Электроэнцефалограф құрылысы,жұмыс принципі
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Электро - (грекше. ēlektron янтарь) - « электрлік құбылыстарға негізделген », « электр өрісімен немесе тогымен » деген күрделі сөздердің «электрлік » мағынасын білдіретін күрделі сөздердің құрамдас бөлігі. Электр зарядына ( өріс тарапынан) қозғалысы жылдамдығына тәуелсіз , әсер ету күшін анықтайтын электромагниттік өрістің (магнит өрісімен қатар) білінуінің жеке формасы. Электр өрісі туралы түсінікті 19-шы ғасырдың 30- шы жылдары М.Фарадей енгізген. Фарадей бойынша әрбір тыныштықтағы заряд өзін қоршаған кеңістікте электр өрісін түзеді. Бір зарядтың электр өрісі басқасына әрекет жасайды немесе керісінше.Зарядтардың өзара әрекеттесуі осылай ( жақыннан әрекет ету концепциясымен ) жүзеге асады.Электр өрісінің негізгі сандық сипаттамасы - электр өрісінің кернеулігі Е. Электр өрісінің кернеулігі Е кеңістіктің берілген нүктесінде орналастырылған зарядқа әсер ететін F күштің сол заряд шамасына қатынасымен анықталады: q:E=F/q. Электр өрісі , электр өрісі кернеулігі мен қатар берілген ортада электр индукциясы кернеулігі D векторымен де анықталады.Электр өрісінің кеңістікте таралуын электр өрісі кернеулігінің ( вольт бөлінген метрмен өлшенеді ) күш сызықтарымен бейнелеуге болады. Электр зарядынан туған электр өрісі потенциалының күш сызықтары оң зарядтардан басталып, теріс зарядтарда аяқталады. ( немесе шексіздікке кетеді ).
Электр кедергісі
Электр кедергісі өткізгіштің немесе электр тізбегінің электр тогына қарсы әсерін сипаттайтын шама. Электр кедергісі R кристалдық тордың және заттың құрылымдық біртекті болмауының әсерінен электрондардың жылулық тербелістерде шашырауына байланысты. Cондықтан электр кедергісі R , Т температураға тәуелді болады. Электр кедергісі электр энергиясының - жылуға шашырауына (Джоуль - Ленца заңына) алып келеді. Айнымалы ток тізбегінде кез келген өткізгіштің белсенді R кедергісімен қоса индуктивтілігі L және сиымдылығы C шамаларына байланысты жеке кедергілері болады. Биологилық ұлпаларда сиымдылық С және омдық R кедергілері ғана болуы мүмкін. СИ жүйесінде электр кедергісінің өлшем бірлігі - Ом. Адам денесі біртекті емес өткізгіш болып табылады. Себебі ұлпалардың электр кедергісі әр түрлі ( жүйкелер электр тогын сүйектерге қарағанда жақсы өткізеді) жәнек әр түрлі бағытта электр тогын өткізуі де бір текті емес.Сондықтан да олар импеданс ұғымына кіреді. Электрлік импеданс - айнымалы ток тізбегіндегі толық (R+C) кедергі. Дененің әр түрлі бөлігіндегі импедансты өлшеу ,реография әдісімен шеткері қан айналымын зерттеуде пайдаланылады.
Электр кедергісі
Электр кедергісі өткізгіштің немесе электр тізбегінің электр тогына қарсы әсерін сипаттайтын шама. Электр кедергісі R кристалдық тордың және заттың құрылымдық біртекті болмауының әсерінен электрондардың жылулық тербелістерде шашырауына байланысты. Cондықтан электр кедергісі R , Т температураға тәуелді болады. Электр кедергісі электр энергиясының - жылуға шашырауына (Джоуль - Ленца заңына) алып келеді. Айнымалы ток тізбегінде кез келген өткізгіштің белсенді R кедергісімен қоса индуктивтілігі L және сиымдылығы C шамаларына байланысты жеке кедергілері болады. Биологилық ұлпаларда сиымдылық С және омдық R кедергілері ғана болуы мүмкін. СИ жүйесінде электр кедергісінің өлшем бірлігі - Ом. Адам денесі біртекті емес өткізгіш болып табылады. Себебі ұлпалардың электр кедергісі әр түрлі ( жүйкелер электр тогын сүйектерге қарағанда жақсы өткізеді) жәнек әр түрлі бағытта электр тогын өткізуі де бір текті емес.Сондықтан да олар импеданс ұғымына кіреді. Электрлік импеданс - айнымалы ток тізбегіндегі толық (R+C) кедергі. Дененің әр түрлі бөлігіндегі импедансты өлшеу ,реография әдісімен шеткері қан айналымын зерттеуде пайдаланылады.
1. Көшенов.Б Медициналық биофизика Алматы .Қарасай 2008
2. Антонов В.Ф. и соавт. «Биофизика» М. Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС 1999 г.; стр.112-113
3. Ремизов А.Н. и соавт. «Медицинская и биологическая физика» М. Дрофа 2004 г.; 5.4 «Сложное колебание и его гармонический спектр» стр. 83, 223-234, глава 17 стр. 307
4. Антонов В.Ф. и соавт. «Практикум по биофизике» М. Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС 2001 г.; стр. 86-95
5. Ливенцев Н.М. «Курс физики» 6-е изд. М. Высшая школа 1978 г.; том 2 стр.126-131, 139-140
6. Лекция №17 «Принципы работы приборов, регистрирующих биопотенциалы»
2. Антонов В.Ф. и соавт. «Биофизика» М. Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС 1999 г.; стр.112-113
3. Ремизов А.Н. и соавт. «Медицинская и биологическая физика» М. Дрофа 2004 г.; 5.4 «Сложное колебание и его гармонический спектр» стр. 83, 223-234, глава 17 стр. 307
4. Антонов В.Ф. и соавт. «Практикум по биофизике» М. Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС 2001 г.; стр. 86-95
5. Ливенцев Н.М. «Курс физики» 6-е изд. М. Высшая школа 1978 г.; том 2 стр.126-131, 139-140
6. Лекция №17 «Принципы работы приборов, регистрирующих биопотенциалы»
Тақырбы: Электроэнцефалограф құрылысы,жұмыс принципі. ЭЭГ негізгі
ырғақтары.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Электр өрісі, диполь
Электр өрісі
Электро - (грекше. ēlektron янтарь) - электрлік құбылыстарға
негізделген , электр өрісімен немесе тогымен деген күрделі
сөздердің электрлік мағынасын білдіретін күрделі сөздердің
құрамдас бөлігі. Электр зарядына ( өріс тарапынан) қозғалысы
жылдамдығына тәуелсіз , әсер ету күшін анықтайтын
электромагниттік өрістің (магнит өрісімен қатар) білінуінің жеке
формасы. Электр өрісі туралы түсінікті 19-шы ғасырдың 30- шы
жылдары М.Фарадей енгізген. Фарадей бойынша әрбір тыныштықтағы
заряд өзін қоршаған кеңістікте электр өрісін түзеді. Бір
зарядтың электр өрісі басқасына әрекет жасайды немесе
керісінше.Зарядтардың өзара әрекеттесуі осылай ( жақыннан әрекет
ету концепциясымен ) жүзеге асады.Электр өрісінің негізгі сандық
сипаттамасы - электр өрісінің кернеулігі Е. Электр өрісінің
кернеулігі Е кеңістіктің берілген нүктесінде орналастырылған
зарядқа әсер ететін F күштің сол заряд шамасына қатынасымен
анықталады: q:E=Fq. Электр өрісі , электр өрісі кернеулігі мен
қатар берілген ортада электр индукциясы кернеулігі D векторымен
де анықталады.Электр өрісінің кеңістікте таралуын электр өрісі
кернеулігінің ( вольт бөлінген метрмен өлшенеді ) күш
сызықтарымен бейнелеуге болады. Электр зарядынан туған электр
өрісі потенциалының күш сызықтары оң зарядтардан басталып, теріс
зарядтарда аяқталады. ( немесе шексіздікке кетеді ).
Электр кедергісі
Электр кедергісі өткізгіштің немесе электр тізбегінің электр
тогына қарсы әсерін сипаттайтын шама. Электр кедергісі R
кристалдық тордың және заттың құрылымдық біртекті болмауының
әсерінен электрондардың жылулық тербелістерде шашырауына
байланысты. Cондықтан электр кедергісі R , Т температураға
тәуелді болады. Электр кедергісі электр энергиясының - жылуға
шашырауына (Джоуль - Ленца заңына) алып келеді. Айнымалы ток
тізбегінде кез келген өткізгіштің белсенді R кедергісімен қоса
индуктивтілігі L және сиымдылығы C шамаларына байланысты жеке
кедергілері болады. Биологилық ұлпаларда сиымдылық С және омдық
R кедергілері ғана болуы мүмкін. СИ жүйесінде электр
кедергісінің өлшем бірлігі - Ом. Адам денесі біртекті емес
өткізгіш болып табылады. Себебі ұлпалардың электр кедергісі әр
түрлі ( жүйкелер электр тогын сүйектерге қарағанда жақсы
өткізеді) жәнек әр түрлі бағытта электр тогын өткізуі де бір
текті емес.Сондықтан да олар импеданс ұғымына кіреді. Электрлік
импеданс - айнымалы ток тізбегіндегі толық (R+C) кедергі.
Дененің әр түрлі бөлігіндегі импедансты өлшеу ,реография
әдісімен шеткері қан айналымын зерттеуде пайдаланылады.
Электрография
Электрография (электро- + грекше. graphō жазу, бейнелеу ) –
Зерттелетін нысандарға қойылған электродтардың көмегімен электр
өрісі потенциалдарының уақыт бойынша өзгерістерін тіркеуге
арналған әдіс. Электрлік сигналдардың өндірілуі мен өткізілуінің
кейбір бұзылуының диагностикасы үшін қолданылады.
Электрографиядағы электр сигналдары
Ағзаның кейбір жүйелері ақпарат таситын сигналдарды өндіреді. Мұндай
сигналдар биоэлектрлік потенциалдар болып табылады. Биоэлектрлік
потенциалдар қозушы жасушалардың электрохимиялық белсенділігі ( жүйкелік,
бұлшық еттік, эндокриндік) нәтижесінде пайда болатын иондық кернеулер болып
табылады. Электродтардың ( түрлендіргіштер , иондық кернеулерді напряжения
в электрлік кернеулерге айналдырады ) көмегімен мұндай сигналдарды өлшеуге
және бейнелеуге болады.Сондықтан да оларды жазып тіркеу электрографияның
негізгі принципі болып табылады.
Электроэнцефалограмма. Электроэнцефалограф
Электроэнцефалография әдісімен алынған,бас миының биопотенциалдарының
өзгерісін білдіретін қисық сызық электроэнцефалограмма деп аталады.
Электроэнцефалограф –бас миының электр өрісі потенциалдарының
(биопотенциалдардың) айырмасының өзгерісін тіркеуге арналған құрал (1
.сурет).
1. сурет Электроэнцефалографтың блок-схемасы.
1 –электрдтары көрсетілген зерттелушінің басы ( төбесінен көрсетілген); 2 –
кіріс қорап; 3 - жалғағыш кабельдер; 4 – әр канал үшін айырып –қосқышы бар
селекторлық блок ; 5 – Қатаң немесе икемді күшейтуді реттейтін (У),
реттегіштері бар ,жоғары және төменгі жиіліктегі фильтрлермен ( Ф) берілген
күшейту блогы (У) ; 6 – тіркеу блогы.
Электрод
(электро- + грекше.hodos жол, бағыт) медицинада - электрондық немесе
электротехникалық диагностикалық құралдың , физиотерапевтикалық немесе
хирургиялық аппараттың (құрылғының ), адам ағзасының белгілі бір бөлігін
электр тізбегімен жалғастыруға арналған конструкциялық элемент (2.сурет).
Белсенді электрод - 1) электрокардиографтың біріккен электродпен дененің
берілген нүктесіндегі, потенциалдар айырмасын тіркеуге арналған электрод;
бірполюсті және күшейтілген бірполюсті бекітпелерінің
электрокардиограммаларын тіркеп,жазуда пайдаланылады ; 2) емдік
электрофорезде емдік заттарды ағзаға енгізуде қолданылатын электрод; 3)
физиотерапевтикалық аппараттың ағзаға қажет болатын әсерін жеткізу үшін
қолданылатын электрод.
Биполярлық электрод ( биполярлық зонд сөзінің синонимі) - катодтық және
анодтық электодтармен жабдықталған, бұлшық еттердің электрлік
стимуляциясына арналған зонд. Тұрақтандырылған электрод (ұзақ мерзімді
электрод сөзінің синонимі) – ағза ұлпасына ұзақ уақытқа қойылатын электрод,
мысалы бас миының белгілі бір құрылымына электр тогымен әсер
етуге немесе биопотенциалдарды периодты түрде тіркеуге арналған
электрод. Нольдік электрод мұндай электродтың жиынтық
потенциалы нольге жақын . Біріктірілген электрод -
электрокардиографтың аяқ пен қолға арналған,параллель жалғанған
екі-үш электроды; электрокардиограмманың униполярлық
бекітпелерінде қолданылады.
2.сурет.Электродтардың түрлері және оларды басқа бекіту тәсілдері.
а-көпірлік электрод; б-ине тәрізді эрктрод; в-шашкелік электродтар: 1-
металл, 2-жабыстырғыш лента, 3-электродтық паста, 4-тері;г- резиналық
байлағыштардан жасалған шапочкалардың
көмегімен адам басына электродтарды бекіту.
Диполь. Мультиполь
Элементар диполь - электр өрісімен қоршалған , шамалары
бірдей, таңбалары қарама- қарсы, бір- бірінен мүмкін болатын
ең аз қашықтықта орналасқан электр зарядтарының жұбы.
Жиынтық диполь ( Мультиполь сөзінің синонимі ) – өріс диполі
құраған деп алынған электр өрісінің бейнеленуі (таңбалары
қарама-қарсы ,шамалары бірдей электр зарядтарының
жұптары).Жеке дипольдардың үлкен жиынтығының нәтижесі болып
табылады.
Эквиваленттік генератор ұғымы
Электрографияда функциональқ күйге баға беру үшін эквивалентнтік
генератор принципі пайдаланылады ( зерттелетін мүше уақыттың әр түрлі
периодтарында қозатын көптеген жасушалардан тұрады және ол дене
бетінде электр өрісін құрайтын біріңғай эквиваленттік генераторы етіп
ұсынылады, ) жүйке жүйесінің патологиясының диагностикасы үшін
пайдаланылады (жарақаттанғанда, эпилепсияда, психикалық тұрақсыздықта,
ұйқы бұзылғанда т.б ). ЭЭГ пациенттің көңіл күйіне тәуелді көп
өзгеріске ұшырайды (3.сурет).
сергек болу
қалғу
тез ұйқы
баяу ұйқы
ми өлімі
3.сурет Бас миының функциональдық күйіне байланысты ЭЭГ-ның өзгеруі
Эквипотенциал беттер
Экви- (лат. aequus тегіс, өлшемдес, тең) - тең, бірдей дәрежеде деген
мағыналарды білдіретін күрделі сөздердің құрамдас бөлігі. Эквипотенциальдық
(экви + потенциал) – берілген мүшедегі, ұлпадағы, жасушадағы, бекітпедегі
екі, қарама-қарсы бағытталған потенциалдардың амплитудаларының теңдігі.
Спектр
Спектр (лат. spectrum бейне,ұсыну,құбылыс). Тербелістер жүретін интервал
Мысалы, ЭЭГ спектрі 0,5 Гц-тен 70 Гц-ке дейінгі аймақты қамтиды..
Жиілік
Тербелістер жиілікпен ( уақыт бірлігіндегі тербелістердің толық санымен
анықталады) және интенсивтілікпен сипатталады.Бір секундтағы бір тербеліс
жиіліктің өлшем бірлігі - 1 Герц (Гц) ретінде қабылданған.Тұрақты жиілікпен
қайталанатын тербелістер ырғақ түзеді.Әр түрлі күрделі тербелістердің
хаосты (ретсіз) бірігулері шуларды құрайды..
Электроэнцефалография – негізгі сипаттамалары.
Мидың нейрондық белснділігі есебінен өндірілетін биоэлектрлік
потенциалдардың жазбасы электроэнцефалограмма (ЭЭГ) деп аталады.
(encephalon (лат.) –бас миы, graphos (лат.) -жазамын).ЭЭГ ми қызметінен
пайда болатын, бас бөлігінде кейбір нүктелердің арасындағы электр өрісінің
потенциалдар айырмасын индифференттік электродпен тіркеуге мүмкіндік
береді. (Индифферентный (лат. indifferens, indifferentis) – айырмасы
жоқ,зиянсыз деген мағынаны білдіреді).
Тербеліс
Тербеліс (толқын) – уақыт бойынша қайталанып келетін қозғалыс немесе
процесс (4.сурет). ПТолық тербеліс екі жартылай периодты қамтиды (+ и -).
Биіктігі max-
(максимумнан), min – (минимумге) дейін амплитуда деп
аталады.(амплитуда – тербелістің ең үлкен ауытқуы). ЭЭГ – де
амплитуда Вольтпен V өлшенеді ,ал тербеліс периоды секундпен
алынады. Уақыт бірлігіндегі тербеліс саны - жиілік Герцпен
(Гц) өлшенеді. Герц - бір секундтағы тербеліс саны.
ЭЭГ-дегі ырғақ
ЭЭГ- де амплитудасы 5 мкВ –тан жоғары , және одан үлкен,
жиілігі бірдей үш рет қатарланып келетін тербелістерді талдау
қабылданған .Мұндай тербелістер тобы – ЭЭГ ырғағы деп
аталады.Ырғақтар бірнеше түрлерге : α (альфа), β (бета), θ
(тета), Δ (дельта) деп бөлінеді.
