Тамақтану туралы ғылым
№ 1 дәріс
Тақырыбы: Тамақтану туралы ғылым
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Тағам жөніндегі ғылымның теориялық
және тәжірибелік негіздері
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Талғамның негізгі компоненттерінің сипаттамасы
№ 4 дәріс
Тақырыбы: Тағамның негізгі компонентердің сипаттамасы
Дәріс №5
Тақырыбы: Рационды тамақтану негіздері.
Дәріс №6
Тақырыбы: Тепе.теңдірілген тағамның
басқа жүйелері мен концепциясы
Дәріс № 7
Тақырыбы: Тепе.теңдірілген тамақтанудың және басқа да жүйелердің концепциясы (жалғасы)
№ 8.9 дәрістер
Тақырыбы: Арнайы берілген тағамдар
№10 дәріс
Тақырыбы: Азық . түлік тауарларының сапасы
Дәріс №11
Тақырыбы: Азық . түлік тағамдарының бақылауы
Дәріс №12
Тақырыбы: Тағам өнімдеріне сипаттама және оларды сақтау.
Дәріс №13
Тақырыбы:Микроорганизмдермен және олардың метаболиттермен ластануы.
Дәріс№14.
Тақырыбы: Азық. түлік өнімдерінің сапасы.
Дәріс №15
Тақырыбы: Тағамдық қоспалар: жіктелуі, гигиеналық мөлшер принцпі және қабылдағандағы бақылау.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тақырыбы: Тамақтану туралы ғылым
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Тағам жөніндегі ғылымның теориялық
және тәжірибелік негіздері
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Талғамның негізгі компоненттерінің сипаттамасы
№ 4 дәріс
Тақырыбы: Тағамның негізгі компонентердің сипаттамасы
Дәріс №5
Тақырыбы: Рационды тамақтану негіздері.
Дәріс №6
Тақырыбы: Тепе.теңдірілген тағамның
басқа жүйелері мен концепциясы
Дәріс № 7
Тақырыбы: Тепе.теңдірілген тамақтанудың және басқа да жүйелердің концепциясы (жалғасы)
№ 8.9 дәрістер
Тақырыбы: Арнайы берілген тағамдар
№10 дәріс
Тақырыбы: Азық . түлік тауарларының сапасы
Дәріс №11
Тақырыбы: Азық . түлік тағамдарының бақылауы
Дәріс №12
Тақырыбы: Тағам өнімдеріне сипаттама және оларды сақтау.
Дәріс №13
Тақырыбы:Микроорганизмдермен және олардың метаболиттермен ластануы.
Дәріс№14.
Тақырыбы: Азық. түлік өнімдерінің сапасы.
Дәріс №15
Тақырыбы: Тағамдық қоспалар: жіктелуі, гигиеналық мөлшер принцпі және қабылдағандағы бақылау.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тағам туралы қазіргі заман ғылымы ірге тасын қалаушы және қолданбалы пәндердің көпшілігінің басын біріктіреді, өзекті белсенді дамуымен бағытталады. Тағам ғылымының дамуы қоғамның салт – дәстүрлердің, мәдениеттің деңгейіне байланысты дамиды. Қоғам үшін тағам ғылымының негізгі бағыттары мынадай:
1. Тамақтану эпидемиологиясы. Әлеуметтік және экономикалық мәселелердің басты негізін құрайтын нақтылы тамақтану мен тамақтанудың рационалды шараларын қарастырады.
2. Азық – түлік шикізаты мен азық – түлік тағамдарын сапамен қамтамасыз ету. Сапа қауіпсіздік пен тағамдық құндылық сияқты екі басты факторлардан тұратыны белгілі.
3. Биохимия және тамақтану физиология саласындағы зерттеулердің дамуы. Таралған және қауіпті тамақ контаминанттарының метаболизімін, биотрансформациясы және даму механизмін, жеке азық – түлік заттары мен комплекстерін тағамдық аллергия табиғатының фармокологиялық аспектілерін зерттейді.
4. Методологияның өркендеуі. Жалпы методологиялық негізін және жаңа әдістердің құрылуын қарастырады:
Тағам контаминанттарының сәйкестендіру және сандық анықтамасының табылуы.
Азық – түлік тағамдарының фальсификациясының шығуы.
Азық – түліктің тағамдық құндылығы мен химиялық құрамының талдауы.
Тұрғындардың денсаулық жағдайына байланысты нақтылы тамақтануға және тағамдық статусқа баға берілуі.
Алиментарлық аурулардың диагностикасы және емделуі.
5. Азық – түлік өндірісінің жаңа технологиясының дәстүрлі дамуы және өркендеуі. Гигиеналық жоба құрылысы тағамдық рецептурасы, технологиясы және қолдану құрал – жабдықтары негізі болу керек. Осы жоба нәтижесі - қауіпсіз, дәмді және жоғары құндылықты тағам, қазіргі заманға сай қаптамада болуы керек.
6. Тағамдың токсикология және тамақтану туралы ғылымдары аумағында тұрғындардың денсаулығы және тамақтану жағдайына байланысты мәліметтерді тиімді пайдалану.
Осы нәрселерді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және рациондық тамақтану мен тамақтану мәдениетін мектеп, мектепке дейінгі оқу орындарын оқу әдістеме негізінде енгізу кең қолданылады.
7. Тамақтануға байланысты мемлекеттік біркелкі саясат құру. Тамақтану туралы ғылымды мемлекеттік деңгейде қарастыру. Қаржыландыруды және жоғары сапалылықты қамтамасыз етеді.
8. Азық түлік тағамдары мәселелерінің шешілуінің бір жолы ол азық – түлік тағамдары мен оның компоненттерінің химиялық синтезі. Осы салада ғалымдар көптеген жетістіктерге жетті. Әсіресе, витамин препараттары аймағында. Химиялық жолмен алынған витаминдердің табиғи витаминдерден аса айырмашылығы байқалмайтынын атап өту керек.
9. Азық – түлік тағамдары компоненттері үшін микроорганизмдерді қолдану биотехнологиясы соңғы жылдары өзіне назар аудартып келеді.
1. Тамақтану эпидемиологиясы. Әлеуметтік және экономикалық мәселелердің басты негізін құрайтын нақтылы тамақтану мен тамақтанудың рационалды шараларын қарастырады.
2. Азық – түлік шикізаты мен азық – түлік тағамдарын сапамен қамтамасыз ету. Сапа қауіпсіздік пен тағамдық құндылық сияқты екі басты факторлардан тұратыны белгілі.
3. Биохимия және тамақтану физиология саласындағы зерттеулердің дамуы. Таралған және қауіпті тамақ контаминанттарының метаболизімін, биотрансформациясы және даму механизмін, жеке азық – түлік заттары мен комплекстерін тағамдық аллергия табиғатының фармокологиялық аспектілерін зерттейді.
4. Методологияның өркендеуі. Жалпы методологиялық негізін және жаңа әдістердің құрылуын қарастырады:
Тағам контаминанттарының сәйкестендіру және сандық анықтамасының табылуы.
Азық – түлік тағамдарының фальсификациясының шығуы.
Азық – түліктің тағамдық құндылығы мен химиялық құрамының талдауы.
Тұрғындардың денсаулық жағдайына байланысты нақтылы тамақтануға және тағамдық статусқа баға берілуі.
Алиментарлық аурулардың диагностикасы және емделуі.
5. Азық – түлік өндірісінің жаңа технологиясының дәстүрлі дамуы және өркендеуі. Гигиеналық жоба құрылысы тағамдық рецептурасы, технологиясы және қолдану құрал – жабдықтары негізі болу керек. Осы жоба нәтижесі - қауіпсіз, дәмді және жоғары құндылықты тағам, қазіргі заманға сай қаптамада болуы керек.
6. Тағамдың токсикология және тамақтану туралы ғылымдары аумағында тұрғындардың денсаулығы және тамақтану жағдайына байланысты мәліметтерді тиімді пайдалану.
Осы нәрселерді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және рациондық тамақтану мен тамақтану мәдениетін мектеп, мектепке дейінгі оқу орындарын оқу әдістеме негізінде енгізу кең қолданылады.
7. Тамақтануға байланысты мемлекеттік біркелкі саясат құру. Тамақтану туралы ғылымды мемлекеттік деңгейде қарастыру. Қаржыландыруды және жоғары сапалылықты қамтамасыз етеді.
8. Азық түлік тағамдары мәселелерінің шешілуінің бір жолы ол азық – түлік тағамдары мен оның компоненттерінің химиялық синтезі. Осы салада ғалымдар көптеген жетістіктерге жетті. Әсіресе, витамин препараттары аймағында. Химиялық жолмен алынған витаминдердің табиғи витаминдерден аса айырмашылығы байқалмайтынын атап өту керек.
9. Азық – түлік тағамдары компоненттері үшін микроорганизмдерді қолдану биотехнологиясы соңғы жылдары өзіне назар аудартып келеді.
1 Лифиц И.М. Основы стандартизации, метрологии и сертификации: Учебник. – М.: Юрайт, – 2000. -285 с.
2 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Учебное пособие под редак. Тазабекова Алматы.: 2003г. 450с
3 Спицнадель В.Н. Система качества: Учебник. -Спб.: ИД "Бизнес", 2000-336 с.
4 Государственные стандарты СТРК ИСО 9000:2001; СТРК ИСО 9001:2001; СТРК ИСО 9004:2001
5 Мутанов Г., Умырзаг Р. Основы стандартизации, метрологии и сер¬тификации. Менеджмент качества: Учебное пособие для студентов и специали¬стов. Астана, Изд."Фолиант" 2003 г. - 169 с.
6 ГОСТ Р 6.30-97 Унифицированные системы документации. Унифи¬цированная система организационно-распорядительной документации. Требо¬вания к оформлению документов.
7 ҚР СТ 1042-2001 Ұйымдастырушылық-өкімдік құжаттама. Құжаттарды ресімдеуге қойылатын талаптар
8 Техникалық реттеу туралы ҚР заңы (2004 жылдың 9 қарашасы № 603 -11 (05.07.2008 ж. өзгерістер мен толықтырулармен)
9 Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы ҚР заңы (2008 жылдың 5 шілдесі № 61-IV)
10 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы ҚР заңы (2000 жылдың 7 маусымы № 53-11 ( 09.06.2004 ж. өзгерістер мен толықтырулармен)
11 ҚР СТ 1.5 Стандарттардың құрылуына, баяндалуына, ресімделуіне және мазмұнына қойылатын талаптар
12 ҚР ТР 3.4 Сәйкестікті растау процедуралары
13 ҚР СТ 2.18 Өлшеулерді орындау әдістемелері. Дайындау, метрологиялық аттестаттау және қолдану тәртібі
14 ҚР СТ 1.9 Халықаралық, өңірлік және ұлттық стандарттарды және стандарттау, сертификаттау және аккредиттеу жөніндегі нормативтік құжаттамаларды қолдану тәртібі
15 Кирсанова М.В., Аксенов Ю.М. Курс делопроизводства: Документационное обеспечение управления: Учебное пособие.- 2-ое изд. – М.: ИНФРА-М; Новосибирск: НГАЭ и У., 1997.
2 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Учебное пособие под редак. Тазабекова Алматы.: 2003г. 450с
3 Спицнадель В.Н. Система качества: Учебник. -Спб.: ИД "Бизнес", 2000-336 с.
4 Государственные стандарты СТРК ИСО 9000:2001; СТРК ИСО 9001:2001; СТРК ИСО 9004:2001
5 Мутанов Г., Умырзаг Р. Основы стандартизации, метрологии и сер¬тификации. Менеджмент качества: Учебное пособие для студентов и специали¬стов. Астана, Изд."Фолиант" 2003 г. - 169 с.
6 ГОСТ Р 6.30-97 Унифицированные системы документации. Унифи¬цированная система организационно-распорядительной документации. Требо¬вания к оформлению документов.
7 ҚР СТ 1042-2001 Ұйымдастырушылық-өкімдік құжаттама. Құжаттарды ресімдеуге қойылатын талаптар
8 Техникалық реттеу туралы ҚР заңы (2004 жылдың 9 қарашасы № 603 -11 (05.07.2008 ж. өзгерістер мен толықтырулармен)
9 Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы ҚР заңы (2008 жылдың 5 шілдесі № 61-IV)
10 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы ҚР заңы (2000 жылдың 7 маусымы № 53-11 ( 09.06.2004 ж. өзгерістер мен толықтырулармен)
11 ҚР СТ 1.5 Стандарттардың құрылуына, баяндалуына, ресімделуіне және мазмұнына қойылатын талаптар
12 ҚР ТР 3.4 Сәйкестікті растау процедуралары
13 ҚР СТ 2.18 Өлшеулерді орындау әдістемелері. Дайындау, метрологиялық аттестаттау және қолдану тәртібі
14 ҚР СТ 1.9 Халықаралық, өңірлік және ұлттық стандарттарды және стандарттау, сертификаттау және аккредиттеу жөніндегі нормативтік құжаттамаларды қолдану тәртібі
15 Кирсанова М.В., Аксенов Ю.М. Курс делопроизводства: Документационное обеспечение управления: Учебное пособие.- 2-ое изд. – М.: ИНФРА-М; Новосибирск: НГАЭ и У., 1997.
1 ДӘРІСТЕР
№ 1 дәріс
Тақырыбы: Тамақтану туралы ғылым
Дәріс жоспары:
1. Дамудың нысандары мен қазіргі кездегі жағдайы.
2. Азық – түліктің маңызды мәселелері және шешу болжамдары.
Тағам туралы қазіргі заман ғылымы ірге тасын қалаушы және қолданбалы
пәндердің көпшілігінің басын біріктіреді, өзекті белсенді дамуымен
бағытталады. Тағам ғылымының дамуы қоғамның салт – дәстүрлердің,
мәдениеттің деңгейіне байланысты дамиды. Қоғам үшін тағам ғылымының
негізгі бағыттары мынадай:
1. Тамақтану эпидемиологиясы. Әлеуметтік және экономикалық мәселелердің
басты негізін құрайтын нақтылы тамақтану мен тамақтанудың рационалды
шараларын қарастырады.
2. Азық – түлік шикізаты мен азық – түлік тағамдарын сапамен қамтамасыз
ету. Сапа қауіпсіздік пен тағамдық құндылық сияқты екі басты
факторлардан тұратыны белгілі.
3. Биохимия және тамақтану физиология саласындағы зерттеулердің дамуы.
Таралған және қауіпті тамақ контаминанттарының метаболизімін,
биотрансформациясы және даму механизмін, жеке азық – түлік заттары
мен комплекстерін тағамдық аллергия табиғатының фармокологиялық
аспектілерін зерттейді.
4. Методологияның өркендеуі. Жалпы методологиялық негізін және жаңа
әдістердің құрылуын қарастырады:
• Тағам контаминанттарының сәйкестендіру және сандық анықтамасының
табылуы.
• Азық – түлік тағамдарының фальсификациясының шығуы.
• Азық – түліктің тағамдық құндылығы мен химиялық құрамының талдауы.
• Тұрғындардың денсаулық жағдайына байланысты нақтылы тамақтануға
және тағамдық статусқа баға берілуі.
• Алиментарлық аурулардың диагностикасы және емделуі.
5. Азық – түлік өндірісінің жаңа технологиясының дәстүрлі дамуы және
өркендеуі. Гигиеналық жоба құрылысы тағамдық рецептурасы, технологиясы
және қолдану құрал – жабдықтары негізі болу керек. Осы жоба нәтижесі
- қауіпсіз, дәмді және жоғары құндылықты тағам, қазіргі заманға сай
қаптамада болуы керек.
6. Тағамдың токсикология және тамақтану туралы ғылымдары аумағында
тұрғындардың денсаулығы және тамақтану жағдайына байланысты
мәліметтерді тиімді пайдалану.
Осы нәрселерді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және рациондық
тамақтану мен тамақтану мәдениетін мектеп, мектепке дейінгі оқу
орындарын оқу әдістеме негізінде енгізу кең қолданылады.
7. Тамақтануға байланысты мемлекеттік біркелкі саясат құру. Тамақтану
туралы ғылымды мемлекеттік деңгейде қарастыру. Қаржыландыруды және
жоғары сапалылықты қамтамасыз етеді.
8. Азық түлік тағамдары мәселелерінің шешілуінің бір жолы ол азық –
түлік тағамдары мен оның компоненттерінің химиялық синтезі. Осы
салада ғалымдар көптеген жетістіктерге жетті. Әсіресе, витамин
препараттары аймағында. Химиялық жолмен алынған витаминдердің табиғи
витаминдерден аса айырмашылығы байқалмайтынын атап өту керек.
9. Азық – түлік тағамдары компоненттері үшін микроорганизмдерді қолдану
биотехнологиясы соңғы жылдары өзіне назар аудартып келеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Тағам жөніндегі ғылымның теориялық
және тәжірибелік негіздері
Дәріс жоспары:
1. Негізгі терминдер мен анықтамалар.
2. Концепциялық түсініктер “физиологиялық қолдану”, “талап мөлшеріне сай
қолдану”, “рационның тағамдық тығыздығы”.
Азық – түлік шикізаты. Бұл өсімдік, жануар микробиологиялық, сондай-
ақ минералды заттардың объектілері, бұған тағам өнімдеріндегі
өндірісіндегі су да жатады. Тағам өнімдері. Олар азық – түлік
шикізаттарынан өндірілетін өнімдер тағамға табиғи немесе өңделген түрде
қолданылады.
Тағам өнімдерінің сапасы. Тағам өнімдерінің сапасын өнімнің
органолептикалық сипаттамалары қажет етеді. Сондай – ақ организмдердің
тағамдық заттарға деген сұранысын қамтамасыз ету, денсаулыққа тағамның
қауіпсіздігін қарастырады.
Тағам өнімдерінің сапасына қойылатын медиобиологиялық талаптар -
өнімнің және шикізаттың тағамдық құндылығын зерттейді.
Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі – тағам өнімдерінде адам организміне
қауіп төндіретін токсикалық канцерогендік, мутагендік т.б. заттардың
болмауын қадағалау.
Тағамдық құндылық – адамның бүкіл физиологиялық қажеттілігін
қамтамасыз ететін, адамға энергия беретін және органолептикалық
қасиетттері жоғары тағам өнімдері. Тағам құндылығы өнімнің химиялық
құрамы бойынша сипатталады.
Биологиялық құндылық – адам организмін аминқышқылды құрамы мен толық
қамтамасыз ететін ақуыз көрсеткіші.
Энергетикалық құндылық – адамның физиологиялық функцияларын
қамтамасыз ететін тағам өнімдерінен босап шығатын энергия көлемі
килокаллориямен беріледі.
Биологиялық тиімділік – тағамның майлы сапасын көрсетеді, оның майлы
қышқылдарының құрамына әсер етеді.
Тағам өнімдері мен азық – түлік шикізаттарының жасандылығы
(фальсификация) – бұл атауына және рецептурасына сәйкес келмейтін тағам
өнімдерімен азық түлік шикізаттарын даярлау және тұтынуға жіберу.
Тағам өнімдері және азық – түлік шикізаттарының сәйкестендіруі.
Тағам өнімдерінің және азық – түлік шикізаттарының нормативті құжаттар
негізінде нақты бір атауға және рецептураға нақты бекітілді.
Сақтау мерзімі (тұтынылу мерзімі) – белгіленген тәртіптер бойынша
азық – түлік және тағам өнімдерінің сапасын жоғалтпай сақтау мерзімі,
сақталу мерзімі стандарт не басқа нормативтік құжаттар негізінде
бекітіледі.
Буып – түю және қосалқы материалдар – технологиялық процестер түрлі
этаптарында, тасымалдау кезіндегі, сақтау және тұтыну кезіндегі тағам
өнімдері мен жанасатын материалдар.
Физиологиялық қажеттіліктер – объективті көлемі, адам білімінен
байланыссыз және табиғи анықталуға қолдануға ұсынуға болмайды.
Тамақ мөлшеріне сай қолдану – физиологиялық қажеттілікке керісінше
қолданылатын негіз.
Рациондағы тағамның тығыздығы – қазіргі кезде рациондағы
энергетикалық құндылық ортақ болады, осыған орай ересек адамдар 2000 – 2500
ккал энергияны жұмсайды. Осы рационның құрамына мына негізгі тағамдар
кіреді, өндірілген кулинариялық, консервіленген және сақталған
витаминдері өте аз және басқа биологиялық белсенді заттар өмірге қажетті
организмдерді қанша ккалл нутриенттермен қамтамасыз етуге болады? Осы
мәселе рациондағы тағамдар тығыздығы деген атқа ие болды және 1000 ккал
затқа өндірілген өнімнің сонымен мінезделеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Талғамның негізгі компоненттерінің сипаттамасы
Дәріс жоспары:
1. Ақуыздардың гигиеналық сипаттамасы
2. Майлардың гигиеналық сипаттамасы
1 Ақуыздар – бұл тағамның ең бағалы алмастырылмайтын компоненті. Ол
организмге түскенде ферменттердің әсерінен аминқышқылдарына ыдырайды, оның
бір бөлігі органикалық кетоқышқылдарға бөлінеді, бұлардан қайтадан
организмге қажетті амин қышқылдары, ақуыздар және ақуызды заттар
синтезделіп шығады. 8 аминқышқылы ағзада синтезделмейді, сондықтан оларды
алмастырылмайтын деп аталады. Изолейцин, лейцин, лизин, метионин,
фенилаланин, триптофан, треонин және валинин. Омыраудағы бала ағзасында
гистидин және цистин синтезделмейді. Осы аталған қышқылдарының тағамда
жетіспеуі жағдайында организмде зат алмасу процессі бұзылады. ФАО
сараптаушыларының есептеуінше 1 г тағам ақуызында 40 мг изолейцин, 70 мг –
лейцин, 55 мг – лизин, 35 мг – метионин және цистин, 60 мг – фенилаланин
және тирозин, 10 мг – триптофан, 40 мг – треонин, 50 мг – валин болу керек.
Тағам өнімдерінің аминқышқылдар идеалды ақуызды аминқышқылдар құрамымен
салыстырады және аминқышқылды химиялық скор әдісімен анықталады да 100 %
көбейтіліді. Жануарлар ақуызында, яғни ет ақуызында, жұмыртқада, сүтте
өзінің скоры бойынша идеалды ақуызға жуық, өсімдік ақуыздарында кейбір
аминқышқылдары жетіспейді.
1. Майлардың каллориясы өте жоғары 1 г – 9 ккал.
Майлар тек қана энергетикалық құндылығымен ерекшеленбейді, сонымен қатар
көптеген дәрумендермен биологиялық белсенді заттар көзі болып саналады.
Қанықпаған май қышқылдары – мономай қышқылы және полимай қышқылы болып
бөлінеді. Моно қанықпаған май қышқылының өкілі мен олеин қышқылы ол сливка
майындағы 65%, маргарин, шошқа майында 43%, сары майда – 27 %, әр түрлі
төлшерде кездеседі.
Полиқаныққан май қышқылдарына жататындар – менолды, линоленді және
арахиденда май қышқылдары. Бұлардың ішінде май қышқылдары араластырылмайды.
Ол тікелей тағаммен түседі. (Ленол).
Фосфолипидтер тағам өнімдерінде көбінесе лицитин болады. Оның құрамында
холин және кефалин енеді. Фосфолипидтер майлардың жақсы қорытылуына әсер
етеді. Сондықтан лицитин және холин бауырды май басудан емдеу үшін
формокологиялық препараттар ретінде қолданылады.
Лицитин организмде холестириннің жиналуына бөгет жасап, оның шығуына әсер
етеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 4 дәріс
Тақырыбы: Тағамның негізгі компонентердің сипаттамасы
Дәріс жоспары:
1. Көмірсулардың гигиеналық сипаттамасы
2. Органикалық қышқылдардың гигиеналық сипаттамасы
3. Витаминдердің гигиеналық сипаттамасы
1. Көмірсулар. Химиялық құрылымы бойынша көмірсулар жай және күрделі
қанттарға бөлінеді. Жай қанттарға жататындар (глюкоза, фруктоза,
ксилоза, арабиноза) дисахаридтер (сахароза, мальтоза, лактоза),
трисахаридтер (раффиноза), тетрасахарид (стахиоза). Полисахаридтерге
– гемнцеллюлоза, крахмал, инулин, гликоген, целлюлозу, калиди,
декстроны и декстриндар.
Глюкоза - өте жеңіл қорытылады, организмдегі глюкоза рациондағы
көмірсуға, сахароза мен крахмалға байланысты. (Кандагы) (глюкоза) қалыпты
жағдайда қандағы глюкоза мөлшері 80-100 мг 100 мл.
Фруктоза - өте жағымды көмірсу, қанатта көлемі өспейді. Глюкоза мен
сахарозаға қарағанда тістің кариесін болдырмайды. Фруктоза көбінесе балада
(37%), көкіністерде және жеміс-жидекте (47 %).
Лактоза (сүт қанты) оның негізгі көзі сиыр сүті. Ана сүтінде 8 %
кездеседі. Лактоза – организмде фермент арқылы таралады. Кейбір адамдарда
бұл фермент (жетіспеуінен) жеткілікті болмауынан сүттің шықпауына әкеледі.
Бұндай адамдарға сүт қышқыл өнімдерін (айран) қолдануы тиіс.
Крахмал рациондағы көмірсулардың 80 % құрайды. Организмде мальтозаға
дейін гидролизденеді де зат алмасу процесіне қатысады. Негізгі көздері –
картофель, дәнді – дақылдар болып табылады.
Гликоген. Ең көп тараған көшіру. Бауырдағы гликоген орташа шамамен 5 %,
бұлшық ет – 0,7 % құрайды.
Клетчатка – ірі тағам талшықтарының негізгі компоненті, ас қорыту
процесінің міндетті факторы. Шектегі пайдалы микрофлораның қызметін
реттейді, тағамның асқазан, ішек жолдарымен жақсы жүруін қалыптастырады
және тоқ ішекте кал массасының тежеліп қалуын болдырмайды. Осы тоқ ішектің
рак ауруына ушырауына кедергі жасайды.
Пекатин – клечатка сияқты адам организімінде қорытылмайды. Алайда бұл
көмірсу көптеген пайдалы физиологиялық функцияларды жүзеге асырады. Атап
айтқанда токсикалық металдармен және шіріткіш микроорганизмдермен улану
кезінде маңызды рөл атқарады. Пектин қызылшада, қарақатта, алмада, сливада
көп кездеседі.
2. Органикалық қышқылдар. Ең көп тарағандары – лимонды қышқыл, алма
қышқылы, шарап қышқылы, сүт, рауағаш. фетин қышқылдары.
Көкеністерде, жемістерде жеткілікті кездеседі. Ораганикалық
қышқылдың тағамдағы энергетикалық құндылығы: алма қышқылы -2,4
ккалг, лимон қышқылы – 2,5 ккалг, сүт қышқылы – 3,6 ккалг. Шарап
қышқылы организмде қорытылмайды.
Органикалық қышқыл тағам қорытылу процесіне жағымды ықпал етеді – РН
ортасын төмендетеді. Микрофлораның белгілі бір құрамының құрылуына әрекет
етеді, асқазан – ішек жолдарындағы шіру процесін тежиді.
3. Витаминдер – тағамдық заттың ең маңызды класы. Адам ағзасы
витаминдерді синтезделмейді немесе өте аз мөлшерде синтездейді,
сондықтан оларды тағамен бірге дайын күйде қабылдаған дұрыс.
Витаминдердің биологиялық белсенділігі өте жоғары, адам ағзасы
оларды өте аз мөлшерде қажет етеді, яғни тәулігіне мкг-нан мг дейін
ғана. Басқа алмастырылмайтын тағам заттарына қарағанда витаминдерде
пластикалық қасиет жоқ, энергия көзі емес алмастыруға аса көп
қатыспайды.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс №5
Тақырыбы: Рационды тамақтану негіздері.
Дәріс жоспары:
1. Баланс энергиясын қамтамасыз ету.
2. Организмнің белгілі тағам өнімдерімен сұранысын қамтамасыз ету.
3. Тамақтану режимін қадағалау.
Адам тағамының құрамында 600 ден астам заттар бар екені белгілі. Олар
қалыпты организм тіршілігіне қажет. Осы әрбір зат гармонды биохимиялық
процестерде ерекше орын алады, органикалық және неорганикалық қосылыстарда
алынған 96 %-ті емдік қасиетке ие.
Рационды тамақтану кезінде, адамның организмінің жеке ерекшеліктеріне
байланысты оның еңбегіне, жынысына, жас ерекшеліктеріне және клеймато
географиялық тұрақтану шартына көңіл бөлу керек.
Рационды тамақтану түсінігімен белгілі физиологиялық тамақтану нормасы
тығыз байланысты. Халықтың жекеленген топтарын негізгі тағамдық заттарға
және энергияға сұранысын қамтамасыз ететін орташа шамалар болып саналады.
Рационды тамақтану үш негізгі принциптерді қарастырады:
• Организмнің белгілі тағам өнімдерімен сұранысын қамтамасыз ету.
• Адамның тіршілік процесіндегі күнделікті түскен тағамның баланстық
энергиясын қамтамасыз ету.
• Тамақтану режимін қадағалау.
1-ші принціп. Организмге керекті барлық энергия тамақпен түседі.
Биохимия курсынан белгілі белоктар, майлар және көмірсулар организмде
өздерінің мономерлеріне дейін бөлінеді., ақырында өмірлік қажетті
қосылыстардың синтезіне қолданылады немесе көмірқышқыл газ және су АТФ
формасындағы энергияны береді.
Негізгі алмасу- толық тыныштық жағдайында адамның тіршілік процесін
қамтамасыздандырудағы энергияның аздаған мөлшері.
Өнімнің утимизациялық процесіне энергиялық шығын. Организмдегі тағам
заттарының ыдырауына АТФ түріндегі белгілі энергия мөлшері жұмсалатыны
биохимия курсынан белгілі. Ақуыздың қортылуы кезінде негізгі алмасу 30-40
% жоғарылайды, майлар 4-14% , көмірсулар 4-7 %.
Бұлшық еттің қызметіне жұмсалатын энергия шығыны. Әртүрлі физиологиялық
іс-әрекет кезіндегі энергиялық шығын бөлінеді: физиологиялық ауыртпалығы
жоқ адамдарда ол 90-100 ккал сағ құрайды, дене шынықтыру сабағында 500-
600 ккалсағ ауыр физиологиялық еңбек және спортта одан да жоғар болады.
2-ші принціп организмнің оптимальді қажеттілігін қанағаттандыруда
ақуыздың, майдың, көмірсудың рациондағы қатынасы 1:1, 2:4 болуы керек.
Ақуыз орта есеппен 12% құрауы керек, рационның жалпы құндылығында майлар
30-35%, қалғандары көмірсулар. Интенсивті физиологиялық еңбек кезінде
ақуыздың мөлшері 11%-ке дейін төмендеуі мүмкін, майлар жоғарғы
энергетикалық құндылығына байланысты .
3-принціп Тамақты қабылдау режимі тамақтану режимінің негізінде физиологы-
биохимиялық реакциялар жатыр. Бас миының үлкен жартысы тағамдық орта
клеткасы белгілі- бір факторлардың әсерінен қозданады. Оған қанда тағамдық
заттардың концентрациясы төмендеп, асқазанның босап тәбеттің жоғарылауы
жатады. Сонымен қатар тәбеттің жоғарылау денсаулыққа зиянды болуы мүмкін,
бірақ оның болмауы да қажет емес.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс №6
Тақырыбы: Тепе-теңдірілген тағамның
басқа жүйелері мен концепциясы
Дәріс жоспары:
1. Тепе-теңдірілген тамақтану
2. Вегетариандық тамақтану
3. Ата-бабаларымыздың тамақтану концепциясы
4. Бөлінген тағам концепциясы
1. Академик А.А Покровский жасаған тепе-теңдірілген тағамның
концепциясының негізінде рациондағы бөлшектелген тағам заттарының
пропорциясы анықталды. Бұл пропорциялар организмдегі ферментті
жинақтарға сәйкес келеді, алмасу реакциясының жиынына және химизміне
әсер етеді. Бұл концепцияның дұрыстығы объективті биологиялық
заңдармен дәлелденеді, барлық тірі организмдердің даму кезеңдеріндегі
тағамының ассимиляциялық процестерімен анықталады.
Тағамдағы ферменттердің химиялық құрылымындағы сәйкестігі бұзылса,
онда ол нутриенттің бұзылуына әкеп соғады. Тағам заттарының
ассимиляциясының белгілі бір құбылыстың әсерінен ферменттердің жұмсалуы
балалардағы гидроксилаза фенилаланиннің биосинтезінің бұзылуына әкеп
соғады, гидроксилаза және тағамның алмастырылмайтын факторларының
қатарынан, қауіпті токсикалық қосылыстардан аминқышқылдарды тасымалдайды,
олар баланың психологиялық және физиологиялық дамуының тоқтап қалуына
әкеледі. Осы ауруларды емдейтін жалғыз ғана әдіс диетотерапия.
Белгілі ферменттік жүйе эволюция процесіндегі жұмсалуы
алмастырылмайтын тағам заттарының пайда болуымен түсіндіріледі (кейбір
дәрумендер, амин қышқылдар, минералды заттар т.б). Бұл процесс өзінің
өтуімен ерекшеленеді. Мысалы: адамдағы және кейбір жануарлардағы аскорбин
қышқылы, алмастырылмайтын зат және басқа жануарларда болуы міндетті емес,
өйткені олардың тіні С дәруменімен синтездейді.
