрсе түбінде
қоғамды жанжалға алып келеді.
Функционализмге, яғни қоғам өзімшілдік мүдделері бар және бүкіл
қоғамның тұрақтылығы мен бірлігін қамтамасыз ететін құндылықтық сенімдері
болмайтын топтардан тұрады деген көзқарасқа тікелей қарсы шығады. Қоғам
жанжалдармен, күш көрсетумен, түрлі топтар арасындағы билік үшін
күрестермен сипатталады. Тұрақтылық тек уақытша тепе-теңдік ретінде ғана
мүмкін. Әлеуметтік қатынастардың қалыптасуының шешуші факторы топтардың
өзімшілдік мүдделері болып табылады. Діни топтар - бір-біріне араз
топтардың мүдделері қарама-қарсы тұратын, соқтығысатын жүйенің бір тетігі.
Ортақ сенімдердің болуы олардың әлеуметтік бірігуінің шартты түрде маңызды
емес жағдайы ретінде қарастырылуда болса, ал діни айырмашылықтар - тамыры
терең жанжалдарды сырттай безендіру ретінде қарастырылады. Бұған мысал
ретінде христиан елдеріндегі еврейлерді қудалауды келтіруге болады, оның
түбінде экономикалық фактор жатты, Ирландиядағы протестанттар мен
католиктер арасындағы дау-дамай, ортодокстар мен “дін бұзарлар” арасындағы
күрес және басқалар. Этникалық және топтық айырмашылықтар діни
айырмашылықтармен шиеленісіп кеткен уақытта жанжалдар айрықша өткір сипат
алады. Діни жанжалдар сыртқы көрінісінде, этникалық немесе таптық негізде
соқтығысуды бүркемелеуі мүмкін. Егер экономикалық мүдделер және этникалық
байланыстар қоғамның бірігуіне жол ашатын жағдайларда, діни айырмашылықтар
жіктелудің жалғыз ғана символы болады. Басқа діни топ өкілдерінен жауларды
көру әдеті көптеген нақтылы жағдайларға байланысты күшейе түсуі немесе
әлсірей түсуі мүмкін.
Дін дінаралық жанжалдармен қатар оның сауатты қоғамда өмір сүруімен
байланысты жанжалдарды да тудырады. Мысалы, діни құндылықтар жүйесі
құрметке сай жалғыз өзі секілді, сауаттылардың құндылықтар жүйесіне қарама-
қарсы қойылатын жағдайлар сирек емес. Дін жолын ұстаушылық діни ережелерді
сақтау мен заң арасындағы жанжалға алып келуі мүмкін. Мұндай бейнедегі
мысалдарды, діни жүріс-тұрыс ортақ ережеге бағынатынын көрсету үшін жанжал
теориясының жақтастары ұсынып отыр: кез келген жүріс-тұрыс өзімшілдік
мүдделерді басшылыққа алады.
Шындығында, жанжал топішілік интеграцияның мүдделері көзқарасы
тұрғысынан функционалды, діни топ ішіндегі бірлесу көзі болуы мүмкін.
Сондықтан кейбір топтар жанжалды сыртқы әлеммен байланыстырады, одан
оқшаулану қаншалықты күшті болса, соншалықты ішкі ауызбіршілік мықты
болады. “Бөтендерге” деген өшпенділік қауымдастық сезім туғызады, сүйенішті
тек “өз адамдарынан” іздеуге шақырады. Сонымен әлеуметтік жанжал және
әлеуметтік интеграция бір үлгінің екі жағы ретінде көрінеді және бір-
бірімен байланысты тұрғыдан қарастырылуы керек. Мұндай тенденция айрықша
айқындығымен, былайша айтқанда ислам аймағында орын алуда, бұл жерде ол
экстремизм және қарулы қақтығыс сипатына ие болуда.
Жанжалдар тек діни топтар арасында ғана болмайды, сонымен бірге олардың
ішінде де болады. Топ ішіндегі әлеуметтік жүріс-тұрыстар көбіне
индивидтердің өзімшілдік мүдделерін қанағаттандыруға ұмтылуының нәтижесі
болып табылады және билік, артықшылық, мәртебе үшін күрес барысында
жанжалдар туындайды. Мысалы, діни топтардың көпшілігінде (ортодоксальді
иудаизмге қатысты, провословие де, католик шіркеуінде, протестанттық
конгрегациялардың көпшілігінде, исламда да солай) ер адамға басым рөл
беріледі, әйел адам дін қызметкері бола алмайды. Басқа бір қарапайым жанжал
ол клир мен миряндар арасында. Ол діни басылар көпшілік қоғамдарда,
пұрсатты қоғам топтарының еншісінде болуы сияқты әлеуметтік жағдайларға
байланысты.
Қазіргі заманғы қоғамда діни өмір консерватор-дәстүршілдер мен
модернистер, діни жаңару мен реформалардың жақтастары арасындағы
жанжалдармен көрініс береді. Әдетте, олардың арасындағы күрес таза
теологиялық пікірталас шеңберінен шығып кетеді және дін басыларының
әлеуметтік саяси бағыт ұстануының біртекті еместігін көрсетеді.
Дін ішіндегі жанжалдар көбінесе қоғамдағы өзгерістердің де көзі болып
келді, оған әулиелік діндер мысал бола алады. Көне Өсиетте әулиелер, құдай
әлеуметтік теңдікті көреді, оны құдай жасап берді ал адамдар оны өз еркімен
бұзды деп жария еткен. Әулиелер үлкен әділеттік үшін қоғамды өзгерістерге
шақырды және көбінесе төмен, кедей таптардың мүдделерін қорғаушылар ретінде
алға шықты. Германиядағы шаруалар соғысында бұқара халықтың жетекшісі
реформацияның радикалды қанатының өкілі Томас Мюнцер болды. Ол жер
бетіндегі тәртіптерді ортақ мүдделерге сәйкес (билеп төстеушілердің
мүддесінде ғана емес) қайта өзгертуге шақырды. Бұл жерде ол құдайдың о
баста ойластырғанының орындалуын көрді. Бұл діншілік жанжал (Мюнцер католик
шіркеуін және дін қызметкерлерін сынға алады, бірқатар қасаң қағидаларды
мойындамады) қалайша нағыз соғысқа әкелетін әлеуметтік жанжалға айналуының
мысалы бола алады.
Осыған орай дін социологиясы харизмалық жетекшілердің рөлі жайлы
мәселеге ерекше назар аударады. Вебер харизмадан әлеуметтік тұрақтылықтың
іргелі қарсы әсерін және өзгерістердің маңызды бастамасын көрді.
Дін қоғам тұрақтылығының факторы ретінде ғана болмай (бұл жерден
функционалисте оның негізгі қызметін жиі көреді), сонымен қатар, әлеуметтік
өзгерістердің қайнар көзі болып қызмет етеді. Мысалы, Вебер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz