1917-1960 жылдардағы мектепке дейінгі педагогика ғылымының қалыптасуы
1.Мектепке дейінгі тәрбие теориясының дамуы.
2. Мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы қалыптасуы
2. Мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы қалыптасуы
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, денсаулығы мен күтімін жақсарту, ана мен балаға қамқорлықты күшейту - Қазақстан Респуликасының Қаулы-қарарларынан қаға беріс қалған емес. Оған дәлел, 1918-1920 жылдары Алматы (Верный), Қызылорда, Орал, Торғай қалаларында 115 балабақша, ал 1932 жылы 441 бақша ашылып, оның 35-і қазақ тілінде жұмыс істесе, 1939-1940 жылдары Қазақстандағы балабақшалар саны (маусымдық балалар алаңдарын қоса есептегенде) 550-ге жетті, оның ішінде 60-тан астамы тәрбие жұмысын қазақ тілінде жүргізді. Әлі іргесі нығайып, буыны бекімеген еді. Балабақшаларда отбасында сәбилерді тәрбиелеу олардың денсаулығын, күтімін жақсарту, сәбилі аналарға жәрдем көрсету мақсатында сол кездегі «Әйел теңдігі" (1926 ж. Редакторы С.Есова) журналы «Ана мен бала тәрбиесі» деген бөлім ұйымдастырды. Бұл бөлімді педагог-жазушы, журналист Нәзипа Құлжанова басқарды. Журнал бетінде қазақ ауылындағы отбасында бала күтімін, денсаулығын жақсарту жайында мақалалар жарияланды. Сонымен қатар Н.Құлжанованың «Мектептен бұрынғы тәрбие» (Орынбор, 1928 ж.) «Ана мен бала тәрбиесі» (Қызылорда, 1927 ж.) атты екі еңбегі жарияланды. Осының өзі сол кездегі ауыл-селодағы шалғайдағы қызыл отауларда ашылған маусымдық және тұрақты жұмыс істейтін балалар мекемелері мен отбасы тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру, балалардың денсаулығы мен күтімін жақсарту жұмысына басшылық жасады.
Балалар мекемелерінің жыл санап қанат жая бастауы, бұл мекемелерде жұмыс істейтін педагогтар мен тәрбиешілерді оқу құралдарымен қамтамасыз ету, ғылыми білім негіздерімен қаруландыру сияқты маңызды проблемаларды шешу қажеттігін туғызды. Аталған іс-шараларды жүзеге асыру мақсатында Халық ағарту Комиссариатының жанынан 1932 жылы республикалық әдістемелік кабинет құрылды. Осындай игілікті істер Қазақстанда педагогика ғылымының негізін қалауға, тәрбиешілер қауымына ғылыми-педагогикалық, әдістемелік басшы құралдар әзірлеуге мүмкіндік жасады. Алғаш рет 1924-30 жылдары Орынбор қаласында ғылыми-педагогикалық мақалалар жинақтары басылып шықты. 1929-1936 жылдар аралығында балабақшалар Жарғысы және мектепке дейінгі балалар үйлері мен балабақша тәрбиешілеріне арналған практикумның жұмысы туралы нұсқау хат, т.б. материалдар қазақ тіліне аударылып, шалғайдағы ауылдарда жаңа ұйымдаса бастаған маусымдық бөбекжай (ясли), балабақша тәрбиешілері үшін басты құрал ретінде таратылды.
Алғаш жарық көрген әдістемелік оқу-ққралдар, ғылыми мақалалар жинақтары балабақшадағы тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруда тәрбиешілерге бағыт беріп, жәрдем көрсетіп отырды.
Ежелден тәлім-тәрбие құралы - балаларға арналған ауыз әдебиеті мұралары, қазақ жазушыларының өлең-әндері, әңгімелері көркем суретті кітапшалар көптеп жарияланды. 1929-36 жылдары аралығында жарық көрген «Алтын сандық» (1935 ж.), «Шәркей», «Жұмбақтар» (1930) «Өтірікке бәйге», «Қазақ әдебиеті», «Билер дәуірінің әдебиеті», «Өлеңдер, әңгімелер жинағы» шағармалары ауыз әдебиеті мұраларын кеңінен қамтиды. Сондай-ақ, орыс халқының классик жазушылары- С.Маршактың «Бұл не деген жаңғалақ», К.Чуковскийдің «Кір қоймас» тәріздес бала психологиясына сәйкес келетін, ойлануға мәжбүр етерлік әңгіме-өлеңдері қазақ тіліне аударылып, сол кездегі бала тәрбиесін жүзеге асыру ісіне үлес қосты.
Балалар мекемелерінің жыл санап қанат жая бастауы, бұл мекемелерде жұмыс істейтін педагогтар мен тәрбиешілерді оқу құралдарымен қамтамасыз ету, ғылыми білім негіздерімен қаруландыру сияқты маңызды проблемаларды шешу қажеттігін туғызды. Аталған іс-шараларды жүзеге асыру мақсатында Халық ағарту Комиссариатының жанынан 1932 жылы республикалық әдістемелік кабинет құрылды. Осындай игілікті істер Қазақстанда педагогика ғылымының негізін қалауға, тәрбиешілер қауымына ғылыми-педагогикалық, әдістемелік басшы құралдар әзірлеуге мүмкіндік жасады. Алғаш рет 1924-30 жылдары Орынбор қаласында ғылыми-педагогикалық мақалалар жинақтары басылып шықты. 1929-1936 жылдар аралығында балабақшалар Жарғысы және мектепке дейінгі балалар үйлері мен балабақша тәрбиешілеріне арналған практикумның жұмысы туралы нұсқау хат, т.б. материалдар қазақ тіліне аударылып, шалғайдағы ауылдарда жаңа ұйымдаса бастаған маусымдық бөбекжай (ясли), балабақша тәрбиешілері үшін басты құрал ретінде таратылды.
Алғаш жарық көрген әдістемелік оқу-ққралдар, ғылыми мақалалар жинақтары балабақшадағы тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруда тәрбиешілерге бағыт беріп, жәрдем көрсетіп отырды.
Ежелден тәлім-тәрбие құралы - балаларға арналған ауыз әдебиеті мұралары, қазақ жазушыларының өлең-әндері, әңгімелері көркем суретті кітапшалар көптеп жарияланды. 1929-36 жылдары аралығында жарық көрген «Алтын сандық» (1935 ж.), «Шәркей», «Жұмбақтар» (1930) «Өтірікке бәйге», «Қазақ әдебиеті», «Билер дәуірінің әдебиеті», «Өлеңдер, әңгімелер жинағы» шағармалары ауыз әдебиеті мұраларын кеңінен қамтиды. Сондай-ақ, орыс халқының классик жазушылары- С.Маршактың «Бұл не деген жаңғалақ», К.Чуковскийдің «Кір қоймас» тәріздес бала психологиясына сәйкес келетін, ойлануға мәжбүр етерлік әңгіме-өлеңдері қазақ тіліне аударылып, сол кездегі бала тәрбиесін жүзеге асыру ісіне үлес қосты.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы, 1992, 28 б.
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасы
3. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болу тиіс. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003.
4. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана, 2001.
5. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы, Алматы, Мектеп, 1988.
6. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. Орынбор, 1923. 36 б.
7. Құлжанова Н. Ана мен бала тәрбиесі. Қызылорда, 1927, 116 6.
8. Жұмағожина Р.М. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың дамуы (1941-1945). Монографиялық еңбектің қолжазбасы. 1979. 78 б.
9. Мендаяхова К. Развития дошкольного восгштания в сельской местности Казахстана /1958-1980 гг./: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. -Алма-Ата, 1988. -24 с.
10. Баймұратова Б.Б. Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөнінде. Пед. ғыл. канд. диссертациясы. Алматы, 1970, 219 б.
11. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы. //Қазақстан мектебі. 2004.
12. Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-200 Іжж.). Пед. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2001. 153 б.
13. Менлибекова Г.Ж. Развитие трудового воспитания в дошкольных учреждениях ресиублики Казахстан (1960-1985 гг.). Автореф. дис. ... канд. пед. наук. -Алма-Ата, . 992. - 21 с.
1. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы, 1992, 28 б.
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасы
3. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болу тиіс. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003.
4. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана, 2001.
5. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы, Алматы, Мектеп, 1988.
6. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. Орынбор, 1923. 36 б.
7. Құлжанова Н. Ана мен бала тәрбиесі. Қызылорда, 1927, 116 6.
8. Жұмағожина Р.М. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың дамуы (1941-1945). Монографиялық еңбектің қолжазбасы. 1979. 78 б.
9. Мендаяхова К. Развития дошкольного восгштания в сельской местности Казахстана /1958-1980 гг./: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. -Алма-Ата, 1988. -24 с.
10. Баймұратова Б.Б. Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөнінде. Пед. ғыл. канд. диссертациясы. Алматы, 1970, 219 б.
11. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы. //Қазақстан мектебі. 2004.
12. Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-200 Іжж.). Пед. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2001. 153 б.
13. Менлибекова Г.Ж. Развитие трудового воспитания в дошкольных учреждениях ресиублики Казахстан (1960-1985 гг.). Автореф. дис. ... канд. пед. наук. -Алма-Ата, . 992. - 21 с.
1917-1960 жылдардағы мектепке дейінгі педагогика ғылымының қалыптасуы.
1.Мектепке дейінгі тәрбие теориясының дамуы.
2. Мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы қалыптасуы
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, денсаулығы мен күтімін
жақсарту, ана мен балаға қамқорлықты күшейту - Қазақстан Респуликасының
Қаулы-қарарларынан қаға беріс қалған емес. Оған дәлел, 1918-1920 жылдары
Алматы (Верный), Қызылорда, Орал, Торғай қалаларында 115 балабақша, ал 1932
жылы 441 бақша ашылып, оның 35-і қазақ тілінде жұмыс істесе, 1939-1940
жылдары Қазақстандағы балабақшалар саны (маусымдық балалар алаңдарын қоса
есептегенде) 550-ге жетті, оның ішінде 60-тан астамы тәрбие жұмысын қазақ
тілінде жүргізді. Әлі іргесі нығайып, буыны бекімеген еді. Балабақшаларда
отбасында сәбилерді тәрбиелеу олардың денсаулығын, күтімін жақсарту, сәбилі
аналарға жәрдем көрсету мақсатында сол кездегі Әйел теңдігі" (1926 ж.
Редакторы С.Есова) журналы Ана мен бала тәрбиесі деген бөлім
ұйымдастырды. Бұл бөлімді педагог-жазушы, журналист Нәзипа Құлжанова
басқарды. Журнал бетінде қазақ ауылындағы отбасында бала күтімін,
денсаулығын жақсарту жайында мақалалар жарияланды. Сонымен қатар
Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие (Орынбор, 1928 ж.) Ана мен бала
тәрбиесі (Қызылорда, 1927 ж.) атты екі еңбегі жарияланды. Осының өзі сол
кездегі ауыл-селодағы шалғайдағы қызыл отауларда ашылған маусымдық және
тұрақты жұмыс істейтін балалар мекемелері мен отбасы тәрбиесін дұрыс
ұйымдастыру, балалардың денсаулығы мен күтімін жақсарту жұмысына басшылық
жасады.
Балалар мекемелерінің жыл санап қанат жая бастауы, бұл мекемелерде
жұмыс істейтін педагогтар мен тәрбиешілерді оқу құралдарымен қамтамасыз
ету, ғылыми білім негіздерімен қаруландыру сияқты маңызды проблемаларды
шешу қажеттігін туғызды. Аталған іс-шараларды жүзеге асыру мақсатында Халық
ағарту Комиссариатының жанынан 1932 жылы республикалық әдістемелік кабинет
құрылды. Осындай игілікті істер Қазақстанда педагогика ғылымының негізін
қалауға, тәрбиешілер қауымына ғылыми-педагогикалық, әдістемелік басшы
құралдар әзірлеуге мүмкіндік жасады. Алғаш рет 1924-30 жылдары Орынбор
қаласында ғылыми-педагогикалық мақалалар жинақтары басылып шықты. 1929-1936
жылдар аралығында балабақшалар Жарғысы және мектепке дейінгі балалар үйлері
мен балабақша тәрбиешілеріне арналған практикумның жұмысы туралы нұсқау
хат, т.б. материалдар қазақ тіліне аударылып, шалғайдағы ауылдарда жаңа
ұйымдаса бастаған маусымдық бөбекжай (ясли), балабақша тәрбиешілері үшін
басты құрал ретінде таратылды.
Алғаш жарық көрген әдістемелік оқу-ққралдар, ғылыми мақалалар
жинақтары балабақшадағы тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруда тәрбиешілерге
бағыт беріп, жәрдем көрсетіп отырды.
Ежелден тәлім-тәрбие құралы - балаларға арналған ауыз әдебиеті
мұралары, қазақ жазушыларының өлең-әндері, әңгімелері көркем суретті
кітапшалар көптеп жарияланды. 1929-36 жылдары аралығында жарық көрген
Алтын сандық (1935 ж.), Шәркей, Жұмбақтар (1930) Өтірікке бәйге,
Қазақ әдебиеті, Билер дәуірінің әдебиеті, Өлеңдер, әңгімелер жинағы
шағармалары ауыз әдебиеті мұраларын кеңінен қамтиды. Сондай-ақ, орыс
халқының классик жазушылары- С.Маршактың Бұл не деген жаңғалақ,
К.Чуковскийдің Кір қоймас тәріздес бала психологиясына сәйкес келетін,
ойлануға мәжбүр етерлік әңгіме-өлеңдері қазақ тіліне аударылып, сол
кездегі бала тәрбиесін жүзеге асыру ісіне үлес қосты.
1947 жылы "Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие жүмысының 4-бес
жылдықтағы мақсаттары мен міндеттері" деген тақырыпта ғылыми-практикалық
конференция өткізілді. Конференцияда үш бесжылдыққа қорытынды жасалды.
Қазақстан жазушылары балаларға, Қазақстанның табиғи байлықтары, Жас
бөбекті қазақтың ою-кесте өнерлеріне үйрету, Қазақ фольклорының тәрбие
жұмысындағы маңызы, т.б. тақырыптарда баяндамалар жасалған.
Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі педагогиканың дамуы
Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтындағы
мектепке дейінгі тәрбие бөлімінің жұмысымен тікелей байланысты. Бұл бөлім
1958 жылы ашылды. Бөлімнің алғашқы меңгерушісі Аэлита Александровна
Анциферова (1958-1964), мұнда үш ғылыми қызметкер Бөшен Баймұратова, Вера
Никифоровна Андросова, Лидия Алексеевна Давиденколар қызмет атқарады. 1966-
1976 жылдары мектеп жасына дейінгі педагогика секторы құрылып, оны Б.
Баймұратова басқарды, 1976-1980 жылдары осы институтта бастауыш білім беру
және мектепке дейінгі әдістемелік бөлімінде аға ғылыми қызметкер міндетін
атқарды. 1980 жылдан бастап сол бөлімнің меңгерушісі болды. 1958-1964 жыл
аралығында мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу,
ана тілінде сөйлеуге үйрету, сөз қорларын дамыту, бала-бақшадағы
нәрестелерді бөбекжайдағы сабақ процесінде тәрбиелеу мәселелері бойынша
ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу нәтижесінде Балалар бақшасында тәрбиелеу бағдарламасының тіл
дамыту, әдеби шығармалар оқу - деген бөлімдері түпнұсқа материалдар
негізінде жасалып, қазақ балабақшалары үшін алғашқы бағдарлама 1964 жылы
іске қосылды.