2. Тамақтану аумағындағы мәселелер, аурулардың таралуымен пайда болуы,
тамақты жеткіліксіз қабылдау әсері көптеген жүйелердің пайда болуына
әкеледі. Жаңа диеталық және теориялық тамақтану:
Вегетариандық - тамақтану жүйесі, ет тағамдарын қабылдамау.
Вегетариандықтың алғашқы бастаушысы ежелгі грек философы, математигі
Пифагор (б.э.д VI ғ.). Көптеген атақты адамдар қатарында И.Репин және В.Н
Толстой вегетариандықты ұстап көрген. Олар бұдан біріншіден этикалық және
эстетикалық негізді, тірі ағзаның жоғалуын көрген. Бірақ өсімдік ағзалар-
осылар сияқты жердегі тірі тіршіліктер, сондықтан да олардың философиясы
сын көтере алмайды. Емдік аштық - белгілі бір уақыт ішіндегі тамақтан бас
тарту. Аштық уақыты әртүрлі - бір күннен бірнеше күнге дейін. Бұл жүйеде
ағзаның мобилизациялық қорғау күші және олардың резервті күштерді қосу
мәжбүрлігі ағзадағы түпкілікті тағам алмасуындағы тазаруына негізделген.
3. Ата-бабаларымыздың тамақтану концепциясы. Бұл концепцияда ежелгі
адамдардың тамақтану енгізіліп жатыр. Бұл бағыттың бастаушысы тағамды
шикілей және құрғақтай қабылдау болып бөлінеді.
Құрғақтай қабылдаушылар тағамды жылумен және басқалай өңдеуді
қолданбаған, оған себеп өнімнің тағамдық құндылығы сау және ауру адамның
организміндегі тамақтану әлдеқайда тиімді.
4. Бөлінген тағам концепциясы-ол өнім тағамдарының сәйкессіздігін және
сәйкестігін қатаң қадағалайды. Мысалы: бұл концепцияға сай ақуыз және
құрамында көмірсу қосылыстары бар тағамдарын қабылдауға болмайды (ет,
балық, сүт, нан, ботқа және т.б). Бұның негізін салған американдық диетолог
Герберд Шелтон (1895-1985), асқазандағы тағамды қорытылу ерекшелігімен
түсіндіреді. Қарастыратын болсақ, ауыз асқазанның төменгі жағындағы қышқыл
ортада ферменттердің әсерінен қортылады, ал крахмал ол үстіңгі жақта
сілтілік ортада сілекей ферментінің әсерінен қортылады. Асқазандағы қышқыл
ортада сілекей ферменттерінің активтігі жоғалады және крахмалды қорыту
тоқталады.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс № 7
Тақырыбы: Тепе-теңдірілген тамақтанудың және басқа да жүйелердің
концепциясы (жалғасы)
Дәрістің жоспары:
1. Тағам факторларының негізгі концепциясы
2. Тағам құныдылығының индекс концепциясы
3. Тірі энергия концепциясы
4. Жалған дәрі концепциясы
5. Абсолютті оптимальдық концепция
1. Тағам факторларының негізгі концепциясы. Кез келген бір немесе
көптеген тағамдық компоненттерге беріледі.
Қаралатын концепцияның типті өкілі макробиот ілімін жақтаушылары болып
саналады (макробиот грек тілінен аударғанда ұзақ өмір сүруші деген
мағына береді).Оның негізі Жапонияда қаланған. Бұндағы ең бастысы натрий ,
калий және қышқылдық эквиваленттің бар болуы, азықтың бөлінуі, қышқыл
эквивалентіне байлығының дұрыс рациондық қатынаста болуы. Бұл теорияның
басқа бір нұсқасы астық тұқымдастар мәдениетін қажет етеді. Ет, сүт және
олардың өнімдері және олардың өңделуі рационнан ерекшеленеді. Сонымен қатар
арықтауға диеталар бар, бұнда күрішті қолдануға кеңес беріледі. Әрине бұл
тағамдар жиыны гипо-авитоминозға әкеліп соғуы ықтимал.
2. Тағам құндылығының индекс концепциясы. Бұның авторы германиялық-
Эрна Каризе, оның ойынша тамақ рационының негізгі құрамы өнімнің
энергетикалық құндылығы, ал химиялық құрамын есепке алмайды. Бұндай санау
ұпай арқылы өрнектеледі және осыған қатысты ұпайлық диета деген атқа ие
болды.
Бұл концепцияға сай адам күніне 70 ұпай немесе 2100 ккал (1 ұпай – 30
ккал) энергия қажет етеді. Жекеленген азық-түліктің меншіктеу ұпайына
түсіндіруге назар аударылмайтын болғандықтан, азықтардың бір-біріне
калориясы жағынан әсері сай келмейді. Мысалы: 20 гр шошқа майы – 0 ұпай, 2
алмұрт – 23 ұпай, 1 стакан айран – 13 ұпай және т.б. Ұпайлық диетаны ұзақ
қадағалау негізгі тағамдық заттардың және энергиялардың ауытқуына әкеледі.
Зат алмасуының бұзылуы ауруға әкеледі.
3. Тірі энергия концепциясы. Г.С.Шатталова айтқандай, біздің
ағзамызда тірі энергия бар . Оны біз келесі тізбек бойынша аламыз: өсімдік
күн энергиясын жұтады, онымен адам мен жануарлар қоректенеді. Берілген
концепцияны объективті инструментальды әдіс энергияға айналдыру талдауын
оқу қажет. Сыбайластар қарастырып отырған теорияда энергетикалық құндылығы
1000 ккал аралығындағы тәуліктік рацион негізінде өсімдік азықтары ретінде
ұсынады. Н.Ф.Сорока Питание и здоровья кітабында осындай рационды
блокададағы Ленинград тұрғындарының тамақталу деңгейімен салыстырады,
калория мөлшері деген не, төмен деңгейлі ақуыз (12 гр –нан аспайтын),
басқа да ауыстырылмайтын нутриндер, зат алмасуының бұзылуына және осыған
қатысты ауруларға әкелуі мүмкін.
4. Жалған дәрі концепциясы. Негізгі тағамдық фактор концепциясына
қатысты ұқсастығы бар. Негізгі теориясы ретінде емдік қасиеті бар қатардағы
азықтар таралатын ауруларды емдеуге ұсынылады. Әр қашан психологиялық
факторларда адам кейбір шешімі жоқ жағдайларда мынадай панацея сияқты
дәрілерге сенуге көнеді. Мысал ретінде өсімдік гормоны (аукциндер) адам
ағзасының айналым процесін қадағалайды. Бұл гормонға негіз ретінде Швейцар
дәрігері өскен астық дәнін ұсынады. Негізінде өсімдіктің гормональды
заттары жануарлар ағзасына, сонымен қатар, адам ағзасына мүлдем жақпайды.
Өскен дәннің негізгі құрамы ондағы дәрумендер мен тағамдық талшықтардың
ағзаға жағымды әсерімен түсіндіріледі.
5. Абсолютті оптимальдық концепция. Бұл концепцияның сыбайластары
идеалды рацион құруға әрекет жасады. Бірақ та бұл нақты өмірде жоқ орташа
статистикалық адамға арналған (есептелген). Әрбір адамның жеке қасиеттері
оның рационында есепке алынуы қажет. Рациональды тағамдардың негізгі
принциптерінде сақталуы қажет. Практикалық өмірде еркін тамақтануды таңдауы
мен шешіледі, яғни ағзаның өзінің немене жеу тілегінің орындалуы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 8-9 дәрістер
Тақырыбы: Арнайы берілген тағамдар
Дәріс жоспары:
1 Диеталық (емдеу) тағамдармен тамақтану.
2 Емдік профилактикалық тағамдар.
3 Диеталық тағамдармен тамақтану.
Әртүрлі аурулармен ауыратын адамдарға арналған. Диеталық тағамдар
аталған аурулардың қозуын алдын ала ескертеді. Ағзаның қорғауыш және сәтті
емделудің терапиясына мүмкіндік береді. Зат алмасудың бұзылуынан диеталық
тағамдар дифференциялданады, қосымша қорғау компоненттері бар тағамдар
немесе керісінше құрамындағы заттарды жояды, аурудың алдын алады. Диеталық
тағамдардың байтқыш мөлшері денсаулық органдарының ұсынуымен және
мемлекеттің қызметің қарауында болады.
Минералды-ақуызды байытқыш.
Қанның толыққанда ақуызымен және майсыздандырылған сүттің қосылуымен
дайындалған. Жоғары мөлшердегі минералды заттардан тұрады. Оны көбінесе
бүйрек, асқазан және ішек ауруларынан, анемиядан қорғайды.
Араласқан – құрғақ ақуыз.
Оны құрғақ ағартылған қаннан және құрғақ майсыздандырылған сүттен
алады. Құрамында толыққанды ақуыз, жұмыртқа ақуызына ұқсас амин қышқылынан
тұрады. Минералды заттардың көпмөлшерде болуымен және ағзадан май (1% аз)
мен ерекшеленеді. Тамақтың қорытылуымен және тәбетің бұзылуымен байланысты
қолданылады.
Ақуызды сүтті тағам.
Майсыздандырылған сүтің өндірілуі немесе пахтыға хлорид кальцимен
барлық ақуыз – козеиндердің, альбулиндердің, глобулиндердің қосылуы.
Құрамында кальций және фосфор бірдей қатынаста болады. Құрамындағы ақуыз
еттен, балықтан және жұмыртқадан кем емес. Семіздікті емдеуде қолданады.
Крилді паста Океан.
Құрамында ақуыз жоғары дәрежедегі В тобының дәрумен, минералды
заттар ерекше орын алады. Адамдардың тамақтануымен асқазан – ішек ауруына,
семіздіктен, балалардың тіс ауруына қолданылады. Өзін жақсы жағынан
көрсетті.
Емдік – профилактикалық тамақтану.
Әртүрлі қолайсыз фактордан, өндіруші ортадан, зиянды химиялық
қосылыстардан, тағы сол сияқты нәрселерге ұшырайтын адамдарға арналған.
Тағамдардың жасалуы және рационалдық емдік – профилактикалық ұсынуы жеке
тағамдардың тартылуына тәуелді. Метоболизм және таксикалық қосындыларды
ағзадан шығару. Қазіргі кақытта емдік профилактикалық тамақтанудың 5
рационы бар. Кейбір мамандардың жұмысы емдік профилактикасы және диеталық
тамақтануды немесе жеке топтық тағамдардың түрлері әртүрлі нутрименттармен
байытылған. Осы заттардың ішінде маңызды орын алатын дәрумендер, минералды
заттар және тағамдық талшықтар бар. Олар табиғи және синтетикалық болып
келеді. Бұл бағыттардың дамуы біржағынан профилактикалық және көп таралған
ауруларды емдеу үшін, екіншіден өндірудің көбеюімен және бәсекелестіктің
өсуі үшін жаңа тағамдардың толық өндіру саласындағы және қоғамдық
тамақтануды дамыту үшін үздіксіз жұмыс істей керек.
Емдік профилактикалық және диеталық тағамдар. Байытылған дәрумендер.
