Шоқан Уәлиханов (Мұхаммед-Қанапия)

1 Шоқан Уәлиханов
2 Шоқанның, кадет корпусына кірген жылдары

Шоқан Уәлиханов (дұрыс есімі — Мұхаммед-Қанапия, ал Шоқан — анасының еркелетіп қойған аты) 1835 жылы ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде туған. Бұл деректің растығын СССР Сыртқы істер министрлігінің архивындағы Шоқан Уәлихановтың қызметі жөніндегі формулярлық тізім дәлелдейді. Нақ осы дерек басқа ресми документтерде де кездеседі. Мысалы, Шоқан Уәлихановты Орыстың географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайларда толтырылған анкеталық мәліметтерде 1835 жылы туған деп көрсетілген.
Шоқан 1837 жылы туды деген жаңсақтықты Г. Н. Потапин арада көп жыл өтіп, жастық шақтағы әсерлері ұмытыла бастаған кезде және документтерден анықтамай ойдан жазған естеліктерінде енгізген. П. П. Семенов-Тяншанскийдің Шоқан Уәлихановты еске алып, қырық-елу жылдан кейін жазған естеліктер жөнінде де осыны айтуға болады. Өзінің бұл естеліктерінде Шоқанды ол да 1837 жылы туған деп жазған. Бірақ олардың қапылыста жіберген қатесін Шоқанның туған жылын дәл анықтайтын бірден-бір дұрыс әрі даусыз мәліметтер сақтап отырған архив документтерінің көмегімен оп-оңай жөндеуге болады Оыың үстіне Г. Н. Потанин де кейін «Сибирская жизнь» газетінде (1903 жылғы 133-ші санында) өзінің бұрынғы қатесін өзі жөндеген.
Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінің ата мекені-Сырымбетте өткізген. Сырымбет Солтүстік Қазақстандағы тарихи аңызға айналған ғажайып сұлу өңір.
Уәлихановтардың еске алуларына қарағанда Шоқан өте ширақ әрі ақылды бала болған. Оның балалық шағы сахарада, өзінің еткендегі ерлік істері жайлы көптеген аңыздарды есінде сақтап отырған халықтық арасында өтеді, сөйтіп сезімтал бала тарихи аңыздарға жастайынан құлақ қойып, халықтың қалың ортасынан шыққан адамдармен араласуға, қарапайым адамдардың өлең-жырлары мен әңгімелеріи тыңдауға құштар боп өседі. Шоқанның рухани қасиеттерінің басты белгілері бала кезінің өзінде-ақ айқындала бастайды, ол ерте есейіп, өзінің ой-пікірлерін үлкендерше тұжырымдайтын болған.
Бала Шоқанның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп, жетіле беруіне әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі халық даналығының сарқылмас білім бұлағы болған. Ол Шоқанға қазақтың ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі басы-қасында болған оқиғаларды еске алып отырған. Халықтың озық дәстүрлері мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына дейін ұмытпай есінде сақтайды. Ол өзінің әжесімен кездесулерінің бір сыпырасын жазып та алған. Батыс Сібір генерал-губернаторының жанында төтенше тапсырмаларды орындайтын офицер қызметін атқарып жүрген Шоқан Айғаным қайтыс болды деген хабарды алған бойда Сырымбетке арнайы келіп, әжесімен қоштасып, ақырғы сапарына шығарып салады. Шоқан әуелі Құсмұрындағы қазақ мектебінде оқиды. Мұнда ол араб жазуының негіздерін меңгереді және қарындашпен сурет салып үйренеді. Бұл схоластикалық мектепте тек шағатай тіліндегі орта ғасырлық әдебиет мұраларын оқумен, араб және парсы тілдерінде сөйлеп жаттығу және шығыс ақындарының өлеңдерін тақпақтап жатқа айтумен ғана айналысқай.