XV - XVII ғғ. қазақ тарихынан..

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

1418 - 1421 жылдары Моғолстанда өкімет билігі Уәйіс ханның қолында болды. Моғол тағынан екінші бір үміткер Шер-Мұхаммедтің өтініші бойынша 1421ж. маусымда Ұлықбектің өзі Моғолстанға жорыққа аттанды, бірақ әзірге Моғолстандағы өзара қырқыстарға араласуға бас игісі келмей, Қарабұлаққа дейін жетті де, кері қайтты. Бұл елдегі өзара алауыздық қақтығыстарға сипаттама беру тұрғысынан Хафиз-и Абрудың Темір ұрпағы Шахрух елшілігінің Моғол жері арқылы Қытайға барған жолын баяндайтын әңгімесі көңіл аудартады. Елшілік солтүстік жолмен, яғни Оңтүстік-Шығыс Қазақстан арқылы Ташкент - Сайрам - Ашпара - «моғол елі», яғни Моғолстан арқылы жүрді. «Уәйіс хан (Вайс хан) Шер-Мұхаммед оғланға қарсы соғыс ашты, ұлыс алауыздық жағдайда» деген хабар алдық. Елшілер Белгіті мекеніне соқпай өтіп, бектердің бірі, Мұхаммед бектің жеке иелігіне жетті. Деректемеде оны «ұлыс хакімі», ұлан-ғайыр иелікті билеуші деп атайды. Күңгір өзенінен өткен соң, Жұлдызға келіп, одан әрі «Шер-Бахрам еліне», әрі қарай «бүкіл Моғолстан арқылы Түрфанға» барады. Елшілер Қытайдан қайтар жолында да толастамай отырған өзара бақталастық қақтығысулардың салдарынан « Моғолстан жолдары тынышсыздау болғаны себепті» оңтүстік бағытпен: Хотан - Қашқар - Әндіжан арқылы жүргенді жөн көрді.

Ұлықбектің көмегіне сүйенген Шер-Мұхаммед 1421 ж. елде билікті өз қолына алды. Моғол әмірлері мен бектерінің бір тобы оны қолдаса, енді бір тобы Уәйіс хан жағында қалды. Шер-Мұхаммед Моғолстан ханы болғаннан кейін Ұлықбекке бағынуды қойды, бұл 1425 ж. Темір әулетінің Моғолстанға жорыққа аттануына себеп болды.

Темір әулетінің XV ғасырдың 1-жартысында Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағына байланысты ұстаған саясаты осы аймақтар «көшпелілерінің шапқыншылықтарына тойтарыс беруден» гөрі осы аумақтарға шабуыл жасау бағытында болды. Темір әулеті Түркістан қалаларын басып алды. Барак ханның Ақ Орданың бұрынғы астанасы Сығанақ қаласын қайтару бағытындағы талаптары 1427 ж. Ұлықбектің Ақ Ордаға қарсы жорығына себеп болды. Жоғарыда Темір әулеті әскерлерінің Темірден кейін Талас алқабын басып алу фактісі келтірілді. Ұлықбектің Жетісу мен Қашқария үшін жүргізген күресі оның атасының басқыншылық саясатын ілгері жалғастырды. Темір әулеті Қазақстан аумағын, тым болмаса осынау көршілес мемлекеттердің сыртқы саясатын Мәуереннахр билеушілері үшін қолайлы арнаға түсіруге бағыттап отыруға мүмкіндік беретін өз адамдарына басқартуға күш салды. Кез келген болмашы себепті кезекті шапқыншылыққа сылтау етті. Мысалға, Ұлықбектің 1425 жылғы Моғолстанға жасаған жорығына Шер-Мұхаммедтің қашып кеткен бүлікшіл әмірді Ұлықбекке беруден бас тартуы түрткі болды.

Жорық алдында Темір әулетінің әскерлері Сайрам, Отырар, Сауран, Янги-Тараз қалаларымен қоса, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аудандарын басып алды. Жекелеген жасақтарының құрамы 20 мың адамнан құралған 80-100 мыңдық қалың қол Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда Ашпара арқылы өтіп, одан әрі Талас, Қызыл суға (Ақсу мен Боам шатқалының арасында), Ұлы Кеминге, одан әрі Шелек пен Шарын арасындағы Әбіш жазығына барған. Одан әрі - Бөгеті өзені (Кетпен тауының маңында), одан соң Текестен, Күнгестен өтіп, Жұлдыз жазығына барған. Ол Мәуереннахрға Ыстықкөлдің солтүстік жағалаулары арқылы қайтқан (Ыстықкөл қамалы аталады) .

Оңтүстік Қазақстанның бұл аталған егіншілікпен айналысатын аудандарының халқы тағар төледі (әскери бөлімдерді асырау үшін жиналатын арнайы салық) . Бұл, біріншіден, басқыншылар үшін экономикалық жағынан пайдасыз болса, екіншіден, саяси астары бар шара: салық жинау арқылы бұл аумақ тұрғындарының Темір әулетіне бағынатындығы дәлелденді. Деректемелерде көрсетілгендей, тағар осынау ұлан-ғайыр көп әскердің бару және қайту жолына, яғни барлық жолына жетерліктей көлемде жиналған. Әскерлер өздері жүріп өткен жерлердің халқын тонады.

Темір әулеті әскери отрядтарының моғолдармен алғашқы қақтығысы Янги-Тараз маңында болды. Деректемелер осы уақытта Талас алқабында моғолдар ортасында ұлы Түк-Темірмен бірге Ибраһим басқарған керейлердің (керейіттердің), Улжайту Темір басқарған салжұқтардың және Иразан басқарған баариндердің болғанын атайды. Олардың жақын маңдағы қоныс көштері тоналды, Темір әулеті әскерлері кері шегінген моғолдарды Қызылсу өзенінде қуып жетіп, «адамдарды тұтқынға ала бастады, қисапсыз олжа тапты: отар-отар қой, үйір-үйір жылқы, сан жетпейтін, аса көп әр түрлі бұйымдар мен заттарды қолға түсірді». Ұлықбектің осы жорығын тәптіштеп жазған Мирхонд Мәуереннахрдың «отырықшы» билеушілерінің Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы көшпелі және жартылай көшпелі тұрғындарына жасаған жорығының мұндай тонаушылық сипатын көп келтірген. «Әскерлерге оның (Қамар ад-Дин әмірдің ұлы Жаханшах Дулаттың) қол астындағылардан қолға түскендердің барлығын өлтіруге, әйелдер мен балаларды тұтқынға алуға, бұл халықтың (жамағатын) бар мүлкін тонап, талан-таражға салуға рұқсат етілді».

Мәуереннахр билеушілерінің Қазақстан аумағына жасаған әскери жорықтары туралы түпкі деректемелер материалдары ортағасырлық Қазақстан тарихының демографиялық сәттерін анықтау үшін аса қызықты болып табылады. Рас, бұл материалдарда нақты сандар аталмайды, ал талан-таражбен халықты қырып-жою көлемі белгілі дәрежеде тым артығырақ суреттелетінін (ортағасырлық тарихшыға қамқорлық жасап отырған билеуші иесінің «табыстарын» мадақтау мақсатында) де ескеру керек, бірақ соған қарамастан, бұл мағлұматтарды елемеуге де болмайды. Темір әулеті Қазақстан аумағындағы көршілес мемлекеттерді әлсіретуге байланысты өз атасы, ұлы басқыншы Темір саясатын жалғастырды. Бұл мақсатты орындаудың басты құралдарының бірі халықты қырып-жою, оларды тұтқын етіп әкету, сөйтіп, көрші мемлекет билеушісін оның негізгі күші - бағынышты адамдарынан айыру болды. Мирхонд та бұл жағын қайта-қайта жазады: «Қазіргі қимылдарымыздың ең дұрыс сипаты біздің оларды (моғолдарды) жаппай жоюға кірісуіміз болып табылады».

Моғолстандағы ауық-ауық орталықсыз қалу жағдайы «тайпалар», «ұлыстар», «елдер» және басқа да жеке иеліктер басшылары - әмірлер мен бектерді не көршілес ұлыс, тайпа көсеміне, не ханға көмек көрсетпей, әрқайсысының өз бетінше қимыл жасауына әкеліп соқтырды. Мирхонд Темір әулетіне жеке-дара қарсы шығып, соның салдарынан бірінен соң бірі сәтсіздікке ұшыраған бірнеше моғол феодалдарын атайды. 1425 ж. ең көп қырғынға ұшырағандар керей, баарин, дулаттар болды. Ақсу өзенінде болған айқаста моғолдар тағы күйрей жеңілді, Ибраһим керейт пен Улжайту сальдуз қаза тапты. Жаханшах дулаттарымен Үлкен Кеминге қашты. Моғол әмірлері мен бектерінің бытыраңқылығын пайдаланған Темір әулетінің әскербасылары олардың әскери күштерінің бірігуіне жол бермеді. Үлкен Кеминдегі Жаханшах дулатқа қарсы 5 мың қолдық жасақ аттандырылды. Біраз уақыт өткен соң, Ұлықбекке жеткен мәлімдеме бойынша, Жаханшах моғолдардың басқа екі әмірі Садр әл-Ислам және Мәлік әл-Ислам күштеріне қосылмақ болып, Ыстықкөлдегі өз жұртына кеткенде, Темір әулеті оның бұл ойының орындалуына жол бермеді. Жаханшахқа қарсы дереу жәнелтілген Сұлтан Уәйіс барластың жасағы дулаттарды тас-талқан етті, ұлыс көсемі тағы да асығыс кері шегінуге мәжбүр болды.

Жоғарыда аталған Садр әл-Ислам мен Мәлік әл-Ислам әмірлердің иеліктері Алтынкөлде, басқа жазбаларда - Ұлықөл, яғни «Үлкен көлде», В. В. Бартольдтің болжауынша, Балқашта орналасқан болатын. Ұлықбек Шарында тұрған кезде бұл моғол әмірлері Шер-Мұхаммед ханға бармақ болып, әскерлерімен Іле өзеніне (оны Мирхонд «Ақ Құяш» деп атаған) келді. Ұлықбек оларға қарсы 20 мың жасақ жіберді, бірақ бұл кезде олар Текес өзенінен өтіп кеткен еді. Деректемеде тағы да бір үлкен шайқас айтылады: Әбіш жазығында (Шарын және Шелек өзендерінің аралығында) Арслан-Қожа тархан жасағы баариндермен айқасты. Ол Үлкен Кеминдегі Жаханшах дулатқа қарсы жіберілген болатын. Тайпаның бір бөлігі қырғынға ұшырап, көптеген адам тұтқынға алынды. Темір әулеті әмірінің қолына «олардың бар мүлкі. түсті».

Ең үлкен иелік моғолдардың осы кезеңдегі ханы Шер-Мұхаммедтің елі болатын. Ұлықбек бастаған Темір әулеті әскерлерінің негізгі күштері Ашпарадан Шу өзені арқылы «ерте уақыттан Жете (Моғолстан) хандарының үйіне айналған әрі олардың әскерлерінің демалыс орны болып саналатын» жоғарыда аталған Әбіш жазығына беттеді. Шер-Мұхаммед мұнда Темір әулеті әскерлерінің келу сәтіне өз әскерлері мен «өз уәлаятының әр қиыры мен аудандарынан» құрылған әр түрлі жасақтарды Кетпен тауына әкеліп қойған болатын. Ханның отбасы, мал-мүлкі, күш-көліктері, үйір-үйір мал, әр түрлі дүниелері - осының барлығы Текес өзенінің арғы бетіне өткізілді.

Ұлықбектің 1425 жылғы Оңтүстік Қазақстан аумағындағы әскери жорығы жергілікті халықты қисапсыз қырғын-сүргінге ұшыратқанына қарамастан, Моғолстанның мемлекет ретіндегі тұтастығына айтарлықтай әсер ете алған жоқ. Ұлықбектің моғол тағына өз адамын отырғызуға да, Жетісу аумағын басып алуға да қолы жетпеді. Моғолстанның дербес мемлекет ретіндегі маңызы сақталып қалды.

XV ғасырдың 1-жартысында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан тынымсыз өзара алауыздық қақтығысулар сахнасына айналды. Қызыр-Қожа хан, Мұхаммед хан, Уәйіс хан тұсында Моғолстанда өкімет билігін орталықтандыру мен ішкі саяси жағдайларды уақытша тұрақтандырудың жекелеген кезендерін феодалдық күрестің жаңа толқындарымен, Жетісу аумағына батыстан Темір әулеті және шығыстан ойраттар жасаған үздіксіз шапқыншылықтары бұзып кетіп отырды. Моғол феодалдарының бір бөлігі өз дербестіктерін нығайту мақсатымен жеке қала-қамалдар сала бастады. Бұл туралы Мұхаммед Хайдар: «[Есен-Бұға] ханнан бөлініп шыққан моғол әмірлерінің әрқайсысы өздеріне қамал салып алды. Олардың барлығы да тиісті дәрежеде ханға бағынған жоқ. Олар мүмкін тағы да кайтып келер деген үмітпен хан да оларға қарсы шара қолдана қоймады», - деп жазады. Бірақ бұл құрылыс олардың отырықшылыққа көшкендігі емес-ті, ақсүйектердің бұл бөлігіне қамалдар іште де, мемлекет шекараларынан тыс жерлерде де оз дербестіктерін нығайту үшін қажет болды.

Көшпелі тайпалар ақсүйектерінің басым көпшілігі көршілес қалалар мен мекендерге тонаушылық шапқыншылықтар кезінде пайда табуға ұмтылды. Мұхаммед Хайдар: Мир Кәрімберді «Әндіжан мен мұсылмандарға шапқыншылық шабуылдар жасады», Мир Хақберді бекшік «Түркістан мен Сайрамды тонаумен айналысты» деп атап көрсеткен моғол ақсүйектерінің бекіністері мен тірек базалары осы мақсатқа қызмет етті. Өзара қырқыстар, ішкі саяси тұрақсыздық, орталық биліктің жоқтығы салдарынан жекелеген тайпалар мен ұлыс қолбасылары көршілес егін шаруашылықты алқаптарға тонаушылық шапқыншылықтары мен жорықтарын жиілетті.

Сыртқы жаулардың басып кіруі ғана емес, ішкі феодалдық алауыздық қырқысулар салдарынан да демографиялық жағдайға айтарлықтай өзгерістер енді. Моғолстан халқының көрші елдерге көшіп, солармен араласып кетуі өте шапшаң жүрді, олар ел ішін жайлаған қуғын-сүргін мен талан-тараждан достары ғана емес, дұшпандарының жағына да шығып отырған. Мырза Мұхаммед Хайдардың айтуынша, «шорас [тайпасының] және баарин тайпасының әмірлері калмақтарға, Исан тайша ұлы Амасанжы тайшаның қарамағына кеткен. Тайпалардың екінші тобы қалушылар, бұлғашылар және басқалары Өзбекстанға Әбілқайырдың қарамағына ауысты. Қоншы әмірлері мен тағы біреулері Моғолстан далаларын бүліншілік пен әр түрлі тәртіпсіздікке ұрындырды». Әмірлердің жоғарыда аталып өткен қамалдар салуы сияқты бұл да ұлысбек Мир Мұхаммед шах пен оны қолдайтын басқа тайпалардың өкілдері Уәйіс өлгеннен кейін үстемдік алған кезде етек жайды. Олар 1433 - 1434 жылдар шамасында билік тағына 13 жасар Есен-Бұғаны отырғызды. Барин мен шорас тайпасы көсемдері бастаған екінші тобы Уәйіс ханның басқа ұлы Жүніс ханды қолдап, 30 мың моғол отбасын (150 мың адамнан кем емес) ертіп, Моғолстаннан Мәуереннахрға кетті. Мәуереннахрда бұл отбасыларының басшылары өлтіріліп, қалғандары тұтқынға айналдырылды. Бұл қастандық Ұлықбектің үкімімен істелді. Жүніс оғлан білім алып, тәрбиелену үшін тарихшы, белгілі «Зафар-наме» шығармасының авторы Шараф ад-Дин Әли Иездиге жіберілді.

Арада бірнеше жыл өткеннен соң моғол көшпелі ақсүйектерінің талап етуімен жаңа хан Есен-Бұға Сайрам, Түркістан, Ташкентке тонаушылық шапқыншылықтар жасады. Оның Темір әулетінің Сырдарияға Жетісу мен Талас алқабы арқылы жүрген бағытына қарағанда бұл уакытта Солтүстік Моғолстан соның иелігінде болған. Темір ұрпағы Әбу Саид мырза бір шапқыншылығында Есен-Бұғаны қуып Янги-Таразға дейін барған, бірақ моғолдар ұрысқа шықпай елдің ішкі жағына қашып кеткен. Келесі жолы Есен-Бұға Әндіжанға дейін жетіп, қамалды қоршады. Бір кездегі әмір Темірдің, XV ғасырдағы Темір әулетінің шапқыншылықтары сияқты феодалдық соғыстар, моғол хандарының өзара алауыздық қактығыстары елді экономикалық жағынан титықтатып, қалжыратты, саяси әлсіздікке ұшыратты. Солтүстік-Шығыс Қазақстан халқы сан жағынан кеміп кетті де, бұл өлкенің бұдан кейінгі тарихына кері әсерін тигізді. Мұны, дәлірек айтқанда, бұл жерлерге ойраттар (қалмақтар немесе жоңғарлар) тарапынан жасалған қысымның ұлғая түсуінен көруге болады.

Соғыстар мен өзара қырқысулардың салдарынан Жетісудағы қазақ тайпалары Орталық және Оңтүстік өңірлерден қол үзіп қалды, тайпалардың этникалық ұлт болып бірігу процесі баяулады (тұтас алғанда бүкіл Қазақстандағы сияқты) . Алауыздықтар өндірістік күштердің, соның ішінде адам қорының кемуіне, шаруашылықтың жаппай құлдырауына, ішкі саяси жағдайдың тұрақсыздығына әкеліп соқтырды, өте қолайсыз сыртқы саяси жағдай да мемлекетті әлсіретті.

XV ғасырдың бірінші жартысындағы Жетісудағы моғолдар мен ойраттар. Қазақстанның шығыс шекараларында - тұтас алғанда Жетісу мен Моғолстанда бүкіл XV ғ. бойы ойраттардың кесірінен ауыр жағдай қалыптасты. Олар бұдан кейін де XVIII ғасырдың ортасына дейін үздіксіз шапқыншылықтар жасап, жергілікті халықты мазалауын тоқтатқан жоқ. Ойраттардың Моғолстан аумағына алғашқы жаугершілігі XIV ғасырдың соңында басталды. Ойраттар - Моңғол империясы Өгедей ұлысы моңғолдарының батыс бөлімі. Олар XV ғасырда Хангай тауларының батыс бөктерлеріне, оңтүстікте Гоби құмдарына, батыста Моғолстанға, солтүстікте Ертіс пен Енисейдің жоғарғы ағыстарына барып шектелетін ұлан-байтақ жерлерді иеленді. Оларды көршілес түрік және парсы тілді халықтар қалмақтар, моңғолдар «жоңғар» («сол қанат») деп атады - Шами-Жахан билеген тұста-ақ (1399 - 1408 жж. ) ойраттар Бесбалық өңірін алды. Уәйіс ханның тұсында (1418 жылдан 1428 жылға дейін, «қазақтық жасау», Мұхаммед Хайдар Дулаттың айтуынша, Шер-Мұхаммед билеген кезеңдегі аздаған үзілістермен) ойраттардың шығыс шекараларына қысымы күшейе түсті. Алғашқыда ойраттар мен моғол көшпелі феодалдарының басқыншылық мүдделері оңтүстік-шығыс бағытта ғана қайшы келді. Уәйіс хан 1422 ж. Түрфан қаласын басып алып, оны өз астанасына айналдырды, ал ойраттар Хами қаласына шабуыл жасады. Мұхаммед Хайдардың көрсеткеніндей, Уәйіс хан он жыл ішінде қалмақтардың барлығы 61 шабуылына тойтарыс берген. Бұл ойраттардың Моғолстанға жасаған қысымының табандылығы мен қуатын танытады. Уәйіс хан тек бір рет қана жеңіске жеткен, ол екі рет калмақтар қолына тұтқынға түскен. Соған қарамастан, ойраттар XV ғасырдың 20-жылдарында Жетісу шекараларына жете алмады (Ұлықбектің 1425 жылғы жорығын жазған Темір әулетінің тарихшылары бұл аумақта қалмақтардың болғаны туралы ешқандай дерек бермейді) . Дегенмен, олар Уәйіс ханды Моғолстанның шығыс шептерінен ығыстырып шығарды. Ол оз орталығының қалмақтардан қашығырақ болуын коздеп, Түрфаннан Моғолстанның орталық ауданына - Іле жағасына, Ілебалық мекеніне, Жетісуға ауыстырды. «Осы уақыттан бастап бүкіл ел қытайларға осы атпен (Ілебалық) танылды». Моғолстандағы бір орталыққа бағынған өкіметтің жоқтығын пайдаланған ойраттар (қалмақтар) 30-жылдары өздерінің Жетісуға бастап кайта жаңғыртып, ешқандай қарсылық көрмей, оның солтүстік-шығыс бөлігі (Жоңғар қақпасы) арқылы Ыстыккөл төңірегіне дейін жеткендігін Мырза Хайдар жазып кетті, дәлірек айтқанда, қалмақтардан қорғану үшін Ыстықкөл аралдарының біріндегі Қой-сой мекенінде қамал салдырған бекшік (қаңлы) тайпасының әмірі Мир Хақберді ғана аздап қақтығысқан.

XV ғасырдың 50-жылдарында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аса қуатты билеуші Есен тайша біріктірген ойраттар шапқыншылығына қайта ұшыра-ды. Олар 1452 ж. Моғолстан аумағына келіп, Шу өзенінің жағасына жетті. Қашқардағы алауыздық қырқысулардан қолы босамай жүрген Есен-Бұға хан оларға айтарлықтай қарсылық көрсете алмады. Ойраттар Оңтүстік Қазақстанда 1456 - 1457 жылдары пайда болды да, Сығанақ түбінде Әбілқайыр ханды талқандады.

Ойраттардың көшпелі феодал ақсүйектері Моғолстанның кең-байтақ аумағына, соның ішінде Жетісуға қатты қызыкты, олар мұнда өздерінің қол астындағы рулар мен тайпалар ушін шүрайлы жайылымдық жерлерді басып алуға ұмтылды. Өте қолайлы сауда жолдары да осы жерден өтетін, ал феодалдық соғыстар мен өзара алауыздық қақтығыстар етек алған сол бір аласапыран кезеңде бұл Оңтүстік Қазақстанның егіншілікпен айналысатын отырықшы алқаптары мен Орта Азияның солтүстік-шығыс аймақтарына шапқыншылық жолдары болатыны сөзсіз еді. XV ғасырда ойраттар шапқыншылығы бірнеше рет қайталанды. Олар Моғолстанды әлсірете түсті, міне, сондықтан да Моғолстан ханы Есен-Бұға 50-жылдардың аяғында Батыс Жетісуға келген қазақтар Жәнібек пен Керейді ойраттардың бетін қайтару үшін пайдаланбақ болды. Қазақтар, іс жүзінде, әсіресе 60-жылдардың ортасында Жетісудағы өз иеліктерін ойраттардан қорғай алды.

Қорытынды (ред. ) . Қазақ мемлекетінің дамуына Моғолстанның да қосқан үлесі бар. 1. Бұл мемлекет Қырғыз, Шығыс Түркістан және қазіргі Қазақстан аумағының оңтүстік-шығыс бөлігінде құрылды. 2. Мемлекет халкьшың негізгі бір бөлігін қазақ ұлты, сондай-ақ Қазақ мемлекетін құраған басты-басты тайпалар: үйсін, дулат, қаңлы, албан, суан, найман, жалайыр және басқа да тайпалар күрады. Шағатай ұлысы, Хайду мемлекеті сияқты Моғолстан мемлекеті де аталған аумақтағы тұрғын халықтың басын күшпен біріктіру арқылы құрылған, төменде әлеуметтік және этно-тарихи тірегі жоқ саяси қондырғы болатын. Сондықтан да ол 160 жылдай (1346 - 1514) салтанат құрды да тарих сахнасынан жоғалып кетті. Ал Жетісудың тұрғын жұрты өзінің рулық, жүздік жүйесі, тіл мәдениетін сақтап атамекендерінде қала берді. Олар өзінің жер аумағы, этномәдени құрылымын сақтап келгені соншалық Ақ Орда ханы Орыс ханның шоберелері, қазақтың хан тағының басты мұрагерлері Жәнібек пен Керей 1459 жылы Жетісуға көшіп оралғанда қазақтың мұндағы үлкен тобы - Ұлы жүз жұрты оларды өз хандары ретінде қабылдап, Қазақ хандығын құру арқылы Қазақ мемлекетінің шаңырағын қайта көтеруге бас ұйытқы болды.

4. 4. Қазақстан аумағында соңғы орта ғасырларда құрылған мемлекеттердің экономикасы, әлеуметтік ұйымдары және мемлекеттік-әкімшілік құрылымы (XV ғ. )

Экономикасы. XIV - XV ғасырларда Қазақстан тұрғындарының негізгі кәсібі өткен ғасырлардағы сияқты көшпенді мал шаруашылығы күйінде қала берді. Дала тұрғындары қой, жылқы, түйе өсірді, кейбір өлкелерде ірі қара мал өсірілді. Мысалы, батыс және оңтүстік аймақтар өзен жағалауы, тау бөктерлерін мекендеген ноғайлылар мен қарақалпақтар негізінен ірі қара мал өсірді. Аталған өлкелерде тұрғындар суармалы және Боғарлы жерлерге (Боғара - парсыша табиғи сулы жер - ред. ) егін егіп, балық аулаумен айналысты, барлық жерлерде аң аулау кәсібі дамыды. Жылқы малы көшіп-қону және әскери жорықтардың негізгі тірегі болды. Қой шаруашылығы кеңінен дамыды. Қой еті азық-түліктің негізгі түрі болды, қойдың терісі және жүнінен түрлі киім-кешек, төсек-орын жабдығы жасалды, кілем тоқып, киізден үй жабдығын дайындады.

Мал шаруашылығы өнімдерін оңдейтін үй кәсіпшілігі көшпенділердің киімі мен тұрмыстық сұранысын өтей алды. Қайсыбір қолөнер шеберлері ер-тұрман жабдықтап, металдан әшекейлік бұйымдар жасап қана қоймай, семсер, найза, садақ, жебе сияқты түрлі сауыт, сайман жабдықтап, арба, ағаш үй жасады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.