ЭЭГ-де жиілікті,амплитуданы,және индексті өлшеу
Амплитуданы өлшеу үшін (5.сурет) қисықтың шеткі нүктелері
алынады
( биіктігі бойынша) және олардың арасын мм –мен , жоғары
сызықтар үшін 10 мм, төменгі сызықтар үшін 6 мм –шамасымен
өлшейміз. Оң жақ бұрышта ∟ белгісінің суреті тұр, оның
биіктігі (5 мм) микровольтты (мкВ) көрсетеді, ал ұзақтығы (11
мм) секундтарды (с), олар 50 мкВ және 1с сәйкес бірліктермен
алынған. Жоғары жақтағы қисықтың амплитудасын есептейміз: егер
50 мкВ (калибровка) 5 мм –ді құрайтын болса, 10 мм тербеліс
амплитудасы (10мм×50мкВ5мм=100 мкВ) болады, жоғары жақтағы
қисық тербелістері үшін амплитуда 100 мкВ болады. Жиілікті
өлшеу үшін жеке тербелістерге өлшеу белгілерін жүргіземіз (
қисық сызық ноль арқылы өтеді деп алынады) және вертикаль
сызықтармен белгілейміз. Енді перпендикулярлар арасындағы
қашықтықты өлшеу керек. Жиіліктің герцпен өлшенетіні бізге
белгілі (Гц бір секундтағы тербелістер саны). ∟ белгісі
бойынша 1с ұзындық суреттің бұрышында 11 мм –ге тең. Егер
тербелістер арасындағы қашықтық 4 мм –ге тең болса , оның
секундпен алынған ұзақтығы қандай болады? Есептеп шығарамыз:
1сек×4мм11мм=0,36сек, енді берілген тербелістің жиілігін Гц-
пен анықтаймыз: 0,36сек уақытта 1 тербеліс жасалды, 1секундта
– х тербеліс болуы керек. Есептейміз:
1сек×1тербеліс0,36сек=2,7тербеліс бір секундта ( Гц). 2,7 Гц
Δ (дельта) ырғаққа сәйкес келеді. Осылайша біз әр тербелістің
жиілігін анықтай аламыз. Талдау үшін индекс қолданылады.Индекс-
ЭЭГ жазуының біз зерттеген бөлігіндегі ырғақтың қайта кездесу
жиілігі. ЭЭГ-де біз жеке тербелісті талдамаймыз, ырғақты
талдаймыз. ЭЭГ – де ырғақ –үш және одан да көп тербеліс .
Жоғары жақтағы қисық сызық (5сурет) белгіленді және есептелді,бір
жиіліктегі тербелістері бар бөлік 43мм болып жазылған,барлық жазу аумағы
130 мм құрайды. Берілген жиіліктегі ( басқа жазулардың жиілігі бөлек деп
алынған ) ырғақ барлық жазбаның қанша пайызын (% ) құрайтынын білу қажет.
Жазудың барлық ұзындығын 100 % (130мм) деп қабылдаймыз, ал белгіленіп
,есептелген бөлік 43мм. Есептейміз: 43мм×100%130мм=33,1% яғни Δ (дельта)
ырғақтың барлық жазу ішіндегі қайта кездесуі 33% құрайды.
Электроэнцефалография
Бас миының функционалдық күйін оның электрлік белсенділігін тіркеуге
негіздеп зерттеу жүргізудің электрофизиологиялық әдісі
Электроэнцефалография деп аталады.
ЭЭГ эпилепсия диагностикасында , мидағы ісіктердің, мидағы тамырлардың, бас
миының қабыну мен дегенеративтік ауруларында , бас сүйегі мен ми
жарақаттарында, ұйқының және сергектіктің бұзылуында , коматоздық күйлердің
диагностикасында маңызды роль атқарады. Энцефалография көмегімен тіркелген
бас миының электрлік белсенділігінің болмауы ми өлімінің маңызды объективті
белгісі болып табылады. Энцефалография физиологияда орталық жүйке жүйесінің
қалыпты қызмет етуін зерттеуде кеңінен пайдаланылады.
Бас миының электрлік белсенділігін тіркеуге арналған құралдар
электроэнцефалограф деп аталады. Энцефалографта 8-16 және одан да көп
күшейткіш – тіркегіш блоктар (каналдар) бар.Олар бір мезгілде
электродтардың сәйкес жұптарынан биоэлектрлік потенциалдарды тіркеуге
мүмкіндік береді. Энцефалография электродтары зерттелушінің басына
резиналық жіптердің немесе арнайы шапочкалардың, жабыстырылатын ленталардың
т.б көмегімен бекітіледі. Бекіту бастың орталық сагитталдық сызығымен
салыстырғанда симметриялық түрде жалпы қабылданған - Электродтарды
орналастырудың 10-20 жүйесі бекітпелер схемасы бойынша жүргізіледі. Бұл
жүйе электроэнцефалографиялық қоғамның Халықаралық федерациясы комитетінің
жасауымен қабылданған.Жүйенің аталуы бастың белгілі нүктелерінің
арақашықтығы 10 және 20% құрайтындай етіп электродтардың орналастыру
интервалына негізделген (6.сурет) .Электродтардың ара қашықтығын анықтау
пайызбен қабылданған .
6.сурет Электроэнцефалографияда бас терісіне сигналды алып
кететін электродтарды орналастыру : электродтарды орналастыру
нүктелері әріптермен белгіленген, олар ми бетінің
биопотенциалдарын жазу жүргізілетін нақты бөліктеріне
сәйкестендірілген ( О-желке ; Т- самай ; Р- төбее; С- орталық
; F-маңдай ; Fр- маңдай -полюстік) бастың оң жағына
орналастырылған электродтар жұп цифрлармен; сол жағына
орналастырылған электродтар тақ сандармен белгіленген. Орта
сызықтарда орналасқан ( сагиттальдық ) электродтардың z
индексі бар.
ЭЭГ зерттеу жүргізу шарттары
Зерттеу жүргізу жарықтан және дыбыстан оңашаланған бөлмеде
жүргізіледі. Зерттелушінің орналасуы – жартылай жатқызылған
немесе ыңғайлы креслода дұрыс отыру. Дені сау адамның қалыпты ЭЭГ-
де электр белсендігі жазуынан негізгі екі ырғақты бөліп алады,
олар - альфа- және бета-ырғақ.