1965-70 жылдары Ақыл-ой тәрбиесінің психологиялық-педагогикалық
мәселелері деген тақырып бойынша зерттеулер жүргізілді:
Бұл тақырыптарды зерттеуде көзделген негізгі мақсат: балабақшалардағы
тәрбиелеу, білім беру жұмысының жалпы жағдайын; балалардың білім-білік
деңгейін анықтау, озат тәрбиешілердің тәжірибесімен танысу, тиімді әдіс-
тәсілдерді іздестіру, балабақша бағдарламасы мазмұнын жетілдіру, зерттеу
нәтижесіне сүйенілген ғылыми-әдістемелік құралдар дайындау.
2 жастан 4 жасқа дейінгі топтар үшін күн тәртібі, тәрбие жұмысының
күнтізбелік жоспарлары жасалып бағдарламасы жетілдірілді. Аталған еңбек
Мектеп баспасы арқылы (1967-1970) жарияланды.
Зерттеу негізінде А.В.Андросова Развитие интереса к поэзии у детей
старшего дошкольного возраста (1969), Б.Баймұратова Сәбилердің сөздік
қоры мен сөз игеру ерекшелігі деген тақырыптарда диссертация қорғады.
Л,А,Давиденко Нәрестелердің ойыншықтармен қимыл-қозғалыс жасауының
психологиялық ерекшелігі деген тақырыпта монографиялық еңбек жазды.
1971-1975 жылдары мектепке дейінгі тәрбие бөлімінде үш ғылыми
қызметкер-Б.Баймұратова, Г.С.Галеева және Р.М.Жұмағожина жұмыс істеді.
Институттың ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарында бекітілген
мәселеге сәйкес мына тақырыптар зерттелді.
1. Әдеби шығармалар оқу процесінде балалардың ауызша сөйлеу тілін
дамыту (Б.Б. Баймұратова).
Ауыз әдебиеті - адамгершілікке тәрбиелеу құралы; Қазақстанда
балабақшалардың дамуы (1941-1945) (Р. Жұмағожина).
Ересек балаларды азаматтыққа тәрбиелеу (С. Галеева).
Зерттеуде көзделген басты мәселе: балабақшалардағы тәрбие мазмұнын
жетілдіру, оның даму кезеңдеріндегі тәрбие жұмысының қойылысын, балалардың
білім, мінез-құлық дағдыларының қалыптасу деңгейін байқау.
Бұл бағыттағы жұмыс қорытындысында бөлім қызметкері Р.М.Жұмағожина
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы (1941-1945) жайында ғылыми-
монографиялық еңбек жазды. Төрт оқу-әдістемелік құрал, қазақ балалар
әдебиетінің хрестоматиясы, мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету, әдеби шығармалар және тіл дамыту бағдарламасы жасалды.
1976 жылы мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш бөлімдері
біріктірілуіне байланысты бөлім ішінде мектепке дейінгі тәрбие жөнінде
ғылыми қызметкерлер тобы құрылды. Онда Б. Баймұратова, Г. Дүкенбаева, М.
Сәтімбекова қызмет істеді. Топтың қызметкерлері 1975-1980 жыл ішінде 6
жастағы балаларды балабақшадағы даярлық топтарда және мектептің даярлық
сыныптарында мектепке даярлау мәселесін зерттеді. Зерттеу жұмысы қалалық
және облыстық (Алматы, Жамбыл, Талдықорган облыстары) балабақшаларда
жүргізілді. Осы зерттеу нәтижесінде 6 жастағы даярлың топтар мен сыныптар
үшін бағдарламалар, оңу-әдістемелік кешені (суретті әліппе, математика,
сауат ашу, тіл дамыту әдістемесі, хрестоматиялар, баланы мектепке дайындау
мәселелері, күн тәртібі, үйдегі еңбек, тіл дамыту, т.б.) жасалып,
тәжірибеге енгізілді.
Маман дайындау барысында М.Т.Тұрыскелдина, Қ.М.Меңдаяқова,
Ж.Ы.Ыдырысова, Т.А.Левченко, Х.Т.Шерязданова, А.Қ.Аймағамбетовалардың
еңбегі зор. Қ.Аймағамбетова 1961-1980 жылдарда Ы.Алтынсарин атындағы
педагогикалық ғылыми-зерттеу институтында алдымен ғылыми қызметкер,
ал соңғы 1970-1980 жылдар аралығында он жыл бойы Мектепке дейінгі тәрбие
мен бастауыш сынып бөлімінің меңгерушісі ретінде зерттеу жұмыстарына
басшылық жасады. Ол 1980-1984 жылдары Қазақтың Мемлекеттік қыздар
педагогикалық институтының Мектепке дейінгі педагогика кафедрасында
доцент, 1984-2001 жылдар аралығында Мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш
білім факультетінің деканы қызметін атқарды. Республикалық көлемде
мектепке дейінгі тәрбие мамандарын дайындауға зор үлес қосты.
1980-1989 жылдары аралығында жедел шешімін табуды қажет ететін негізгі
мәселелердің бірі 6 жасқа қараған балаларды мектепке даярлау еді. Оған
себеп қазақ тіліндегі балабақшалардың аздығынан балалардың көпшілігі
балабақшаға қамтылмай, отбасы тәрбиесінен келетін. Ал, мұндай жағдай 6
жастағы баланы бірінші сыныпта оңыту процесін дұрыс ұйымдастыруға
қиындықтар келтіретінін көрсетті. Сол себепті 6 жастағы балаларды мектепке
дайындау мәселесі қойылды.
Қазақстанның өз алдына шанырақ көтеріп, тәуелсіз ел атануы саяси-
экономикалық, мәдени өмірін жаңарту бағытында түбегейлі жаңартулар енгізуді
талап етті. Осыған орай, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, білім
беру жұмысын қазақ тілінде іске асыру мәселесін отбасы мен балабақшадан
бастау көзделіп отыр. Өйткені ел өміріндегі ұлы өзгерістерді жемісті де
сәтті іске асыру - қоғам болашағына жауап беретін жан-жақты жетілген,
білімді, парасатты жаңа азамат тәрбиелеп өсіруді көздейді. Бұл мәселе -
баланың нәрестелік шағынан, отбасы, балабақша, мектеп болып бірыңғай
сабақтастықта біртіндеп үздіксіз жүзеге асырылатын ұзақ процесс.
Қазақстанда мектепке дейінгі педагогика кенжелеп дамып келе жатқан
ғылым саласы. Оның себебі, соңғы жылдарға дейін қазақ балаларын
балабақшада, отбасында тәрбиелеу, күнделікті өмірге қажетті қарапайым білім
негіздерін меңгерту, олардың ой-өрісін, дүниетанымын ұлттық бағытта
жетілдіру, өнерге, еңбекке баулу ісіне жете көңіл бөлінбеуі; қазақ тілінде
жұмыс істейтін балабақшалардың аздығы; олар үшін ғылыми-әдістемелік басты
құрал жасауға жете назар аударылмауы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылдың 29 сәуіріндегі №405 ҚР
Білім және ғылым министрлігінің бірқатар мәселелері туралы қаулысына
сәйкес Мектепке дейінгі балалық шақ орталығы құрылды. Оның төрт аймақтық
филиалы Алматы, Шымкент, Қостанай және Семейде ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына және ҚР 2005-2010
жылдардағы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
Мектепке дейінгі балалық шақ орталығы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту жүйесіндегі қызметке талдау жасап, мектепке дейінгі білім сапасын
анықтауда мониторинг жүргізіп, мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің дамуына
ғылыми болжам жасамақ. Сондай-ақ, мектепке дейінгі тәрбиенің тұжырымдамалық
негіздерін, базистік оқыту мен дамыту бағдарламаларын, мектепке дейінгі
тәрбие мен білім берудің мемлекеттік стандарты және оған сәйкес оқу-
әдістемелік кешендерін дайындауға ат салысады. Республика көлемінде
Мектепке дейінгі білім берудің жаңа моделін дамытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері қаланып, ауқымды істер атқарылды.
Қазақстан Республикасының Жоғары білім беру туралы заңының 9-
бабында Жоғары оқу орны мамандарын даярлау ғылым мен білімді ұштастыру,
оқытудың белсенді өдістері мен жаңа ақпараттық технологиялар кешенін
қолдана отырып даярландыру негізінде студенттердің шығармашылық және
тәжірибелік қабілеттерін қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу
арқылы жүзеге асырылады - делінген. Яғни, болашақ мамандарды кәсіби
даярлаудың маңыздылығы жеке тұлғасы мен қызметіне деген осы заманғы
талаптармен сипатталады, мұның өзі жоғары оқу орнының педагогикалың
процесіне жалпы және кәсіби мәдениетті ұдайы көтеріп отыратындай бағыт-
бағдар беру қажеттілігін туғызады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әр жылдардағы
халыққа Жолдауы - әр адамның жан-жақты дамуына мол мүмкіндік жасайтын
мемлекеттік құжаттың бірі. Бұл жолдаудың негізіне түрлі реформалармен қатар
білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеру, әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігу және қоғамымыздың басты байлығы – жас ұрпақты дамыту
мақсатында оның ой-өрісін кеңейтіп, жан-дүниесін байыту, жалпы және
кәсіптік білім алуы үшін мүмкіндіктер жасау туралы мәселелер қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі маңызды өзгерістер
жоғары білімді, білікті педагогтар даярлаудың қажеттілігін көздеп отыр.
Болашақ педагогтарды қоғам талабына сай білімді, ғылымды жан-жақты
меңгерген, терең теория мен тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман етіп
даярлау - жоғары мектептің бірден-бір міндеті.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңының 23-бабына жөне Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 бұйрығына сәйкес
Балаларды міндетті мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысы, оның
ережесі және тұжырымдамасының ұсынылуы, балаларды мектепке даярлау бүгінгі
таңдағы ең өзекті мәселе екендігін көрсетеді. Отбасында және балабақшада,
мектеп жанында баланы мектепке даярлау бағдарламаларының (1998,1999,2000),
оқу-әдістемелік құралдарының жарық көруі тәрбиеші-педагог мамандарын
даярлау мәселесінің сан қырына жаңаша қарауды талап етіп отыр.
Соңғы бес жылда мемлекеттік саясат мектепке дейінгі тәрбие саласында
балалардың білім беру бағдарламаларын меңгеруіне және тәрбие мен білім
сапасын көтеру аясын едәуір кеңейтуге мүмкіндіктер берді. Қазіргі кезде
біздің елімізде 175,9 мың баланы қамтитын 1195 мектепке дейінгі ұйымдардың
қызмет ететінін айтуға болады. 2010 жылға дейін Үкіметіміз:
- 23 мың орындық 164 балабақша құрылысын жүргізуді;
- негізінен ауылдық жерлерде Білім беру ұйымдарының базасында 20
мың орындық 800 мектепке дейінгі шағын орталық құруды;
- мектепке дейінгі білім беру жүйесінде даму мүмкіндігі шектеулі
балалар үшін 380 инклюзивті білім беру жөне коррекциялық кабинет ашуды
жоспарлап
отыр;
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі республикадағы
мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің нормативтік-құқықтық базасын жасау үшін
аз күш жұмсап отырған жоқ. Қазіргі кезде мектепке дейінгі сәбилерді қолдау
мақсатында Балабақшаға барамыз деп аталатын мемлекеттік жоспар мен Заң
жобасы дайындалып, тәжірибеге енгізілуде.
Мектепке дейінгі сәбилерді қолдауға арналып бөлінетін қаржының көлемі
өсті. Мысалы: бұл мақсатқа 2003 жылы 4553,5 млн. теңге бөлінсе, 2004 жылы
ол 6542,2 млн. теңгеге жетті, ал 2005 жылға 7563,3 млн. теңге жоспарланды.
Республикада 1283 мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істейді. Олардың 179 жеке
меншік, 1104 мемлекеттік ұйымдар. Мектепке дейінгі ұйымдар желісін дамытуға
республикалық бюджеттен 2006 жылға қосымша 1 млд. теңге бөлінген. Мектепке
дейінгі тәрбие саласын ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптаумен
қамтамасыз ету және арнаулы мамандар даярлау мәселесі дәл бүгінгідей
деңгейде өзекті болған емес.
Жоғары мектептің мақсаты - қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы
жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір болашақ жас
маманға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен
мүмкіндік беру.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына және ҚР 2005-
2010 жылдардағы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
Мектепке дейінгі балалық шақ орталығы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту жүйесіндегі қызметке талдау жасап, мектепке дейінгі білім сапасын
анықтауда мониторинг жүргізіп, мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің дамуына
ғылыми болжам жасамақ. Сондай-ақ, мектепке дейінгі тәрбиенің тұжырымдамалық
негіздерін, базистік оқыту мен дамыту бағдарламаларын, мектепке дейінгі
тәрбие мен білім берудің мемлекеттік стандарты және оған сәйкес оқу-
әдістемелік кешендерін дайындауға ат салысады. Республика көлемінде
Мектепке дейінгі білім берудің жаңа моделін дамытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері қаланып, ауқымды істер атқарылды.
Республикадағы мектепке дейінгі балалар мекемелерінің ашылуы ұлы
көсеміміз В.И.Лениннің есімімен тікелей байланысты. В.И.Ленин 1920 жылы
26 июньде Сібірдің совет мекемелеріне жолдаған хатында: Осы хатты
беруші Путинцев Илья Данилович жолдасқа, өзінің жерінде Семей губерниясының
Павлодар уезінде балалар бақшасын және басқа да сол сияқты мекемелерді
ұйымдастыру үшін барынша жәрдем көрсетілуін сұраймын-деп жазды.
Мектепке дейінгі тәрбиені дамыту, балабақшаларды көптеп ашу мәселесі
қашанда үкіметтің қаулы-қарарларында, мемлекеттік құжаттарда басты назарда
болды. Сонымен бірге бұл мәселеге Н.К.Крупская, Л.А.Давиденко,
Л.С.Выготский, А.С.Макаренко, Э.К.Суслова, В.А.Сухомлинский еңбектерін
арнаған.
Кеңестік дәуірдегі мектепке дейінгі тәрбиенің даму тарихын зерттеу
мәселесі 1950-1990 жылдары кең өріс алды.
М.Р.Рахимованың Очерки по истории дошкольного воспитания в Киргазии
(1917-1967 г.г.), Научно-педагогические основы становления и развития
дошкольного воспитания в Киргизии и перспективы его дальнейшего
совершенствования (1917-1973 г.г.) атты монографиялық еңбектерінде
мектепке дейінгі мекемелердің даму кезендері, балабақшаларда тәрбие жұмысын
ұйымдастыру ерекшеліктері, баланы қоғамдық мекемелерде тәрбиелеудің мақсат-
міндеттері, республикалардағы саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайлар,
онда тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда ұлттық салт-дәстүрлерді ескерудің
ерекшеліктері, қоғамдық мекемелерде тәлім-тәрбие ісін ұйымдастыруда
ұшырасқан қиындықтар, сол кездегі қоғамдық өмір жағдайлары, балаға
үкіметтің қамқорлығы туралы мемлекеттік құжаттар саралана талданған.
Балабақшаларда қалыптаса бастаған озат тәжірибелерді өмірге енгізу
тәсілдері жайлы ғылыми тұжырымдар жасалған .
Біздің елімізде мектепке дейінгі тәрбие, баланы балабақшада тәрбиелеу
жөніндегі ең алғаш еңбекті Нәзипа Құлжанова (1887-1939) жазған Мектептен
бұрынғы тәрбие (алғы сөзін жазған А.Байтұрсынов), Ана мен бала тәрбиесі
деп аталатын педагогикалық еңбектері бүгінгі күні де өз өзектілігін жойған
жоқ.
Қазақстанда балабақшалардың даму кезеңдері жөнінде алғашқылардың бірі
болған Г.П.Охотская Очерки по истории дошкольного воспитания в Казахстане
(1917-1941 ж.ж.) атты диссертациялық еңбегінде республикада Қазан
төңкерісінен кейінгі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, мектепке
дейінгі тәрбие мекемелерінің қалыптасу және даму ерекшеліктерін
көрсеткен.Р.М.Жұмағожина Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың
дамуы (1941-1945 ж.ж.) атты монографиялық еңбегінде соғыс жылдарындағы
балабақшалардың дамуы мен онда жүргізілген жұмыс мазмұнына тоқталған.
Қ.Меңдаяқованың Развитие дошкольного воспитания в сельской местности
Казахстана (1958-1980 г.г.) атты жұмысында селолық балабақшалардың дамуы
мен ондағы оқу-тәрбие жұмыс мазмұны зерделенген және олардың іс-
тәжірибелері талданып, қорытындыланған.
Сонымен қатар бұл мәселеге Б.Б.Баймұратова өз зерттеу жұмысында
біршама тоқталған, яғни онда республика аймақтарында 1920 жылы ашыла
бастаған қазақ тілінде жұмыс істейтін, кейіннен Алматы қаласында ашылған
балабақшалардың материалдық базасы және олардың мамандармен, оқу-
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі туралы ғылыми тұжырымдар жасаған
XXI ғасырдағы білім берудің жаңа технологияларының енуінің даму
мәселесі мен стратегиясы – үшінші мың жылдықта еліміздің дамуының негізгі
құралы – саяси құрылыс, экономика, меншік формалары, әскери күште емес,
мемлекет пен адамзаттың негізгі даму қарқыны ғылым мен білімде жатыр. Бұл
әлемдегі білім беру жүйесін түбегейлі қайта құруды, еліміздегі тәрбиелік-
білім мекемесінің жаңаша пайда болуын талап етеді.
ТМД елдеріндегі, оның ішінде Қазақстан Республикасындағы білім
берудегі өзгерістер XXI ғасырдың даму қарқынына негізделу мақсатында
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы (1999), Қазақстан Республикасы
білім беру жүйесінің 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы (2004) мазмұндары
анықталған.
Білім туралы заңда: Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау – деп атап көрсетілген.
Педагогикалық парадигмадағы негізгі идеялары мектепке дейінгі
педагогикадан андрогогикаға дейінгі ғылыми саланың шешетін, баланың дүниеге
келуінен қартайғанға дейінгі тәрбие мен білім берудегі үздіксіздігін және
сабақтастығын қамтамасыз ету міндетін шешу болып табылады. Бұл мәселені
шешудегі жолдың бірі – өткен кезеңдердегі республикадағы білім ұсыну және
мектепке дейінгі тәрбие тарихын тереңінен зерттеу. Қазақтың және
Қазақстанның басқа халықтарының бай тарихи-мәдени және тарихи-педагогикалық
өткендерін зерделеу білім беру жүйесін және тәрбие мәселелерін одан әрі
жетілдіру бойынша жұмыстарға пайдаланылуы қажет.
Тарихи кезеңдердегі оңды іс-тәжірибелерді зерделеу, олардың бүгінгі
күнге жарамдысын табу және іс-жүзінде пайдалану дамудың іргетасы болары
анық. Тарихи-педагогикалық зерттеулерді жүргізуде көп қырлы және күрделі
мәселенің тарихы мен өзара қарым-қатынасы үлкен мәнге ие. Қазіргі кезеңдегі
жетістіктерді өткен тарихқа қарсы қоюға болмайды. Қазіргі жағдайлар,
бүгінгі күнгі оқиғалар кешегі өткенмен диалектикалық байланыста олардың
шекарасы салыстырмалы түрде қарастырылуы керек. Мектепке дейінгі тәрбиенің,
педагогикалық ойдың дамуының қазіргі жолын түсіну мен дұрыс бағалау өткен
тарихты, оның даму тенденциясын, үдерістердің заңдылықтары мен
өзгешеліктерін, олардың тарихи қалыптасуын, даму прогресінің кезеңдері меп
ерекшеліктерін талдау, жинақтау, салыстыру арқылы орындалады. Тарихи-
педагогикалық зерттеу практикасы негізінде, педагогикалық құбылыстар мен
жүйенің толық қалып-бедерінің көрінуі мен пісіп жетілуін, қалыптасуын
аңғаруға тарихи көзқараспен өткеннің болмыс бітімін анықтауға болады.
Әсіресе, Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің дамуына,
балабақша желісінің кеңеюіне, мектепке дейінгі тәрбиенің ғылыми бастамасын
әзірлеуге Назипа Құлжанова (1887-1934) үлкен үлес қосты. Мектептен бұрынғы
тәрбие, Ана және бала тәрбиесі (1927) және т.б. танымал еңбектердің,
мектепке дейінгі тәрбие және басқа да қоғамдық-педагогикалық мәселелер
бойынша мақалалардың авторы. Олар кезінде педагогикалық құбылыстар мен
үдерістердің дамуына оң ықпал етті.
Қазақстанда балабақшалардың тарихи кезеңдердегі даму мәселесіне ғылыми-
зерттеу жұмыстарын арнаған С.Ғ.Бәтібаева, Қ.Меңдаяхова, Г.Ж.Меңлібекова,
О.А.Михалькова, Г.П.Охотская, М.Т.Тұрыскелдина, Н.И.Храпченкова педагог-
ғалымдар болды. Зерттеу жұмысындағы назар аударарлық белгіленген
кезеңдер: мектепке дейінгі мекемелердің оқу-материалдық базаларының күшею
және тәрбие үдерісінің жетілдірілу; 6 жастан балаларды мектепке оқуға
әзірлеу кезеңдері болып табылады.
Біздің зерттеу еңбегіміз үшін М.Р.Рахимованың,
Е.Г.Андрееваның, Г.П.Охотскаяның, М.Жумағожинаның,
Қ.Меңдіаяхованың,Н.И.Храпченкова-ны ң ғылыми еңбектерінің маңызы жоғары.
М.Р.Рахимова мен Е.Г.Андрееваның зерттеулерінде ТМД елдеріне тән болып
келген Қырғыз және Белорусь республикаларындағы тарихи кезеңдердегі
мектепке дейінгі мекемелердің даму кезеңдері, олардағы тәрбие жұмысын
ұйымдастыру ерекшеліктері, мектеп жасына дейінгі балаларды қоғамдық
мекемелерде тәрбиелеудің мақсат-міндеттері, республикалардағы саяси-
әлеуметтік, экономикалық жағдайлардың тәрбие жұмыстарымен себеп-салдарлық
байланысы, ұлттык салт-дәстүрлердің ескерілуі, мектепке дейінгі мекемелерде
тәлім-тәрбие ісін ұйымдастырудағы қиындықтар мен жіберілген кемшіліктер,
тарихи кезеңдердегі халықтың өмір сүру жағдайы, балаларға үкіметтің
қамқорлығы және олардың аналарына берілген жеңілдіктер зерделенген. Олардың
негізінде балабақшаларда қалыптаса бастаған озат тәжірибелерді жүзеге асыру
әдіс-тәсілдері туралы ғылыми тұжырымдар әзірленген.
Республикамызда ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің жедел дамуымен
байланысты мектепке дейінгі мекемелер жүйесінің тез қарқынмен өрістеуі орын
алды, балабақшалар ашылды. Ұлы Отан соғысы жылдары тылдағы негізгі еңбек
жүгі әйелдерге түскендіктен, қала мен ауылдық жерлерде балалардың мектепке
дейінгі мекемелерінің әртүрлі типтерінің саны бірден артты. Соғыстан
кейінгі жылдары мектепке дейінгі тәрбие жедел дамыды. Осы жағдайларда
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында жұмысшы күшінің басым бөлігін әйелдер
атқарды. Осы әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу –қоғамдық өндіріске
әйелдерді тарту – мектепке дейінгі балалар мекемелерінің, интернат типтегі
мектептік мекемелердің жетіспеушілігіне әкеліп соқтырды. Қазақстанның
әсіресе, Оңтүстік өңіріндегі ауылдық жерлерінде жағдай шамалы жақсы болды.
Қазақ халқының ортасында әлі де болса ұлттық дәстүрлер сақталып, ата-
әжелері әке-аналарынан немерелерін қамқорына алып, тәрбиелеуге алды.
Сондықтан да мектепке дейінгі мекемелердің жетіспеушілігі кедергі болмай,
мұнда ауыл шаруашылығы өндірісінің жұмыс жасауына және оған әйелдердің
қатысуына мүмкіндік туды.
XX ғасырдың 50-жылдары ғылыми-техникалық прогресс еліміздегі барлық
индустриальдық шаруашылықтың дамуы білім беру саласына ықпалын тигізді. Осы
кезеңде үздіксіз білім беру жүйесін құрудың жалпы реформалық бағыты
қалыптастырылды. Мұндағы басты мақсат білім берудің әртүрлі сфераларына
мемлекеттік ықпал етуді күшейту, олардың сұраныстарын қамтамасыз етуін
жетілдіру болды. Мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы негізі болып табылатын
бірыңғай қоғамдық тәрбиелік-білім жүйесін елімізде құру, балалардың және
жастардың жан-жақты дамуы үшін потенциалдық мүмкіндік алып келді.
XX ғасырдың 50-жылдары ортасында Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие
жүйесінде бірқатар кемшіліктер болды. Көптеген балалар бақшасының бөлмелері
санитарлық-гигиеналық талаптарға және мөлшерлерге сәйкес болмады.
Сондай-ақ, мектепке дейінгі мекемелер қызметкерлерінің кәсіби даярлық
деңгейіне қойылатын талаптар едәуір өзгерістерге түсті. Сондықтан да маман
кадрлар даялау қажеттілігі күн тәртібінен түспеген күрделі мәселеге
айналды.
Бұл кезеңдегі балабақша балаларының тәрбиелік іс-әрекеттері
тәрбиешілерге тікелей байланысты болды. Оның ішінде кіші топ
тәрбиеленушілерін тамақтануда ұқыптылық, өзбеттерінше киімдерін киініп,
шешуіне, қолдарын жууға. т.с.с. жақсы әрекеттерге тәрбиеледі. Үлкен топ
балаларын мәдениетті әрекеттерге, сыпайылыққа, өзіндік қызмет
етуте төрбиелеуге жеткілікті көңіл бөлінді. Балабақшаларда негізінен
Тәрбиешілердің басшылығына арналған нұсқаулыққа сәйкес
тәрбие жұмыстары жүргізілді.
Тәрбиешілердің жұмыстарын ұйымдастыру мен бақылау төмендегіше жүзеге
асырылды:
а) топтың күн бойына және олардың жекелеген сабақтарына қатынасу;
б) өткізілген сабақтарды талдау;
в) балалармен жүргізілген жұмыстағы тәрбиешілердің қолданған
төсілдері мен әдістерін зерделеу;
г) жұмысты жоспарлау және есепке алу, сабаққа дайындалу және сабақты
өткізу мәселесі бойынша практикалық көмек көрсету;
д) балабақша қызметкерлерімен педагогикалық мәжілістер дайындау және
өткізу;
Облыстық балабақшаларда педагогикалық мәжілістер ай сайын өткізілді
және төмендегідей мәселелер талқыланды:
а) жаңадан келгендермен жұмыс және оларды балалар ұжымына тарту;
б) отбасымен балабақша жұмысы;
в) балабақша балаларында еңбексүйгіштікті тәрбиелеу;
г) Есеп бөлімі бойынша балалармен өткізілетін дидактикалық ойындар;
д) сабақтарда балалармен өткізілетін жеке ойындар;
е) балалардың сурет салу, желімдеу бойынша көрнекілік құралдары;
ж)ана тілі бойынша сабақтардағы балалардың іс-әрекет түрлері;
и) қоршаған ортамен таныстыру;
з) тілді дамытудағы сөздер мен картиналардың рөлі;
к) қозғалысты ойындар;
л) балаларды мектепке дайындау және т.б.
1957 жылдан бастап бюджеттік және ведомоствалық балабақшалардың саны
арта бастады. Ол балабақшалардағы тәрбие жұмыстарының ұйымдастырылуында
басшылыққа алынатын іс-шаралардың өз дәрежесінде болғандығын көруге болады.
Педагогикалық кеңестерде төмендегідей әдістемелік баяндамалар
тыңдалды:
1. Балалармен өткізілетін сабақтардың шама жетімділігі мен реттілігі.
2. Ертеңгілік гимнастиканы өткізу.
3. Жаздық алаң жабдықтары бойынша балабақшадағы жұмыстар.
4. Ата-аналармен жұмыстар.
5. Төменгі топтағы балалардың тіліндегі ақауларды түзету және т.б.
Балалармен тәрбиелік жұмыстар ана тілі бойынша бағдарламаға сәйкес
жүргізілді. Балаларға әртүрлі ертегілер оқылып, олардың мазмұны балалардың
таным түсініктеріне сәйкес түсіндірілді.
1959 жылдың 28 наурызында Қазақ ССР-інің Жоғарғы Кеңесі Мектептің
өмірмен байланысын нығайту және Қазақ ССР-інде халыққа білім беру жүйесін
онан әрі дамыту туралы заң қабылданды. Бұл заң кеңес мектебінде
жасөспірімдерді өмірге, қоғамдық пайдалы еңбекке дайындаудың, жалпы және
политехникалық білім беруді одан әрі жетілдірудің басты мақсатын айқындады.
Толық емес орта мектепте оқу сегіз жылға дейін ұлғайтылды. Осыған
байланысты өмірге балаларды қоғамдық-педагогикалық іс-әрекетке даярлаудың
алғашқы сатысы мектепке дейінгі тәрбиеге деген талап күшейді. 1959 жылы
Үкіметтің Мектепке дейінгі балалар мекемесін одан әрі дамыту, мектеп
жасына дейінгі балалардың тәрбиесін және дәрігерлік қызмет көрсетуді
жақсарту бойынша шаралар туралы қаулысын қабылдағаннан кейін Оңтүстік
өңірде (Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстарында) мектепке дейінгі
мекемелерді қаржыландыруға ірі қаржы жұмсалды, мектепке дейінгі тәрбие
жүйесінде ведомоствалық бытыраңқылық жойылып, ясли-балабақша біртұтас
кешенін ұйымдастыру мүмкіндіктері қарастырылды.
Оны мына мәліметтен көруге болады. 1959 жылы республика бойынша 21
қазақ балабақшасы жұмыс жасады, олардағы балалардың саны 273 бірлікті және
10 топты құрады. 1958 жылмен салыстырғанда балабақшалар желісі 5 бірлікке
өсті және 8 топқа артты, 63 бала толықтырылды. Қазақ тілді балабақшаларда
ағарту министрлігі тарапынан қазақ тілінде жарық көрген Бағдарламалық-
әдістемелік нұсқауды басшылыққа алды.
1950-60 жылдар Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуындағы
бетбұрыс кезеңі басталды. Оңтүстік өңірде осы жылдары мектепке дейінгі
мекемелердің типологиясы анықталды, олардың желісі едәуір кеңейді, балалар
саны артты. Ясли мен балабақшаларды бірыңғай тәрбие мекемесіне біріктірудің
есебінен тәрбие жұмыстарының сапасын жақсартудың болашағы белгіленді.
Сондай-ақ, мектепке дейінгі тәрбие үздіксіз білім берудің бірыңғай
жүйесінде басты құраушы және алғашқы буын болғандықтан, көбіне мектеп
қызметін және басқа да оқу орындарының жұмысының нәтижесін айқындады.
Мектепке дейінгі тәрбие жүйесі қоғамның әлеуметтік саласында кем дегенде 3
түрлі қызмет атқарады. Біріншісі, халыққа білім беру жүйесінің негізгі
қызметіне сай ақыл-ой мен дене еңбегі дағдыларын ерте жастан жедел
қалыптастыратын жеке адамды жан-жақты дамытуға мүмкіндік жасалады. Екінші
қызметі, мектепке дейінгі халыққа білім беру жүйесінің бөлігі – бастауыш
мектепке өтудің оңтайлы жағдайын қамтамасыз етуге, балаларды жүйелі,
мақсатты бағытталған оқытуға тартуға жағдай туғызылуы. Үшінші қызметі,
балаларға қамқорлық жасауды өз міндетіне алумен қатар, олардың ата-
аналарының қоғамдық өндіріске толық мәнді қатысуына жағдай жасайтын сипатқа
ие болуы.
Мектепке дейінгі тәрбиенің жалпы жедел дамуына қарамай ұлттық
балабақшаларды ашуда қиындықтар туып отырды. Республикада қазақ тілінде
оқытатын барлығы 16 балабақшалар және басқа мектепке дейінгі балалар
мекемесінде арнайы орта және жоғары білімді мамандардың жетіспеуі, оқу
құралдарының тапшылығы әсіресе, Оңтүстік өңірде ерекше байқалынды. Оқу
құралдары тек орыс тілінде жазылып таратылды. Олар екі топқа бөлінген
небәрі 489 жергілікті ұлт балаларына қызмет керсетті. Балалар бақшасы
жүйесінің дамуымен қазақ тілді балалар бақшасын одан әрі дамыту
қанағаттанғысыз жағдайда қалды. Басқа ұлыстың балалары үшін де – неміс,
корей, ұйғыр және т.б. ана тілінде балабақшасының болмауы, ұлттық саясаттың
бұзу салдары болып табылады.
ХХғ.60-жылдарына дейінгі кезеңдегі Республикамыздағы балабақшалардың,
оның ішінде қазақ тілді балабақшаларының сан жағынан баяу дамуының
себептері:
- қаражаттың жеткіліксіздігі, арнайы балабақша үйлерінің жоқтығы;
- ата-әжелерінің әке-шешесінен баласын (немересін) өз қолына алып,
отбасында тәрбиелеуі;
- одақ кезінде жүргізілген саясат салдарына байланысты ата-аналардың
балаларын қазақ балабақшаларына беруге ықылассыздығынан демекпіз.
1959 жылғы 31-тамыздағы Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық
Комитеті, Республика Министрлер Кеңесі қабылдаған №790 Мектепке дейінгі
мекемелерді одан әрі өрістету, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу
және оларға медициналық қызмет көрсету ісін жақсарту шаралары туралы
қаулысы 1960 жылдан бастап, жалпы мектепке дейінгі мекемелердің қарқынды
дамуына игі әсерін тигізді. Қабылданған қаулыға сәйкес тұрғызылуы тиіс
балабақша үйлері КСРО Мемлекеттік құрылыс мекемесі бекіткен нормативке,
типтік жобаға сәйкес, жергілікті аймақтық ауа-райы мен орналасу аудан
ерекшелігімен салыну керектігі көрсетілді. Оңтүстік өңірлерде ясли-
балабақшаны ұйымдастыру жұмысы халық ағарту бөлімдеріне, колхоздарға,
совхоздарға және өндірістік кәсіпорындарына жүктелді. Ашылатын мекемелердің
арнайы және бейімделген бөлмелері анықталды. Оның ішінде әр топ жас
ерекшелігіне сәйкес ұйықтайтын, сабақ жүргізетін, ойнайтын, дәрігерлік,
музыка, денешынықтыру жаттығуларын өткізетін бөлмелер, алаңдар арнайы
жабдықтармен жабдықталған, көгалдандырылған болуы керектігі көрсетілді.
Аталмыш қаулы негізінде мектепке дейінгі мекемелердің, балабақшалардың
материалдық базалары едәуір жақсарды. Сондай-ақ, мектепке дейінгі
мекемелерде қызмет ететін мамандар даярлау мәселесіне көңіл бөліне бастады.
XX ғасырдың 60-жылдарындағы ясли мен балабақшаның біріктірілуі
бірыңғай педагогикалық талап қою нәтижесі тәрбие жұмысының жақсаруына
әсерін тигізіп, балаларды яслиден балабақшаға аудару сияқты кезекті
мәселелерді, ұйымдастырушылық жұмыстарды оңай шешуге мүмкіндік туғызды. Осы
жылдары Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие жүйесін дамытуға айтарлықтай
ықпал етуші шарттар мен факторларды талдау мамандар арасында қызығушылық
тудырады. Сонда да болса, соғыстан кейінгі жылдары халыққа білім беруді
қаржыландырудың қалдық принципі балабақшалардың жетіспеушілігіне, оларды
мардымсыз материалдық бұйымдармен қамтамасыз ету сұраныстарын туғызды. Бұл
тығырықтан шығуда, әсіресе қалаларда өнеркәсіп мекемелері жанынан
балалардың мектепке дейінгі мекемелері құрылып, бұлардың халыққа білім беру
органдарынан өзгешелігі материалдық жағдайы анағұрлым жақсы болды. Ал,
ауылдық жерлерде балабақшалардың жағдайы мардымсыз еді.
Осы кезеңдері Қазақстанда бірқатар ірі әлеуметтік-экономикалық жобалар
шешімін тапты.
Бұл кезең республикамыздағы тың игеру мерзімімен сәйкес келді.
1960 жылы Қаз КСР Министрлер Кеңесі Қаз КСР оқу-ағарту Министрлігі
ұсынған Біріктірілген мектепке дейінгі мекемелер және типтік штаттар
туралы Ережені бекітті. Аталған Ережеге сәйкес балаларға арналған ясли-
бақшаларды ұйымдастыру халыққа білім беру бөлімдері, өнеркәсіп
өндірістерге, мекемелерге, колхоздар мен совхоздарға жүктелді. Барлық ясли-
балабақшалар ведомостваларға қарасты болғандықтан, олардағы оқу-тәрбие іс-
әрекеттеріне басшылық және бақылау халыққа білім беру бөлімдеріне жүктелді.
Ясли-балабақшалар арнайы тұғызылған немесе әрбір жас топтары үшін
оқшауланған қажетті бөлмелері, бір-екі топқа жеке есігі, медициналық
кабинеті арнайы музыкалық және дене тәрбиесі сабақтары үшін залы бар
жабдықталған бөлмелер болғанда ашылуы қажет болды.
1960 жылдың өзінде жалпы 4847 адам саны бар 115-тен артық балалар
комбинаттары ясли-бақша біріктірілді және жыл бойына жұмыс жасады.
Қазақстандағы мектепке дейінгі мекемелер желісінің ерекше
айырмашылығы, олар мекемелердің қаржыларына тұрғызылды және 70 министрлік
пен ведомоствалардың қарамағында болды. 1961 жылы Қаз КСР Министрлер
Кеңесінің қаулысына сәйкес әртүрлі ведомостваларға қатысты барлық
балабақшалар және ясли-бақшалар оқу-ағарту Министрлігінің басшылығымен
жүргізілді. Бұл құжат авторларының ойы бойынша, олардың жұмысына бірыңғай
педагогикалық басшылық және бақылауды, олардың желісін жоспарлауды және
дамытуды, балалар тәрбиесінің бірыңғай жүйесін әзірлеуді және ендіруді,
тәрбиешілерді даярлау және біліктілігін көтеруді, оқу-әдістемелік
әдебиеттермен жабдықтауды қамтамасыз ету қажет болатын. Дегенмен
практикада, өмірде бұл болған жоқ. Мектепке дейінгі мекемелерді оқу-ағарту
Министрлігінің қарауына беру қажетті қаржы құралдарының болмауынан, олардың
қаржылық-материалдық қамтамасыз етілуі күрт нашарлады. Осыдан басқа халыққа
білім беру органдары жұмысшылардың балаларын ясли-бақшаға қабылдау
жөніндегі мекемелердің талаптарын қанағаттандырмады. Кадрларды дайындау
ұзақ уақытты талап ететін болғандықтан, тәрбие және әдістемелік жұмыстар
жақсармады, олардың қосалқы құрамда қоры болмады. Оқу құрал-жабдықтары
қазақ тілінде аударумен шағын тираждармен және оқу материалдары Ресей
табиғатына, тұрмыс-тіршілігіне негізделген болғандықтан ұлттық тәрбие
беруге ешқандай мүмкіндік болмады. Сонда да болса, Оңтүстік өңірде қазақ
ұлты топтасқандықтан жергілікті халықтың тұрмыс-салтына, шаруашылығына,
салт-дәстүріне негізделген тәрбие шаралары ұйымдастырылып тұрды. Бұндай
мүмкіндік еліміздің басқа өңірлерінде тек орыс халқының тіліне, діліне,
салт-дәстүріне бейімделген тәрбие жұмыстары тыңғылықты ұйымдастырылды.
1960 жылы КСРО Мемлекеттік құрылыс мектепке дейінгі мекемелердің
құрылыс нормалары мен есептік көрсеткіші бекітілгеннен кейін колхоздар мен
совхоздардың, өнеркәсіп мекемелерінің өз қаражатына балабақша мен ясли
салуына рұқсат берілді. Оларды әдістемелік әдебиеттермен, оқу-
көрнекі құралдармен, ойыншықтармен, жиһазбен қамтамасыз етуді жақсарту
қажеттілігі белгіленді. Министрліктер мен ведомстваларға мекеме салаларының
тұрғын үй салуға белінген қаржы есебінен балалардың мектепке дейінгі
мекемелерін салуға рұқсат берілді.
Осыған байланысты облыстық халыққа білім беру бөлімдері және
ведомоствалары мектепке дейінгі Оңтүстік мекемелерде участоктарды
көгалдандыру және оларды күтуге жақсы жағдай жасау, бақшаның тұрмыстық
жағдайын жақсарту, оқу жабдықтарын және құрал-саймандарды, көрнекі
құралдарды, ойыншықтарды алу және т.б. бойынша үлкен көлемді жұмыстар
жүргізді
2-лекция
Қазақ ағартушыларының педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы және
дамуы
1.Ш.Ш.Уәлихановтың көзқарасы, А.Құнанбаевтың Ы.Алтынсариннің
педагогикалық ой-пікірлері.
Шоқан Уалиханов – ұлы ағартушы – демократ, қазақтың ғұлама ғалымы,
шығыстанушы, тарихшы, этнограф, фольклорист Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов қазақ
мәдениеті мен әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Аса дарынды қазақ
халқының ғалымы және ағартушының өмірі мен қызметі ерекше таң қалдырады.
Өзінің қысқа өмірінің ішінде ғылым саласында орасан зор табыстары сол
кездегі өзінің орыс достары мен жолдастарын, орыс ғалымдарын таң қалдырды.
ХІХ ғасырда біздің отандық ғылым үшін Ш.Уалихановтың мәні ерекше
белгілі болғандығы туралы академик Н.И.Веселовский былай деп жазды: ...Шоқан
Уалиханов шығыстану әлемінің үстінен құйрықты жұлдыздай жарқ ете қалды.
Орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдарының бәрі де ерекше бір құбылыс деп
танып, одан түрік халықтарының дағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар
ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп
кетті. Бұл Шоқанға берілген жоғары баға болып табылады.
ХІХ ғ.60-жылдарындағы Ресейде қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың, орыс
педагогикасының озық идеялары Шоқанның ағартушылық көзқарасына тікелей
ықпал етті. Шоқан арнайы педагогикалық еңбектер жазбаса да, оның қоғамдық
және ғылыми еңбектері ағартушылық сиптта болды. Ол білімі мен мәдениеті
озық елдерден үлгі -өнеге алуға, әсіресе, орыстың ғылымын, мәдениетінен
үйренуге шақырды.
Ол өз елінің оқу-ағартушы мен ғылымын дамыту үшін күресті. Қазақ
халқының мәдениет пен экономика саласында артта қалуына қатты қынжыла да
қинала ой жіберіп, халық бұқарасын сол азаптан арылту жолында талмастан
үлкен жұмыс жүргізді.
Ш.Уәлихановтың оыс-қазақ мәдени-педагогикалық байланысының тарихындағы
өшбес еңбегі сол - ол орыстың озат білімі мен ғылымын таратушы,
насихаттаушы болды, артта қалушылық пен надандыққа қарсы күресті.
Шоқан Уәлиханов ағарту мәселесінде орыстың революциялық-демократиялық
педагогикасының бағытына жақын болды. Оның ойынша, мектептер ұйымдастыруда
тәрбие мен білімнің халықтығы қағидасына сүйену қажет. Тілмаштар мен билеп-
төстеуші чиновниктер әзірлейтін мектептердің орнына еуропалық ғылым мен
гуманизмді таратушы болатын мектептер мен тәрбие жүйесінің ұйымдастыруды
арман етті.
Шоқан қазақтар арасында орыс білімін, оның ғылымы мен өнерін таратудың
тиімді шаралары үшін күресті. Ол Қазақстанда нағыз шынайы білімдер ұясы
болатындай мектеп түрлерін ұйымдастыруды талап етті. Тек ақиқат білім ғана
күдіктерден құтылуға жәрдем етіп, өмірмен материалдық әл-ауқатты бағалауға
үйретеді, - деді ол.
Халықтық тәрбиенің жаңа жүйесін ойластыра отырып, Шоқан ең алдымен жас
өспірімдерді ғылым мен техниканың табыстарымен, дүние жүзі мәдениетінің бай
қазынасымен таныстыра алатындай діннен бөлген дүниежүзілік білімдерді
енгізуді жақтады.
Қазақтар мен Орта Азия халықтарының артта қалуының басты себебі –
Ш.Уәлихановтың пікірінше, монархиялық тәртіп пен ислам діні.
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының болашағы мистицизмге де, аскетизмге де
емес, тек өркениет пен оқу-ағартудың табыстарына байланысты деп білді.
Өзінің бұл талаптарын ол Даладағы мұсылмандық деген мақаласында
негіздеді.
Шоқан Уәлиханов орыс ғылымы мен педагогикасындағы халықтық және ұлттық
қағиданы негізге ала отырып, қазақ ағартушыларының ішінен бірінші болып, өз
елінің табиғатын, тарихын, өмірі мен мәдениетін зерттеуге баға жетпес үлес
қосты. Шоқан еңбегінің тағы бір өзіндік өзгешелігі - өз елін орыс
жұртшылығына таныстырып, екі халықты жақындастыруға тырысты. Сол
халықтардың достығының, бауырластығының және өзара толық түсінушілігінің
дамуына жағдай жасауды ойлады.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы мен ағартушылық қызметі
(1841-1889)
Ы.Алтынсарин аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениет
пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық
мәдениеті мен өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын
жол ашып, баянды негіз жасады.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзатпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес иделарды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан, әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, жол болсын айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы қадір-қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында
Ы.Алтынсарин дәл осындай, үркердей саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің
бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын
ғасырлар бойы езіп келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып,
өнер-білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай
Алтынсарин туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса,
Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың адамгершіл,
прогрессшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас
еді... Ыбырай да сол бір бағытта болумен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы,
әлеуметтік-қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да
ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп,
қоса білді. Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор
келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі
ақын, әрі сол кездегі Ресейде батыл жаңалық жасап, бұратана елдер үшін
тың үлгідегі мектеп ашушы. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен
қатар, жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы.1
Кезінде қазақ ха лқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды.
Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қосқан үлесі мен еңбегі орасан зор.
Қазақ халқының талантты ұлдарының бірі Ыбырай Алтынсарин – аса көрнекті
ағартушы-педагог, этнограф ғалым, ақын әрі жазушы, жаңашыл педагог болған
адам.
Ы.Алтынсариннің сан салалы қызметі мен өмірі жайлы сақталған деректер
мен материалдар өте көп, олардың дені ағартушының өз қолынан шыққан.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің
қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысының Затобол ауданы). Әкесі
1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы,
белгілі би Балғожа Шаңбыршыұлы тәрбиелейді.
Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, заманының алдыңғы қатарлы адамы
еді: ол өз заманының жайын тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес,
алды, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына ыңғайланып, орыс
мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі қазақ даласын
бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ
балаларына арнап мектептер ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді
ашқандағы мақсаты мектеп туралы ережеде ашық айтылған: Мектеп құрудағы
басты міндет – шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды
сұлтан – ел билеушілердің, ордаға аралық бастықтардың ісін жүргізе
білетін және айрықша қызметтерді атқара алатын адамдарды дайындау деп
жазылған.
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор қаласында ашылды,
оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар Ыбырай болды.
Ыбырай бұл мектепті жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек,
ерекше талантты болған.
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арнаған мектеп ашумен бірге онда қызмет
істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айтқанда,
мұғалімдерді даярлауға аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға –
мұғалім деп есептеген. Жақсылап салынған мектеп үйі, болуы мүмкін, тамаша
жазылған оқу құралдарын да табуға болады. Бірақ бұлардың жақсы мұғалімсіз
берері шамалы деп есептеген.
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын,
әсіресе, Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын шығармашылық
жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісінде әрқашан адамгершілік туын
көтеріп, көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның
тамаша өлеңдері мен әңгімелері бар. Бірақ ол – ең алдымен ағартушы педагог.
Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның негізгі мақсатына – сол ағартушы
педагогтік істеріне бағынған. Әңгімелері мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне
арнап, оқу құралдары мен оқулықтары үшін жазған.
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің, Толстойдың
педагогикалық озат пікірлерін, тағы басқа да материалдарды қорыта отырып,
Ы.Алтынсарин – Қазақ хрестоматиясы (1879 жылы) мен Қазақтарға орыс
тілін оқыту жөніндегі бастауыш басшылық деген екі кітабын жазды. Бұл
еңбектер кезінде қазақ халқының мәдениетінің тарихында аса зор оқиға, үлкен
ғылыми табыс ретінде жарыққа шығуы өз кезінде қазақ халқы үшін сирек
кездесетін тамаша жаңалық болды.
Ы.Алтынсариннің шығармашылығына Н.Ф.Бунаков және Н.А.Корфтің жүйесімен
Ресейде құрылған бастауыш халық мектептерінің тәжірибесінің жемісті ықпалы
болды. Ы.Алтынсарин оқу жоспарларын және бағдарламаларын жасауда оқыту мен
тәрбиенің дидактикалық және әдістемелік тәсілдерді қолдануда оның пайдалы
тәжірибелерін пайдаланды.
Қазақ хрестоматиясымен жұмыс істеу барысында Ы.Алтынсаринге
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық көзқарасы мен оның Балалар әлемі, сонымен
қатар Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, Н.А:Карфтің және басқалардың
оқулықтар жасаудағы тәжірбиесінің әсері орасан зор болды.
Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім беруде біршама қадамдар
жасады. 1887 жылы Ырғызда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Мектепке дейінгі тәрбие теориясының дамуы.
2. Мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы қалыптасуы
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, денсаулығы мен күтімін
жақсарту, ана мен балаға қамқорлықты күшейту - Қазақстан Респуликасының
Қаулы-қарарларынан қаға беріс қалған емес. Оған дәлел, 1918-1920 жылдары
Алматы (Верный), Қызылорда, Орал, Торғай қалаларында 115 балабақша, ал 1932
жылы 441 бақша ашылып, оның 35-і қазақ тілінде жұмыс істесе, 1939-1940
жылдары Қазақстандағы балабақшалар саны (маусымдық балалар алаңдарын қоса
есептегенде) 550-ге жетті, оның ішінде 60-тан астамы тәрбие жұмысын қазақ
тілінде жүргізді. Әлі іргесі нығайып, буыны бекімеген еді. Балабақшаларда
отбасында сәбилерді тәрбиелеу олардың денсаулығын, күтімін жақсарту, сәбилі
аналарға жәрдем көрсету мақсатында сол кездегі Әйел теңдігі" (1926 ж.
Редакторы С.Есова) журналы Ана мен бала тәрбиесі деген бөлім
ұйымдастырды. Бұл бөлімді педагог-жазушы, журналист Нәзипа Құлжанова
басқарды. Журнал бетінде қазақ ауылындағы отбасында бала күтімін,
денсаулығын жақсарту жайында мақалалар жарияланды. Сонымен қатар
Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие (Орынбор, 1928 ж.) Ана мен бала
тәрбиесі (Қызылорда, 1927 ж.) атты екі еңбегі жарияланды. Осының өзі сол
кездегі ауыл-селодағы шалғайдағы қызыл отауларда ашылған маусымдық және
тұрақты жұмыс істейтін балалар мекемелері мен отбасы тәрбиесін дұрыс
ұйымдастыру, балалардың денсаулығы мен күтімін жақсарту жұмысына басшылық
жасады.
Балалар мекемелерінің жыл санап қанат жая бастауы, бұл мекемелерде
жұмыс істейтін педагогтар мен тәрбиешілерді оқу құралдарымен қамтамасыз
ету, ғылыми білім негіздерімен қаруландыру сияқты маңызды проблемаларды
шешу қажеттігін туғызды. Аталған іс-шараларды жүзеге асыру мақсатында Халық
ағарту Комиссариатының жанынан 1932 жылы республикалық әдістемелік кабинет
құрылды. Осындай игілікті істер Қазақстанда педагогика ғылымының негізін
қалауға, тәрбиешілер қауымына ғылыми-педагогикалық, әдістемелік басшы
құралдар әзірлеуге мүмкіндік жасады. Алғаш рет 1924-30 жылдары Орынбор
қаласында ғылыми-педагогикалық мақалалар жинақтары басылып шықты. 1929-1936
жылдар аралығында балабақшалар Жарғысы және мектепке дейінгі балалар үйлері
мен балабақша тәрбиешілеріне арналған практикумның жұмысы туралы нұсқау
хат, т.б. материалдар қазақ тіліне аударылып, шалғайдағы ауылдарда жаңа
ұйымдаса бастаған маусымдық бөбекжай (ясли), балабақша тәрбиешілері үшін
басты құрал ретінде таратылды.
Алғаш жарық көрген әдістемелік оқу-ққралдар, ғылыми мақалалар
жинақтары балабақшадағы тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруда тәрбиешілерге
бағыт беріп, жәрдем көрсетіп отырды.
Ежелден тәлім-тәрбие құралы - балаларға арналған ауыз әдебиеті
мұралары, қазақ жазушыларының өлең-әндері, әңгімелері көркем суретті
кітапшалар көптеп жарияланды. 1929-36 жылдары аралығында жарық көрген
Алтын сандық (1935 ж.), Шәркей, Жұмбақтар (1930) Өтірікке бәйге,
Қазақ әдебиеті, Билер дәуірінің әдебиеті, Өлеңдер, әңгімелер жинағы
шағармалары ауыз әдебиеті мұраларын кеңінен қамтиды. Сондай-ақ, орыс
халқының классик жазушылары- С.Маршактың Бұл не деген жаңғалақ,
К.Чуковскийдің Кір қоймас тәріздес бала психологиясына сәйкес келетін,
ойлануға мәжбүр етерлік әңгіме-өлеңдері қазақ тіліне аударылып, сол
кездегі бала тәрбиесін жүзеге асыру ісіне үлес қосты.
1947 жылы "Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие жүмысының 4-бес
жылдықтағы мақсаттары мен міндеттері" деген тақырыпта ғылыми-практикалық
конференция өткізілді. Конференцияда үш бесжылдыққа қорытынды жасалды.
Қазақстан жазушылары балаларға, Қазақстанның табиғи байлықтары, Жас
бөбекті қазақтың ою-кесте өнерлеріне үйрету, Қазақ фольклорының тәрбие
жұмысындағы маңызы, т.б. тақырыптарда баяндамалар жасалған.
Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі педагогиканың дамуы
Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтындағы
мектепке дейінгі тәрбие бөлімінің жұмысымен тікелей байланысты. Бұл бөлім
1958 жылы ашылды. Бөлімнің алғашқы меңгерушісі Аэлита Александровна
Анциферова (1958-1964), мұнда үш ғылыми қызметкер Бөшен Баймұратова, Вера
Никифоровна Андросова, Лидия Алексеевна Давиденколар қызмет атқарады. 1966-
1976 жылдары мектеп жасына дейінгі педагогика секторы құрылып, оны Б.
Баймұратова басқарды, 1976-1980 жылдары осы институтта бастауыш білім беру
және мектепке дейінгі әдістемелік бөлімінде аға ғылыми қызметкер міндетін
атқарды. 1980 жылдан бастап сол бөлімнің меңгерушісі болды. 1958-1964 жыл
аралығында мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу,
ана тілінде сөйлеуге үйрету, сөз қорларын дамыту, бала-бақшадағы
нәрестелерді бөбекжайдағы сабақ процесінде тәрбиелеу мәселелері бойынша
ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу нәтижесінде Балалар бақшасында тәрбиелеу бағдарламасының тіл
дамыту, әдеби шығармалар оқу - деген бөлімдері түпнұсқа материалдар
негізінде жасалып, қазақ балабақшалары үшін алғашқы бағдарлама 1964 жылы
іске қосылды.
1965-70 жылдары Ақыл-ой тәрбиесінің психологиялық-педагогикалық
мәселелері деген тақырып бойынша зерттеулер жүргізілді:
Бұл тақырыптарды зерттеуде көзделген негізгі мақсат: балабақшалардағы
тәрбиелеу, білім беру жұмысының жалпы жағдайын; балалардың білім-білік
деңгейін анықтау, озат тәрбиешілердің тәжірибесімен танысу, тиімді әдіс-
тәсілдерді іздестіру, балабақша бағдарламасы мазмұнын жетілдіру, зерттеу
нәтижесіне сүйенілген ғылыми-әдістемелік құралдар дайындау.
2 жастан 4 жасқа дейінгі топтар үшін күн тәртібі, тәрбие жұмысының
күнтізбелік жоспарлары жасалып бағдарламасы жетілдірілді. Аталған еңбек
Мектеп баспасы арқылы (1967-1970) жарияланды.
Зерттеу негізінде А.В.Андросова Развитие интереса к поэзии у детей
старшего дошкольного возраста (1969), Б.Баймұратова Сәбилердің сөздік
қоры мен сөз игеру ерекшелігі деген тақырыптарда диссертация қорғады.
Л,А,Давиденко Нәрестелердің ойыншықтармен қимыл-қозғалыс жасауының
психологиялық ерекшелігі деген тақырыпта монографиялық еңбек жазды.
1971-1975 жылдары мектепке дейінгі тәрбие бөлімінде үш ғылыми
қызметкер-Б.Баймұратова, Г.С.Галеева және Р.М.Жұмағожина жұмыс істеді.
Институттың ғылыми-зерттеу жұмыстары жоспарында бекітілген
мәселеге сәйкес мына тақырыптар зерттелді.
1. Әдеби шығармалар оқу процесінде балалардың ауызша сөйлеу тілін
дамыту (Б.Б. Баймұратова).
Ауыз әдебиеті - адамгершілікке тәрбиелеу құралы; Қазақстанда
балабақшалардың дамуы (1941-1945) (Р. Жұмағожина).
Ересек балаларды азаматтыққа тәрбиелеу (С. Галеева).
Зерттеуде көзделген басты мәселе: балабақшалардағы тәрбие мазмұнын
жетілдіру, оның даму кезеңдеріндегі тәрбие жұмысының қойылысын, балалардың
білім, мінез-құлық дағдыларының қалыптасу деңгейін байқау.
Бұл бағыттағы жұмыс қорытындысында бөлім қызметкері Р.М.Жұмағожина
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы (1941-1945) жайында ғылыми-
монографиялық еңбек жазды. Төрт оқу-әдістемелік құрал, қазақ балалар
әдебиетінің хрестоматиясы, мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету, әдеби шығармалар және тіл дамыту бағдарламасы жасалды.
1976 жылы мектепке дейінгі тәрбие және бастауыш бөлімдері
біріктірілуіне байланысты бөлім ішінде мектепке дейінгі тәрбие жөнінде
ғылыми қызметкерлер тобы құрылды. Онда Б. Баймұратова, Г. Дүкенбаева, М.
Сәтімбекова қызмет істеді. Топтың қызметкерлері 1975-1980 жыл ішінде 6
жастағы балаларды балабақшадағы даярлық топтарда және мектептің даярлық
сыныптарында мектепке даярлау мәселесін зерттеді. Зерттеу жұмысы қалалық
және облыстық (Алматы, Жамбыл, Талдықорган облыстары) балабақшаларда
жүргізілді. Осы зерттеу нәтижесінде 6 жастағы даярлың топтар мен сыныптар
үшін бағдарламалар, оңу-әдістемелік кешені (суретті әліппе, математика,
сауат ашу, тіл дамыту әдістемесі, хрестоматиялар, баланы мектепке дайындау
мәселелері, күн тәртібі, үйдегі еңбек, тіл дамыту, т.б.) жасалып,
тәжірибеге енгізілді.
Маман дайындау барысында М.Т.Тұрыскелдина, Қ.М.Меңдаяқова,
Ж.Ы.Ыдырысова, Т.А.Левченко, Х.Т.Шерязданова, А.Қ.Аймағамбетовалардың
еңбегі зор. Қ.Аймағамбетова 1961-1980 жылдарда Ы.Алтынсарин атындағы
педагогикалық ғылыми-зерттеу институтында алдымен ғылыми қызметкер,
ал соңғы 1970-1980 жылдар аралығында он жыл бойы Мектепке дейінгі тәрбие
мен бастауыш сынып бөлімінің меңгерушісі ретінде зерттеу жұмыстарына
басшылық жасады. Ол 1980-1984 жылдары Қазақтың Мемлекеттік қыздар
педагогикалық институтының Мектепке дейінгі педагогика кафедрасында
доцент, 1984-2001 жылдар аралығында Мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш
білім факультетінің деканы қызметін атқарды. Республикалық көлемде
мектепке дейінгі тәрбие мамандарын дайындауға зор үлес қосты.
1980-1989 жылдары аралығында жедел шешімін табуды қажет ететін негізгі
мәселелердің бірі 6 жасқа қараған балаларды мектепке даярлау еді. Оған
себеп қазақ тіліндегі балабақшалардың аздығынан балалардың көпшілігі
балабақшаға қамтылмай, отбасы тәрбиесінен келетін. Ал, мұндай жағдай 6
жастағы баланы бірінші сыныпта оңыту процесін дұрыс ұйымдастыруға
қиындықтар келтіретінін көрсетті. Сол себепті 6 жастағы балаларды мектепке
дайындау мәселесі қойылды.
Қазақстанның өз алдына шанырақ көтеріп, тәуелсіз ел атануы саяси-
экономикалық, мәдени өмірін жаңарту бағытында түбегейлі жаңартулар енгізуді
талап етті. Осыған орай, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу, білім
беру жұмысын қазақ тілінде іске асыру мәселесін отбасы мен балабақшадан
бастау көзделіп отыр. Өйткені ел өміріндегі ұлы өзгерістерді жемісті де
сәтті іске асыру - қоғам болашағына жауап беретін жан-жақты жетілген,
білімді, парасатты жаңа азамат тәрбиелеп өсіруді көздейді. Бұл мәселе -
баланың нәрестелік шағынан, отбасы, балабақша, мектеп болып бірыңғай
сабақтастықта біртіндеп үздіксіз жүзеге асырылатын ұзақ процесс.
Қазақстанда мектепке дейінгі педагогика кенжелеп дамып келе жатқан
ғылым саласы. Оның себебі, соңғы жылдарға дейін қазақ балаларын
балабақшада, отбасында тәрбиелеу, күнделікті өмірге қажетті қарапайым білім
негіздерін меңгерту, олардың ой-өрісін, дүниетанымын ұлттық бағытта
жетілдіру, өнерге, еңбекке баулу ісіне жете көңіл бөлінбеуі; қазақ тілінде
жұмыс істейтін балабақшалардың аздығы; олар үшін ғылыми-әдістемелік басты
құрал жасауға жете назар аударылмауы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылдың 29 сәуіріндегі №405 ҚР
Білім және ғылым министрлігінің бірқатар мәселелері туралы қаулысына
сәйкес Мектепке дейінгі балалық шақ орталығы құрылды. Оның төрт аймақтық
филиалы Алматы, Шымкент, Қостанай және Семейде ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына және ҚР 2005-2010
жылдардағы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
Мектепке дейінгі балалық шақ орталығы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту жүйесіндегі қызметке талдау жасап, мектепке дейінгі білім сапасын
анықтауда мониторинг жүргізіп, мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің дамуына
ғылыми болжам жасамақ. Сондай-ақ, мектепке дейінгі тәрбиенің тұжырымдамалық
негіздерін, базистік оқыту мен дамыту бағдарламаларын, мектепке дейінгі
тәрбие мен білім берудің мемлекеттік стандарты және оған сәйкес оқу-
әдістемелік кешендерін дайындауға ат салысады. Республика көлемінде
Мектепке дейінгі білім берудің жаңа моделін дамытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері қаланып, ауқымды істер атқарылды.
Қазақстан Республикасының Жоғары білім беру туралы заңының 9-
бабында Жоғары оқу орны мамандарын даярлау ғылым мен білімді ұштастыру,
оқытудың белсенді өдістері мен жаңа ақпараттық технологиялар кешенін
қолдана отырып даярландыру негізінде студенттердің шығармашылық және
тәжірибелік қабілеттерін қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу
арқылы жүзеге асырылады - делінген. Яғни, болашақ мамандарды кәсіби
даярлаудың маңыздылығы жеке тұлғасы мен қызметіне деген осы заманғы
талаптармен сипатталады, мұның өзі жоғары оқу орнының педагогикалың
процесіне жалпы және кәсіби мәдениетті ұдайы көтеріп отыратындай бағыт-
бағдар беру қажеттілігін туғызады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әр жылдардағы
халыққа Жолдауы - әр адамның жан-жақты дамуына мол мүмкіндік жасайтын
мемлекеттік құжаттың бірі. Бұл жолдаудың негізіне түрлі реформалармен қатар
білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеру, әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігу және қоғамымыздың басты байлығы – жас ұрпақты дамыту
мақсатында оның ой-өрісін кеңейтіп, жан-дүниесін байыту, жалпы және
кәсіптік білім алуы үшін мүмкіндіктер жасау туралы мәселелер қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі маңызды өзгерістер
жоғары білімді, білікті педагогтар даярлаудың қажеттілігін көздеп отыр.
Болашақ педагогтарды қоғам талабына сай білімді, ғылымды жан-жақты
меңгерген, терең теория мен тәжірибені ұштастыра алатын білікті маман етіп
даярлау - жоғары мектептің бірден-бір міндеті.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңының 23-бабына жөне Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 бұйрығына сәйкес
Балаларды міндетті мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысы, оның
ережесі және тұжырымдамасының ұсынылуы, балаларды мектепке даярлау бүгінгі
таңдағы ең өзекті мәселе екендігін көрсетеді. Отбасында және балабақшада,
мектеп жанында баланы мектепке даярлау бағдарламаларының (1998,1999,2000),
оқу-әдістемелік құралдарының жарық көруі тәрбиеші-педагог мамандарын
даярлау мәселесінің сан қырына жаңаша қарауды талап етіп отыр.
Соңғы бес жылда мемлекеттік саясат мектепке дейінгі тәрбие саласында
балалардың білім беру бағдарламаларын меңгеруіне және тәрбие мен білім
сапасын көтеру аясын едәуір кеңейтуге мүмкіндіктер берді. Қазіргі кезде
біздің елімізде 175,9 мың баланы қамтитын 1195 мектепке дейінгі ұйымдардың
қызмет ететінін айтуға болады. 2010 жылға дейін Үкіметіміз:
- 23 мың орындық 164 балабақша құрылысын жүргізуді;
- негізінен ауылдық жерлерде Білім беру ұйымдарының базасында 20
мың орындық 800 мектепке дейінгі шағын орталық құруды;
- мектепке дейінгі білім беру жүйесінде даму мүмкіндігі шектеулі
балалар үшін 380 инклюзивті білім беру жөне коррекциялық кабинет ашуды
жоспарлап
отыр;
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі республикадағы
мектепке дейінгі ұйымдар қызметінің нормативтік-құқықтық базасын жасау үшін
аз күш жұмсап отырған жоқ. Қазіргі кезде мектепке дейінгі сәбилерді қолдау
мақсатында Балабақшаға барамыз деп аталатын мемлекеттік жоспар мен Заң
жобасы дайындалып, тәжірибеге енгізілуде.
Мектепке дейінгі сәбилерді қолдауға арналып бөлінетін қаржының көлемі
өсті. Мысалы: бұл мақсатқа 2003 жылы 4553,5 млн. теңге бөлінсе, 2004 жылы
ол 6542,2 млн. теңгеге жетті, ал 2005 жылға 7563,3 млн. теңге жоспарланды.
Республикада 1283 мектепке дейінгі ұйымдар жұмыс істейді. Олардың 179 жеке
меншік, 1104 мемлекеттік ұйымдар. Мектепке дейінгі ұйымдар желісін дамытуға
республикалық бюджеттен 2006 жылға қосымша 1 млд. теңге бөлінген. Мектепке
дейінгі тәрбие саласын ғылыми-әдістемелік және ақпараттық-сараптаумен
қамтамасыз ету және арнаулы мамандар даярлау мәселесі дәл бүгінгідей
деңгейде өзекті болған емес.
Жоғары мектептің мақсаты - қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы
жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір болашақ жас
маманға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен
мүмкіндік беру.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына және ҚР 2005-
2010 жылдардағы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
Мектепке дейінгі балалық шақ орталығы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен
оқыту жүйесіндегі қызметке талдау жасап, мектепке дейінгі білім сапасын
анықтауда мониторинг жүргізіп, мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің дамуына
ғылыми болжам жасамақ. Сондай-ақ, мектепке дейінгі тәрбиенің тұжырымдамалық
негіздерін, базистік оқыту мен дамыту бағдарламаларын, мектепке дейінгі
тәрбие мен білім берудің мемлекеттік стандарты және оған сәйкес оқу-
әдістемелік кешендерін дайындауға ат салысады. Республика көлемінде
Мектепке дейінгі білім берудің жаңа моделін дамытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері қаланып, ауқымды істер атқарылды.
Республикадағы мектепке дейінгі балалар мекемелерінің ашылуы ұлы
көсеміміз В.И.Лениннің есімімен тікелей байланысты. В.И.Ленин 1920 жылы
26 июньде Сібірдің совет мекемелеріне жолдаған хатында: Осы хатты
беруші Путинцев Илья Данилович жолдасқа, өзінің жерінде Семей губерниясының
Павлодар уезінде балалар бақшасын және басқа да сол сияқты мекемелерді
ұйымдастыру үшін барынша жәрдем көрсетілуін сұраймын-деп жазды.
Мектепке дейінгі тәрбиені дамыту, балабақшаларды көптеп ашу мәселесі
қашанда үкіметтің қаулы-қарарларында, мемлекеттік құжаттарда басты назарда
болды. Сонымен бірге бұл мәселеге Н.К.Крупская, Л.А.Давиденко,
Л.С.Выготский, А.С.Макаренко, Э.К.Суслова, В.А.Сухомлинский еңбектерін
арнаған.
Кеңестік дәуірдегі мектепке дейінгі тәрбиенің даму тарихын зерттеу
мәселесі 1950-1990 жылдары кең өріс алды.
М.Р.Рахимованың Очерки по истории дошкольного воспитания в Киргазии
(1917-1967 г.г.), Научно-педагогические основы становления и развития
дошкольного воспитания в Киргизии и перспективы его дальнейшего
совершенствования (1917-1973 г.г.) атты монографиялық еңбектерінде
мектепке дейінгі мекемелердің даму кезендері, балабақшаларда тәрбие жұмысын
ұйымдастыру ерекшеліктері, баланы қоғамдық мекемелерде тәрбиелеудің мақсат-
міндеттері, республикалардағы саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайлар,
онда тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда ұлттық салт-дәстүрлерді ескерудің
ерекшеліктері, қоғамдық мекемелерде тәлім-тәрбие ісін ұйымдастыруда
ұшырасқан қиындықтар, сол кездегі қоғамдық өмір жағдайлары, балаға
үкіметтің қамқорлығы туралы мемлекеттік құжаттар саралана талданған.
Балабақшаларда қалыптаса бастаған озат тәжірибелерді өмірге енгізу
тәсілдері жайлы ғылыми тұжырымдар жасалған .
Біздің елімізде мектепке дейінгі тәрбие, баланы балабақшада тәрбиелеу
жөніндегі ең алғаш еңбекті Нәзипа Құлжанова (1887-1939) жазған Мектептен
бұрынғы тәрбие (алғы сөзін жазған А.Байтұрсынов), Ана мен бала тәрбиесі
деп аталатын педагогикалық еңбектері бүгінгі күні де өз өзектілігін жойған
жоқ.
Қазақстанда балабақшалардың даму кезеңдері жөнінде алғашқылардың бірі
болған Г.П.Охотская Очерки по истории дошкольного воспитания в Казахстане
(1917-1941 ж.ж.) атты диссертациялық еңбегінде республикада Қазан
төңкерісінен кейінгі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, мектепке
дейінгі тәрбие мекемелерінің қалыптасу және даму ерекшеліктерін
көрсеткен.Р.М.Жұмағожина Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балабақшалардың
дамуы (1941-1945 ж.ж.) атты монографиялық еңбегінде соғыс жылдарындағы
балабақшалардың дамуы мен онда жүргізілген жұмыс мазмұнына тоқталған.
Қ.Меңдаяқованың Развитие дошкольного воспитания в сельской местности
Казахстана (1958-1980 г.г.) атты жұмысында селолық балабақшалардың дамуы
мен ондағы оқу-тәрбие жұмыс мазмұны зерделенген және олардың іс-
тәжірибелері талданып, қорытындыланған.
Сонымен қатар бұл мәселеге Б.Б.Баймұратова өз зерттеу жұмысында
біршама тоқталған, яғни онда республика аймақтарында 1920 жылы ашыла
бастаған қазақ тілінде жұмыс істейтін, кейіннен Алматы қаласында ашылған
балабақшалардың материалдық базасы және олардың мамандармен, оқу-
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі туралы ғылыми тұжырымдар жасаған
XXI ғасырдағы білім берудің жаңа технологияларының енуінің даму
мәселесі мен стратегиясы – үшінші мың жылдықта еліміздің дамуының негізгі
құралы – саяси құрылыс, экономика, меншік формалары, әскери күште емес,
мемлекет пен адамзаттың негізгі даму қарқыны ғылым мен білімде жатыр. Бұл
әлемдегі білім беру жүйесін түбегейлі қайта құруды, еліміздегі тәрбиелік-
білім мекемесінің жаңаша пайда болуын талап етеді.
ТМД елдеріндегі, оның ішінде Қазақстан Республикасындағы білім
берудегі өзгерістер XXI ғасырдың даму қарқынына негізделу мақсатында
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы (1999), Қазақстан Республикасы
білім беру жүйесінің 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы (2004) мазмұндары
анықталған.
Білім туралы заңда: Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау – деп атап көрсетілген.
Педагогикалық парадигмадағы негізгі идеялары мектепке дейінгі
педагогикадан андрогогикаға дейінгі ғылыми саланың шешетін, баланың дүниеге
келуінен қартайғанға дейінгі тәрбие мен білім берудегі үздіксіздігін және
сабақтастығын қамтамасыз ету міндетін шешу болып табылады. Бұл мәселені
шешудегі жолдың бірі – өткен кезеңдердегі республикадағы білім ұсыну және
мектепке дейінгі тәрбие тарихын тереңінен зерттеу. Қазақтың және
Қазақстанның басқа халықтарының бай тарихи-мәдени және тарихи-педагогикалық
өткендерін зерделеу білім беру жүйесін және тәрбие мәселелерін одан әрі
жетілдіру бойынша жұмыстарға пайдаланылуы қажет.
Тарихи кезеңдердегі оңды іс-тәжірибелерді зерделеу, олардың бүгінгі
күнге жарамдысын табу және іс-жүзінде пайдалану дамудың іргетасы болары
анық. Тарихи-педагогикалық зерттеулерді жүргізуде көп қырлы және күрделі
мәселенің тарихы мен өзара қарым-қатынасы үлкен мәнге ие. Қазіргі кезеңдегі
жетістіктерді өткен тарихқа қарсы қоюға болмайды. Қазіргі жағдайлар,
бүгінгі күнгі оқиғалар кешегі өткенмен диалектикалық байланыста олардың
шекарасы салыстырмалы түрде қарастырылуы керек. Мектепке дейінгі тәрбиенің,
педагогикалық ойдың дамуының қазіргі жолын түсіну мен дұрыс бағалау өткен
тарихты, оның даму тенденциясын, үдерістердің заңдылықтары мен
өзгешеліктерін, олардың тарихи қалыптасуын, даму прогресінің кезеңдері меп
ерекшеліктерін талдау, жинақтау, салыстыру арқылы орындалады. Тарихи-
педагогикалық зерттеу практикасы негізінде, педагогикалық құбылыстар мен
жүйенің толық қалып-бедерінің көрінуі мен пісіп жетілуін, қалыптасуын
аңғаруға тарихи көзқараспен өткеннің болмыс бітімін анықтауға болады.
Әсіресе, Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің дамуына,
балабақша желісінің кеңеюіне, мектепке дейінгі тәрбиенің ғылыми бастамасын
әзірлеуге Назипа Құлжанова (1887-1934) үлкен үлес қосты. Мектептен бұрынғы
тәрбие, Ана және бала тәрбиесі (1927) және т.б. танымал еңбектердің,
мектепке дейінгі тәрбие және басқа да қоғамдық-педагогикалық мәселелер
бойынша мақалалардың авторы. Олар кезінде педагогикалық құбылыстар мен
үдерістердің дамуына оң ықпал етті.
Қазақстанда балабақшалардың тарихи кезеңдердегі даму мәселесіне ғылыми-
зерттеу жұмыстарын арнаған С.Ғ.Бәтібаева, Қ.Меңдаяхова, Г.Ж.Меңлібекова,
О.А.Михалькова, Г.П.Охотская, М.Т.Тұрыскелдина, Н.И.Храпченкова педагог-
ғалымдар болды. Зерттеу жұмысындағы назар аударарлық белгіленген
кезеңдер: мектепке дейінгі мекемелердің оқу-материалдық базаларының күшею
және тәрбие үдерісінің жетілдірілу; 6 жастан балаларды мектепке оқуға
әзірлеу кезеңдері болып табылады.
Біздің зерттеу еңбегіміз үшін М.Р.Рахимованың,
Е.Г.Андрееваның, Г.П.Охотскаяның, М.Жумағожинаның,
Қ.Меңдіаяхованың,Н.И.Храпченкова-ны ң ғылыми еңбектерінің маңызы жоғары.
М.Р.Рахимова мен Е.Г.Андрееваның зерттеулерінде ТМД елдеріне тән болып
келген Қырғыз және Белорусь республикаларындағы тарихи кезеңдердегі
мектепке дейінгі мекемелердің даму кезеңдері, олардағы тәрбие жұмысын
ұйымдастыру ерекшеліктері, мектеп жасына дейінгі балаларды қоғамдық
мекемелерде тәрбиелеудің мақсат-міндеттері, республикалардағы саяси-
әлеуметтік, экономикалық жағдайлардың тәрбие жұмыстарымен себеп-салдарлық
байланысы, ұлттык салт-дәстүрлердің ескерілуі, мектепке дейінгі мекемелерде
тәлім-тәрбие ісін ұйымдастырудағы қиындықтар мен жіберілген кемшіліктер,
тарихи кезеңдердегі халықтың өмір сүру жағдайы, балаларға үкіметтің
қамқорлығы және олардың аналарына берілген жеңілдіктер зерделенген. Олардың
негізінде балабақшаларда қалыптаса бастаған озат тәжірибелерді жүзеге асыру
әдіс-тәсілдері туралы ғылыми тұжырымдар әзірленген.
Республикамызда ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің жедел дамуымен
байланысты мектепке дейінгі мекемелер жүйесінің тез қарқынмен өрістеуі орын
алды, балабақшалар ашылды. Ұлы Отан соғысы жылдары тылдағы негізгі еңбек
жүгі әйелдерге түскендіктен, қала мен ауылдық жерлерде балалардың мектепке
дейінгі мекемелерінің әртүрлі типтерінің саны бірден артты. Соғыстан
кейінгі жылдары мектепке дейінгі тәрбие жедел дамыды. Осы жағдайларда
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында жұмысшы күшінің басым бөлігін әйелдер
атқарды. Осы әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу –қоғамдық өндіріске
әйелдерді тарту – мектепке дейінгі балалар мекемелерінің, интернат типтегі
мектептік мекемелердің жетіспеушілігіне әкеліп соқтырды. Қазақстанның
әсіресе, Оңтүстік өңіріндегі ауылдық жерлерінде жағдай шамалы жақсы болды.
Қазақ халқының ортасында әлі де болса ұлттық дәстүрлер сақталып, ата-
әжелері әке-аналарынан немерелерін қамқорына алып, тәрбиелеуге алды.
Сондықтан да мектепке дейінгі мекемелердің жетіспеушілігі кедергі болмай,
мұнда ауыл шаруашылығы өндірісінің жұмыс жасауына және оған әйелдердің
қатысуына мүмкіндік туды.
XX ғасырдың 50-жылдары ғылыми-техникалық прогресс еліміздегі барлық
индустриальдық шаруашылықтың дамуы білім беру саласына ықпалын тигізді. Осы
кезеңде үздіксіз білім беру жүйесін құрудың жалпы реформалық бағыты
қалыптастырылды. Мұндағы басты мақсат білім берудің әртүрлі сфераларына
мемлекеттік ықпал етуді күшейту, олардың сұраныстарын қамтамасыз етуін
жетілдіру болды. Мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы негізі болып табылатын
бірыңғай қоғамдық тәрбиелік-білім жүйесін елімізде құру, балалардың және
жастардың жан-жақты дамуы үшін потенциалдық мүмкіндік алып келді.
XX ғасырдың 50-жылдары ортасында Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие
жүйесінде бірқатар кемшіліктер болды. Көптеген балалар бақшасының бөлмелері
санитарлық-гигиеналық талаптарға және мөлшерлерге сәйкес болмады.
Сондай-ақ, мектепке дейінгі мекемелер қызметкерлерінің кәсіби даярлық
деңгейіне қойылатын талаптар едәуір өзгерістерге түсті. Сондықтан да маман
кадрлар даялау қажеттілігі күн тәртібінен түспеген күрделі мәселеге
айналды.
Бұл кезеңдегі балабақша балаларының тәрбиелік іс-әрекеттері
тәрбиешілерге тікелей байланысты болды. Оның ішінде кіші топ
тәрбиеленушілерін тамақтануда ұқыптылық, өзбеттерінше киімдерін киініп,
шешуіне, қолдарын жууға. т.с.с. жақсы әрекеттерге тәрбиеледі. Үлкен топ
балаларын мәдениетті әрекеттерге, сыпайылыққа, өзіндік қызмет
етуте төрбиелеуге жеткілікті көңіл бөлінді. Балабақшаларда негізінен
Тәрбиешілердің басшылығына арналған нұсқаулыққа сәйкес
тәрбие жұмыстары жүргізілді.
Тәрбиешілердің жұмыстарын ұйымдастыру мен бақылау төмендегіше жүзеге
асырылды:
а) топтың күн бойына және олардың жекелеген сабақтарына қатынасу;
б) өткізілген сабақтарды талдау;
в) балалармен жүргізілген жұмыстағы тәрбиешілердің қолданған
төсілдері мен әдістерін зерделеу;
г) жұмысты жоспарлау және есепке алу, сабаққа дайындалу және сабақты
өткізу мәселесі бойынша практикалық көмек көрсету;
д) балабақша қызметкерлерімен педагогикалық мәжілістер дайындау және
өткізу;
Облыстық балабақшаларда педагогикалық мәжілістер ай сайын өткізілді
және төмендегідей мәселелер талқыланды:
а) жаңадан келгендермен жұмыс және оларды балалар ұжымына тарту;
б) отбасымен балабақша жұмысы;
в) балабақша балаларында еңбексүйгіштікті тәрбиелеу;
г) Есеп бөлімі бойынша балалармен өткізілетін дидактикалық ойындар;
д) сабақтарда балалармен өткізілетін жеке ойындар;
е) балалардың сурет салу, желімдеу бойынша көрнекілік құралдары;
ж)ана тілі бойынша сабақтардағы балалардың іс-әрекет түрлері;
и) қоршаған ортамен таныстыру;
з) тілді дамытудағы сөздер мен картиналардың рөлі;
к) қозғалысты ойындар;
л) балаларды мектепке дайындау және т.б.
1957 жылдан бастап бюджеттік және ведомоствалық балабақшалардың саны
арта бастады. Ол балабақшалардағы тәрбие жұмыстарының ұйымдастырылуында
басшылыққа алынатын іс-шаралардың өз дәрежесінде болғандығын көруге болады.
Педагогикалық кеңестерде төмендегідей әдістемелік баяндамалар
тыңдалды:
1. Балалармен өткізілетін сабақтардың шама жетімділігі мен реттілігі.
2. Ертеңгілік гимнастиканы өткізу.
3. Жаздық алаң жабдықтары бойынша балабақшадағы жұмыстар.
4. Ата-аналармен жұмыстар.
5. Төменгі топтағы балалардың тіліндегі ақауларды түзету және т.б.
Балалармен тәрбиелік жұмыстар ана тілі бойынша бағдарламаға сәйкес
жүргізілді. Балаларға әртүрлі ертегілер оқылып, олардың мазмұны балалардың
таным түсініктеріне сәйкес түсіндірілді.
1959 жылдың 28 наурызында Қазақ ССР-інің Жоғарғы Кеңесі Мектептің
өмірмен байланысын нығайту және Қазақ ССР-інде халыққа білім беру жүйесін
онан әрі дамыту туралы заң қабылданды. Бұл заң кеңес мектебінде
жасөспірімдерді өмірге, қоғамдық пайдалы еңбекке дайындаудың, жалпы және
политехникалық білім беруді одан әрі жетілдірудің басты мақсатын айқындады.
Толық емес орта мектепте оқу сегіз жылға дейін ұлғайтылды. Осыған
байланысты өмірге балаларды қоғамдық-педагогикалық іс-әрекетке даярлаудың
алғашқы сатысы мектепке дейінгі тәрбиеге деген талап күшейді. 1959 жылы
Үкіметтің Мектепке дейінгі балалар мекемесін одан әрі дамыту, мектеп
жасына дейінгі балалардың тәрбиесін және дәрігерлік қызмет көрсетуді
жақсарту бойынша шаралар туралы қаулысын қабылдағаннан кейін Оңтүстік
өңірде (Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстарында) мектепке дейінгі
мекемелерді қаржыландыруға ірі қаржы жұмсалды, мектепке дейінгі тәрбие
жүйесінде ведомоствалық бытыраңқылық жойылып, ясли-балабақша біртұтас
кешенін ұйымдастыру мүмкіндіктері қарастырылды.
Оны мына мәліметтен көруге болады. 1959 жылы республика бойынша 21
қазақ балабақшасы жұмыс жасады, олардағы балалардың саны 273 бірлікті және
10 топты құрады. 1958 жылмен салыстырғанда балабақшалар желісі 5 бірлікке
өсті және 8 топқа артты, 63 бала толықтырылды. Қазақ тілді балабақшаларда
ағарту министрлігі тарапынан қазақ тілінде жарық көрген Бағдарламалық-
әдістемелік нұсқауды басшылыққа алды.
1950-60 жылдар Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің дамуындағы
бетбұрыс кезеңі басталды. Оңтүстік өңірде осы жылдары мектепке дейінгі
мекемелердің типологиясы анықталды, олардың желісі едәуір кеңейді, балалар
саны артты. Ясли мен балабақшаларды бірыңғай тәрбие мекемесіне біріктірудің
есебінен тәрбие жұмыстарының сапасын жақсартудың болашағы белгіленді.
Сондай-ақ, мектепке дейінгі тәрбие үздіксіз білім берудің бірыңғай
жүйесінде басты құраушы және алғашқы буын болғандықтан, көбіне мектеп
қызметін және басқа да оқу орындарының жұмысының нәтижесін айқындады.
Мектепке дейінгі тәрбие жүйесі қоғамның әлеуметтік саласында кем дегенде 3
түрлі қызмет атқарады. Біріншісі, халыққа білім беру жүйесінің негізгі
қызметіне сай ақыл-ой мен дене еңбегі дағдыларын ерте жастан жедел
қалыптастыратын жеке адамды жан-жақты дамытуға мүмкіндік жасалады. Екінші
қызметі, мектепке дейінгі халыққа білім беру жүйесінің бөлігі – бастауыш
мектепке өтудің оңтайлы жағдайын қамтамасыз етуге, балаларды жүйелі,
мақсатты бағытталған оқытуға тартуға жағдай туғызылуы. Үшінші қызметі,
балаларға қамқорлық жасауды өз міндетіне алумен қатар, олардың ата-
аналарының қоғамдық өндіріске толық мәнді қатысуына жағдай жасайтын сипатқа
ие болуы.
Мектепке дейінгі тәрбиенің жалпы жедел дамуына қарамай ұлттық
балабақшаларды ашуда қиындықтар туып отырды. Республикада қазақ тілінде
оқытатын барлығы 16 балабақшалар және басқа мектепке дейінгі балалар
мекемесінде арнайы орта және жоғары білімді мамандардың жетіспеуі, оқу
құралдарының тапшылығы әсіресе, Оңтүстік өңірде ерекше байқалынды. Оқу
құралдары тек орыс тілінде жазылып таратылды. Олар екі топқа бөлінген
небәрі 489 жергілікті ұлт балаларына қызмет керсетті. Балалар бақшасы
жүйесінің дамуымен қазақ тілді балалар бақшасын одан әрі дамыту
қанағаттанғысыз жағдайда қалды. Басқа ұлыстың балалары үшін де – неміс,
корей, ұйғыр және т.б. ана тілінде балабақшасының болмауы, ұлттық саясаттың
бұзу салдары болып табылады.
ХХғ.60-жылдарына дейінгі кезеңдегі Республикамыздағы балабақшалардың,
оның ішінде қазақ тілді балабақшаларының сан жағынан баяу дамуының
себептері:
- қаражаттың жеткіліксіздігі, арнайы балабақша үйлерінің жоқтығы;
- ата-әжелерінің әке-шешесінен баласын (немересін) өз қолына алып,
отбасында тәрбиелеуі;
- одақ кезінде жүргізілген саясат салдарына байланысты ата-аналардың
балаларын қазақ балабақшаларына беруге ықылассыздығынан демекпіз.
1959 жылғы 31-тамыздағы Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық
Комитеті, Республика Министрлер Кеңесі қабылдаған №790 Мектепке дейінгі
мекемелерді одан әрі өрістету, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу
және оларға медициналық қызмет көрсету ісін жақсарту шаралары туралы
қаулысы 1960 жылдан бастап, жалпы мектепке дейінгі мекемелердің қарқынды
дамуына игі әсерін тигізді. Қабылданған қаулыға сәйкес тұрғызылуы тиіс
балабақша үйлері КСРО Мемлекеттік құрылыс мекемесі бекіткен нормативке,
типтік жобаға сәйкес, жергілікті аймақтық ауа-райы мен орналасу аудан
ерекшелігімен салыну керектігі көрсетілді. Оңтүстік өңірлерде ясли-
балабақшаны ұйымдастыру жұмысы халық ағарту бөлімдеріне, колхоздарға,
совхоздарға және өндірістік кәсіпорындарына жүктелді. Ашылатын мекемелердің
арнайы және бейімделген бөлмелері анықталды. Оның ішінде әр топ жас
ерекшелігіне сәйкес ұйықтайтын, сабақ жүргізетін, ойнайтын, дәрігерлік,
музыка, денешынықтыру жаттығуларын өткізетін бөлмелер, алаңдар арнайы
жабдықтармен жабдықталған, көгалдандырылған болуы керектігі көрсетілді.
Аталмыш қаулы негізінде мектепке дейінгі мекемелердің, балабақшалардың
материалдық базалары едәуір жақсарды. Сондай-ақ, мектепке дейінгі
мекемелерде қызмет ететін мамандар даярлау мәселесіне көңіл бөліне бастады.
XX ғасырдың 60-жылдарындағы ясли мен балабақшаның біріктірілуі
бірыңғай педагогикалық талап қою нәтижесі тәрбие жұмысының жақсаруына
әсерін тигізіп, балаларды яслиден балабақшаға аудару сияқты кезекті
мәселелерді, ұйымдастырушылық жұмыстарды оңай шешуге мүмкіндік туғызды. Осы
жылдары Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие жүйесін дамытуға айтарлықтай
ықпал етуші шарттар мен факторларды талдау мамандар арасында қызығушылық
тудырады. Сонда да болса, соғыстан кейінгі жылдары халыққа білім беруді
қаржыландырудың қалдық принципі балабақшалардың жетіспеушілігіне, оларды
мардымсыз материалдық бұйымдармен қамтамасыз ету сұраныстарын туғызды. Бұл
тығырықтан шығуда, әсіресе қалаларда өнеркәсіп мекемелері жанынан
балалардың мектепке дейінгі мекемелері құрылып, бұлардың халыққа білім беру
органдарынан өзгешелігі материалдық жағдайы анағұрлым жақсы болды. Ал,
ауылдық жерлерде балабақшалардың жағдайы мардымсыз еді.
Осы кезеңдері Қазақстанда бірқатар ірі әлеуметтік-экономикалық жобалар
шешімін тапты.
Бұл кезең республикамыздағы тың игеру мерзімімен сәйкес келді.
1960 жылы Қаз КСР Министрлер Кеңесі Қаз КСР оқу-ағарту Министрлігі
ұсынған Біріктірілген мектепке дейінгі мекемелер және типтік штаттар
туралы Ережені бекітті. Аталған Ережеге сәйкес балаларға арналған ясли-
бақшаларды ұйымдастыру халыққа білім беру бөлімдері, өнеркәсіп
өндірістерге, мекемелерге, колхоздар мен совхоздарға жүктелді. Барлық ясли-
балабақшалар ведомостваларға қарасты болғандықтан, олардағы оқу-тәрбие іс-
әрекеттеріне басшылық және бақылау халыққа білім беру бөлімдеріне жүктелді.
Ясли-балабақшалар арнайы тұғызылған немесе әрбір жас топтары үшін
оқшауланған қажетті бөлмелері, бір-екі топқа жеке есігі, медициналық
кабинеті арнайы музыкалық және дене тәрбиесі сабақтары үшін залы бар
жабдықталған бөлмелер болғанда ашылуы қажет болды.
1960 жылдың өзінде жалпы 4847 адам саны бар 115-тен артық балалар
комбинаттары ясли-бақша біріктірілді және жыл бойына жұмыс жасады.
Қазақстандағы мектепке дейінгі мекемелер желісінің ерекше
айырмашылығы, олар мекемелердің қаржыларына тұрғызылды және 70 министрлік
пен ведомоствалардың қарамағында болды. 1961 жылы Қаз КСР Министрлер
Кеңесінің қаулысына сәйкес әртүрлі ведомостваларға қатысты барлық
балабақшалар және ясли-бақшалар оқу-ағарту Министрлігінің басшылығымен
жүргізілді. Бұл құжат авторларының ойы бойынша, олардың жұмысына бірыңғай
педагогикалық басшылық және бақылауды, олардың желісін жоспарлауды және
дамытуды, балалар тәрбиесінің бірыңғай жүйесін әзірлеуді және ендіруді,
тәрбиешілерді даярлау және біліктілігін көтеруді, оқу-әдістемелік
әдебиеттермен жабдықтауды қамтамасыз ету қажет болатын. Дегенмен
практикада, өмірде бұл болған жоқ. Мектепке дейінгі мекемелерді оқу-ағарту
Министрлігінің қарауына беру қажетті қаржы құралдарының болмауынан, олардың
қаржылық-материалдық қамтамасыз етілуі күрт нашарлады. Осыдан басқа халыққа
білім беру органдары жұмысшылардың балаларын ясли-бақшаға қабылдау
жөніндегі мекемелердің талаптарын қанағаттандырмады. Кадрларды дайындау
ұзақ уақытты талап ететін болғандықтан, тәрбие және әдістемелік жұмыстар
жақсармады, олардың қосалқы құрамда қоры болмады. Оқу құрал-жабдықтары
қазақ тілінде аударумен шағын тираждармен және оқу материалдары Ресей
табиғатына, тұрмыс-тіршілігіне негізделген болғандықтан ұлттық тәрбие
беруге ешқандай мүмкіндік болмады. Сонда да болса, Оңтүстік өңірде қазақ
ұлты топтасқандықтан жергілікті халықтың тұрмыс-салтына, шаруашылығына,
салт-дәстүріне негізделген тәрбие шаралары ұйымдастырылып тұрды. Бұндай
мүмкіндік еліміздің басқа өңірлерінде тек орыс халқының тіліне, діліне,
салт-дәстүріне бейімделген тәрбие жұмыстары тыңғылықты ұйымдастырылды.
1960 жылы КСРО Мемлекеттік құрылыс мектепке дейінгі мекемелердің
құрылыс нормалары мен есептік көрсеткіші бекітілгеннен кейін колхоздар мен
совхоздардың, өнеркәсіп мекемелерінің өз қаражатына балабақша мен ясли
салуына рұқсат берілді. Оларды әдістемелік әдебиеттермен, оқу-
көрнекі құралдармен, ойыншықтармен, жиһазбен қамтамасыз етуді жақсарту
қажеттілігі белгіленді. Министрліктер мен ведомстваларға мекеме салаларының
тұрғын үй салуға белінген қаржы есебінен балалардың мектепке дейінгі
мекемелерін салуға рұқсат берілді.
Осыған байланысты облыстық халыққа білім беру бөлімдері және
ведомоствалары мектепке дейінгі Оңтүстік мекемелерде участоктарды
көгалдандыру және оларды күтуге жақсы жағдай жасау, бақшаның тұрмыстық
жағдайын жақсарту, оқу жабдықтарын және құрал-саймандарды, көрнекі
құралдарды, ойыншықтарды алу және т.б. бойынша үлкен көлемді жұмыстар
жүргізді
2-лекция
Қазақ ағартушыларының педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы және
дамуы
1.Ш.Ш.Уәлихановтың көзқарасы, А.Құнанбаевтың Ы.Алтынсариннің
педагогикалық ой-пікірлері.
Шоқан Уалиханов – ұлы ағартушы – демократ, қазақтың ғұлама ғалымы,
шығыстанушы, тарихшы, этнограф, фольклорист Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов қазақ
мәдениеті мен әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Аса дарынды қазақ
халқының ғалымы және ағартушының өмірі мен қызметі ерекше таң қалдырады.
Өзінің қысқа өмірінің ішінде ғылым саласында орасан зор табыстары сол
кездегі өзінің орыс достары мен жолдастарын, орыс ғалымдарын таң қалдырды.
ХІХ ғасырда біздің отандық ғылым үшін Ш.Уалихановтың мәні ерекше
белгілі болғандығы туралы академик Н.И.Веселовский былай деп жазды: ...Шоқан
Уалиханов шығыстану әлемінің үстінен құйрықты жұлдыздай жарқ ете қалды.
Орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдарының бәрі де ерекше бір құбылыс деп
танып, одан түрік халықтарының дағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар
ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп
кетті. Бұл Шоқанға берілген жоғары баға болып табылады.
ХІХ ғ.60-жылдарындағы Ресейде қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың, орыс
педагогикасының озық идеялары Шоқанның ағартушылық көзқарасына тікелей
ықпал етті. Шоқан арнайы педагогикалық еңбектер жазбаса да, оның қоғамдық
және ғылыми еңбектері ағартушылық сиптта болды. Ол білімі мен мәдениеті
озық елдерден үлгі -өнеге алуға, әсіресе, орыстың ғылымын, мәдениетінен
үйренуге шақырды.
Ол өз елінің оқу-ағартушы мен ғылымын дамыту үшін күресті. Қазақ
халқының мәдениет пен экономика саласында артта қалуына қатты қынжыла да
қинала ой жіберіп, халық бұқарасын сол азаптан арылту жолында талмастан
үлкен жұмыс жүргізді.
Ш.Уәлихановтың оыс-қазақ мәдени-педагогикалық байланысының тарихындағы
өшбес еңбегі сол - ол орыстың озат білімі мен ғылымын таратушы,
насихаттаушы болды, артта қалушылық пен надандыққа қарсы күресті.
Шоқан Уәлиханов ағарту мәселесінде орыстың революциялық-демократиялық
педагогикасының бағытына жақын болды. Оның ойынша, мектептер ұйымдастыруда
тәрбие мен білімнің халықтығы қағидасына сүйену қажет. Тілмаштар мен билеп-
төстеуші чиновниктер әзірлейтін мектептердің орнына еуропалық ғылым мен
гуманизмді таратушы болатын мектептер мен тәрбие жүйесінің ұйымдастыруды
арман етті.
Шоқан қазақтар арасында орыс білімін, оның ғылымы мен өнерін таратудың
тиімді шаралары үшін күресті. Ол Қазақстанда нағыз шынайы білімдер ұясы
болатындай мектеп түрлерін ұйымдастыруды талап етті. Тек ақиқат білім ғана
күдіктерден құтылуға жәрдем етіп, өмірмен материалдық әл-ауқатты бағалауға
үйретеді, - деді ол.
Халықтық тәрбиенің жаңа жүйесін ойластыра отырып, Шоқан ең алдымен жас
өспірімдерді ғылым мен техниканың табыстарымен, дүние жүзі мәдениетінің бай
қазынасымен таныстыра алатындай діннен бөлген дүниежүзілік білімдерді
енгізуді жақтады.
Қазақтар мен Орта Азия халықтарының артта қалуының басты себебі –
Ш.Уәлихановтың пікірінше, монархиялық тәртіп пен ислам діні.
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының болашағы мистицизмге де, аскетизмге де
емес, тек өркениет пен оқу-ағартудың табыстарына байланысты деп білді.
Өзінің бұл талаптарын ол Даладағы мұсылмандық деген мақаласында
негіздеді.
Шоқан Уәлиханов орыс ғылымы мен педагогикасындағы халықтық және ұлттық
қағиданы негізге ала отырып, қазақ ағартушыларының ішінен бірінші болып, өз
елінің табиғатын, тарихын, өмірі мен мәдениетін зерттеуге баға жетпес үлес
қосты. Шоқан еңбегінің тағы бір өзіндік өзгешелігі - өз елін орыс
жұртшылығына таныстырып, екі халықты жақындастыруға тырысты. Сол
халықтардың достығының, бауырластығының және өзара толық түсінушілігінің
дамуына жағдай жасауды ойлады.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы мен ағартушылық қызметі
(1841-1889)
Ы.Алтынсарин аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша
ақын, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының мәдениет
пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың демократиялық
мәдениеті мен өнерінің бір сыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айқын
жол ашып, баянды негіз жасады.
Жан-жақты талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт сынынан мүдірмей
өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз Отанын шексіз сүйіп,
оған бүкіл жан тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып
табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ мәдениетінің тарихында айқын
іздерін қалдырса, қазірде сол асыл да абзал ерекшеліктерін өз бойында толық
анықтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзатпен бірге
жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес иделарды көтереді. Сондықтан олар арада
бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан, әрбір жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан
қол созып, жол болсын айтып тұрғандай болады, уақыт өткен сайын биіктей,
мән-маңызы қадір-қасиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында
Ы.Алтынсарин дәл осындай, үркердей саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің
бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын
ғасырлар бойы езіп келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып,
өнер-білімді, мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Омарханұлы Әуезов Ыбырай
Алтынсарин туралы былай жазды: Ыбырай орыстың мәдениет мектебін танымаса,
Ушинский бастаған педагогикалық жаңалықтарды білмесе, орыстың адамгершіл,
прогрессшіл классикалық әдебиетінің нәрінен қорек алмаса, Ыбырай болмас
еді... Ыбырай да сол бір бағытта болумен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы,
әлеуметтік-қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде Шоқанға да, Абайға да
ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп,
қоса білді. Сөйтіп, ол екеуі де істеген тың тарихтың ұзақ өрісі бар, зор
келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі
ақын, әрі сол кездегі Ресейде батыл жаңалық жасап, бұратана елдер үшін
тың үлгідегі мектеп ашушы. Қазақтың ең алғашқы мәдениетті мектебін жасаумен
қатар, жазушылық пен оқытушылықты ол аса шебер өнерлі түрде қабыстырушы.1
Кезінде қазақ ха лқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды.
Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қосқан үлесі мен еңбегі орасан зор.
Қазақ халқының талантты ұлдарының бірі Ыбырай Алтынсарин – аса көрнекті
ағартушы-педагог, этнограф ғалым, ақын әрі жазушы, жаңашыл педагог болған
адам.
Ы.Алтынсариннің сан салалы қызметі мен өмірі жайлы сақталған деректер
мен материалдар өте көп, олардың дені ағартушының өз қолынан шыққан.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында Орта жүздің
қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысының Затобол ауданы). Әкесі
1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады да, жас Ыбырайды атасы,
белгілі би Балғожа Шаңбыршыұлы тәрбиелейді.
Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, заманының алдыңғы қатарлы адамы
еді: ол өз заманының жайын тез байқады. Ендігі үміт артта, ескіде емес,
алды, жаңада екенін, Ресей өкіметінің саясатына ыңғайланып, орыс
мәдениетінен азық алудың қажет екенін аңғарды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі қазақ даласын
бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа әдісін қолдана бастады: қазақ
балаларына арнап мектептер ашуға кірісті. Патша өкіметінің бұл мектептерді
ашқандағы мақсаты мектеп туралы ережеде ашық айтылған: Мектеп құрудағы
басты міндет – шекарадағы басқару ісін атқара алатын адамдарды
сұлтан – ел билеушілердің, ордаға аралық бастықтардың ісін жүргізе
білетін және айрықша қызметтерді атқара алатын адамдарды дайындау деп
жазылған.
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор қаласында ашылды,
оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі тоғыз жасар Ыбырай болды.
Ыбырай бұл мектепті жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Ыбырай ерекше зерек,
ерекше талантты болған.
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арнаған мектеп ашумен бірге онда қызмет
істейтін, балаларды оқытып, тәрбиелейтін кадрларға, атап айтқанда,
мұғалімдерді даярлауға аса зор мән берген. Ол мектептегі ең басты тұлға –
мұғалім деп есептеген. Жақсылап салынған мектеп үйі, болуы мүмкін, тамаша
жазылған оқу құралдарын да табуға болады. Бірақ бұлардың жақсы мұғалімсіз
берері шамалы деп есептеген.
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын,
әсіресе, Ушинскийдің педагогикалық мектебінің жаңалықтарын шығармашылық
жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашушы,
жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісінде әрқашан адамгершілік туын
көтеріп, көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның
тамаша өлеңдері мен әңгімелері бар. Бірақ ол – ең алдымен ағартушы педагог.
Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның негізгі мақсатына – сол ағартушы
педагогтік істеріне бағынған. Әңгімелері мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне
арнап, оқу құралдары мен оқулықтары үшін жазған.
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің, Толстойдың
педагогикалық озат пікірлерін, тағы басқа да материалдарды қорыта отырып,
Ы.Алтынсарин – Қазақ хрестоматиясы (1879 жылы) мен Қазақтарға орыс
тілін оқыту жөніндегі бастауыш басшылық деген екі кітабын жазды. Бұл
еңбектер кезінде қазақ халқының мәдениетінің тарихында аса зор оқиға, үлкен
ғылыми табыс ретінде жарыққа шығуы өз кезінде қазақ халқы үшін сирек
кездесетін тамаша жаңалық болды.
Ы.Алтынсариннің шығармашылығына Н.Ф.Бунаков және Н.А.Корфтің жүйесімен
Ресейде құрылған бастауыш халық мектептерінің тәжірибесінің жемісті ықпалы
болды. Ы.Алтынсарин оқу жоспарларын және бағдарламаларын жасауда оқыту мен
тәрбиенің дидактикалық және әдістемелік тәсілдерді қолдануда оның пайдалы
тәжірибелерін пайдаланды.
Қазақ хрестоматиясымен жұмыс істеу барысында Ы.Алтынсаринге
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық көзқарасы мен оның Балалар әлемі, сонымен
қатар Л.Н.Толстойдың, И.И.Паульсонның, Н.А:Карфтің және басқалардың
оқулықтар жасаудағы тәжірбиесінің әсері орасан зор болды.
Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім беруде біршама қадамдар
жасады. 1887 жылы Ырғызда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz