Теңдеу. Теңдеуді шешу тәсілдері

Бастауыш мектеп математикасында қарастырылатын алгебра элементтерінің ішінде дидактикалық тұрғыда аса маңызды деп саналатыны — теңдеу жайында түсінік беру және оны шешудің тәсілдерін оқытып үйрету, сондай-ақ есепті алгебралық тәсілмен (теңдеу құру арқылы) шешудің мәнді белгілерімен оқушыларды таныстыру.
Осының бәрінің негізіне алынатын мәселе — қарапайым теңдеулерді шешу дағдысының қалыптастырылуы.
Төрт жылдық бастауыш мектеп бағдарламасында теңдеулерді шешудің тәсілдерімен оқушыларды таныс¬тыру үшінші сыныптан басталады. Мұнда өте қарапайым теңдеулерді шешу тәсілдері үйретіледі, бір бөлігі — құрамында әріп бар өрнек, ал екінші бөлігі санды өрнек болатын теңдеулермен таныстыру бағытында жұмыстар жүргізіледі. Оқушылар теңдеуді мысалдардың дербес түрі, яғни “құрамында әріппен таңбланған белгісіз болатыи теңдік” ретінде, ал теңдеуді шешуді — “оны тура санды теңдікке айналдыратын әріптің сәйкес мәнін табу” деп түсінуіне жету көзделеді. Осының бәрі анықтамалар бойынша енгізілмей, қарапайым жаттығлар мен прак¬тикалык, жұмыстарға және қажетті көрнекіліктерге сүйену арқылы жүзеге асырылады. Қосу мен көбейту таблицаларын және азайту мен бөлудің сәйкес жағдайларын оқып үйрену барысында П+2=7, П-3=5, 8-П= 2, П-3=12, П:5=4, 24:П=8 сияқты жаттығулар қарастырылады. Мұндағы П белгі - белгісіздің шартты түрде таңбалануы. Расында, көптеген тапсырмаларды орындағанда (“қандай санға 2-ні қосқанда 7 шығады”, “қандай саннан 3-ті алғанда 5 шығады”, “8-ден қандай санды азайтқанда 2 болады”, “қандай сан мен 3-тің көбейтіндісі 12 болады”, “қандай санды 5-ке бөлгенде 4-тен тиеді”, “24-ті қандай санға бөлгенде 8 болады”) қандай да бір белгісіз санды табу керектігі айтылады.
Теңдеудің түбірі деп белгісіздің теңдеуді тура теңдікке айналдыратын мәнін айтады.
Ал іздеп отырған санды табудағы іс-әрекет ілгеріде теңдеуді шешу тәсілінің негізіне алынады. Мысалы, 0-ден бастап біртіндеп сандарға 2-ні қоса отырып, 7-нің шығатынына не шықпайтьшына көз жеткіземіз. 0+2, 1+2, 2+2, 3+2, 4+2, 5+2, 6+2, т. с. с. мысалдар ауызша айтылып, тек қана бір жағдайда (5+2=7) тура санды теңдіктің шығатынына оқушылар назары аударылады. Miнe, теңдеу терминін енгізу үшін де осындай мысалдарды қарастыра отырып, белгісіздің □ сияқты таңбалануының орнына әріптер пайдаланылатынын хабарлау және сонда шығатын х+2=7, х-3=5, 8-х=2; х-3=12, х:5=4, 24:х=8 сияқты мысалдардың теңдеулер деп аталатынын айту жеткілікті. Оқушылар оқулықтағы жаттығулар ішінен теңдеулерді ажырата білсе, теңдеу жайында дұрыс түсінік қалыптасты деуге болады. Әрбір нақты жағдайда теңдеуді танып білу және оны сәйкес термин арқылы атау — бастауыш кластарда теңдеу жайында қалыптасуы тиісті түсініктің мән-мағынасы болып табылады. .
Теңдеуді шешудің алғаш енгізілетін тәсілі — “таңдап (іріктеп) алу”. Ол, әсіресе, теңдеудегі сандық деректер таблицалық жағдайлармен байланысты болғанда мейлінше тиімді. Мысалы, х:5=4 түріндегі теңдеуді шешу үшін 5-ке бөлудің таблицалық жағдайлары еске түсіріледі, яғни 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, т. с. с. сандар 5-ке бөлінеді; солардың ішінде тек қана 20-ны 5-ке бөлгенде 4. шығатынына оқушылар назар аударады. Тексеруді оқушылар таблицалық ең кіші немесе ең үлкен саннан бастауы мүмкін. Сонда әрдайым қандай санды теңдіктін, (тура, не тура емес) шығатыны анықталады. Теңдеуді шешуі қысқа түрде бірден жазылады, мысалы, х:5=4, х=20. Теңдеуді шешу барысында іздеп отырған сан іріктеліп алынғанда нәтижелер ауызша тексеріліп, ақтық нәтиже анықталғанға дейін ол жалғастырыла беретіндіктен, тендеу шешуінің дұрыстығын арнайы тексеріп және оны жазудың қажеті болмайды. Ол — тәсіл тендеуді шешу дағдыларын қалыптастырудын бастама кезеңікде методикалық тұрғыдан алғанда, ең үйлесімді және барынша тиімді.