ЭЭГ-нің α, β , Δ , θ ырғақтары
ЭЭГ сипаты адамның жасына тәуелді . Балаларда бас миының
электрлік белсендігі ересек адамдардан өзгеше болады; олардың
айырмасы 13-17 жасқа келгенде тегістелінеді. Ересек адамдар үшін
сергектік кезінде дельта- және тета- ырғақтар патологиялық болып
табылады (7.сурет). ЭЭГ- нің өзгерісі эпилепсияға тән. ЭЭГ
мәліметтері бойынша зақымдалудың ауырлығы белгілі дәрежеге дейін
анықталады; электроэнцефалографиялық қисық сызықтар оңашаланған
патологиялық процесстерді айқындауға мүмкіндік беретіні де жиі
кездеседі. (8 .сурет).
α Альфа- ырғақ ( альфа-толқынның синонимі, Бергер ырғағы) – бас
миының 8-13 Гц жиіліктегі және 50мкВ –ге дейінгі амплитудасы
болатын жиынтық потенциалының тербелістері , ЭЭГ-де адамның
сергек күйінде басым болып байқалатын тербелістер.
β Бета- ырғақ ( бета-толқының синонимі ) –бас миының 14-70 Гц
болатын жиынтық потенциалының төменгі амплитудалық
тербелістері, көбінесе және әр түрлі тітіркендіргіштер әсері
кезінде ақыл- ой еңбегі кезінде және эмоциональдық жүктеме
қалыпында байқалады. Бета ырғақты төменгі жиіліктегі 14-35 Гц,
және жоғары жиіліктегі бета- ырғақ деп бөледі ,жоғары
жиіліктегі бета –ырғақ γ (гамма) -ырғақ, деп аталып,35-70 Гц
жиілікте болады. .
Δ дельта-толқындар ( дельта-ырғақ синонимі) – бас миының
жиілігі 0,5-3 Гц және амплитудасы 200-300 мкВ дейін болатын
жиынтық потенциалының тербелістері , ұйқы кезінде немесе
кейбір патологиялық күйлерде байқалады.
θ Тета-ырғақ ( стресс-ырғақ синонимі, тета-толқындар) - бас
миының жиілігі 4-7 Гц және
амплитудасы 150 мкВ дейінгі жиынтық потенциалының
тербелістері , электроэнцефалограммаларда дені сау, 2-8
жастардағы балаларда басым болып табылатын ырғақ.
7.сурет Электроэнцефалограмманың әр түрлі физиологиялық ырғақтары: 1-
дельта (Δ)-ырғақ 0,5-3 Гц; 2-тета (θ)- ырғақ 4-7 Гц; 3-альфа (α)- ырғақ 8-
13 Гц; 4 және 5 бета ырғақтар 17-70 Гц (4-бета (β)- ырғақ төменгі жиілікті
17-35 Гц; 5-жоғары жиілікті -гамма (γ)-ырғақ 35-70 Гц.
8- сурет бас миының сол жақ маңдай-төбе? аймағында ісігі бар аурудың
электрокортикограммасы . суреттің төменгі жағында бас миының сол жақ жарты
көрсетілген; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ырғақтары.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Электр өрісі, диполь
Электр өрісі
Электро - (грекше. ēlektron янтарь) - электрлік құбылыстарға
негізделген , электр өрісімен немесе тогымен деген күрделі
сөздердің электрлік мағынасын білдіретін күрделі сөздердің
құрамдас бөлігі. Электр зарядына ( өріс тарапынан) қозғалысы
жылдамдығына тәуелсіз , әсер ету күшін анықтайтын
электромагниттік өрістің (магнит өрісімен қатар) білінуінің жеке
формасы. Электр өрісі туралы түсінікті 19-шы ғасырдың 30- шы
жылдары М.Фарадей енгізген. Фарадей бойынша әрбір тыныштықтағы
заряд өзін қоршаған кеңістікте электр өрісін түзеді. Бір
зарядтың электр өрісі басқасына әрекет жасайды немесе
керісінше.Зарядтардың өзара әрекеттесуі осылай ( жақыннан әрекет
ету концепциясымен ) жүзеге асады.Электр өрісінің негізгі сандық
сипаттамасы - электр өрісінің кернеулігі Е. Электр өрісінің
кернеулігі Е кеңістіктің берілген нүктесінде орналастырылған
зарядқа әсер ететін F күштің сол заряд шамасына қатынасымен
анықталады: q:E=Fq. Электр өрісі , электр өрісі кернеулігі мен
қатар берілген ортада электр индукциясы кернеулігі D векторымен
де анықталады.Электр өрісінің кеңістікте таралуын электр өрісі
кернеулігінің ( вольт бөлінген метрмен өлшенеді ) күш
сызықтарымен бейнелеуге болады. Электр зарядынан туған электр
өрісі потенциалының күш сызықтары оң зарядтардан басталып, теріс
зарядтарда аяқталады. ( немесе шексіздікке кетеді ).
Электр кедергісі
Электр кедергісі өткізгіштің немесе электр тізбегінің электр
тогына қарсы әсерін сипаттайтын шама. Электр кедергісі R
кристалдық тордың және заттың құрылымдық біртекті болмауының
әсерінен электрондардың жылулық тербелістерде шашырауына
байланысты. Cондықтан электр кедергісі R , Т температураға
тәуелді болады. Электр кедергісі электр энергиясының - жылуға
шашырауына (Джоуль - Ленца заңына) алып келеді. Айнымалы ток
тізбегінде кез келген өткізгіштің белсенді R кедергісімен қоса
индуктивтілігі L және сиымдылығы C шамаларына байланысты жеке
кедергілері болады. Биологилық ұлпаларда сиымдылық С және омдық
R кедергілері ғана болуы мүмкін. СИ жүйесінде электр
кедергісінің өлшем бірлігі - Ом. Адам денесі біртекті емес
өткізгіш болып табылады. Себебі ұлпалардың электр кедергісі әр
түрлі ( жүйкелер электр тогын сүйектерге қарағанда жақсы
өткізеді) жәнек әр түрлі бағытта электр тогын өткізуі де бір
текті емес.Сондықтан да олар импеданс ұғымына кіреді. Электрлік
импеданс - айнымалы ток тізбегіндегі толық (R+C) кедергі.
Дененің әр түрлі бөлігіндегі импедансты өлшеу ,реография
әдісімен шеткері қан айналымын зерттеуде пайдаланылады.
Электрография
Электрография (электро- + грекше. graphō жазу, бейнелеу ) –
Зерттелетін нысандарға қойылған электродтардың көмегімен электр
өрісі потенциалдарының уақыт бойынша өзгерістерін тіркеуге
арналған әдіс. Электрлік сигналдардың өндірілуі мен өткізілуінің
кейбір бұзылуының диагностикасы үшін қолданылады.
Электрографиядағы электр сигналдары
Ағзаның кейбір жүйелері ақпарат таситын сигналдарды өндіреді. Мұндай
сигналдар биоэлектрлік потенциалдар болып табылады. Биоэлектрлік
потенциалдар қозушы жасушалардың электрохимиялық белсенділігі ( жүйкелік,
бұлшық еттік, эндокриндік) нәтижесінде пайда болатын иондық кернеулер болып
табылады. Электродтардың ( түрлендіргіштер , иондық кернеулерді напряжения
в электрлік кернеулерге айналдырады ) көмегімен мұндай сигналдарды өлшеуге
және бейнелеуге болады.Сондықтан да оларды жазып тіркеу электрографияның
негізгі принципі болып табылады.
Электроэнцефалограмма. Электроэнцефалограф
Электроэнцефалография әдісімен алынған,бас миының биопотенциалдарының
өзгерісін білдіретін қисық сызық электроэнцефалограмма деп аталады.
Электроэнцефалограф –бас миының электр өрісі потенциалдарының
(биопотенциалдардың) айырмасының өзгерісін тіркеуге арналған құрал (1
.сурет).
1. сурет Электроэнцефалографтың блок-схемасы.
1 –электрдтары көрсетілген зерттелушінің басы ( төбесінен көрсетілген); 2 –
кіріс қорап; 3 - жалғағыш кабельдер; 4 – әр канал үшін айырып –қосқышы бар
селекторлық блок ; 5 – Қатаң немесе икемді күшейтуді реттейтін (У),
реттегіштері бар ,жоғары және төменгі жиіліктегі фильтрлермен ( Ф) берілген
күшейту блогы (У) ; 6 – тіркеу блогы.
Электрод
(электро- + грекше.hodos жол, бағыт) медицинада - электрондық немесе
электротехникалық диагностикалық құралдың , физиотерапевтикалық немесе
хирургиялық аппараттың (құрылғының ), адам ағзасының белгілі бір бөлігін
электр тізбегімен жалғастыруға арналған конструкциялық элемент (2.сурет).
Белсенді электрод - 1) электрокардиографтың біріккен электродпен дененің
берілген нүктесіндегі, потенциалдар айырмасын тіркеуге арналған электрод;
бірполюсті және күшейтілген бірполюсті бекітпелерінің
электрокардиограммаларын тіркеп,жазуда пайдаланылады ; 2) емдік
электрофорезде емдік заттарды ағзаға енгізуде қолданылатын электрод; 3)
физиотерапевтикалық аппараттың ағзаға қажет болатын әсерін жеткізу үшін
қолданылатын электрод.
Биполярлық электрод ( биполярлық зонд сөзінің синонимі) - катодтық және
анодтық электодтармен жабдықталған, бұлшық еттердің электрлік
стимуляциясына арналған зонд. Тұрақтандырылған электрод (ұзақ мерзімді
электрод сөзінің синонимі) – ағза ұлпасына ұзақ уақытқа қойылатын электрод,
мысалы бас миының белгілі бір құрылымына электр тогымен әсер
етуге немесе биопотенциалдарды периодты түрде тіркеуге арналған
электрод. Нольдік электрод мұндай электродтың жиынтық
потенциалы нольге жақын . Біріктірілген электрод -
электрокардиографтың аяқ пен қолға арналған,параллель жалғанған
екі-үш электроды; электрокардиограмманың униполярлық
бекітпелерінде қолданылады.
2.сурет.Электродтардың түрлері және оларды басқа бекіту тәсілдері.
а-көпірлік электрод; б-ине тәрізді эрктрод; в-шашкелік электродтар: 1-
металл, 2-жабыстырғыш лента, 3-электродтық паста, 4-тері;г- резиналық
байлағыштардан жасалған шапочкалардың
көмегімен адам басына электродтарды бекіту.
Диполь. Мультиполь
Элементар диполь - электр өрісімен қоршалған , шамалары
бірдей, таңбалары қарама- қарсы, бір- бірінен мүмкін болатын
ең аз қашықтықта орналасқан электр зарядтарының жұбы.
Жиынтық диполь ( Мультиполь сөзінің синонимі ) – өріс диполі
құраған деп алынған электр өрісінің бейнеленуі (таңбалары
қарама-қарсы ,шамалары бірдей электр зарядтарының
жұптары).Жеке дипольдардың үлкен жиынтығының нәтижесі болып
табылады.
Эквиваленттік генератор ұғымы
Электрографияда функциональқ күйге баға беру үшін эквивалентнтік
генератор принципі пайдаланылады ( зерттелетін мүше уақыттың әр түрлі
периодтарында қозатын көптеген жасушалардан тұрады және ол дене
бетінде электр өрісін құрайтын біріңғай эквиваленттік генераторы етіп
ұсынылады, ) жүйке жүйесінің патологиясының диагностикасы үшін
пайдаланылады (жарақаттанғанда, эпилепсияда, психикалық тұрақсыздықта,
ұйқы бұзылғанда т.б ). ЭЭГ пациенттің көңіл күйіне тәуелді көп
өзгеріске ұшырайды (3.сурет).
сергек болу
қалғу
тез ұйқы
баяу ұйқы
ми өлімі
3.сурет Бас миының функциональдық күйіне байланысты ЭЭГ-ның өзгеруі
Эквипотенциал беттер
Экви- (лат. aequus тегіс, өлшемдес, тең) - тең, бірдей дәрежеде деген
мағыналарды білдіретін күрделі сөздердің құрамдас бөлігі. Эквипотенциальдық
(экви + потенциал) – берілген мүшедегі, ұлпадағы, жасушадағы, бекітпедегі
екі, қарама-қарсы бағытталған потенциалдардың амплитудаларының теңдігі.
Спектр
Спектр (лат. spectrum бейне,ұсыну,құбылыс). Тербелістер жүретін интервал
Мысалы, ЭЭГ спектрі 0,5 Гц-тен 70 Гц-ке дейінгі аймақты қамтиды..
Жиілік
Тербелістер жиілікпен ( уақыт бірлігіндегі тербелістердің толық санымен
анықталады) және интенсивтілікпен сипатталады.Бір секундтағы бір тербеліс
жиіліктің өлшем бірлігі - 1 Герц (Гц) ретінде қабылданған.Тұрақты жиілікпен
қайталанатын тербелістер ырғақ түзеді.Әр түрлі күрделі тербелістердің
хаосты (ретсіз) бірігулері шуларды құрайды..
Электроэнцефалография – негізгі сипаттамалары.
Мидың нейрондық белснділігі есебінен өндірілетін биоэлектрлік
потенциалдардың жазбасы электроэнцефалограмма (ЭЭГ) деп аталады.
(encephalon (лат.) –бас миы, graphos (лат.) -жазамын).ЭЭГ ми қызметінен
пайда болатын, бас бөлігінде кейбір нүктелердің арасындағы электр өрісінің
потенциалдар айырмасын индифференттік электродпен тіркеуге мүмкіндік
береді. (Индифферентный (лат. indifferens, indifferentis) – айырмасы
жоқ,зиянсыз деген мағынаны білдіреді).
Тербеліс
Тербеліс (толқын) – уақыт бойынша қайталанып келетін қозғалыс немесе
процесс (4.сурет). ПТолық тербеліс екі жартылай периодты қамтиды (+ и -).
Биіктігі max-
(максимумнан), min – (минимумге) дейін амплитуда деп
аталады.(амплитуда – тербелістің ең үлкен ауытқуы). ЭЭГ – де
амплитуда Вольтпен V өлшенеді ,ал тербеліс периоды секундпен
алынады. Уақыт бірлігіндегі тербеліс саны - жиілік Герцпен
(Гц) өлшенеді. Герц - бір секундтағы тербеліс саны.
ЭЭГ-дегі ырғақ
ЭЭГ- де амплитудасы 5 мкВ –тан жоғары , және одан үлкен,
жиілігі бірдей үш рет қатарланып келетін тербелістерді талдау
қабылданған .Мұндай тербелістер тобы – ЭЭГ ырғағы деп
аталады.Ырғақтар бірнеше түрлерге : α (альфа), β (бета), θ
(тета), Δ (дельта) деп бөлінеді.
ЭЭГ-де жиілікті,амплитуданы,және индексті өлшеу
Амплитуданы өлшеу үшін (5.сурет) қисықтың шеткі нүктелері
алынады
( биіктігі бойынша) және олардың арасын мм –мен , жоғары
сызықтар үшін 10 мм, төменгі сызықтар үшін 6 мм –шамасымен
өлшейміз. Оң жақ бұрышта ∟ белгісінің суреті тұр, оның
биіктігі (5 мм) микровольтты (мкВ) көрсетеді, ал ұзақтығы (11
мм) секундтарды (с), олар 50 мкВ және 1с сәйкес бірліктермен
алынған. Жоғары жақтағы қисықтың амплитудасын есептейміз: егер
50 мкВ (калибровка) 5 мм –ді құрайтын болса, 10 мм тербеліс
амплитудасы (10мм×50мкВ5мм=100 мкВ) болады, жоғары жақтағы
қисық тербелістері үшін амплитуда 100 мкВ болады. Жиілікті
өлшеу үшін жеке тербелістерге өлшеу белгілерін жүргіземіз (
қисық сызық ноль арқылы өтеді деп алынады) және вертикаль
сызықтармен белгілейміз. Енді перпендикулярлар арасындағы
қашықтықты өлшеу керек. Жиіліктің герцпен өлшенетіні бізге
белгілі (Гц бір секундтағы тербелістер саны). ∟ белгісі
бойынша 1с ұзындық суреттің бұрышында 11 мм –ге тең. Егер
тербелістер арасындағы қашықтық 4 мм –ге тең болса , оның
секундпен алынған ұзақтығы қандай болады? Есептеп шығарамыз:
1сек×4мм11мм=0,36сек, енді берілген тербелістің жиілігін Гц-
пен анықтаймыз: 0,36сек уақытта 1 тербеліс жасалды, 1секундта
– х тербеліс болуы керек. Есептейміз:
1сек×1тербеліс0,36сек=2,7тербеліс бір секундта ( Гц). 2,7 Гц
Δ (дельта) ырғаққа сәйкес келеді. Осылайша біз әр тербелістің
жиілігін анықтай аламыз. Талдау үшін индекс қолданылады.Индекс-
ЭЭГ жазуының біз зерттеген бөлігіндегі ырғақтың қайта кездесу
жиілігі. ЭЭГ-де біз жеке тербелісті талдамаймыз, ырғақты
талдаймыз. ЭЭГ – де ырғақ –үш және одан да көп тербеліс .
Жоғары жақтағы қисық сызық (5сурет) белгіленді және есептелді,бір
жиіліктегі тербелістері бар бөлік 43мм болып жазылған,барлық жазу аумағы
130 мм құрайды. Берілген жиіліктегі ( басқа жазулардың жиілігі бөлек деп
алынған ) ырғақ барлық жазбаның қанша пайызын (% ) құрайтынын білу қажет.
Жазудың барлық ұзындығын 100 % (130мм) деп қабылдаймыз, ал белгіленіп
,есептелген бөлік 43мм. Есептейміз: 43мм×100%130мм=33,1% яғни Δ (дельта)
ырғақтың барлық жазу ішіндегі қайта кездесуі 33% құрайды.
Электроэнцефалография
Бас миының функционалдық күйін оның электрлік белсенділігін тіркеуге
негіздеп зерттеу жүргізудің электрофизиологиялық әдісі
Электроэнцефалография деп аталады.
ЭЭГ эпилепсия диагностикасында , мидағы ісіктердің, мидағы тамырлардың, бас
миының қабыну мен дегенеративтік ауруларында , бас сүйегі мен ми
жарақаттарында, ұйқының және сергектіктің бұзылуында , коматоздық күйлердің
диагностикасында маңызды роль атқарады. Энцефалография көмегімен тіркелген
бас миының электрлік белсенділігінің болмауы ми өлімінің маңызды объективті
белгісі болып табылады. Энцефалография физиологияда орталық жүйке жүйесінің
қалыпты қызмет етуін зерттеуде кеңінен пайдаланылады.
Бас миының электрлік белсенділігін тіркеуге арналған құралдар
электроэнцефалограф деп аталады. Энцефалографта 8-16 және одан да көп
күшейткіш – тіркегіш блоктар (каналдар) бар.Олар бір мезгілде
электродтардың сәйкес жұптарынан биоэлектрлік потенциалдарды тіркеуге
мүмкіндік береді. Энцефалография электродтары зерттелушінің басына
резиналық жіптердің немесе арнайы шапочкалардың, жабыстырылатын ленталардың
т.б көмегімен бекітіледі. Бекіту бастың орталық сагитталдық сызығымен
салыстырғанда симметриялық түрде жалпы қабылданған - Электродтарды
орналастырудың 10-20 жүйесі бекітпелер схемасы бойынша жүргізіледі. Бұл
жүйе электроэнцефалографиялық қоғамның Халықаралық федерациясы комитетінің
жасауымен қабылданған.Жүйенің аталуы бастың белгілі нүктелерінің
арақашықтығы 10 және 20% құрайтындай етіп электродтардың орналастыру
интервалына негізделген (6.сурет) .Электродтардың ара қашықтығын анықтау
пайызбен қабылданған .
6.сурет Электроэнцефалографияда бас терісіне сигналды алып
кететін электродтарды орналастыру : электродтарды орналастыру
нүктелері әріптермен белгіленген, олар ми бетінің
биопотенциалдарын жазу жүргізілетін нақты бөліктеріне
сәйкестендірілген ( О-желке ; Т- самай ; Р- төбее; С- орталық
; F-маңдай ; Fр- маңдай -полюстік) бастың оң жағына
орналастырылған электродтар жұп цифрлармен; сол жағына
орналастырылған электродтар тақ сандармен белгіленген. Орта
сызықтарда орналасқан ( сагиттальдық ) электродтардың z
индексі бар.
ЭЭГ зерттеу жүргізу шарттары
Зерттеу жүргізу жарықтан және дыбыстан оңашаланған бөлмеде
жүргізіледі. Зерттелушінің орналасуы – жартылай жатқызылған
немесе ыңғайлы креслода дұрыс отыру. Дені сау адамның қалыпты ЭЭГ-
де электр белсендігі жазуынан негізгі екі ырғақты бөліп алады,
олар - альфа- және бета-ырғақ.
ЭЭГ-нің α, β , Δ , θ ырғақтары
ЭЭГ сипаты адамның жасына тәуелді . Балаларда бас миының
электрлік белсендігі ересек адамдардан өзгеше болады; олардың
айырмасы 13-17 жасқа келгенде тегістелінеді. Ересек адамдар үшін
сергектік кезінде дельта- және тета- ырғақтар патологиялық болып
табылады (7.сурет). ЭЭГ- нің өзгерісі эпилепсияға тән. ЭЭГ
мәліметтері бойынша зақымдалудың ауырлығы белгілі дәрежеге дейін
анықталады; электроэнцефалографиялық қисық сызықтар оңашаланған
патологиялық процесстерді айқындауға мүмкіндік беретіні де жиі
кездеседі. (8 .сурет).
α Альфа- ырғақ ( альфа-толқынның синонимі, Бергер ырғағы) – бас
миының 8-13 Гц жиіліктегі және 50мкВ –ге дейінгі амплитудасы
болатын жиынтық потенциалының тербелістері , ЭЭГ-де адамның
сергек күйінде басым болып байқалатын тербелістер.
β Бета- ырғақ ( бета-толқының синонимі ) –бас миының 14-70 Гц
болатын жиынтық потенциалының төменгі амплитудалық
тербелістері, көбінесе және әр түрлі тітіркендіргіштер әсері
кезінде ақыл- ой еңбегі кезінде және эмоциональдық жүктеме
қалыпында байқалады. Бета ырғақты төменгі жиіліктегі 14-35 Гц,
және жоғары жиіліктегі бета- ырғақ деп бөледі ,жоғары
жиіліктегі бета –ырғақ γ (гамма) -ырғақ, деп аталып,35-70 Гц
жиілікте болады. .
Δ дельта-толқындар ( дельта-ырғақ синонимі) – бас миының
жиілігі 0,5-3 Гц және амплитудасы 200-300 мкВ дейін болатын
жиынтық потенциалының тербелістері , ұйқы кезінде немесе
кейбір патологиялық күйлерде байқалады.
θ Тета-ырғақ ( стресс-ырғақ синонимі, тета-толқындар) - бас
миының жиілігі 4-7 Гц және
амплитудасы 150 мкВ дейінгі жиынтық потенциалының
тербелістері , электроэнцефалограммаларда дені сау, 2-8
жастардағы балаларда басым болып табылатын ырғақ.
7.сурет Электроэнцефалограмманың әр түрлі физиологиялық ырғақтары: 1-
дельта (Δ)-ырғақ 0,5-3 Гц; 2-тета (θ)- ырғақ 4-7 Гц; 3-альфа (α)- ырғақ 8-
13 Гц; 4 және 5 бета ырғақтар 17-70 Гц (4-бета (β)- ырғақ төменгі жиілікті
17-35 Гц; 5-жоғары жиілікті -гамма (γ)-ырғақ 35-70 Гц.
8- сурет бас миының сол жақ маңдай-төбе? аймағында ісігі бар аурудың
электрокортикограммасы . суреттің төменгі жағында бас миының сол жақ жарты
көрсетілген; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz