Шыңғысханның билік басына келуі

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:

«Құлаш денем құласа құласын,

құраған елім, қолымдағы

байрағым құламасын!»

Шыңғысханның өсиеті

КІРІСПЕ

Шыңғысхан - әлемдік тұлға. Оның өмірі тұтас бір дәуірді қамтыған. Одан кейінгі Алтын Орда, оған жалғасқан Қазақ Ордасының түп-негізін орнықтырып, кеткен ұлттық шеңберге сыймайтын айтулы тұлғалар - Жошы хан, Бату хандар. Жошының қазақ тарихынан алатын орны сіңірген еңбегімен өлшенеді. Шыңғысханның Еуразияны бағындыруында Жошының және оның ұрпақтарының атқарған істері қазақ ұлтының қалыптасуы мен Қазақ хандығының құрылуына белсенді рөл атқарғандығы белгілі.

Орталық Азия халықтары өздерінің сан ғасырлық ұзақ тарихында көптеген жойқын сілкіністерді басынан кешірді. Солардың бірі Шыңғысханның есімімен тікелей байланысты. Бұл есім осыдан сегіз ғасырдан астам бұрын дүниені дүр сілкіндірген болатын. Шыңғысхан монғолдардың ұлы ханы, адамзат тарихындағы ең ірі жаулаушылардың бірі болып есептеледі, ал оның есімі барлық бес құрлықтағы миллиондаған адамға белгілі. Шыңғысхан мен оның бастапқы мұрагерлерінің жойқын соғыстарының нәтижесінде ХІІІ ғасырдың 60-шы жылдарында бұрын-соңғы көшпелі империялар ішіндегі ең ауқымды, ең қуатты империя құрылды. Ол шығыста Сары теңізден батыста Дунай мен Евфратқа дейін созылып жатты. Ондайды әлем тарихы көріп білмеген еді.

Монғолдар кезеңінде үлкен территорияның монғол билігінде біріктірілген сауда өміріне қажетті мал-жан қауіпсіздігі қамтамасыз етілді. Мысалы, Шыңғысханнан алдын Бағдаттан Бұқара қаласына барған бір керуен 18 жерге салық төлеуге мәжбүр болса, Шыңғысхан және одан кейінгі дәуірлерде саудагерлер Жібек жолымен қауіпсіз түрде саудаларын жалғастырған.

Шыңғысхан ХІІІ ғасырдың басында Ұлы Түркістаннан бастап, бүкіл Азия және Шығыс Еуропаны қамтитын үлкен империя құрды. Осы глобальды әрекеттің нәтижесінде бірнеше саяси ұйымдар жойылып, қалалар қиратылып өртенді.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Шыңғыс хан заманында көшпенділер қазіргі Қазақстан, Монғолия, Қытай және Ресей мемлекеттерінің жер аумағында емін-еркін көшіп-қонып жүрді. Осы күні шекара аталып жүрген жағрапиялық картадағы сызықтар 1864 жылы Қытай мен Ресей шекара бөліскенде түзіліп, байырғы көшпенді қазақтың атамекені үш бөлікке бөлініп кетті. Ол тарихтан белгілі. Шыңғысханның айналасында жүрген көшпенділер, «Құпия тарихқа» енген түркі тайпалары одан беріде 800 жыл өткен соң да бүгінгі күні Қазақстанда өмір сүріп жатыр. Мәселен: жалайырлар, наймандар, қоңыраттар, керейлер, абақ-керейлер (меркіт), үйсіндер, арғындар, алшындар және тағы басқалар қазақ халқының сүйегін құрап отыр. Қысқасы, Ұлы дала тарихында азды-көпті белгілі болған тайпалардың барлығы да қазір өзін қазақпын дейді. Шыңғысханның тұсында ХІІ-ХІІІ ғ. ғ. бұл тайпалардың біраз бөлігі Алтайдың арғы бетіндегі Монғолия жерінде, біразы Ресей Федерациясы мен қазір Қытай мемлекетіне қарайтын жер аумақтарында өмір сүрді. Сонымен бірге бұл өңірлерде аталған тайпалардан басқа да түрік тайпалары тұрып жатты: татарлар, онғыттар, ұранқайлар, дөрбеттер, т. б. Бұл тайпалар Қытай қорғанынан бастап Венгер жазығына дейінгі ұлан-ғайыр байтақ далаға иелік етті.

Көшпенділер Шыңғысханды екі рет хан сайлады. Алғаш рет ол 1189-1190 жылдары хан атанды, бір тайпаның көлемінде ғана билік жүргізді. Екінші рет 1206 жылы құрылтай шақырылып, шығыс аймақта тұратын тайпалар оны 45 жасында қаған сайлап «Шығыс қағаны» деген атақ берді. Барлық дереккөздерде де, оның ішінде осы «Құпия тарихта» да оны қаған деп жазады. Аударушылардың мұны көрмей қалуы мүмкін емес. Бірақ аудармашы-тарихшылардың араласуымен ол дала өмірінде жиі кездесетін хандардың бірі болып шыға келген. Неге? Біздің ойымызша, қаған титулы Ұлы Түрік қағанатының билік дәрежесі болғандықтан аудармашылар оны Шыңғысханға қимаған. Егер ол қаған болса, онда ол түрік болғаны. Тарихи жылнаманы көшіріп жазушылар Шыңғысханды Ұлы Түрік қағанаты құлағаннан кейінгі байтақ далада қаптап жүрген «көп» хандардың бірі қылып көрсетуді қолайлы тапқан. Бұл бұрмалау үшін ыңғайлы. Ал, «Құпия тарихтың» авторы Темірді алғашқы билік құрған кезінен бастап қаған деп атай береді. Шежіре Шыңғысхан қайтыс болғаннан кейін 13 жылдан кейін жазылғанын ескерсек, бұл уақытта әмірші көпшіліктің көкейінде қаған ретінде жатталып қалғаны түсінікті.

Зерттеу объектісі. ХІІ-XІІІ ғасырлардағы Монғол империясының Ұлы ханы Шыңғыс ханның саяси билік жүргізуі ірі тарихи оқиғалардың бірі болып табылады. Осы кезеңдегі Шыңғыс ханның билік басына келуіне жазба деректердің негізінде жан-жақты тарихи талдау жасау, оның жүргізген саясатын, елдегі қоғамдық өзгерістің, тарихи маңызын көрсету біздің дипломның негізгі зерттеу объектісі болып табылады.

Зерттеу пәні. Шыңғысханның хан сайлануы мен оның құрған әскери-стратегиялық жүйесінің сырт елдерге әсерін жан-жақты зерттеп, объективті тарихын айқындау.

Тақырыптың тарихнамасы. Шыңғысханның тарихын зерттеуде Рашид ад-Диннің еңбектерінің маңызы зор. Парсы тарихшысы Жувейни ХІІІ ғасырдағы монғолдарға сипаттама берген. «Жасаның» қаулылары туралы неғұрлым егжей-тегжейлі деректерді біз ХІІІ ғасырдағы парсы тарихшысы Жувейниден және XV ғасырдағы мысыр жазушысы Макризиден табамыз. Шыңғыс хан мен монғолдар туралы ақпарат көздерін бізге көп жеткізген Жувейни мен Рашид ад-Дин.

Рашид ад-Диннің айтуы бойынша, Темучин «әлденеше рет тұтқынға түсіп, кісенделіп, бірақ құдіреттің күшімен құтылып кетіп отырған» екен.

Шыңғысханның Жасасы туралы мәлімет қалдырған Рашид ад-Дин.

Жувейнидің жазуы бойынша, «Шыңғысханның Жасасы» ұйғыр жазуымен монғол тілінде бумаланған қағазға жазылыпты және «Ұлы заңдар жинағы» деп аталыпты. Монғол дәуірін зерттеуші ғалымдардың бірі И. В. Петрушевский: «дәл мұндай дәлдікпен және толыққанды жазылған дереккөзін монғолдың да, қытайдың да жылнамаларының бірде-бірінен кездестіре алмайсыз».

Шыңғысхан туралы Кафаров еңбек жазды.

Хара Даван «Сардар мен оның мұрасы» атты кітап жазды».

Мырзабек Қарғабаевтың «Шыңғысхан монғол ма?» деген еңбегі бар. Шыңғысхан туралы пікірді тарихшы З. М. Буниятов жазып қалдырған, яғни, Шыңғысханның мемлекет тәртібіне сай аса қатал заңдар жинағын шығарғанын растаған.

Шыңғысханның жеке басына сипаттама келтіргендердің бірі - Жамбыл облысы Мемлекеттік мұрағатының директоры Мақұлбек Рысдәулет. Ол Шыңғысханның нағыз ұлттылығын зерттеді, Отырарға шабуылын дәріптеді.

Тілеубердіұлының дәлелдеуінше, бізге мәлім «Монғолдың құпия шежіресі» деген кітаптың қытайша түпнұсқадағы аты «Шыңғыс Қағанның құзауыры», яғни «Шыңғыс қағанның түп-тұқыяны» екен.

XIV ғасырдағы ұлы араб саяхатшысы Ибн Баттутаға сүйенсек, Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай ұлысында, Орта Азияда құрылтай жиналысы түрікше той деп аталған және жыл сайын өткізілген.

Профессор Е. И. Кычановтың айтуынша, монғолдардың Қытаймен соғысынан кейін Шыңғысханның армиясы көп ұлтты, көп тайпалы басқыншылар мен тонаушылар ордасына айнала бастаған.

Деректерге шолу. Бұл дипломды жазу барысында ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы Шыңғысхан құрған монғол империясы туралы нақты ақпарат көздері ретінде орыс, түркі деректемелерін негізге алдық, көптеген авторлардың Шыңғысхан және оның құрған империясына байланысты мәліметтерін пайдаландық.

Тақырыпқа байланысты құнды ақпарат көздері Қадырғали Жалайыридің, Абдулкадир Ювалының, А. Ш. Қадырбаевтың, Мырзабек Қарғабаевтың, Төреғали Тәшеновтың, Дәулетқали Асауовтың еңбектерінде мәліметтер бар.

Дәулетқали Асауов Шыңғысханның баласы Жошы туралы деректерді жинады.

Ғизат Табылдиннің Шыңғысхан туралы жазған ғылыми еңбегі бар. Табылдиннің еңбегінде Шыңғысхан заманындағы әкімшілік заңдар, монғол әскерінің ұйымдастырылуы, адамдар мен аттар, қару-жарақтар мен жабдықтар, садақ пен жебе - монғол жеңіл атты әскерінің стандартты қару-жарақтары болғандығы, жаттықтырулар, соғыс стратегиясы мен тактикасы туралы жазылған. Шыңғысханның адами болмысы мен саяси портреті және ол жүргізген соғыстары туралы мәліметтерді Панзарбек Өмірәліден жазып толықтырған.

Тұрсын Сұлтанов Шыңғысхан және оның ұрпақтары деген кітап жазып шығарды.

Диплом жұмысының жазу барысында Шыңғысханның өмірі мен қызметін бізге дейін зерттеген ғалымдардың еңбектері, осы дәуір оқиғаларын бейнелейтін материалдар мен құжат жинақтары, естеліктер, баспасөз материалдары пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері. Зерттеу жұмысын талдау барысында біз Шыңғысхан заманындағы тарихшылар мен осы уақыттағы тарихшылардың Шыңғысхан өмірі мен саяси қызметіне байланысты мәліметтері мен құнды ақпараттарын негізге алдық. Біз өз зерттеуімізде жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдарды, отандық және шет елдік зерттеулерді басшылыққа алдық, ғалымдардың тарих саласындағы жаңа әдіс-тәсілдері қолданылды. Зерттеуде осындай әдіс-тәсілдерді қолдану Шыңғысхан негізін қалаған Монғол империясының тарихын объективті түрде сипаттауға қол жеткізеді.

Ғылыми жұмыстың мақсаты. Біз жұмысты зерттеу барысында, жазба және ауыз әдебиетінің деректері мен тарихнамалық жетістіктерге сүйене отырып, ХІІ-ХІІІ ғасырларда Шығыс Азиядағы ірі тарихи оқиға Шыңғысханның әлемді дүр сілкіндіруінің негізі болып табылатын жағдай, ол бір орталыққа бағынған әскери жүйенің болғандығы және Шыңғысханның біраз жерлерді жаулап алуының Монғол империясына тигізген әсерінің маңыздылығына жан-жақты тарихи талдау жасап, қорытындыларын анықтауды мақсат етіп қойдық. Алдымызға қойған мақсатты орындау үшін бірнеше міндеттерді айқындадық.

Жұмыстың міндеттері:

- Шыңғысханның нағыз ұлттылығы мен сол кездегі Монғол империясының қамтыған аумағының зерттелуін жан-жақты талдап, ауызша, жазбаша деректердің негізінде кешенді тарихнамалық талдау жүргізу;

- Темучиннің жастық шақ кезіндегі басынан өткізген жағдайлары мен мінсіз хан болуының себебін талдап, мұрагер таңдаудағы орын алған жағдайларды анықтау болды;

- тарихи деректер мен зерттеу еңбектерінің негізінде ХІІІ ғасырдағы Темучиннің 1206 жылғы құрылтайда хан сайлануы, Шыңғысханның енгізген ондық жүйесі мен «Жаса» заңдар жинағының негізгі ерекшелігін анықтау.

Хронологиялық шеңбері. Жұмыстың тақырыбы ХІІІ-ХV ғасыр аралығын қамтиды. Шыңғысханның өмірі, саяси қызметі мен нағыз ұлттылығын анықтауда біз ерте, әсіресе, қазіргі заман тарихшыларының мәліметтерін жан-жақты қарастырдық.

Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі үш тарау мен он тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ШЫҢҒЫСХАННЫҢ БИЛІК БАСЫНА КЕЛУІ

1. 1 Темучиннің өмірге келуі, балалық шағы және монғолдардың өзара қырқысуы мен Темучиннің жоғарылауы

Монғолдың қият руынан шыққан бозбала Есугей баһадүр бірде Онон өзенінің бойында құс салып жүріп, монғол меркіт руының ақсүйегі Эке-Чиледуге кезігеді; ол олхонут тайпасының қызына үйленіп, қалыңдығын арбамен алып келе жатқан беті еді. Есугей күйме пердесін түріп, ішіне үңіліп қарайды. Күйме ішінен ерекше көрікті жас сұлуды көреді. Күлімдеген көздері от шашып-ақ тұр екен, жүрек шіркін тулап қоя береді. Бір көргеннен ғашық болу деген осы еді. Батыл да жылпос Есүгей қас сұлуды қалайда қолға түсіруді ойлап, аға-інілерін көмекке шақыру үшін тұра шабады.

Жақындап қалған үш жігіттен үрейленген Чиледу қалыңдығын тастап, тұлпарымен қашып құтылмақ болады. Бірақ Есугей баһадүр мен оның туыстарынан құтыла алмасын біліп, күймеге қайта оралады. Сонда зерек те зерделі Ұлұн тұрып:

- Бұл адамдардың ниетін аңғармап па едің? Олардың сені өлтіргісі келетіндігі түрлерінен де көрініп тұр емес пе? Сен өзін аман-сау болсаң, қызды кез келген күймеден табасың, кез келген үйден әйел тауып алуға болады. Өзің аман-сау қалсаң, қыз табылар. Сондықтан да саған, сірә, енді Ұлұн деп басқа қызды атауға тура келеді-ау. Құтыл, мені құшып сүй де, жөнел!

Сол сөзді айтып ол көйлегін шешті, Чиледу оны ат үстінен еңкейіп қолына алды. Бұл кезде түбекті айнала шапқан үшеу таяп қалып еді. Атын тебініп қалып, Чиледу өзенді бойлай көзден ғайып болды.

Ағайынды үшеуі оны қуып берді де, жете алмасын біліп күймеге қайта оралды. Есугей Ұлұн атының шылбырынан ұстады, ағасы алдына түсіп, інісі күймемен қатарласып, жылаған қызды былайша жұбата бастады:

Сенің сүйген адамың шыға қашып кетті елден,

Жоқтап тұрған адамың өтті талай өткелден,

Еңірей бер - ол енді қайта айналып келмейді.

Іздесең де қаншама - cаған жәрдем бермейді!

Ағайындылар олжа қалыңдықты қотанға алып келді, сөйтіп Ұлұн Есугей баһадүрге әйел болды, ал меркіт руы қият руының, әсіресе ақсүйек меркіт Чиледу әулеті Есугейдің қас дұшпанына айналды.

Рашид ад-Дин Есугейдің, негізінен, татарлармен көбірек соғысын айтады.

Сол бір өткен дәуірде татар деп Ішкі және Сыртқы Монғолияны, Батыс және Оңтүстік Маньчжурияны мекендеген, монғол тілінде сөйлейтін тайпалар бірлестігін атаған. Қазіргі Монғолия жерінің көп бөлігін жайлаған монғолдар өздерін ешқашан татар демеген. Оның үстіне ХІІІ ғасырда негізгі жұрты Монғолияның шығыс бөлігіндегі Бұйырнұр және Құлыннұр көлдерінің маңында болған татарлар монғолдың негізін құрайтын қият, меркіт, керей, найман тайпаларына жау болып есептелген.

Болашақ Шыңғысхан 1155 жылдың бір күнінде, әкесі татарға кезекті жорығында, бірнеше татар басшыларын, оның ішінде Темучин-Уге бар, тұтқындап, жеңіспен оралған кезде туыпты. Аңыз бойынша, Есугей мен Ұлұнның тұңғышы оң қолымен бір кесек қатқан бауырға ұқсас ұйыған қанды уыстай туған екен. Есугей мұны баласының атақты адам боларының көктен келген белгісі деп білді. Әрі өзі дәл жауды жеңген сәтте туған екен, ендеше, оның болашақ тағдыры - жауынгер, жаулап алушы тағдыры болмақ. Сондықтан да нәрестеге жеңіліп қолға түскен дұшпан - Темучиннің аты беріледі. Көне монғол тілінде ол «ұста» деген сөз болатын.

Ұлұн хатун Есугей баһадүрден тағы да үш ұл - Хасар, Хачиун, Темуге-Отчигин және Темулүн есімді бір қыз табады. Есугей баһадүрдің екінші әйелінен Бектер, Бельгүтай дейтін екі ұл туады.

Темучин он-он екі жасқа келгенде, әлі де жап-жас әкесі Есүгей өзіне у берген қас жаулары - бұйырнұр татарларының қолынан қаза табады. Туысқандары мен руластары Есугей баһадүр отбасынан сырт айналып кетеді. Темучин, оның анасы Ұлұн және бауырлары құс атып, балық аулап күн көруге мәжбүр болады. Сатқындық, талау, зорлық пен өлімді көріп өскен бала өз жақындарына да қатыгездікпен қарайды. Бірде ойын кезіндегі түкке тұрмайтын ерегіс үстінде Темучин мен інісі Хасар екеуі - бірі алдынан, бірі артынан көздеп, Бектерді садақпен атып өлтіреді. Өліп бара жатқан Бектер бұлардың өз інісі Бельгүтайды өлтірмеулерін сұрап, жалғыз өтініш айтады. Кіндіктес бауырларының жансыз денесін жақын маңдағы төбеге қалдырып, Темучин мен Хасар үйіне оралады. Олардың түріне қарап-ақ ақылды ана Ұлұн бәрін де айтқызбай біле қояды.

- Қанішерлер! - деп ызалана айқайлайды ол. - Мына біреуі менің құрсағымнан бекерге қан шеңгелдей туды дейсің бе?! Ана құрсағына ауыз салған жабайы иттер-ай, құртып келдіңдер-ау!

Кейіннен ел ішінің аңызы оның аузына мынадай сөздер салады:

Сен - төбетсің іште жатып жұлынған,

Сен - бүркітсің тасқа барып ұрынған,

Сен - арыстан, тұла бойы ыза кек,

Сен - құбыжық, бәрін жұтар қыза кеп.

Сен - бурасың өз ботасын шайнаған,

Сен - қорқаусың - өз апанын лайлаған,

Сен - бір итсің қабаған,

Соқыр, зағип адамдарды талаған!

Төкті аямай қарғысын,

Көне сөзден арғысын

Ызалана ұлдарына жаудырды!

Темучин Бектердің өліміне тек өзі ғана жауапты болғанды жөн көрді.

Есугей баһадүрдің өлімінен соң іле-шала, 1167 жыл шамасында, оның қол астындағы тайпалар бірлестігі ыдырап кетті. Темучиннің әкесіне қарап келген олардың үлкен бір бөлігі сол кезгі монғол тайпаларының ең күштісі тайшуат тайпасы көсемінің туы астына ауысты.

Жетімдіктің жүгі ауыр. Қият тайпасының жаулары тайшуаттар, меркіттер және басқалары Есугей отбасының қонысына жиі-жиі шабуыл жасап, малын айдап алып, Ұлұн, Темучин және оның бауыр-қарындастары орманға барып паналауға мәжбүр болды. Шешелері кек алуды ойлап, ұлдарына тайшуаттардың бұларға қас дұшпан екенін үнемі ескертіп отырды.

Бірде тағдыр жазуымен жас Темучин тайшуаттар қолына түсіп, өлім аузынан қалады. Оның мойнына ағаштан жасалған ауыр мойынтұрық - ағаш бұғау кигізіп, күзет қояды. Бірақ зерек Темучин ебін тауып қашып құтылады да, үйіне келеді.

«Аса құнды аңыздар» бойынша ол былай болып еді:

Бірінші жаз айының 16-жұлдызында, - деп әңгімеленеді деректемеде, - тайшуаттар Онон өзені жағасында толған ай мерекесін тойлап жатқан болатын. Мерекенің аяқталғанын хабарлағандай болып күн еңкейген кезде, Темучинді күзететіндер ішінен әлжуаздау бір жігіт тұтқынды ертіп өзенге келеді. Қашуды бұрыннан ойластырып жүрген Темучин тойға жиналғандар тарап біткен кезде күзетші қолынан жұлқынып шығып, оны мойынтұрықпен басынан ұрып құлатып, орманға сіңіп жоғалады. Сол араға тығылған ол орман ішінен өзін тез тауып алуынан қауіптеніп, суды кешіп барады да, ағыны баяу қойнауына шалқасынан жатады.

Сол кезде одан айырылып қалған жігіт: «Мойынтұрықтыдан айырылып қалдым!» - деп айқай салады. Тайшуаттар қашқынға тынымсыз іздеу салады. Қауіп бір оның ғана емес, кіммен байланысы бар, соның бәрінің басына төнді. Ат аяғы жетер жерді меркіттер де торып жүрді. Қай жерден тегін олжаға кенелеміз деп, жалақтай дала кезгендер көп еді ол кезде. Сол айқайға тұс-тұстан жүгіріп келген тайшуаттар Онон бойындағы тоғайды тінте бастайды. Олар ұзақ іздейді, дегенмен таба алмайды. Темучинді тайшуаттардың ішінде жүрген сұлдұз тайпасының бір монғолы көріп қалады. Ол жас жігітті құтқаруға бел буады:

- Мәссаған! Осы қулығын ғой сенің, бауырларыңа жақпай жүргенің. Қорықпа, жата бер, ұстап бермеймін!

Тоғай ішін нәтижесіз тіміскілеп жүргендерге келіп:

- Тайшуат ұлдары! Тапа-тал түсте адамнан айырылып қалдыңдар, енді қараңғы түнде қайдан таппақпыз? Үйді-үйімізге тарайық та, ертемен келіп тағы іздейік. Мойнында мойынтұрығы бар адам қайда кете қояр дейсің? -

деген ұсыныс айтты.

Бәрі соған келісіп, үйлеріне тарады.

Серіктері кете салысымен, Сорган-Шира қайтадан Темучинге шауып келіп:

- Іздеуді тоқтатып, таңертең жалғастыруды ұйғардық. Сен біз алыстап кеткенше күте тұр да, үйіңе қарай жүгір. Егер біреулер байқап қалса, менің көргенімді айтушы болма, - деп жөніне кетті.

Темучин судан шығады да, Ононды құлдилап отырып Сорган-Шираның киіз үйіне кіреді. Темучинді көрген Сорган-Шира күйіп-пісіп:

- Қараңды батыр демеп пе едім мен саған? Неге келдің? - деп ышқынады.

Бірақ оның ұлдары Шымбай мен Шылаун тұтқынды аяп, көмектесуді ойлайды - еңсесін езген ауыр бұғаудан босатып, үй сыртында тұрған жүн тиелген арбаға жасырып қояды.

Үшінші күні Темучинді өздерінің біреуі жасырып отыр-ау деп сезіктенген тайшуаттар бәрін тінте бастайды. Сорган-Шира сұлдұздың үйіне де келіп, мұқият тінтіп, тіпті Темучин жасырынған жүнді де істікпен түйрей бастайды. Сорган-Шира болса:

- Мұндай аптап ыстықта жүн астында қалай отырсың! - деп қояды.

Тайшуаттар тіміскілеуін тоқтатып тарап кетті. Олар кете сала Сорган-Шира сұлдұз Темучинді жирен биеге мінгізіп, жол азығына піскен ет, торсық толы сусын, екі жебесі бар садақ беріп шығарып салады. Темучин көп ұзамай үйіріне қосылады. Кейін сол сұлдұз тайпасынан шыққан Сорган-Шира тайшуаттардан қашуға мәжбүр болған. Бұл кезде құдірет-күшке ие болған Темучин Сорган-Ширадан көрген жақсылығын ұмытпаған екен, ол лайықты құрметке бөленеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.