Шоқан Уәлиханов (Мұхаммед-Қанапия)

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Шоқан Уәлиханов

Шоқан Уәлиханов (дұрыс есімі - Мұхаммед-Қанапия, ал Шоқан - анасының еркелетіп қойған аты) 1835 жылы ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде туған. Бұл деректің растығын СССР Сыртқы істер министрлігінің архивындағы Шоқан Уәлихановтың қызметі жөніндегі формулярлық тізім дәлелдейді. Нақ осы дерек басқа ресми документтерде де кездеседі. Мысалы, Шоқан Уәлихановты Орыстың географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайларда толтырылған анкеталық мәліметтерде 1835 жылы туған деп көрсетілген.

Шоқан 1837 жылы туды деген жаңсақтықты Г. Н. Потапин арада көп жыл өтіп, жастық шақтағы әсерлері ұмытыла бастаған кезде және документтерден анықтамай ойдан жазған естеліктерінде енгізген. П. П. Семенов-Тяншанскийдің Шоқан Уәлихановты еске алып, қырық-елу жылдан кейін жазған естеліктер жөнінде де осыны айтуға болады. Өзінің бұл естеліктерінде Шоқанды ол да 1837 жылы туған деп жазған. Бірақ олардың қапылыста жіберген қатесін Шоқанның туған жылын дәл анықтайтын бірден-бір дұрыс әрі даусыз мәліметтер сақтап отырған архив документтерінің көмегімен оп-оңай жөндеуге болады Оыың үстіне Г. Н. Потанин де кейін «Сибирская жизнь» газетінде (1903 жылғы 133-ші санында) өзінің бұрынғы қатесін өзі жөндеген.

Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінің ата мекені-Сырымбетте өткізген. Сырымбет Солтүстік Қазақстандағы тарихи аңызға айналған ғажайып сұлу өңір.

Уәлихановтардың еске алуларына қарағанда Шоқан өте ширақ әрі ақылды бала болған. Оның балалық шағы сахарада, өзінің еткендегі ерлік істері жайлы көптеген аңыздарды есінде сақтап отырған халықтық арасында өтеді, сөйтіп сезімтал бала тарихи аңыздарға жастайынан құлақ қойып, халықтың қалың ортасынан шыққан адамдармен араласуға, қарапайым адамдардың өлең-жырлары мен әңгімелеріи тыңдауға құштар боп өседі. Шоқанның рухани қасиеттерінің басты белгілері бала кезінің өзінде-ақ айқындала бастайды, ол ерте есейіп, өзінің ой-пікірлерін үлкендерше тұжырымдайтын болған.

Бала Шоқанның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп, жетіле беруіне әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі халық даналығының сарқылмас білім бұлағы болған. Ол Шоқанға қазақтың ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі басы-қасында болған оқиғаларды еске алып отырған. Халықтың озық дәстүрлері мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына дейін ұмытпай есінде сақтайды. Ол өзінің әжесімен кездесулерінің бір сыпырасын жазып та алған. Батыс Сібір генерал-губернаторының жанында төтенше тапсырмаларды орындайтын офицер қызметін атқарып жүрген Шоқан Айғаным қайтыс болды деген хабарды алған бойда Сырымбетке арнайы келіп, әжесімен қоштасып, ақырғы сапарына шығарып салады. Шоқан әуелі Құсмұрындағы қазақ мектебінде оқиды. Мұнда ол араб жазуының негіздерін меңгереді және қарындашпен сурет салып үйренеді. Бұл схоластикалық мектепте тек шағатай тіліндегі орта ғасырлық әдебиет мұраларын оқумен, араб және парсы тілдерінде сөйлеп жаттығу және шығыс ақындарының өлеңдерін тақпақтап жатқа айтумен ғана айналысқай.

Дәстүр бойынша сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін үйрену, яғни «жеті жұрттың тілін білу» парыз болған. Бұл дәстүр ол кезде әлі ескірген жоқ еді, сондықтан Шоқан архив мәліметтерінің көрсетуіне қарағанда шығыс тілдерін оқып, әуелі араб тілін, кейін ұйғыр тілін де жақсы меңгерген.

Шоқанның бала кезіндегі қатты құмартқан өнерінің бірі сурет салу еді. Бұл өнерді ол Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардың үйінде ұзақ тұрған орыстың суретші-топографтары мен геодезистерінен үйренеді. Оның үстіне Уәлихановтардың аулына жиі-жиі қонаққа келіп жүрген орыс ғалымдары, инженерлер мен білімді офицерлер де қабілетті баланы көркемөнер мен әдебиетке құштарландыра түседі. Жас Шоқан сұңқар салып, саяттық құруға өте құмар болған. Сахарада саяхаттап ұзақ жүру оның дағдысына айналған. Шексіз де шетсіз кең жазира, жасыл орман, өзен алабының қалың тоғайлары мен биік құздарды тамашалап, Шоқан өзінің туған елінің сұлу табиғатынан үлкен ләззат алған.

Бірақ Шоқанның білімге құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Ол үлкен қалада оқуды армандайды. Шыңғыс та оған терең білім беру үшін көрнекті оқу орнына кіргенін қалайды.

1847 жылдың күзінде он екі жасар Шоқан туған елінен тұңғыш рет ұзақ сапар шегіп, әкесімен бірге Омбыға оқуға келеді. Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын Сібірдің сол кездегі ең жақсы оқу орыны деп саналған Сібір кадет корпусына оқуға түсіреді.

Үлкен қала, байтақ өлкенің орталығы ауылдан жаңада ғана келген зерделі балара күшті әсер етеді. Шоқан Омбының әсем көріністеріне қатты қызығып, солардың суретін сала бастайды.

Шоқанның, кадет корпусына кірген жылдары Николай реакциясының кәріне мініп және сонымен қатар феодалдық-крепостниктік құрылысқа қарсы қоғамдық-саяси күрестің өріс алған кезеңі еді. Россия бұл кезде өте зор тарихи оқиғалардың қарсаңында тұрған болатын. Царизмге қарсы азаттық күрестің жаңғырығы мен петрашевский-шілдер жайлы хабар және самодержавиеге қарсы күреске шақырған батыл үні бар күшімен естілген Белинскийдің Гогольге жазған хаты елдің ең шеткері аймақтарына да жетіп жатқанды.

Белинский мен Герценнің революцияшыл-демократиялық озық идеялары бүкіл Россияға белгілі болып, орыс қоғамының маңдай алды өкілдерінің ақыл-ойына түбегейлі өзгеріс енгізіп, елімізде азаттық қозғалысының дамуына терең ықпалын тигізді.

Белинский мен Герценнің идеялары Сібір мен қиян алыс Қазақстанға да, сол кезде Шоқая Уәлиханов оқып жүрген Сібір кадет корпусына да жетеді.

Сібір кадет корпусы 1845 жылы сібір линиялық қазақтарының әскери училищесі негізінде құрылған және сол кездегі ең жақсы оқу орындарының бірі деп саналған. Декабрист И. Завалишиннің берген бағасы бойынша ол «ағарту ісі мен патриотизм ордасы» болған.

Н. Г. Чернышевскийдің досы, кезінде ол корпуста дәріс өткізген В. Л. Лободовский Сібірдің кадет корпусын «Әскери және жалпы білім ошағының бірі болды» деген еді.

Бұл оқу орнының мәдени өмірдегі маңызын дәл бағалау өте қиын еді. Аса көрнекті қоғам және әскери қайраткерлер, ғалымдар мен публицистер осында тәрбиеленіп шықты. Олардың кейбірі өздерінің географиялық және ғылыми жаңалықтарымен әйгілі болды. Сібірді бес саусағындай білетін В. И. Вагин осы корпуста оқып, агартушы ғалым дәрежесіне жетті. Сібірдегі тұңғыш жеке меншікті басқа органы «Амур» газетін шығарушы әрі редакторы болды. Кейін ол өзі оқыған корпус жайлы тамаша естелік қалдырды.

Омбы кадет корпусында аса көрнекті саяхатшы және Сібір, Қазақстан, Монголня мен Орта Азияны зерттеуші Г. Н. Потанин оқыды. Қазақстан мен Сібір халықтары тарихын зерттеуші, орыс қоғамы ойшылдарының өткен ғасырдағы өкілдерінің бірі, публицист Н. М. Ядринцевтің есімі де Сібір кадет корпусымен тікелей байланысты.

Сібір кадет корпусының аса көрнекті тәрбиеленушілерінің қатарына Шоқан Уәлиханов пеп Г. Н. Потаниннің досы, ақырында атақты ғалым - статистик және публицист Н. Ф. Анненский де жатады. Анненский өз естеліктерінде былай деп жазды: «Өмірімнің корпуста өткен жылдары менің кемелденіп, жалпы ой-өрісімнің кеңейе түсуіне күшті әсер етті. Ойлапып-толғануды, көп оқуға машықтануды, қоғамдық мәселелермен зейілденуді мен сонда жүріп үйрендім». Корпустағы оқу оның көптеген шәкірттеріне, соның ішінде Шоқан Уәлихановқа үлкен ықпал етті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.