Мысалы француз фирмасы өндірген Вива және Силуэт дәруменін алуға
болады. Қорғанды қораптағы Вива жоғары (3,5%) және төмен (1,5%) құрамындағы
май екі түрде сатылады. Силуэт майсыздандырылған сүт шағарады. Осындай
бір стакан сүттің құрамында 25% колори кәдімгі С, В1, В2, В6, РР
дәрумендері аз. Ол екі сұранысқа тұтынушының денсаулығына және салмақтың
көбеюіне әсер етеді. Қорғандық коробкалар дәрумендердің қызметін күндізгі
жарықтан қорғайды (әсіресе жарық сезуші дәрумендер С және В). Оны тасуға
және қақтауға қолайлы. Осындай тағамдарды өндірістегі улесі 1991 жылы 6 %
құраса және жыл сайын 8-10 % көтеріледі. Ол сатушылар арасында 20-25% болса
да беделді болуын куәләндырады.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№10 дәріс
Тақырыбы: Азық – түлік тауарларының сапасы
Дәріс жоспары:
1. Азық – түлік тауарларының басқаруы мен құрылу сапасының негізгі
принциптері.
Сарапшылардың стандарттау жөніндегі халықаралық ұйым (ИСО) бойынша
мақсатты қарастырып бекіткен кейбір негізгі терминдер мен анықтамалары.
Сапа - өнімнің қасиеті мен көрсеткіштерінің бірлесуі, өнімге белгілі
және қажетті сұраныс.
Сапа жүйесі – жалпы сапа басқаруды, организациялық құрылыс
жауапкершілігінің, процедура, үрдіс пен ресурстардың бірлестігімен пайда
болуын қамтамасыздандыру.
Сапа аймағындағы саясат – кәсіпорынның жоғарғы жетекшілігімен сапа
аймағындағы бағыттары, мақсаты мен тапсырмасы.
Сапамен басқару – сапа талаптарын қанағаттандырумен қолданылтын
әдістермен іс - әрекеттерінің бірлестігі.
Сапамен қамтамасыз ету – белгілі сапа талаптарының қанағаттандыруына
сенімділік ұялатуға бағытталған, жоспарланған және систематикалық
жүргізілген шаралар.
Кез – келген қоғамның негізгі мақсаты болып адам өміріндегі сапаның
жақсаруы болып табылады. Өмірдегі сапаның маңызды қосалқы бөлігі болып адам
денсаулығының күйі болып табылады. Қоршаған орта, өнім сапасының
проблемасының шешілуі болып экологиялық жағдайда сақтану. Өндірістік шикі
зат пен тағам өнімдерінің сапасына актуалдылығы оның экологиялық тазалығына
байланысты.
Қарастырылған аспектінің негізгі бір принципі азық – түлік өнімдерінің
қауіпсіздігі. Басқа приоритетті принцип – тағам құндылығының
қамтамасыздығы.
Маңызды бөлігі сырт пішінге, органолептикалық көрсеткіш, упаковкаға,
тұтынушыға сапа және өнімнің тұтыну бағыты жөнінде информация беру.
Экономикалық дамыған мемлекеттерде өнім сапасы келесі негізгі
факторлармен формаланады:
• ғылыми – техникалық процесстердің соңғы қолданылуының оперативті
нәтижесіне бейімділігі.
• ішкі және халықаралық сауданы терең оқыту, тұтынушылардың әр – түрлі
категориялық тұтынуы.
• адамдық факторды қолдану жұмысшылар мен бақылаушыларды үйрету,
тәрбиелеу, систематикалық квалификацияны жоғарылату, стимулдардың
моральды және материалды көрсеткіштерін қолдану.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс №11
Тақырыбы: Азық – түлік тағамдарының бақылауы
Дәріс жоспары:
1. Өндірістік бақылау
2. Ведомстволық және мемлекеттік бақылау
3. Қоғамдық бақылау
4. Азық – түлік тағамдарының маркировкасы.
1. Өндірістік бақылау – стандарттарды бақылау, медико – биологиялық
қажеттілік және санитарлық норма өндірісінің барлық этаптарында: шикізатты
қолдану, технологиялық өңдеу, сақтау және дайын өнімді шығару. Өндірістік
бақылауда сынақталған лаборатория маңызды орын алады, ол аттестатталған
болу керек, тағам өнімдерінің аналитикалық және бактериологиялық бақылаудың
сапасы жаңа заманғы талаптарға сай болу керек.
Ведомстволық және мемлекеттік бақылау – біріншіден ведомстволық
дәстүрлермен, ал екіншіден – Қазақстан Республикасында және шет елдерде
тағам өнімдердің сапасының бақылауы жүйелі дамыған болу керек.
Қоғамдық бақылау тұтынушылардың, шығарушылардың, сатушылар мен
орындаушылардың практикалық схемасы арасындағы байланысты орындауға
көмектеседі.
Азық – түлік тағамдарының таңбалауы – белгілі бір дәрежедегі
бақылаудың сапасын қамтамасыздандыру тәсілі бақылаушы организациясында
идентификация және сараптау үшін қолданылады. Тараның және маркировка
упаковкасының түріне тәуелді транспортты және тұтынушылар упаковкасының
маркировкасы.
Транспорттық маркировка бөшкелерді, жәшіктерді, қаптарды, контейнерді,
флягты қолдану үшін келесі информациялар болу керек:
атауы, өндіріс орны және оларға тәуелділік, тауар белгісі;
Өнім атауы, түрі, сорт;
масса, нетто және брутто;
упаковка бірлігінің саны, упаковка бірлігінің масса неттосы;
өндірілген күні, смена, партия, нөмері;
өнімге стандарттық бекітілуі;
сақтау мерзімі;
тұтынушылар упаковкасының маркировкасы келесі шарттардан тұрады:
шығарушы - өндірісінің атауы, оның тәуелділігі және товарлық белгісі;
өнім атауы, сорты;
негізгі компонентер тізімі;
масса, нетто;
нормативті документацияның өнімге бекітілуі, шығарылған күні, сақтау
мерзімі, сақтау шарты, ( тез бұзылатын тауарлар үшін ) энергетикалық және
тағамдық құндылығы жөнінде информация;
қосымша тауар маркировкасы.
Текст этикеткаға немесе таро бетіне шығарушы мемлекет тілінде жазылады.
Экспортқа шығарылған жағдайда - өнім жіберетін мемлекет тілінде, немесе
талаптар мен шарттардың келісімі бойынша бірнеше тілде жазылады. Текстен
бұрын тұтынушылар упаковкасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ 1 дәріс
Тақырыбы: Тамақтану туралы ғылым
Дәріс жоспары:
1. Дамудың нысандары мен қазіргі кездегі жағдайы.
2. Азық – түліктің маңызды мәселелері және шешу болжамдары.
Тағам туралы қазіргі заман ғылымы ірге тасын қалаушы және қолданбалы
пәндердің көпшілігінің басын біріктіреді, өзекті белсенді дамуымен
бағытталады. Тағам ғылымының дамуы қоғамның салт – дәстүрлердің,
мәдениеттің деңгейіне байланысты дамиды. Қоғам үшін тағам ғылымының
негізгі бағыттары мынадай:
1. Тамақтану эпидемиологиясы. Әлеуметтік және экономикалық мәселелердің
басты негізін құрайтын нақтылы тамақтану мен тамақтанудың рационалды
шараларын қарастырады.
2. Азық – түлік шикізаты мен азық – түлік тағамдарын сапамен қамтамасыз
ету. Сапа қауіпсіздік пен тағамдық құндылық сияқты екі басты
факторлардан тұратыны белгілі.
3. Биохимия және тамақтану физиология саласындағы зерттеулердің дамуы.
Таралған және қауіпті тамақ контаминанттарының метаболизімін,
биотрансформациясы және даму механизмін, жеке азық – түлік заттары
мен комплекстерін тағамдық аллергия табиғатының фармокологиялық
аспектілерін зерттейді.
4. Методологияның өркендеуі. Жалпы методологиялық негізін және жаңа
әдістердің құрылуын қарастырады:
• Тағам контаминанттарының сәйкестендіру және сандық анықтамасының
табылуы.
• Азық – түлік тағамдарының фальсификациясының шығуы.
• Азық – түліктің тағамдық құндылығы мен химиялық құрамының талдауы.
• Тұрғындардың денсаулық жағдайына байланысты нақтылы тамақтануға
және тағамдық статусқа баға берілуі.
• Алиментарлық аурулардың диагностикасы және емделуі.
5. Азық – түлік өндірісінің жаңа технологиясының дәстүрлі дамуы және
өркендеуі. Гигиеналық жоба құрылысы тағамдық рецептурасы, технологиясы
және қолдану құрал – жабдықтары негізі болу керек. Осы жоба нәтижесі
- қауіпсіз, дәмді және жоғары құндылықты тағам, қазіргі заманға сай
қаптамада болуы керек.
6. Тағамдың токсикология және тамақтану туралы ғылымдары аумағында
тұрғындардың денсаулығы және тамақтану жағдайына байланысты
мәліметтерді тиімді пайдалану.
Осы нәрселерді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және рациондық
тамақтану мен тамақтану мәдениетін мектеп, мектепке дейінгі оқу
орындарын оқу әдістеме негізінде енгізу кең қолданылады.
7. Тамақтануға байланысты мемлекеттік біркелкі саясат құру. Тамақтану
туралы ғылымды мемлекеттік деңгейде қарастыру. Қаржыландыруды және
жоғары сапалылықты қамтамасыз етеді.
8. Азық түлік тағамдары мәселелерінің шешілуінің бір жолы ол азық –
түлік тағамдары мен оның компоненттерінің химиялық синтезі. Осы
салада ғалымдар көптеген жетістіктерге жетті. Әсіресе, витамин
препараттары аймағында. Химиялық жолмен алынған витаминдердің табиғи
витаминдерден аса айырмашылығы байқалмайтынын атап өту керек.
9. Азық – түлік тағамдары компоненттері үшін микроорганизмдерді қолдану
биотехнологиясы соңғы жылдары өзіне назар аудартып келеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Тағам жөніндегі ғылымның теориялық
және тәжірибелік негіздері
Дәріс жоспары:
1. Негізгі терминдер мен анықтамалар.
2. Концепциялық түсініктер “физиологиялық қолдану”, “талап мөлшеріне сай
қолдану”, “рационның тағамдық тығыздығы”.
Азық – түлік шикізаты. Бұл өсімдік, жануар микробиологиялық, сондай-
ақ минералды заттардың объектілері, бұған тағам өнімдеріндегі
өндірісіндегі су да жатады. Тағам өнімдері. Олар азық – түлік
шикізаттарынан өндірілетін өнімдер тағамға табиғи немесе өңделген түрде
қолданылады.
Тағам өнімдерінің сапасы. Тағам өнімдерінің сапасын өнімнің
органолептикалық сипаттамалары қажет етеді. Сондай – ақ организмдердің
тағамдық заттарға деген сұранысын қамтамасыз ету, денсаулыққа тағамның
қауіпсіздігін қарастырады.
Тағам өнімдерінің сапасына қойылатын медиобиологиялық талаптар -
өнімнің және шикізаттың тағамдық құндылығын зерттейді.
Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі – тағам өнімдерінде адам организміне
қауіп төндіретін токсикалық канцерогендік, мутагендік т.б. заттардың
болмауын қадағалау.
Тағамдық құндылық – адамның бүкіл физиологиялық қажеттілігін
қамтамасыз ететін, адамға энергия беретін және органолептикалық
қасиетттері жоғары тағам өнімдері. Тағам құндылығы өнімнің химиялық
құрамы бойынша сипатталады.
Биологиялық құндылық – адам организмін аминқышқылды құрамы мен толық
қамтамасыз ететін ақуыз көрсеткіші.
Энергетикалық құндылық – адамның физиологиялық функцияларын
қамтамасыз ететін тағам өнімдерінен босап шығатын энергия көлемі
килокаллориямен беріледі.
Биологиялық тиімділік – тағамның майлы сапасын көрсетеді, оның майлы
қышқылдарының құрамына әсер етеді.
Тағам өнімдері мен азық – түлік шикізаттарының жасандылығы
(фальсификация) – бұл атауына және рецептурасына сәйкес келмейтін тағам
өнімдерімен азық түлік шикізаттарын даярлау және тұтынуға жіберу.
Тағам өнімдері және азық – түлік шикізаттарының сәйкестендіруі.
Тағам өнімдерінің және азық – түлік шикізаттарының нормативті құжаттар
негізінде нақты бір атауға және рецептураға нақты бекітілді.
Сақтау мерзімі (тұтынылу мерзімі) – белгіленген тәртіптер бойынша
азық – түлік және тағам өнімдерінің сапасын жоғалтпай сақтау мерзімі,
сақталу мерзімі стандарт не басқа нормативтік құжаттар негізінде
бекітіледі.
Буып – түю және қосалқы материалдар – технологиялық процестер түрлі
этаптарында, тасымалдау кезіндегі, сақтау және тұтыну кезіндегі тағам
өнімдері мен жанасатын материалдар.
Физиологиялық қажеттіліктер – объективті көлемі, адам білімінен
байланыссыз және табиғи анықталуға қолдануға ұсынуға болмайды.
Тамақ мөлшеріне сай қолдану – физиологиялық қажеттілікке керісінше
қолданылатын негіз.
Рациондағы тағамның тығыздығы – қазіргі кезде рациондағы
энергетикалық құндылық ортақ болады, осыған орай ересек адамдар 2000 – 2500
ккал энергияны жұмсайды. Осы рационның құрамына мына негізгі тағамдар
кіреді, өндірілген кулинариялық, консервіленген және сақталған
витаминдері өте аз және басқа биологиялық белсенді заттар өмірге қажетті
организмдерді қанша ккалл нутриенттермен қамтамасыз етуге болады? Осы
мәселе рациондағы тағамдар тығыздығы деген атқа ие болды және 1000 ккал
затқа өндірілген өнімнің сонымен мінезделеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 3 дәріс
Тақырыбы: Талғамның негізгі компоненттерінің сипаттамасы
Дәріс жоспары:
1. Ақуыздардың гигиеналық сипаттамасы
2. Майлардың гигиеналық сипаттамасы
1 Ақуыздар – бұл тағамның ең бағалы алмастырылмайтын компоненті. Ол
организмге түскенде ферменттердің әсерінен аминқышқылдарына ыдырайды, оның
бір бөлігі органикалық кетоқышқылдарға бөлінеді, бұлардан қайтадан
организмге қажетті амин қышқылдары, ақуыздар және ақуызды заттар
синтезделіп шығады. 8 аминқышқылы ағзада синтезделмейді, сондықтан оларды
алмастырылмайтын деп аталады. Изолейцин, лейцин, лизин, метионин,
фенилаланин, триптофан, треонин және валинин. Омыраудағы бала ағзасында
гистидин және цистин синтезделмейді. Осы аталған қышқылдарының тағамда
жетіспеуі жағдайында организмде зат алмасу процессі бұзылады. ФАО
сараптаушыларының есептеуінше 1 г тағам ақуызында 40 мг изолейцин, 70 мг –
лейцин, 55 мг – лизин, 35 мг – метионин және цистин, 60 мг – фенилаланин
және тирозин, 10 мг – триптофан, 40 мг – треонин, 50 мг – валин болу керек.
Тағам өнімдерінің аминқышқылдар идеалды ақуызды аминқышқылдар құрамымен
салыстырады және аминқышқылды химиялық скор әдісімен анықталады да 100 %
көбейтіліді. Жануарлар ақуызында, яғни ет ақуызында, жұмыртқада, сүтте
өзінің скоры бойынша идеалды ақуызға жуық, өсімдік ақуыздарында кейбір
аминқышқылдары жетіспейді.
1. Майлардың каллориясы өте жоғары 1 г – 9 ккал.
Майлар тек қана энергетикалық құндылығымен ерекшеленбейді, сонымен қатар
көптеген дәрумендермен биологиялық белсенді заттар көзі болып саналады.
Қанықпаған май қышқылдары – мономай қышқылы және полимай қышқылы болып
бөлінеді. Моно қанықпаған май қышқылының өкілі мен олеин қышқылы ол сливка
майындағы 65%, маргарин, шошқа майында 43%, сары майда – 27 %, әр түрлі
төлшерде кездеседі.
Полиқаныққан май қышқылдарына жататындар – менолды, линоленді және
арахиденда май қышқылдары. Бұлардың ішінде май қышқылдары араластырылмайды.
Ол тікелей тағаммен түседі. (Ленол).
Фосфолипидтер тағам өнімдерінде көбінесе лицитин болады. Оның құрамында
холин және кефалин енеді. Фосфолипидтер майлардың жақсы қорытылуына әсер
етеді. Сондықтан лицитин және холин бауырды май басудан емдеу үшін
формокологиялық препараттар ретінде қолданылады.
Лицитин организмде холестириннің жиналуына бөгет жасап, оның шығуына әсер
етеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 4 дәріс
Тақырыбы: Тағамның негізгі компонентердің сипаттамасы
Дәріс жоспары:
1. Көмірсулардың гигиеналық сипаттамасы
2. Органикалық қышқылдардың гигиеналық сипаттамасы
3. Витаминдердің гигиеналық сипаттамасы
1. Көмірсулар. Химиялық құрылымы бойынша көмірсулар жай және күрделі
қанттарға бөлінеді. Жай қанттарға жататындар (глюкоза, фруктоза,
ксилоза, арабиноза) дисахаридтер (сахароза, мальтоза, лактоза),
трисахаридтер (раффиноза), тетрасахарид (стахиоза). Полисахаридтерге
– гемнцеллюлоза, крахмал, инулин, гликоген, целлюлозу, калиди,
декстроны и декстриндар.
Глюкоза - өте жеңіл қорытылады, организмдегі глюкоза рациондағы
көмірсуға, сахароза мен крахмалға байланысты. (Кандагы) (глюкоза) қалыпты
жағдайда қандағы глюкоза мөлшері 80-100 мг 100 мл.
Фруктоза - өте жағымды көмірсу, қанатта көлемі өспейді. Глюкоза мен
сахарозаға қарағанда тістің кариесін болдырмайды. Фруктоза көбінесе балада
(37%), көкіністерде және жеміс-жидекте (47 %).
Лактоза (сүт қанты) оның негізгі көзі сиыр сүті. Ана сүтінде 8 %
кездеседі. Лактоза – организмде фермент арқылы таралады. Кейбір адамдарда
бұл фермент (жетіспеуінен) жеткілікті болмауынан сүттің шықпауына әкеледі.
Бұндай адамдарға сүт қышқыл өнімдерін (айран) қолдануы тиіс.
Крахмал рациондағы көмірсулардың 80 % құрайды. Организмде мальтозаға
дейін гидролизденеді де зат алмасу процесіне қатысады. Негізгі көздері –
картофель, дәнді – дақылдар болып табылады.
Гликоген. Ең көп тараған көшіру. Бауырдағы гликоген орташа шамамен 5 %,
бұлшық ет – 0,7 % құрайды.
Клетчатка – ірі тағам талшықтарының негізгі компоненті, ас қорыту
процесінің міндетті факторы. Шектегі пайдалы микрофлораның қызметін
реттейді, тағамның асқазан, ішек жолдарымен жақсы жүруін қалыптастырады
және тоқ ішекте кал массасының тежеліп қалуын болдырмайды. Осы тоқ ішектің
рак ауруына ушырауына кедергі жасайды.
Пекатин – клечатка сияқты адам организімінде қорытылмайды. Алайда бұл
көмірсу көптеген пайдалы физиологиялық функцияларды жүзеге асырады. Атап
айтқанда токсикалық металдармен және шіріткіш микроорганизмдермен улану
кезінде маңызды рөл атқарады. Пектин қызылшада, қарақатта, алмада, сливада
көп кездеседі.
2. Органикалық қышқылдар. Ең көп тарағандары – лимонды қышқыл, алма
қышқылы, шарап қышқылы, сүт, рауағаш. фетин қышқылдары.
Көкеністерде, жемістерде жеткілікті кездеседі. Ораганикалық
қышқылдың тағамдағы энергетикалық құндылығы: алма қышқылы -2,4
ккалг, лимон қышқылы – 2,5 ккалг, сүт қышқылы – 3,6 ккалг. Шарап
қышқылы организмде қорытылмайды.
Органикалық қышқыл тағам қорытылу процесіне жағымды ықпал етеді – РН
ортасын төмендетеді. Микрофлораның белгілі бір құрамының құрылуына әрекет
етеді, асқазан – ішек жолдарындағы шіру процесін тежиді.
3. Витаминдер – тағамдық заттың ең маңызды класы. Адам ағзасы
витаминдерді синтезделмейді немесе өте аз мөлшерде синтездейді,
сондықтан оларды тағамен бірге дайын күйде қабылдаған дұрыс.
Витаминдердің биологиялық белсенділігі өте жоғары, адам ағзасы
оларды өте аз мөлшерде қажет етеді, яғни тәулігіне мкг-нан мг дейін
ғана. Басқа алмастырылмайтын тағам заттарына қарағанда витаминдерде
пластикалық қасиет жоқ, энергия көзі емес алмастыруға аса көп
қатыспайды.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс №5
Тақырыбы: Рационды тамақтану негіздері.
Дәріс жоспары:
1. Баланс энергиясын қамтамасыз ету.
2. Организмнің белгілі тағам өнімдерімен сұранысын қамтамасыз ету.
3. Тамақтану режимін қадағалау.
Адам тағамының құрамында 600 ден астам заттар бар екені белгілі. Олар
қалыпты организм тіршілігіне қажет. Осы әрбір зат гармонды биохимиялық
процестерде ерекше орын алады, органикалық және неорганикалық қосылыстарда
алынған 96 %-ті емдік қасиетке ие.
Рационды тамақтану кезінде, адамның организмінің жеке ерекшеліктеріне
байланысты оның еңбегіне, жынысына, жас ерекшеліктеріне және клеймато
географиялық тұрақтану шартына көңіл бөлу керек.
Рационды тамақтану түсінігімен белгілі физиологиялық тамақтану нормасы
тығыз байланысты. Халықтың жекеленген топтарын негізгі тағамдық заттарға
және энергияға сұранысын қамтамасыз ететін орташа шамалар болып саналады.
Рационды тамақтану үш негізгі принциптерді қарастырады:
• Организмнің белгілі тағам өнімдерімен сұранысын қамтамасыз ету.
• Адамның тіршілік процесіндегі күнделікті түскен тағамның баланстық
энергиясын қамтамасыз ету.
• Тамақтану режимін қадағалау.
1-ші принціп. Организмге керекті барлық энергия тамақпен түседі.
Биохимия курсынан белгілі белоктар, майлар және көмірсулар организмде
өздерінің мономерлеріне дейін бөлінеді., ақырында өмірлік қажетті
қосылыстардың синтезіне қолданылады немесе көмірқышқыл газ және су АТФ
формасындағы энергияны береді.
Негізгі алмасу- толық тыныштық жағдайында адамның тіршілік процесін
қамтамасыздандырудағы энергияның аздаған мөлшері.
Өнімнің утимизациялық процесіне энергиялық шығын. Организмдегі тағам
заттарының ыдырауына АТФ түріндегі белгілі энергия мөлшері жұмсалатыны
биохимия курсынан белгілі. Ақуыздың қортылуы кезінде негізгі алмасу 30-40
% жоғарылайды, майлар 4-14% , көмірсулар 4-7 %.
Бұлшық еттің қызметіне жұмсалатын энергия шығыны. Әртүрлі физиологиялық
іс-әрекет кезіндегі энергиялық шығын бөлінеді: физиологиялық ауыртпалығы
жоқ адамдарда ол 90-100 ккал сағ құрайды, дене шынықтыру сабағында 500-
600 ккалсағ ауыр физиологиялық еңбек және спортта одан да жоғар болады.
2-ші принціп организмнің оптимальді қажеттілігін қанағаттандыруда
ақуыздың, майдың, көмірсудың рациондағы қатынасы 1:1, 2:4 болуы керек.
Ақуыз орта есеппен 12% құрауы керек, рационның жалпы құндылығында майлар
30-35%, қалғандары көмірсулар. Интенсивті физиологиялық еңбек кезінде
ақуыздың мөлшері 11%-ке дейін төмендеуі мүмкін, майлар жоғарғы
энергетикалық құндылығына байланысты .
3-принціп Тамақты қабылдау режимі тамақтану режимінің негізінде физиологы-
биохимиялық реакциялар жатыр. Бас миының үлкен жартысы тағамдық орта
клеткасы белгілі- бір факторлардың әсерінен қозданады. Оған қанда тағамдық
заттардың концентрациясы төмендеп, асқазанның босап тәбеттің жоғарылауы
жатады. Сонымен қатар тәбеттің жоғарылау денсаулыққа зиянды болуы мүмкін,
бірақ оның болмауы да қажет емес.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс №6
Тақырыбы: Тепе-теңдірілген тағамның
басқа жүйелері мен концепциясы
Дәріс жоспары:
1. Тепе-теңдірілген тамақтану
2. Вегетариандық тамақтану
3. Ата-бабаларымыздың тамақтану концепциясы
4. Бөлінген тағам концепциясы
1. Академик А.А Покровский жасаған тепе-теңдірілген тағамның
концепциясының негізінде рациондағы бөлшектелген тағам заттарының
пропорциясы анықталды. Бұл пропорциялар организмдегі ферментті
жинақтарға сәйкес келеді, алмасу реакциясының жиынына және химизміне
әсер етеді. Бұл концепцияның дұрыстығы объективті биологиялық
заңдармен дәлелденеді, барлық тірі организмдердің даму кезеңдеріндегі
тағамының ассимиляциялық процестерімен анықталады.
Тағамдағы ферменттердің химиялық құрылымындағы сәйкестігі бұзылса,
онда ол нутриенттің бұзылуына әкеп соғады. Тағам заттарының
ассимиляциясының белгілі бір құбылыстың әсерінен ферменттердің жұмсалуы
балалардағы гидроксилаза фенилаланиннің биосинтезінің бұзылуына әкеп
соғады, гидроксилаза және тағамның алмастырылмайтын факторларының
қатарынан, қауіпті токсикалық қосылыстардан аминқышқылдарды тасымалдайды,
олар баланың психологиялық және физиологиялық дамуының тоқтап қалуына
әкеледі. Осы ауруларды емдейтін жалғыз ғана әдіс диетотерапия.
Белгілі ферменттік жүйе эволюция процесіндегі жұмсалуы
алмастырылмайтын тағам заттарының пайда болуымен түсіндіріледі (кейбір
дәрумендер, амин қышқылдар, минералды заттар т.б). Бұл процесс өзінің
өтуімен ерекшеленеді. Мысалы: адамдағы және кейбір жануарлардағы аскорбин
қышқылы, алмастырылмайтын зат және басқа жануарларда болуы міндетті емес,
өйткені олардың тіні С дәруменімен синтездейді.
2. Тамақтану аумағындағы мәселелер, аурулардың таралуымен пайда болуы,
тамақты жеткіліксіз қабылдау әсері көптеген жүйелердің пайда болуына
әкеледі. Жаңа диеталық және теориялық тамақтану:
Вегетариандық - тамақтану жүйесі, ет тағамдарын қабылдамау.
Вегетариандықтың алғашқы бастаушысы ежелгі грек философы, математигі
Пифагор (б.э.д VI ғ.). Көптеген атақты адамдар қатарында И.Репин және В.Н
Толстой вегетариандықты ұстап көрген. Олар бұдан біріншіден этикалық және
эстетикалық негізді, тірі ағзаның жоғалуын көрген. Бірақ өсімдік ағзалар-
осылар сияқты жердегі тірі тіршіліктер, сондықтан да олардың философиясы
сын көтере алмайды. Емдік аштық - белгілі бір уақыт ішіндегі тамақтан бас
тарту. Аштық уақыты әртүрлі - бір күннен бірнеше күнге дейін. Бұл жүйеде
ағзаның мобилизациялық қорғау күші және олардың резервті күштерді қосу
мәжбүрлігі ағзадағы түпкілікті тағам алмасуындағы тазаруына негізделген.
3. Ата-бабаларымыздың тамақтану концепциясы. Бұл концепцияда ежелгі
адамдардың тамақтану енгізіліп жатыр. Бұл бағыттың бастаушысы тағамды
шикілей және құрғақтай қабылдау болып бөлінеді.
Құрғақтай қабылдаушылар тағамды жылумен және басқалай өңдеуді
қолданбаған, оған себеп өнімнің тағамдық құндылығы сау және ауру адамның
организміндегі тамақтану әлдеқайда тиімді.
4. Бөлінген тағам концепциясы-ол өнім тағамдарының сәйкессіздігін және
сәйкестігін қатаң қадағалайды. Мысалы: бұл концепцияға сай ақуыз және
құрамында көмірсу қосылыстары бар тағамдарын қабылдауға болмайды (ет,
балық, сүт, нан, ботқа және т.б). Бұның негізін салған американдық диетолог
Герберд Шелтон (1895-1985), асқазандағы тағамды қорытылу ерекшелігімен
түсіндіреді. Қарастыратын болсақ, ауыз асқазанның төменгі жағындағы қышқыл
ортада ферменттердің әсерінен қортылады, ал крахмал ол үстіңгі жақта
сілтілік ортада сілекей ферментінің әсерінен қортылады. Асқазандағы қышқыл
ортада сілекей ферменттерінің активтігі жоғалады және крахмалды қорыту
тоқталады.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс № 7
Тақырыбы: Тепе-теңдірілген тамақтанудың және басқа да жүйелердің
концепциясы (жалғасы)
Дәрістің жоспары:
1. Тағам факторларының негізгі концепциясы
2. Тағам құныдылығының индекс концепциясы
3. Тірі энергия концепциясы
4. Жалған дәрі концепциясы
5. Абсолютті оптимальдық концепция
1. Тағам факторларының негізгі концепциясы. Кез келген бір немесе
көптеген тағамдық компоненттерге беріледі.
Қаралатын концепцияның типті өкілі макробиот ілімін жақтаушылары болып
саналады (макробиот грек тілінен аударғанда ұзақ өмір сүруші деген
мағына береді).Оның негізі Жапонияда қаланған. Бұндағы ең бастысы натрий ,
калий және қышқылдық эквиваленттің бар болуы, азықтың бөлінуі, қышқыл
эквивалентіне байлығының дұрыс рациондық қатынаста болуы. Бұл теорияның
басқа бір нұсқасы астық тұқымдастар мәдениетін қажет етеді. Ет, сүт және
олардың өнімдері және олардың өңделуі рационнан ерекшеленеді. Сонымен қатар
арықтауға диеталар бар, бұнда күрішті қолдануға кеңес беріледі. Әрине бұл
тағамдар жиыны гипо-авитоминозға әкеліп соғуы ықтимал.
2. Тағам құндылығының индекс концепциясы. Бұның авторы германиялық-
Эрна Каризе, оның ойынша тамақ рационының негізгі құрамы өнімнің
энергетикалық құндылығы, ал химиялық құрамын есепке алмайды. Бұндай санау
ұпай арқылы өрнектеледі және осыған қатысты ұпайлық диета деген атқа ие
болды.
Бұл концепцияға сай адам күніне 70 ұпай немесе 2100 ккал (1 ұпай – 30
ккал) энергия қажет етеді. Жекеленген азық-түліктің меншіктеу ұпайына
түсіндіруге назар аударылмайтын болғандықтан, азықтардың бір-біріне
калориясы жағынан әсері сай келмейді. Мысалы: 20 гр шошқа майы – 0 ұпай, 2
алмұрт – 23 ұпай, 1 стакан айран – 13 ұпай және т.б. Ұпайлық диетаны ұзақ
қадағалау негізгі тағамдық заттардың және энергиялардың ауытқуына әкеледі.
Зат алмасуының бұзылуы ауруға әкеледі.
3. Тірі энергия концепциясы. Г.С.Шатталова айтқандай, біздің
ағзамызда тірі энергия бар . Оны біз келесі тізбек бойынша аламыз: өсімдік
күн энергиясын жұтады, онымен адам мен жануарлар қоректенеді. Берілген
концепцияны объективті инструментальды әдіс энергияға айналдыру талдауын
оқу қажет. Сыбайластар қарастырып отырған теорияда энергетикалық құндылығы
1000 ккал аралығындағы тәуліктік рацион негізінде өсімдік азықтары ретінде
ұсынады. Н.Ф.Сорока Питание и здоровья кітабында осындай рационды
блокададағы Ленинград тұрғындарының тамақталу деңгейімен салыстырады,
калория мөлшері деген не, төмен деңгейлі ақуыз (12 гр –нан аспайтын),
басқа да ауыстырылмайтын нутриндер, зат алмасуының бұзылуына және осыған
қатысты ауруларға әкелуі мүмкін.
4. Жалған дәрі концепциясы. Негізгі тағамдық фактор концепциясына
қатысты ұқсастығы бар. Негізгі теориясы ретінде емдік қасиеті бар қатардағы
азықтар таралатын ауруларды емдеуге ұсынылады. Әр қашан психологиялық
факторларда адам кейбір шешімі жоқ жағдайларда мынадай панацея сияқты
дәрілерге сенуге көнеді. Мысал ретінде өсімдік гормоны (аукциндер) адам
ағзасының айналым процесін қадағалайды. Бұл гормонға негіз ретінде Швейцар
дәрігері өскен астық дәнін ұсынады. Негізінде өсімдіктің гормональды
заттары жануарлар ағзасына, сонымен қатар, адам ағзасына мүлдем жақпайды.
Өскен дәннің негізгі құрамы ондағы дәрумендер мен тағамдық талшықтардың
ағзаға жағымды әсерімен түсіндіріледі.
5. Абсолютті оптимальдық концепция. Бұл концепцияның сыбайластары
идеалды рацион құруға әрекет жасады. Бірақ та бұл нақты өмірде жоқ орташа
статистикалық адамға арналған (есептелген). Әрбір адамның жеке қасиеттері
оның рационында есепке алынуы қажет. Рациональды тағамдардың негізгі
принциптерінде сақталуы қажет. Практикалық өмірде еркін тамақтануды таңдауы
мен шешіледі, яғни ағзаның өзінің немене жеу тілегінің орындалуы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№ 8-9 дәрістер
Тақырыбы: Арнайы берілген тағамдар
Дәріс жоспары:
1 Диеталық (емдеу) тағамдармен тамақтану.
2 Емдік профилактикалық тағамдар.
3 Диеталық тағамдармен тамақтану.
Әртүрлі аурулармен ауыратын адамдарға арналған. Диеталық тағамдар
аталған аурулардың қозуын алдын ала ескертеді. Ағзаның қорғауыш және сәтті
емделудің терапиясына мүмкіндік береді. Зат алмасудың бұзылуынан диеталық
тағамдар дифференциялданады, қосымша қорғау компоненттері бар тағамдар
немесе керісінше құрамындағы заттарды жояды, аурудың алдын алады. Диеталық
тағамдардың байтқыш мөлшері денсаулық органдарының ұсынуымен және
мемлекеттің қызметің қарауында болады.
Минералды-ақуызды байытқыш.
Қанның толыққанда ақуызымен және майсыздандырылған сүттің қосылуымен
дайындалған. Жоғары мөлшердегі минералды заттардан тұрады. Оны көбінесе
бүйрек, асқазан және ішек ауруларынан, анемиядан қорғайды.
Араласқан – құрғақ ақуыз.
Оны құрғақ ағартылған қаннан және құрғақ майсыздандырылған сүттен
алады. Құрамында толыққанды ақуыз, жұмыртқа ақуызына ұқсас амин қышқылынан
тұрады. Минералды заттардың көпмөлшерде болуымен және ағзадан май (1% аз)
мен ерекшеленеді. Тамақтың қорытылуымен және тәбетің бұзылуымен байланысты
қолданылады.
Ақуызды сүтті тағам.
Майсыздандырылған сүтің өндірілуі немесе пахтыға хлорид кальцимен
барлық ақуыз – козеиндердің, альбулиндердің, глобулиндердің қосылуы.
Құрамында кальций және фосфор бірдей қатынаста болады. Құрамындағы ақуыз
еттен, балықтан және жұмыртқадан кем емес. Семіздікті емдеуде қолданады.
Крилді паста Океан.
Құрамында ақуыз жоғары дәрежедегі В тобының дәрумен, минералды
заттар ерекше орын алады. Адамдардың тамақтануымен асқазан – ішек ауруына,
семіздіктен, балалардың тіс ауруына қолданылады. Өзін жақсы жағынан
көрсетті.
Емдік – профилактикалық тамақтану.
Әртүрлі қолайсыз фактордан, өндіруші ортадан, зиянды химиялық
қосылыстардан, тағы сол сияқты нәрселерге ұшырайтын адамдарға арналған.
Тағамдардың жасалуы және рационалдық емдік – профилактикалық ұсынуы жеке
тағамдардың тартылуына тәуелді. Метоболизм және таксикалық қосындыларды
ағзадан шығару. Қазіргі кақытта емдік профилактикалық тамақтанудың 5
рационы бар. Кейбір мамандардың жұмысы емдік профилактикасы және диеталық
тамақтануды немесе жеке топтық тағамдардың түрлері әртүрлі нутрименттармен
байытылған. Осы заттардың ішінде маңызды орын алатын дәрумендер, минералды
заттар және тағамдық талшықтар бар. Олар табиғи және синтетикалық болып
келеді. Бұл бағыттардың дамуы біржағынан профилактикалық және көп таралған
ауруларды емдеу үшін, екіншіден өндірудің көбеюімен және бәсекелестіктің
өсуі үшін жаңа тағамдардың толық өндіру саласындағы және қоғамдық
тамақтануды дамыту үшін үздіксіз жұмыс істей керек.
Емдік профилактикалық және диеталық тағамдар. Байытылған дәрумендер.
Мысалы француз фирмасы өндірген Вива және Силуэт дәруменін алуға
болады. Қорғанды қораптағы Вива жоғары (3,5%) және төмен (1,5%) құрамындағы
май екі түрде сатылады. Силуэт майсыздандырылған сүт шағарады. Осындай
бір стакан сүттің құрамында 25% колори кәдімгі С, В1, В2, В6, РР
дәрумендері аз. Ол екі сұранысқа тұтынушының денсаулығына және салмақтың
көбеюіне әсер етеді. Қорғандық коробкалар дәрумендердің қызметін күндізгі
жарықтан қорғайды (әсіресе жарық сезуші дәрумендер С және В). Оны тасуға
және қақтауға қолайлы. Осындай тағамдарды өндірістегі улесі 1991 жылы 6 %
құраса және жыл сайын 8-10 % көтеріледі. Ол сатушылар арасында 20-25% болса
да беделді болуын куәләндырады.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
№10 дәріс
Тақырыбы: Азық – түлік тауарларының сапасы
Дәріс жоспары:
1. Азық – түлік тауарларының басқаруы мен құрылу сапасының негізгі
принциптері.
Сарапшылардың стандарттау жөніндегі халықаралық ұйым (ИСО) бойынша
мақсатты қарастырып бекіткен кейбір негізгі терминдер мен анықтамалары.
Сапа - өнімнің қасиеті мен көрсеткіштерінің бірлесуі, өнімге белгілі
және қажетті сұраныс.
Сапа жүйесі – жалпы сапа басқаруды, организациялық құрылыс
жауапкершілігінің, процедура, үрдіс пен ресурстардың бірлестігімен пайда
болуын қамтамасыздандыру.
Сапа аймағындағы саясат – кәсіпорынның жоғарғы жетекшілігімен сапа
аймағындағы бағыттары, мақсаты мен тапсырмасы.
Сапамен басқару – сапа талаптарын қанағаттандырумен қолданылтын
әдістермен іс - әрекеттерінің бірлестігі.
Сапамен қамтамасыз ету – белгілі сапа талаптарының қанағаттандыруына
сенімділік ұялатуға бағытталған, жоспарланған және систематикалық
жүргізілген шаралар.
Кез – келген қоғамның негізгі мақсаты болып адам өміріндегі сапаның
жақсаруы болып табылады. Өмірдегі сапаның маңызды қосалқы бөлігі болып адам
денсаулығының күйі болып табылады. Қоршаған орта, өнім сапасының
проблемасының шешілуі болып экологиялық жағдайда сақтану. Өндірістік шикі
зат пен тағам өнімдерінің сапасына актуалдылығы оның экологиялық тазалығына
байланысты.
Қарастырылған аспектінің негізгі бір принципі азық – түлік өнімдерінің
қауіпсіздігі. Басқа приоритетті принцип – тағам құндылығының
қамтамасыздығы.
Маңызды бөлігі сырт пішінге, органолептикалық көрсеткіш, упаковкаға,
тұтынушыға сапа және өнімнің тұтыну бағыты жөнінде информация беру.
Экономикалық дамыған мемлекеттерде өнім сапасы келесі негізгі
факторлармен формаланады:
• ғылыми – техникалық процесстердің соңғы қолданылуының оперативті
нәтижесіне бейімділігі.
• ішкі және халықаралық сауданы терең оқыту, тұтынушылардың әр – түрлі
категориялық тұтынуы.
• адамдық факторды қолдану жұмысшылар мен бақылаушыларды үйрету,
тәрбиелеу, систематикалық квалификацияны жоғарылату, стимулдардың
моральды және материалды көрсеткіштерін қолдану.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Гаврилова Н. Б. Гигиенические основы питания и контроля качества пищи.
Учебное пособие. – Семипалатинск: ГУ Семей. 1998 – 181 с.
2 Позняковский В. М. Гигиенические основы питания, безопасность и
экспертиза продовольственных товаров: Учебник. 2-е изд., испр. и доп. –
Новосибирск: Изд-во Новосиб. ун-та, 1999. – 448 с.
3 Аханова В. М., Романова Е. В. Гигиена питания. – Ростов нД: изд-во
Феникс, 2000. – 384 с.
Дәріс №11
Тақырыбы: Азық – түлік тағамдарының бақылауы
Дәріс жоспары:
1. Өндірістік бақылау
2. Ведомстволық және мемлекеттік бақылау
3. Қоғамдық бақылау
4. Азық – түлік тағамдарының маркировкасы.
1. Өндірістік бақылау – стандарттарды бақылау, медико – биологиялық
қажеттілік және санитарлық норма өндірісінің барлық этаптарында: шикізатты
қолдану, технологиялық өңдеу, сақтау және дайын өнімді шығару. Өндірістік
бақылауда сынақталған лаборатория маңызды орын алады, ол аттестатталған
болу керек, тағам өнімдерінің аналитикалық және бактериологиялық бақылаудың
сапасы жаңа заманғы талаптарға сай болу керек.
Ведомстволық және мемлекеттік бақылау – біріншіден ведомстволық
дәстүрлермен, ал екіншіден – Қазақстан Республикасында және шет елдерде
тағам өнімдердің сапасының бақылауы жүйелі дамыған болу керек.
Қоғамдық бақылау тұтынушылардың, шығарушылардың, сатушылар мен
орындаушылардың практикалық схемасы арасындағы байланысты орындауға
көмектеседі.
Азық – түлік тағамдарының таңбалауы – белгілі бір дәрежедегі
бақылаудың сапасын қамтамасыздандыру тәсілі бақылаушы организациясында
идентификация және сараптау үшін қолданылады. Тараның және маркировка
упаковкасының түріне тәуелді транспортты және тұтынушылар упаковкасының
маркировкасы.
Транспорттық маркировка бөшкелерді, жәшіктерді, қаптарды, контейнерді,
флягты қолдану үшін келесі информациялар болу керек:
атауы, өндіріс орны және оларға тәуелділік, тауар белгісі;
Өнім атауы, түрі, сорт;
масса, нетто және брутто;
упаковка бірлігінің саны, упаковка бірлігінің масса неттосы;
өндірілген күні, смена, партия, нөмері;
өнімге стандарттық бекітілуі;
сақтау мерзімі;
тұтынушылар упаковкасының маркировкасы келесі шарттардан тұрады:
шығарушы - өндірісінің атауы, оның тәуелділігі және товарлық белгісі;
өнім атауы, сорты;
негізгі компонентер тізімі;
масса, нетто;
нормативті документацияның өнімге бекітілуі, шығарылған күні, сақтау
мерзімі, сақтау шарты, ( тез бұзылатын тауарлар үшін ) энергетикалық және
тағамдық құндылығы жөнінде информация;
қосымша тауар маркировкасы.
Текст этикеткаға немесе таро бетіне шығарушы мемлекет тілінде жазылады.
Экспортқа шығарылған жағдайда - өнім жіберетін мемлекет тілінде, немесе
талаптар мен шарттардың келісімі бойынша бірнеше тілде жазылады. Текстен
бұрын тұтынушылар упаковкасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz