Саясаттану пәнінен дәрістер
Лекция № 1
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттанудың объектісі мен пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік.гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
Лекция №2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
1. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар
2. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
3. Орта ғасырлық саяси ойлар
4. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
5. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі сяаси идеялар.
Лекция №3
Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы. Билік тұжырымдамалары
2. Саяси билік ұғымы және оның ерекшеліктері
3.Мемлекеттік билік саяси биліктің жоғарғы түрі ретінде.
4. Биліктің легитимді типтері
Лекция №4
Әлеуметтік . этникалық қауымдастықтар және ұлт саясаты
1. Этнос және ұлт. Ұл этностыңғ жоғарғы типі.
2. (Ұлт мәселесі және оның құрлымы.
3. Ұлттық мемлекеттік құрылыс формалары.
4. Ұлт сяасаты мемлекеттк сяасаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
Лекция №5
Қоғамның саяси жүйесі
1.Саяси ж‰йе ±ѓымы ќоѓам мен биліктіњ µзара єрекеті ретінде.
2.Саяси ж‰йеніњ ќ±рылымы
3.Саяси ж‰йе институттары
Лекция №6
Мемлекет және азаматтық қоғам
1. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
2. Мемлекеттің белгілері оның функциялары және мақсаттары
3. Мемлекеттің типтері.
4. Азаматтық және құқықтық қоғам ұғымы.
Лекция № 7
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
1. Саяси партия ұғымы. Партиялар генезисі және партия жүйелері.
2. Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары.
3. Партиялардың типологиясы.
4. Партя жүйелері ұғымы. Партия жүйелерін жіктеу.
5. Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары.
Лекция № 8
Саяси режимдер
1. Саяси режим ұғымы
2. Саяси режимнің типтеріі
3.Демократия ұғымы.
Лекция № 9
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1.Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
2. Демократияның тарихи формалары
3. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
Лекция № 10
Саяси процесс және саяси қызмет
1. Саяси процес ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
2. Саяси процестің типологиясы
3. Саяси шешім
Лекция №11
Саяси сана және саяси мәдениет
1. Саяси сананың мәні
2. Саясат және мәдениет
3. Саяси мәдениет функциялары
4. Саяси әлеуметтену ұғымы
Лекция № 12
Саяси элита және көшбасшылық
1. Саяси элита ұғымы. Элитаның классикалық теориялары
2. Саяси элитаның жіктелуі
3. Саяси көшбасшылықтың типологиясы
Лекция № 13
Дүниежүзілік саясат және халықаралық қатынастар
1. Дүниежүзілік саясат ұғымы
2. Халықаралық қатынастар жүйесі
3. Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
Лекция № 14
Қазіргі заманның жаһандық проблемалары
1. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы және типтері
2. Жаһандық проблемаларды шешудегі халықаралық ынтымақтастық
3. Халықаралық ұйымдар
Лекция № 15
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
1. Егемен Қазақстанның саяси нақтылық ретіндегі қалыптасуы мен дамуы
2. Қазақстанда егемендік пен демократияның қалыптасу кезеңдері
3. Ұлттық идеяны және мемлекеттік идеологияны жасаудың проблемалары
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттанудың объектісі мен пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік.гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
Лекция №2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
1. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар
2. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
3. Орта ғасырлық саяси ойлар
4. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
5. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі сяаси идеялар.
Лекция №3
Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы. Билік тұжырымдамалары
2. Саяси билік ұғымы және оның ерекшеліктері
3.Мемлекеттік билік саяси биліктің жоғарғы түрі ретінде.
4. Биліктің легитимді типтері
Лекция №4
Әлеуметтік . этникалық қауымдастықтар және ұлт саясаты
1. Этнос және ұлт. Ұл этностыңғ жоғарғы типі.
2. (Ұлт мәселесі және оның құрлымы.
3. Ұлттық мемлекеттік құрылыс формалары.
4. Ұлт сяасаты мемлекеттк сяасаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
Лекция №5
Қоғамның саяси жүйесі
1.Саяси ж‰йе ±ѓымы ќоѓам мен биліктіњ µзара єрекеті ретінде.
2.Саяси ж‰йеніњ ќ±рылымы
3.Саяси ж‰йе институттары
Лекция №6
Мемлекет және азаматтық қоғам
1. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
2. Мемлекеттің белгілері оның функциялары және мақсаттары
3. Мемлекеттің типтері.
4. Азаматтық және құқықтық қоғам ұғымы.
Лекция № 7
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
1. Саяси партия ұғымы. Партиялар генезисі және партия жүйелері.
2. Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары.
3. Партиялардың типологиясы.
4. Партя жүйелері ұғымы. Партия жүйелерін жіктеу.
5. Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары.
Лекция № 8
Саяси режимдер
1. Саяси режим ұғымы
2. Саяси режимнің типтеріі
3.Демократия ұғымы.
Лекция № 9
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1.Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
2. Демократияның тарихи формалары
3. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
Лекция № 10
Саяси процесс және саяси қызмет
1. Саяси процес ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы
2. Саяси процестің типологиясы
3. Саяси шешім
Лекция №11
Саяси сана және саяси мәдениет
1. Саяси сананың мәні
2. Саясат және мәдениет
3. Саяси мәдениет функциялары
4. Саяси әлеуметтену ұғымы
Лекция № 12
Саяси элита және көшбасшылық
1. Саяси элита ұғымы. Элитаның классикалық теориялары
2. Саяси элитаның жіктелуі
3. Саяси көшбасшылықтың типологиясы
Лекция № 13
Дүниежүзілік саясат және халықаралық қатынастар
1. Дүниежүзілік саясат ұғымы
2. Халықаралық қатынастар жүйесі
3. Халықаралық қатынастар типтері мен түрлері
Лекция № 14
Қазіргі заманның жаһандық проблемалары
1. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы және типтері
2. Жаһандық проблемаларды шешудегі халықаралық ынтымақтастық
3. Халықаралық ұйымдар
Лекция № 15
Егемен Қазақстанның саяси проблемалары
1. Егемен Қазақстанның саяси нақтылық ретіндегі қалыптасуы мен дамуы
2. Қазақстанда егемендік пен демократияның қалыптасу кезеңдері
3. Ұлттық идеяны және мемлекеттік идеологияны жасаудың проблемалары
Қазіргі таңда әлемде, оның ішінде түбегейлі бетбұрыс жасап демократиялық өзгерістерді іске асырып жатқан елімізде, саясаттан тыс тұрған адам жоқ.
Саясат әлеуметтік құбылыс. Бүгінде өзін саясаттың ықпалынан тыспын деп ешкім айта алмаса керек. Адам өзін саясаттан аулақпын деп санаған күннің өзінде ол бәрібір саяси өкіметтің (өзі өмір сүрген) шешімдерін ескермей және орындамай тұра алмайды.
Саясат дегеніміз қазіргі адамның қажеттілігі және сонымен бірге талап-тілегі, өйткені саясат қоғам өмірінің барлық салаларындағы оның алуан түрлі іс-қимылдарының көрсеткіші және сонымен бірге шектеушісі болып табылады.
Саясаттану ең бір көне дәстүрлі ғылымдардың бірі. Ежелгі Грецияда және ортағасырлық корольдіктерде саясаттанумен шұғылданған және осымен қатар бұл ғылым саласы қазіргі заманғы ғылым болып табылады. Бұлай деп айту себебіміз, ғылымдар жүйесінде хх-ғасырда енді.
Саясаттану ұғымы ежелгі гректің полис – мемлекет, мемлекеттілік немесе қоғамдық іс деген мағыналарды білдірген. Ал, нақтырақ айтсақ мемлекетті, қоғамды басқаратын өнер, қоғамды ұйымдастырушы деп те танылады.
Неміс социологы М.Вебер саясатты билікке араласу немесе биліктің топтар арасына бөлінуіне әсер ету ретінде анықталады.
Саясаттану ғылымының ірі теоретиктері Г.Лассуэл мен А.Капланның пікірінше саясат – биліктің құрылуымен байланысты дейді.
Қазіргі кездегі саясаттың құрылымы күрделі. Оның маңызды элементі келесідей:
1. Саясаттың объектісі – бұл дегеніміз үнемі ауысып тұратын қоғамдық мәселелер кешені. Оның шешімін табу үшін құрылымдық қайта құрулармен қоғамда реформаларды жасауды талап етеді.
2. Саясаттың субъектілері – саяси қызметке қатысушылар: адамдар, олардың ұйымдары, партиялар, қоғамдық қозғалыстар. Бұл аталғандар саяси міндеттерді шешушілер болып табылады.
3. Саяси билік – қоғамның әсер етуші саяси күштер.
4. Саяси процестер – түрлі саяси күштердің әсері, қарым-қатынасы, байланыстары. Бұл жерде саяси мәселелерді шешудегі саясси күштердің байланысы.
5. Саяси идеялар мен концепциялар – қоғамның саяси дамуының теориялық тұрғыда ұғыну. Түрлі саяси мәселелердің шешімін түрлі әлеуметтік топтар мен олардың қызығушылықтарын қарау.
Саясат бүгініг таңдағы өмірдің барлық сфераларының экономикалық саясат, техникалық саясат, әскери саясат, әлеуметтік саясат, мәдени саясат және т.б. қамтиды.. қарастырады.
Саясат өзінің формасы бойынша да әр түрлі. Бұл жерде ел басқару, биліктің орындалуы, билікке күрес, қоғамға ықпал ету, саяси қатынас өнері ретінде де көрініс табады.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) 1948 жылы өзіне мүше елдердің жоғары оқу орындарына пән ретінде саясаттануды енгізуді ұсынды. 1949 жылы сяаси ғылымның халықаралық қауымдастығы құрылды.
Бұл пән қоғам өмірінің, қоғамдық сананың саяси дәрежесінің өсуіне, саяси пікірлердің алуан түрлі болуына және партиялылықтың қалыптасуына байланысты Кеңестер Одағы құлдырағаннан кейін біздің елде де қалыптаса бастады.
Саясаттану үшін қажетті шарт – саяси теорияның болуы. Тек қана деректер, ғылыми әдістемелік талдау, одан әрі дамудың болжамын жасау негізінде ғана саясаттану ғылым есебінде қалыптасып, өзін көрсете алады. Ол тарих, социология, психология, құқықтану және сяаси экономия ғылымдарымен тығыз байланысты дамиды.
Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастырып, басқаруды, оның құрылысы мен сан-алуан қызметтерін зерттейді. Ол адамзаттың қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, саяси сананың дамуы туралы, дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы түсінік береді.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуы мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясат әлеуметтік құбылыс. Бүгінде өзін саясаттың ықпалынан тыспын деп ешкім айта алмаса керек. Адам өзін саясаттан аулақпын деп санаған күннің өзінде ол бәрібір саяси өкіметтің (өзі өмір сүрген) шешімдерін ескермей және орындамай тұра алмайды.
Саясат дегеніміз қазіргі адамның қажеттілігі және сонымен бірге талап-тілегі, өйткені саясат қоғам өмірінің барлық салаларындағы оның алуан түрлі іс-қимылдарының көрсеткіші және сонымен бірге шектеушісі болып табылады.
Саясаттану ең бір көне дәстүрлі ғылымдардың бірі. Ежелгі Грецияда және ортағасырлық корольдіктерде саясаттанумен шұғылданған және осымен қатар бұл ғылым саласы қазіргі заманғы ғылым болып табылады. Бұлай деп айту себебіміз, ғылымдар жүйесінде хх-ғасырда енді.
Саясаттану ұғымы ежелгі гректің полис – мемлекет, мемлекеттілік немесе қоғамдық іс деген мағыналарды білдірген. Ал, нақтырақ айтсақ мемлекетті, қоғамды басқаратын өнер, қоғамды ұйымдастырушы деп те танылады.
Неміс социологы М.Вебер саясатты билікке араласу немесе биліктің топтар арасына бөлінуіне әсер ету ретінде анықталады.
Саясаттану ғылымының ірі теоретиктері Г.Лассуэл мен А.Капланның пікірінше саясат – биліктің құрылуымен байланысты дейді.
Қазіргі кездегі саясаттың құрылымы күрделі. Оның маңызды элементі келесідей:
1. Саясаттың объектісі – бұл дегеніміз үнемі ауысып тұратын қоғамдық мәселелер кешені. Оның шешімін табу үшін құрылымдық қайта құрулармен қоғамда реформаларды жасауды талап етеді.
2. Саясаттың субъектілері – саяси қызметке қатысушылар: адамдар, олардың ұйымдары, партиялар, қоғамдық қозғалыстар. Бұл аталғандар саяси міндеттерді шешушілер болып табылады.
3. Саяси билік – қоғамның әсер етуші саяси күштер.
4. Саяси процестер – түрлі саяси күштердің әсері, қарым-қатынасы, байланыстары. Бұл жерде саяси мәселелерді шешудегі саясси күштердің байланысы.
5. Саяси идеялар мен концепциялар – қоғамның саяси дамуының теориялық тұрғыда ұғыну. Түрлі саяси мәселелердің шешімін түрлі әлеуметтік топтар мен олардың қызығушылықтарын қарау.
Саясат бүгініг таңдағы өмірдің барлық сфераларының экономикалық саясат, техникалық саясат, әскери саясат, әлеуметтік саясат, мәдени саясат және т.б. қамтиды.. қарастырады.
Саясат өзінің формасы бойынша да әр түрлі. Бұл жерде ел басқару, биліктің орындалуы, билікке күрес, қоғамға ықпал ету, саяси қатынас өнері ретінде де көрініс табады.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) 1948 жылы өзіне мүше елдердің жоғары оқу орындарына пән ретінде саясаттануды енгізуді ұсынды. 1949 жылы сяаси ғылымның халықаралық қауымдастығы құрылды.
Бұл пән қоғам өмірінің, қоғамдық сананың саяси дәрежесінің өсуіне, саяси пікірлердің алуан түрлі болуына және партиялылықтың қалыптасуына байланысты Кеңестер Одағы құлдырағаннан кейін біздің елде де қалыптаса бастады.
Саясаттану үшін қажетті шарт – саяси теорияның болуы. Тек қана деректер, ғылыми әдістемелік талдау, одан әрі дамудың болжамын жасау негізінде ғана саясаттану ғылым есебінде қалыптасып, өзін көрсете алады. Ол тарих, социология, психология, құқықтану және сяаси экономия ғылымдарымен тығыз байланысты дамиды.
Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастырып, басқаруды, оның құрылысы мен сан-алуан қызметтерін зерттейді. Ол адамзаттың қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, саяси сананың дамуы туралы, дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы түсінік береді.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуы мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Лекция № 1
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттанудың объектісі мен пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
1. Қазіргі таңда әлемде, оның ішінде түбегейлі бетбұрыс жасап
демократиялық өзгерістерді іске асырып жатқан елімізде, саясаттан тыс
тұрған адам жоқ.
Саясат әлеуметтік құбылыс. Бүгінде өзін саясаттың ықпалынан тыспын
деп ешкім айта алмаса керек. Адам өзін саясаттан аулақпын деп санаған
күннің өзінде ол бәрібір саяси өкіметтің (өзі өмір сүрген) шешімдерін
ескермей және орындамай тұра алмайды.
Саясат дегеніміз қазіргі адамның қажеттілігі және сонымен бірге талап-
тілегі, өйткені саясат қоғам өмірінің барлық салаларындағы оның алуан түрлі
іс-қимылдарының көрсеткіші және сонымен бірге шектеушісі болып табылады.
Саясаттану ең бір көне дәстүрлі ғылымдардың бірі. Ежелгі Грецияда
және ортағасырлық корольдіктерде саясаттанумен шұғылданған және осымен
қатар бұл ғылым саласы қазіргі заманғы ғылым болып табылады. Бұлай деп айту
себебіміз, ғылымдар жүйесінде хх-ғасырда енді.
Саясаттану ұғымы ежелгі гректің полис – мемлекет, мемлекеттілік
немесе қоғамдық іс деген мағыналарды білдірген. Ал, нақтырақ айтсақ
мемлекетті, қоғамды басқаратын өнер, қоғамды ұйымдастырушы деп те танылады.
Неміс социологы М.Вебер саясатты билікке араласу немесе биліктің
топтар арасына бөлінуіне әсер ету ретінде анықталады.
Саясаттану ғылымының ірі теоретиктері Г.Лассуэл мен А.Капланның
пікірінше саясат – биліктің құрылуымен байланысты дейді.
Қазіргі кездегі саясаттың құрылымы күрделі. Оның маңызды элементі
келесідей:
1. Саясаттың объектісі – бұл дегеніміз үнемі ауысып тұратын қоғамдық
мәселелер кешені. Оның шешімін табу үшін құрылымдық қайта құрулармен
қоғамда реформаларды жасауды талап етеді.
2. Саясаттың субъектілері – саяси қызметке қатысушылар: адамдар, олардың
ұйымдары, партиялар, қоғамдық қозғалыстар. Бұл аталғандар саяси
міндеттерді шешушілер болып табылады.
3. Саяси билік – қоғамның әсер етуші саяси күштер.
4. Саяси процестер – түрлі саяси күштердің әсері, қарым-қатынасы,
байланыстары. Бұл жерде саяси мәселелерді шешудегі саясси күштердің
байланысы.
5. Саяси идеялар мен концепциялар – қоғамның саяси дамуының теориялық
тұрғыда ұғыну. Түрлі саяси мәселелердің шешімін түрлі әлеуметтік топтар
мен олардың қызығушылықтарын қарау.
Саясат бүгініг таңдағы өмірдің барлық сфераларының экономикалық саясат,
техникалық саясат, әскери саясат, әлеуметтік саясат, мәдени саясат және
т.б. қамтиды.. қарастырады.
Саясат өзінің формасы бойынша да әр түрлі. Бұл жерде ел басқару, биліктің
орындалуы, билікке күрес, қоғамға ықпал ету, саяси қатынас өнері ретінде де
көрініс табады.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы
(ЮНЕСКО) 1948 жылы өзіне мүше елдердің жоғары оқу орындарына пән ретінде
саясаттануды енгізуді ұсынды. 1949 жылы сяаси ғылымның халықаралық
қауымдастығы құрылды.
Бұл пән қоғам өмірінің, қоғамдық сананың саяси дәрежесінің өсуіне,
саяси пікірлердің алуан түрлі болуына және партиялылықтың қалыптасуына
байланысты Кеңестер Одағы құлдырағаннан кейін біздің елде де қалыптаса
бастады.
Саясаттану үшін қажетті шарт – саяси теорияның болуы. Тек қана
деректер, ғылыми әдістемелік талдау, одан әрі дамудың болжамын жасау
негізінде ғана саясаттану ғылым есебінде қалыптасып, өзін көрсете алады. Ол
тарих, социология, психология, құқықтану және сяаси экономия ғылымдарымен
тығыз байланысты дамиды.
Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын,
қазіргі саяси өмірді ұйымдастырып, басқаруды, оның құрылысы мен сан-алуан
қызметтерін зерттейді. Ол адамзаттың қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен
міндеттері, жеке адамның саяси құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу
тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың
жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, саяси
сананың дамуы туралы, дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы түсінік
береді.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам
және қоғам қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің
қалыптасуы мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттанудың объектісі – бұл саяси сахнадағы үнемі өзгерісте болып
тұратын қоғамдық мәселелер жиыны. Ал, осы мәселелердің шешімін табу үшін
қоғамда реформаларды құрылымдық тұрғыда қарауды талап етеді.
Саясат субъектілері – бұл саяси қызметке міндетті түрде
қатынасушыларды айтамыз. Олар: адамдар және олардың ұйымдары, партиялар,
қоғамдық қозғалыстар.
3. Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп,
білу үшін бірталай әдістерді пайдаланады.
Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтамыз. Оларға
салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік
және т.б. әдістер жатады. Оларға жеке тоқталар болсақ:
Салыстырмалы әдіс – түрлі елдердегі саяси құбылыстарды өзара салыстырып,
олардың жалпы ортақ және жеке ерекшеліктерін ажыратуға оны танып білуге
мүмкіндік береді. Осы арқылы елдегі саяси тұрақтылық пен саяси шешімдер
қабылдауға жағдай туады. Бұл әдіс қазіргі өтпелі кезеңдегі біздің ел үшін
маңызы зор. Ол өзгенің озық тәжірбиесіне сүйену.
Жүйелеу әдісі – саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымының бір бөлігі
ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын,
қызметін айналадағы ортамен, өзге құбылыстармен байланысты зерттейді.
Социологиялық әдісі – саясатты қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік
құрылым, мәдениет және сана деңгейіне т.б. жағдайларына байланысты
анықтайды.
Тарихи әдіс – саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дәйекті, заманына қарай
өткендегі, қазіргі және болашақтағы байланысымен айқындай отырып
қарастырады. Бұл әдіс әртүрлі саяси оқиғаларды, процестерді, деректерді
олардың болған уақытын, мезгілін ескере отырып соның негізінде танып-білуді
қажет етеді.
Бихевиористік әдіс – жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір
саяси жағдайларда адамдардың өздерін қалай ұстауын танып білуге
негізделеді. Бұл әдісті жинақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін
адамдардың іс-әрекетін талдау арқылы түсініп білуге болады дейді.
Нормативтік әдіс – (19-ғасырға дейін қолданылған) қоғамдық игілікті ең мол
қамтамасыз ететін немесе адамға әуел бастан тән ажыратылмас табиғи құқықты
іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін іздейді.
Ал Кеңес Одағы тұсында ең дұрыс мызғымайтын тәсіл диалектикалық-
материалистік әдіс болып табылады. Бұл әдіске салыну, қазіргі заманда саяси
ойдың еркін дамуына кедергі келтіреді.
Жоғарыдағы әдістермен қатар өмірде басқа да тәсілдер мен әдістер
баршылық. Олардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы
мағлұматтар алуға тырысады.
Лекция №2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
1. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар
2. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
3. Орта ғасырлық саяси ойлар
4. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
5. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі сяаси идеялар.
Ежелгі Шығыс елдеріндегі саяси танымға келетін болсақ, көне шығыс
халықтарының саяси ой жүйелерінің мифологиялық бастауларға жүгінетіндігін
және адамның дүниедегі орны мен рөлі туралы көзқарастың да мифиологиялық
дүниетанымдарға негізделетіндігін айқын аңғаруға болады. Мәселен, ежелгі
Египет, Қытай, Вавилон халықтарының таным-түсініктері діни-мифологиялық
сипат алған. Бұларда, сол кездегі саяси билік пен тәртіп аспан тәңіріне
тәуелді дейтін таным басым болды. Демек, саяси құқықтық көзқарас өзінің
алғашқы даму сатысында жеке адами білім, ой ретінде әлі бөлініп
шықпағандығын, оның сол кездегі, мифологиялық дүниетанымының құрамдас
элементі болғандығын байқауға болады.
Күрделі әлеуметтік-саяси құрылым, жазба мәдениетінің дамуы тұрғысынан
алғанда ежелгі Қытай өркениеті жуықтап алғанда біздің жыл санауымызға
дейінгі 14-13ғ.ғ. қалыптасқан. Ал, саяси ойлар 6-5ғ.ғ. б.э.д. және саяси
жағдайлар ойшыл-ғалымдардың зерттеу объектісіне айнала бастады. Мысал
ретінде конфуцишылдарды алуға болады. Конфуций (Кун-Фу-Цзы 551-479ж.ж.)
әлеуметтік, этикалық, саяси ілімнің және патриархалық мемлекет теориясының
негізін салушы болып есептеледі. Конфуций өзінің ілімін Лунь юй деген
жинағында баяндаған.
Конфуцийдің саяси іліміндегі негізгі ойлар мыналар:
1. Саяси басшы көк тәңірінің үлгісімен тек жақсылық сыйлаушы болуы тиіс.
2. Патша патшадай болу, бағынышты бағыныштыдай, әке әкедей, бала баладай
болу принциптерін ұсынады. Бұл принциптің мақсаты – билік жүйесіндегі
шайқалып бара жатқан басқару қағидаларын бекіту еді.
3. Егер халық аш болатын болса, патша өз байлығына масаттана ала ма? -
деген принцип қояды, яғни, Конфуций ілімінде халықтың тұрмысының жақсы
болуы – негізгі өзекті мәселе болды деуге болады.
Конфуций бюрократтық басқару жүйемен көмкерілген әлеуметтік - әділеттік
және қоғамдық иерархиялық құрылымы, әкімшілік лауазымдары меритократиялық
(билік нағыз қолынан келетін адамның басшылық етуі) принципі біздің жыл
санауымызға дейінгі 9-шы ғасырдың өзінде ежелгі Қытайда жеке басқа табыну
психологиясы орын алады.
Ежелгі Қытай дүниесінде саяси дүниетаным өз жалғасын Даосизм мектебінен
тапты. Даосистер қоғамды ғарыштық әлемнің табиғи және заңды элементі
ретінде қарастырады. Адам мен қоғам ғарыш әлемінің табиғи бөлігі
болғандықтан, ол табиғаттың заңдарына тәуелді. Сондықтан, қоғамдағы
заңдылықтар мен құбылыстар да адам санасына бағынбайтын табиғи құбылыс. Ал,
мәдениет, этика жәнежалпы өркениеттілік – ол жасанды, табиғилыққа қайшы
нәрсе деп мойындалады.
Қорыта келгенде, ежелгі Қытайдағы саяси ойлардың өзіндік ерекшелігі
сонда, оларды көбінесе биліктің әкімдік-бюрократиялық аппаратына баса назар
аударылған. Мұндағы басты идея – дарынды және қабілетті адамдар мемлекетті
басқару керек дейтін идея.
Көне гректерде, саяси ғылымға мол мұра қалдырған. Бірақ, біз олардың
ішінде ең көрнекті екі өкіліне - Платон мен Аристотельге тоқталамыз.
Платон (б.з.д., 427-347ж) өмір сүрді. (Платон – кең жауырынды деген
мағынаны береді). Шын аты Аристокл. Сократтың шәкірті. Платон еңбектері:
Мемлекет, Саясатшы, Заңдар, Софист, Парменид және т.б. Платонның
саяси еңбегіндегі басты идея – ол ізгілікті мемлекет құру идеясы. Платонның
ойынша адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін
тамақ, киім өндірулері, үй салулары және т.с.с., біреулері егіншілікпен,
біреулері тігіншілікпен, құрылыспен айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі
бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында, қоғам,
мемлекет пайда болады дейді. Мемлекет адамдарды алаламай – бәріне бірдей,
әділ қызмет етуі керек.
Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені, ол
қоғамда қайшылықтар, жан-жалдар шығарады деді.
Платон мемлекеттік құрылысты 5-түрге бөлді: аристократия, тимократия,
олигархия, демократия және тирания. Ең жақсысы – аристократиялық мемлекет
деді. Онда ақыл – естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері –
адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.
Тимократия – мемлекетте билік атақ құмар басшының үстемдігіне
негізделеді.
Олигархия – аз адамдардың көпшілік үстінен жүргізілетін билігіне
негізделеді.
Демократия – көпшіліктің билігіне негізделеді, бірақ байлар мен кедейлер
арасындағы қарама-қайшылық олигархияда күшейе түседі. Сондықтан бұл
заңсыздыққа негізделген демократия деп есептейді.
Тирания - әділетсіз мемлекеттің ең төменгі формасы. (мемлекетті 1адам
басқарады).
Ежелгі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытқан, ұлы ойшыл –
Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) өмір сүрген. Оның еңбектері, Саясат,
Афиналық полития, Этика, Риторика.
Аристотель саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты –
адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жету деп білді.
Сөйте тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті кедейлерге
саяси құқық бергісі келмеді. Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның
дамыған түрі, ал қауым – отбасының дамыған түрі. Мемлекетте адамдар белгілі
бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге
бөледі. Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны жатқызды.
Ал, бұрыс түрі деп – тирания, олигархия және демократияны санады.
Мемлекеттің дұрыс түрінде әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға
қызмет етеді. Ал, бұрыс түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайды дейді.
Ежелгі Рим ойшылы Марк Туллий Цицерон (б.з.д. 106-43 ж.ж)болған. Оның
Мемлекет туралы, Заңдар туралы, Міндеттер туралы деген еңбектері
көпке әйгілі. Цицерон мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі деп
адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының және меншікті
қорғау мақсатынан туындайды дейді. Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы
болды. Қоғамдық-саяси қатынастарды әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті
әділеттілік деп санады.
2. Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны ерекше.
Батыс еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды (5-16ғ.ғ.). Бұл дәуірде
рухани өмірде дін түгелдей үстемдік етті.
Үкімет басында дін иелері ме, әлде ақсүйектер болуы керек пе деген
сұрақ сол кездегі саяси білімнің негізгі мәселелерінің бірі болды.
Шіркеудің саяси талабын дұрысқа шығару мақсатымен оны жақтаушылар патшаға
құдіретті шіркеу берді, ал оған мұндай абырой, беделді берген – құдай,
сондықтан христиан патшалары шіркеу басшыларына бағынуы керек деп
уағыздады. Бұл жағдайға ақсүйектер көнгісі келмей, билікті өз қолдарына
қалдырғысы келді.
Батыс орта ғасыр идеологиясының өкілдері: Августин Аврелий (354-
430ж.ж.) және Фома Аквинский (1226-1274ж.ж.).
А.Августин дүниежүзілік тарихи процестерді құдайға тәуелді ете
отырып, жер бетіндегі адамзатты 2-ге бөлді.
1) ізгілікті мемлекет адамдары (жын-шайтан);
2) шіркеу адамдары (пәк, таза адамдар).
Құдай адамдарға ерікті етіп жаратқан соң, олар күнәлар жасайды және
қоғамдағы барлық саяси және мемлекеттік құбылыстар күнәһар адамдардың іс-
әрекетінің салдарынан туындайды дейді.
Ф.Аквинскийдің саяси ілімдер тарихындағы маңызды жақ – ол арнайы заң
теориясын жасады. Аквинский заңды мәңгілік, діни, табиғи және оң заң деп
бөледі.
Мәңгілік заң – ол құдай даналығы және ол бүкіл дүниедегі іс-әрекеттерді
басқару құралы.
3. Қайта өрлеу дәуірі
Буржуазиялық саяси ғылымның негізін салушы – Н.Макиавелли (1469-
1527ж.ж.). Оның еңбектері Патша, Пит Ливийдің бірінші он күндігі
жөніндегі ойлар, Флоренция тарихы.
Ол діни көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім емес, тәжірбие
деп білді. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, теңдікті қалады.
Жаңа замандағы саяси ойлар.
17 ғасырдың көрнекті ағылшын ойшылы – Томас Гоббс (1588-1679ж.ж.)
еді. Оның ойынша, мемлекет қоғамдық келісімнің негізінде, жалпыға бірдей
бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім
бойынша патшаға (не мемлекет ұйымдарына) жеке адамдардың құқы тапсырылады.
Адамдар өз тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке
береді. Ол монархиялық мемлекетті ұнатты.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи
Монтескье (16889-1775ж.ж.) болған. Ол әр халықтың адамгершілік бейнесін,
оның заңдарының айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға (ауа-
райына, топырағына, жер бедеріне, көлеміне т.б.) байланыстырады.
Оның ойынша бостандық – бұл заң неге ерік берсе, соны істеу.
Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін
билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді.
Лекция №3
Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы. Билік тұжырымдамалары
2. Саяси билік ұғымы және оның ерекшеліктері
3.Мемлекеттік билік саяси биліктің жоғарғы түрі ретінде.
4. Биліктің легитимді типтері
Саясаттың негізгі мәселесі – билік, ал мазмұны билік үщін күрес және
билікті жүргізу. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406ж.ж) адамның
басқа жан-жануарлардан ерекшелігі – ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшынның ең ірі философтарының бірі Бертран Рассел (1872-1970ж.ж)
физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік
болып табылады деген. Ал американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс
(1902-1979ж.ж) экономикалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде
билік те соншалықты орын алады деген.
Билік жөнінде ғалымдар арасында әртүрлі анықтамалар мен
тұжырымдамалар бар.
1. Теологиялық анықтама билікті бір мақсатқа, белгіленген нәтижеге,
қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекет түрі.
3. Құрылымдық анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы
қатынастың ерекше түрі деп ұғады.
4. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді
реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндірді.
Билік- деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті,
қызметіне ықпал етуін айтады. Билік адамзат қоғамымен бірге пайда болады
және оның даму барысында бола бермек. Билік қоғамдық өндірісті ұйымдастыру
үшін керек. Билік адамдар арасындағы қарым-қатынастарды адамдар, қоғам және
мемлекеттік саяси институттар арасындағы қатынастарды реттеуге міндетті.
Саяси биліктің қарамағындағы теңсіздікті қамтамасыз ететін құралдар
төмендегілер:
1.Экономикалық қор (Мемлекеттік сайлау науқанын өткізуге ондаған млн. ақша
жұмсалады. Мемлекет тарапынан қаражат жетпегендіктен, жеке бай адамдардың,
бірлестіктердің көмегіне сүйенеді).
2.Әлеуметтік әдіс-құралдар Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның
одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді.
3.Күш жұмсау құралдары Мемлекетті қорғайтын, ішкі тәртіпті сақтайтындар
(әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура және т.б).
4.Ақпарат құралдары Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету жағынан
оны төртінші билік деп атайды. (радио, теледидар, баспасөз).
2. Саяси билік қызметтері: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның
саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен қоғам, топтар мен таптар,
ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басқару институттары мен
аппараттары, партиялар, азаматтаржәне т.б. арасындағы қатынастарды
қамтиды); әртүрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару; дау-
дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою, дер кезінде оларды шешу;
қоғамдық келісімге, мәмілеге келу.
Саяси билік субъекті деп жеке адам, әлеуметтік топ, тап,
партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жүзеге асыру үшін арнайы ұйымдар
мен мекемелер құрылып, субъект оларға өкілдік береді.
Демократиялық саяси жүйе өз ісін ойдағыдай атқару үшін, әдетте,
мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа
бөледі.
1.Заң шығарушы билік (парламент) – заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту
немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды анықтайды,
үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және әскерді
қамтамасыз етеді.
2.Атқарушы билікке (үкімет пен әкімшілік жатады) Оларды заң шығарушы
өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы биліктің
бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Үкімет саяси шешімдер
қабылдаса (конституция, заңға негізделуі керек), ал әкімшілік ол шешімдерді
жүзеге асырады.
3.Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заңды бұрмалаудан
сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдарын, конституциялық
жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке
тәуелсіз.
Бейресми билікке жататындар: 4-ші билік - БАҚ; 5-ші билік –
сайлаушылар билігі; 6-шы билік – бақылау билігі; 7-ші билік – саяси билік.
Саяси билік – таптық, топтық, жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз
еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.
Мемлекеттік билік – барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға жеке-
дара құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына
сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Легетимділік – (латын тілінен заңдылық, шындық) дегеніміз халықтың
үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен
шешімдерін растауы. Ол үш түрге бөлінеді:
1) Әдет-ғұрыптық легетимділік – (ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрге
сүйенеді);
2) Харизматикалық легетимділік – мұнда ерекше батырлығымен, адалдығымен
көзге түскен адамды басшы етіп жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы:
Мұхаммед ғ.с.с., М.Ганди., А.омейни т.б.
3) Ақыл-парасаттық легетимділік – ол қазіргі саяси құрылым орнатқан
құқықтық ережелерге негізделеді.
Лекция №4
Әлеуметтік – этникалық қауымдастықтар және
ұлт саясаты
1. Этнос және ұлт. Ұл этностыңғ жоғарғы типі.
2. (Ұлт мәселесі және оның құрлымы.
3. Ұлттық мемлекеттік құрылыс формалары.
4. Ұлт сяасаты мемлекеттк сяасаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
Этнос және ұлт. Ұлт этностың жоғары түрі. Ұлт категориясын
түсіндірудегі екі амал: этнолингвистикалық және мемлекеттік құқықтық.
Қоғамдағы ұлттық және этникалық қатынастар.
Ұлт мәселесі және оның құрылымы. Ұлт мәселесін шешудің принциптері.
Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті және оның азаматтық бейбітшілік пен
ұлтралық келісімді нығайтудағы рөлі.
Ұлттық – мемлекеттік құрылыс формалары: унитарлық, федерация,
конфедерация.
Ұлт саясаты мемлекеттік сасяаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
Этносаралық келісімге жетудің Қазақстандық үлгісі. Қазақстан халықтары
Ассамблеясы жүйелі қоғамдық – саяси институт ретінде. Қазақстан халқы этно-
саяси қауымдастық ретінде.
Қазақстан көп конфессиялы қоғам ретінде. Конфессиялар диалогы және
Қазақстандық конфессияаралық келісім тәжірибесі.
Лекция №5
Қоғамның саяси жүйесі
1.Саяси ж‰йе ±ѓымы ќоѓам мен биліктіњ µзара єрекеті ретінде.
2.Саяси ж‰йеніњ ќ±рылымы
3.Саяси ж‰йе институттары
Қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен
тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, мемлекеттер
арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтін ұйым мен мекемелердің
жиынтығын айтады.
20ғасырдың 50-ші жылдарында Американың саясаттанушысы Давид Истон
саяси жүйенің қызмет ету тетіктерін былай сипаттады. Саяси жүйе сыртқы
ортамен кіріс, шығыс принциптері арқылы байланысады. Кірістің екі түрі
бар. Олар талаптар мен қолдау. Талапқа қоғамдағы қазына мен қаржының дұрыс
немесе бұрыс бөлінуі туралы билік органдарына үндеуі деуге болады.
Қолдау, керісінше үстемдік етіп тұрған тәртіпті күшейтеді. Оған
мысалы, саяси өмірге белсене қатынасу, қабылданған шешімдерді, заңдарды
уақытында бұлжытпай орындау, салықты уақытында төлеу және т.б жатады.
Саяси жүйе төмендегідей қызметтер атқарады:
1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халықтың саяси билігін
қамтамасыз ету. Ол биліктің тәртіпке келтірілген, ережелерде, қалыптарда
бекітілген, яғни институционалданған түрі. Сондықтан ол конституцияға
негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады. Сол арқылы қоғамда тәртіп
орнайды. Егер оны бұзушылар болса, оларға тиісті шара қолданылады.
2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді, адамдардың тіршілік
әрекетінің әртүрлі салаларын басқарады.
3. Саяси жүйе қоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметті атқарады.
Олар ортақ әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық
әлеуметтік топтар, таптар, жіктердің белгілі бір бірлестігін қамтамасыз
етеді.
4. Экономиканың қалыпты жұмыс істеп, оның прогрессивті дамуына қажетті
саяси жағдай жасау.
5. Қоғамды, оның мүшелерін ішкі және сыртқы бүліндіргіш әрекеттерден
қорғау. Мысалы, ұйымдасқан қылмыс, сыртқы агрессиядан.
2. Зерттеушілер саяси жүйенің негізгі төрт бөлігін айтады: 1) Саяси
институттар; 2) Саяси қатынастар; 3) Саяси ережелер; 4) Саяси мәдениет.
1. Саяси институттарға (ұйымдар, мекемелер) мемлекет, саяси партиялар,
кәсіподақтар, кооперативтер, жастар, әйелдер, т.б ұйымдар мен бірлестіктер
жатады. Бұл ұйымдардың бәрі топтық, таптық, ұлттық, жыныстық, кәсіби, жас
мөлшеріне қарай байланысты пайда болатын көптеген әлеуметтік мақсат –
мүдделерді білдіріп, қорғау үшін құрылды.
Солардың ішіндегі ең негізгісі – мемлекет. Ол қоғамда белгілі бір
тәртіпті орнатады, оны басқарады, экономикалық және әлеуметтік құрылымын
қорғайды. Ол үшін мемлекеттің арнайы аппараты, еріксіз көндіретін күштеу,
зорлау органдары (әскер, сот, полиция) болады. Мемлекет қоғам атынан оның
ішкі және сыртқы саясатын атқара алады.
Мемлекеттік емес ұйымдар арасында ең үлкен рольді саяси партиялар
атқарады. Олар мемлекеттік билікті жүзеге асыруға, саяси жүйені,
идеологиялар мен доктриналарды, қоғамдық пікірді, саяси сана мен мәдениетті
қалыптастыруға ат салысады.
2. Қоғамдық екінші бөлігін – саяси қатынастар құрайды. Оған таптардың,
этникалық бірлестіктердің, тұлғалар мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің
арасындағы қатынастар кіреді.
3. Саяси жүйенің үшінші бөлігі – саяси ережелер. Олар саяси
институттардың өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді және саяси
жүйенің ережелік негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең маңыздысына –
Конституция және соған сүйенетін заңдар мен басқа нормативтік актілер
жатады.
4. Саяси жүйенің төртінші белгісі – саяси мәдениет. Ол саяси сана мен
іс-әрекетте, саяси көзқарастарда, идеяларда, теорияларда, саяси бағдарлама,
шешімдерде, саяси ережелерге қатынаста көрініс табады.
3. Қазіргі саясаттануда ең кең тараған жіктелудің түрі қоғамдағы
қалыптасқан саяси тәртіптің ерекшеліктеріне негізделеді.
Саяси тәртіп – деп саяси билік қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдерінің
жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық
дәрежесін айтады
Саяси тәртіп – демократиялық және антидемократиялық болып бөлінеді.
Демократиялық тәртіпке – халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған
мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген және ол үшін қажетті жағдайлар
жасаған билік түрі.
Демократиялық тәртіп келесі белгілерімен сипатталады:
1.Аджал, шынайы сайыс арқылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау;
2.Үкіметтің сайлау арқылы дүниеге келуі;
3.Демократия жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың құқығын қорғайды.
Антидемократиялық тәртіпке: тоалитарлық және авторитарлық тәртіптер
жатады.
Тоталитарлық (лат. Бүтіндей, тұтас, жалпы) тәртіп деп қоғам, адам
өмірінің барлық салалары тұтасымен мемлекеттік бақылауға алынған
мемлекеттік саяси құрылымды айтады.
Авторитарлық тәртіп деп күштеуге, жеке адамның билігіне негізделген
мемлекеттік – саяси құрылысты айтады. Мұнда атқарушы билік үстемдік етеді.
Парламент жойылмайды, ол кеңесші органға айналады. Бұл жерде біріңғай
идеология және көпшілік партия болмайды.
Лекция №6
Мемлекет және азаматтық қоғам
1. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
2. Мемлекеттің белгілері оның функциялары және мақсаттары
3. Мемлекеттің типтері.
4. Азаматтық және құқықтық қоғам ұғымы.
Жалпы мемлекеттің шығуын, ғылым адамзат қоғамы дамуының белгілі бір
тарихи кезеңімен, яғни әлеуметтік таптар мен топтардың пайда болып, қоғамда
саяси-әлеуметтік теңсіздіктердің қалыптасуымен байланыстырады. Мемлекеттің
пайда болуы туралы анықтамалар:
1.Теологиялық теорияның негізін салушы Ф.Аквинский мемлекеттің пайда
болуын құдайдың құдіреті арқылы деп түсіндірді.
2.Патриархаттық теория. Оның негізін салушы 18-ғасырда өмір сүруші
ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайдаболуын рулардың тайпаға,
тайпалардың одан үлкен қауымдастықтарға бірігуінен әкеліп шығарады.
3.Қоғамдық келісім теориясы бойынша, мемлекет бір әміршіге бағынған
адамдардың келісімінің арқасында пайда болады дейді.
4. Зорлық жасау теориясы, бір елді екінші бір елдің басып алуының
нәтижесінде арадағы қатынастарды реттеу үшін мемлекет пайда болады дегенді
айтады.
5.Географиялық теория, мемлекеттің пайда болуын географиялық ортаға
(ауа райы, жер бедері және т.б.) өзгешеліктермен түсіндіріледі.
6.Маркстік теория мемлекеттің пайда болуын жеке меншік пен таптардың
шығуымен байланыстырады.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің басты элементі, саяси институтардың
маңызды бөлігі.
2. Мемлекеттің негізгі функциялары ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі
функцияларға: өмір сүріп отырған өндіріс тәсілі, экономикалық және
әлеуметтік жүйені қорғау, экономиканы басқару, шаруашылық қызметін реттеу,
тәртіп пен қоғамдық тыныштықты сақтау, әлеуметтік қатынастарды реттеу,
мәдени тәртіп және идеологиялық қызмет жатады. Ал сыртқы функцияларға
халықаралық қатынас жасағандағы қызметі, өзінің мүддесін қорғау, елдің
қорғанысын қамтамасыз ету, басқа мемлекеттермен қалыпты өзара қарым-
қатынастарды дамыту, жаңа саяси ойлау шеңберінде, бейбіт қатар өмір сүру
принциптері негізінде өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту жатады.
Мемлекеттің халықаралық құқықтың субъектісі болуы үшін өзіне лайықты
сапасы болуы міндетті. Ол мынадай үш элементтен тұрады:
1. Мемлекеттің жер аумағы.
2. Мемлекеттің халқы.
3. Мемлекеттік өкімет.
3. Мемлекет басқару формасына байланысты, монархия және республика болып
бөлінеді. Монархиялық формадағы мемлекеттің жоғары өкімет билігі жеке-дара
бір билеушінің қолында болып, ол әкеден балаға мұра ретінде қалатын түрі.
Монархия өз кезегінде абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.
Республика деп мемлекеттің биліктің барлық жоғары органдары белгілі
бір уақытқа сайланатын немесе өкілділік мекемелер арқылы қалыптасатын
мемлекеттік басқару түрін айтады. Республика президенттік және парламенттік
болып екіге бөлінеді. Президенттік басқаруда, әдетте, мемлекеттің де,
үкіметтің де басшысы президент болып саналады.
Мемлекет басқару түрімен қатар, құрылысына қарай да ерекшеленеді.
Мемлекет құрылысы орталық өкімет пен жергілікті биліктің міндеттері
өрісінің арақатынасын білдіреді. Ол унитарлық (біртұтас мемлекет) және
федеративтік (заң бойынша біршама ерікті мемлекеттер одағы – республикалар,
штаттар, контондар, т.б.), конфедеративтік (мемлекеттік құқылық
бірлестіктер)болып бөлінеді.
Саяси бағыты тұрғысынан олар агресивті, бейбітшіл, консервативтік,
либералдық, бейтарап т.б. болып ажыратылады.
4. Марксизм-ленинизм классиктері зерттеп қоғам дамуының барысын әлемдік
дәрежеде анықтап кеткен кезеңдердің реттілігі бүгінде бұзылды,
капитализмнен кейінгі келесі даму сатысы коммунизмге жету мүмкін болмай,
тек қиял ғана болып қалды. Осы уақытқа дейін, капитализмнен кейін
социалистік қоғам, одан соң кемелденген социализм, одан әрі коммунизмге
жетеміз деп Кеңестер Одағының Коммунистік партиясы өзінің жалған
идеологиясымен халықтың санасын сан-саққа жүгірткені баршамызға белгілі.
Лекция № 7
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
1. Саяси партия ұғымы. Партиялар генезисі және партия жүйелері.
2. Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары.
3. Партиялардың типологиясы.
4. Партя жүйелері ұғымы. Партия жүйелерін жіктеу.
5. Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары.
Партия термині (латынның Partis – бөлік) – деген сөзінен шыққан. Саяси
партия пікірлестерінің ұйымдасқан тобы, ол халықтың белгілі бір тобының
мүддесін білдіріп, оған мемлекеттік билікке келу немесе оны жүзеге асыруға
қатысу арқылы қол жеткізуді мақсат етеді.
19-ғасырда партия термині өкімет билігі үшін, өкіметке ықпал ету
үшін күрескен өзара бақталас топтың мүдделерін білдіретін болған. Саяси
партия – белгілі бір таптың не әлеуметтік топтың мүддесін білдіретін
олардың белсенді өкілдерін біріктіретін, саяси күресіне басшылық жасайтын
саяси ұйым ретінде де айтылады. Сондай-ақ саяси партиялар таптық қана емес,
сонымен бірге ұлттық мүдделерді де білдіреді. Кез-келген саяси партияның іс-
қызметінің негізгі мазмұны сол мемлекетте саяси өкіметті жеңіп алу болып
табылады.
Саяси партиялардың мәнін түсінуде негізгі үш (3) көзқарасты
басшылыққа алуға болады. Олар:
1.Партияны ең алдымен белгілі бір идеологиялық доктринаны ұстанатын
адамдардың топтары деп түсіндіретін либералдық дәстүр (Б.Констан).
2.Саяси партияны белгілі бір таптың мүдделерін көздеуші деп түсіндіретін
маркстік көзқарас.
3.Партияны мемлекет жүйесінде жұмыс істейтін ұйым ретінде институционалды
түсіну (М.Дюверже).
Осы тұжырымдамаларды қорыта келгенде саяси партия мемлекеттік
деңгейде билікті жеңіп алуға не соған қатысуға бағытталған идеологиялық
негіздегі ерікті одақ болып табылады.
Тәуелсіздік жолындағы (1775-1783ж.ж) болған соғыстан кейін 18-
ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдардың басында АҚШ-та
федералшылар мен республикашылар партиялары өмірге келді.
2. Бүгінде бізге мәлім саналуан саяси партиялар бар. Олар әртүрлі
негіздер бойынша – таптық белгілері бойынша өкіметке, қоғамдық прогреске
басқару формаларына, наным-сенімдеріне және т.б. қатынасы бойынша саралауға
болады.
Партиялардың бірнеше топтарға бөлінетіндігі бар:
1.Әлеуметтік белгілері бойынша: буржуазиялық шаруа, жұмысшы (коммунистік)
социал-демократиялық.
2.Қоғамдық прогресс бойынша: радикалдық (революциялық) яғни қоғам өмірінің
құрылымын сапасы жағынан қайта өзгертуге ұмтылатын партиялар:
а) Реформистік – қоғамның негізгі құрылымдарын сақтай отырып онда
әлеуметтік-экономикалық реформалар жасау арқылы едәуір өзгертуге
бағытталған партиялар;
б) Консервативтік - өз кезіндегі әлеуметтік өмір шындығының негізгі
сипаттамаларын сақтауға ұмтылатын партиялар;
в) Реакциялық партиялар – олардың мақсаты қоғам дамуының алдынғы
кезеңдерінің құрылымына ішінара, не толық қайта оралу болып табылады.
3.Басқарудың формалары мен тәсілдері бойынша: либералдық, демократиялық,
диктатуралық.
4.Үкіметке қатысы бойынша: билеуші, оппозициялық, бейтарап (центристік).
5.Наным-сенімі бойынша: ислам, христиан т.б.
Саяси жүйедегі атқаратын рөлінің өлшемі бойынша партия топтары
мынадай болады:
а) Өкімет билігі, оны жүзеге асыру және нығайту жолындағы жария күрескер
партиялар;
б) Өмір сүріп отырған саяси жүйені өзгертуге не бүлдіруге бағыт алған
партиялар;
в) Билікті жүзеге асыруға және қоғам дамуының стратегиялық бағдарламаларын
өзінше іске асыруға бағыт алған партиялар.
Ал ұйымдық құрылым өлшемі бойынша партиялар былайша бөлінеді:
а) Оталықтандырылған – біріңғай бағдарламалық бағыттарды қалыптастырып,
іске асыратын және партияда қалыптасқан тәртіпті жүзеге асыратын басшы
орталығы бар иерархиялық жағынан ұйымдасқан;
б) Бір орталыққа бағындырылмаған – негізінен бұлар партия жүйесі екінші
кезектегі роль атқаратын және саяси өмірді тұтас ұйымдастыруға ұмтылмайтын
саяси жүйеде жұмыс істейтін партиялар;
в) Кадрлық қатарында өз электоратының 10 пайызынан кем болатын адам саны аз
партиялар.
Саяси партиялар қазіргі кезеңде мынадай міндеттерді атқарады:
а) Ірі әлеуметтік топтардың іс-әрекетінің бағытын айқындайды, бағалы
тұжырымдар жасайды;
б) Ірі әлеуметтік топтардың белсенділігін арттыруға көмектеседі;
в) Саяси идеология мен саяси доктриналар жасауға қатынасады;
г) Саяси жүйелерді олардың ортақ принциптерін, элементтерін, құрылымдарын
қалыптастыруға қатысады;
д) Мемлекеттік билік үшін күреске және мемлекет қызметінің бағдарламасын
жасауға қатысады;
е) Қоғамдық пікірді қалыптастыруға қатысады.
Лекция № 8
Саяси режимдер
1. Саяси режим ұғымы
2. Саяси режимнің типтеріі
3.Демократия ұғымы.
3. Қазіргі кезеңдегі демократия проблемалары саяси ғылымдар мен практиканың
маңызды мәселелерінің бірі.
Саяси жүйе түсінімен қатар ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде,
бұқаралық ақпарат құралдарында, күнделікті қарым – қатнастарда көбіне саяси
режим түсінігі қолданылады.
Саяси режим түсінігі еуропалық саясаттануда маңызды орынға ие. Ал
американдықтар саяси жүйе түсінігін мойынсұнады. Саяси жүйе
категориясына ғалымдар әр түрлі түсінік береді. Мысалы жүйелік теорияның
жақтастары саяси режим түсінігі мен сяаси жүйе түсінігін бара – бар деп
есептейді.
Саяст режим және де сяаси жүйе терминдері саяси өмірді әр түрлі
жағынан сипаттайды.
Саяси жүйе сыртқы ортамен байланыс түрін, биліктің шешімдерінің
қабылдануы мен іс – жүзіне асу механизмін көрсетеді, ал саяси режим
жалпыға маңызды қызығушылықтардың іс – жүзіне асуының құралдары мен әдіс –
тәсілдерін анықтайды, мемлекеттік билік пен индивидтің өзара қарым – қатнас
түрлерін сипаттайды.
Сонымен, саяси режим – нақты тарихи формамен, билік түрімен, сонымен
қатар өзінің саяси билігін билеуші топтың іс – жүзіне асыруының құралдары
мен әдіс – тәсілдерімен сипатталатын саяси жүйе шеңберінде іс - әрекет
ететін билік құрлымының жиынтығы.
Жалпы алғанда билікті – іс – жүзіне асыруда мемлекетпен қолданылатын
құралдар мен әдіс – тсілдер критерийлерін қолдана отырып, барлық саяси
режимдерді үш негізгі типке бөлуге болады:
- демократялық;
- тоталитарлық;
-авторитарлық.
Демократия шеңберінде режимдерді типологизациялауда маңызды орныға
биліктік институттардың конфигурациясы байланысы ие. Ал соңғысы өз
кезегінде билік бөлінісімен анықталады. Диктатура жүйесінде, яғни
диктаторлық сяаси жүйеде мұндай критерий сәйкес келмейді., өйткені онда
тіпті де биліктің шынайы бөлінісі жоқ. Сондықтанда қазіргі диктаторлық
сяаси жүйеде бұл критерий бойынша авторитарлық және тоталитарлық режимдер
бөлінеді. Соңғысы өз ішіне біршама ерекшеліктер мен модификацияларды алады.
Мысалы, тоталитаризм шеңберінде большевистік нацистік және де фашистік
режим бөлінеді. Авторитаризм де қаталдықтың қатаң және де жұмсақтау түрі
тәртібін бөліп көрсетуге болады.
Тоталитаризм – термині латнның - totalis - бүкіл, бүтін, жалпы
деген сөзінен шыққан. Тоталитризм – қоғам және де оның азаматтарының
үстінен толыққанды бақылау орнатуға тырысатын саяси режим.
Тоталитаризм – идеясының шығу түбірі терең ежелгілікке кіріп кетеді.
Шығыстада, Батыстада қоғамның барлық мүшелерінің үстінен мемлекеттің қатаң
бақылау ету қажеттілігін негіздеген идеяларды дамытты. Тоталитаризмнің ең
басты алғышарты қоғам дамуының индустриялды сатысы болып табылады.
Тоталитарлы режимдердің бірқатар ерекшелікті сипаттамалары бар. Атап
айтсақ, спецификалық, идеологиялық, саяси және әлеуметтік – эеономикалық
сипаттамалары барлық әйгілі тоталитарлық режимдерге ортақ болып табылады.
Идеология адамдарды саяси қауымдастыққа біріктіреді, құндылықты бағыттаушы
қызметін атқарады, азаматтардың іс - әрекеттері мен мемлкеттік саясатты
ұйымдастырушы қызметін де атқарады. Тоталитаризмнің сяаси белгілеріне
қоғамның тоталды саясаттануы, билік аппаратының гипертрофированный даму мен
оның әлеуметтік организмінің барлық салаларына енуі жатады. Тоталитаризмнің
әлеуметтік – экономикалық белгілері: тоталитаризм қоғамның әлеуметтік
құрлымының адекваттық түрін құруға тырысады.
Әлемдік тәжірибеде тоталитарлық режимнің екі түрін бөліп көрсетеді: оң
және сол. Тоталитаризмнің оң түрі екі формамен көрініс табады: италияндық
фашизммен және немістік ұлттық социализммен. Оң деп аталуы олардың нарықтық
экономиканы сақтауымен түсіндіріледі., жеке меншік институты экономикалық
өзін басқару механизмдеріне арқа сүйейді. Тоталитаризмнің сол түріне
коммунистік советтік режим және де оған ұқсас Орталық және Еуропаның
Оңтүстік Шығысындағы, Оңтүстік – Шығыс Азия мен Куба елдеріндегі режимдер
жатады. Олар бөлінген жоспарлы экономикаға арқа сүйейді.
Авторитаризм тоталитаризм – диктаторлық типтті саяси режимнің екі
моделі. Олардың арсында бірқатар сипаттамалары бойынша маңызды
айырмашылықтары бар. Егер тоталитаризм өмірдің барлық салаларының
мемлекеттік бастамаға толық бас июін меңзесе, авторитарлық режим жалпы жеке
тұлғалардың өздерііне діни сенімнің түрін таңдауын, экономикалық іс -
әрекетті, отбасылық өмірін т.б. таңдауын қалдырады, әрине егер бұлар іс -
әрекет етуші жүйенің қызығушылықтарын сақтауға қарсы келмесе. Басқаша
айтқанда авторитаризм – тоталитаризм мен демократия аралығындағы жағдайға
ие.
Авторитарлық жүйенің сипаттамалық белгілеріне келесілері жатады:
1. Автократизм немесе билікті алып жүрушілердің аз мөлшері;
2. Биліктің шектелмеуі оның азаматтаға тәуелсіздіге;
3. Күшке арқа сүйеу
4. Билік пенс саясаттың монополизациясы, шынайы саяси оппозиция мен
бәсекелесті болдырмау;
5. Қоғам үстінен тоталды бақылаудан бас тарту, саяси емес салаға араласпау
немесе шектеулі түрде араласу.
Жоғарыда келтірілген бірқатар авторитаризм белгілерін ескере отырып,
авторитаризм дегеніміз - (франц. тілінен – autoritaire – үстемдік етуші,
лат.тілінен – autoritas – билік) саяси оппозицияға жол бермейтін, саяси
саладан тыс қоғаммен жеке тұлғаның автономиясын сақтайтын негізін бір
немес бірнеше адамдар тобының диктатурасы құрайтын саяси тәртіп.
Авторитарлық тәртіп – қоғамның демократиялануын өз алдына мақсат етіп қоя
отырып, ұзақ өмір сүре алмайды. Оның шынайы перспективасы – қазіргі таңда
тұрақтырақ сяаси режимнің түрі – демократия болып табылады.
Демократия сөзі – гректің - demos – халық, kratos – билік деген
сөзінен шыққан. Қазіргі таңда бірқатар мағынаға ие. Бірақ сол мағыналарын
топтастыра келе демократия дегеніміз – биліктің қайнар көзі халық болып
табылатын саяси режимнің түрі және оның өзінің суверинитетін іс – жүзіне
асыруға мүмкіндігі бар.
Демократияға саяси режим ретінде бірқатар белгілер тән.
1. Халықтың жоғарғы билігін заңнамалық мойындау мен суверинитеттің
институционалды көрініс табуы;
2. Азаматтардың тең құқылығы;
3. Көпшілік дауыспен шешімдердің қабылдануы және де солардың іс – жүзіне
асыруда азшылықтың көпшілікке бағынуы;
4. Мемлекеттің негізгі органдарының ауыпалы сайлануы;
Ұйымның демократиялық формасы түбірі тереңге кетеді, атап айтсақ,
мемлекетке дейінгі рулық құрлымға. Демократиялық мемлекеттің классикалық
формасының алғашқысы Афина Республикасы еді.
Демокоратияның қазіргі түрлеріне либералды, ұжымдық, социалистік,
плебисцитарлы, партиципаторлы, және т. б. түрлері жатады.
Қазіргі таңда постсоциалистік елдер үшін өзекті мәселелердің бірі
болып табылатыны демократияның универсалды құндылық жайлы мәселесі, барлық
елдер үшін саяси жүйе ретінде сәйкес келеді ме? Барлық қоғамның өркендеуі
мен тұрақсыздығын қамтамасыз ете алады ма және де неге ол кебір жағдайларда
өзімен бірге мемлекеттіліктің құдырауын алып жүреді, хаос, анархия мен
адамгершіліктің құлдырауына негіз болады деген сұрақтар болды.
Әлемдік сяаси ойларда демократияның құндылықтық, рационалды –
утилитарлы және де жүйелі негіздемесі белгілі. Соларға қысқаша тоқталайық.
Демократияның құндылықтық негіздемесі - демократияны өзіндік
құндылық, бостандық, теңдік, әлеуметтік шынайылық секілді бүкіл адамзат
үшін маңызды болып табылатын құндылықтардың мемлекеттік құрлымда іс –
жүзіне асу ретінде қарастырады.
Екіншісі демократияның рационалды – утилитарлы негіздемесі –
демократияны барлық азаматтар үшін пайдалы болып табылатын ұйым формасы,
барлық қоғамдық топтарға өз қызығушылықтарын білдіруге және де қорғауқа
мүмкіндік беретін қоғамның қабылдауын жаңа талаптар мен жағдйларға сәйкес
ұлғайтатын рационалдылық ретінде түсіндіреді.
Демократияның жүйелік негіздемесінің нгізін қалаған Н. Луман мен К.
Дойч оның болуын әлеуметтік жүйенің дамуы мн сақталуын оның керемет
мүмкіндігімен, үздіксіз өзгермелі ортаға оның бейімделуімен түсндіріледі.
Осылайша көптеген сяасаттанушылар мен саяси антропологтардың
қорытындысы бойынша – демократия – саяси мәдениет пен халық менталитетіне
сәйкес келген жағдайда, қажетті экономикалық және әлеуметтік алғышарттары
болған жағдайда ғана игілікті болмақ. Әйтпегне жағдайда ол охлократиға
айналады – яғни топ билігіне, демогогтардың бағыттауына айналады, хаос пен
анархияға алып келеді, соңында диктаторлық режимге айналады. Яғни ол
универсалды емес, барлық уақытта барлық халықтар үшін басқару формасының ең
жақсысы болып табылмайды.
Алайда, белгілі әлеуметтік алғышарттардың барында демократия басқа
басқар формасына қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие. Билікті дұрыс
пайымдауға, азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін демократия болып
табылады. Сондықтанда жеке бостандық пен жауапкершілікке, өзіндік эгоизмін
шектеуге, заңдарға құрметпен қарауға және де адамзат құқықтарын сақтауға
дайын халықтарға демократия жеке және қоғамдық даму үшін теңдік, бостанды
секілді адамгершіліктік құндылықтардың іс – жүзіне асуына жақсы
мүмкіндіктер жасайды.
Лекция № 9
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1.Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
2. Демократияның тарихи формалары
3. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
Демократия деген сөз гректің демос - халық және кратос - билік
деген сөздерден тұрады, яғни халық билігі деген мағынаны білдіреді.
Қазір бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады: 1) мемлекеттің тұрпаты
(типі) мен жалпы саяси жүйесі; 2) мүшелерінің теңдігіне, басқару
органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау
принциптеріне негізделген кез-келген ұйымның ұйымдастыру түрі; 3) қоғамдық
құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар.
Демократияның көпшілік таныған біріңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі
ойшылдар оны әртүрлі түсінген. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп
түрлілігіне қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Ондай белгілерге
төмендегілер жатады:
1. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы
саналуы. Ол мемлекетте ұйымдастырушы, конституциялық биліктің халыққа тән
екендігіне көз жеткізеді. Ол жоғары органдарға өз өкілдерін сайлайды және
жүйелі түрде ауыстырып отырады.
2. Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай
теңдік болған жерде ғана болады. Теңдік барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саясаттану ғылым ретінде
1. Саясаттанудың объектісі мен пәні
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері
3. Саясаттанудың функциялары
4. Саясаттанудың әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны
1. Қазіргі таңда әлемде, оның ішінде түбегейлі бетбұрыс жасап
демократиялық өзгерістерді іске асырып жатқан елімізде, саясаттан тыс
тұрған адам жоқ.
Саясат әлеуметтік құбылыс. Бүгінде өзін саясаттың ықпалынан тыспын
деп ешкім айта алмаса керек. Адам өзін саясаттан аулақпын деп санаған
күннің өзінде ол бәрібір саяси өкіметтің (өзі өмір сүрген) шешімдерін
ескермей және орындамай тұра алмайды.
Саясат дегеніміз қазіргі адамның қажеттілігі және сонымен бірге талап-
тілегі, өйткені саясат қоғам өмірінің барлық салаларындағы оның алуан түрлі
іс-қимылдарының көрсеткіші және сонымен бірге шектеушісі болып табылады.
Саясаттану ең бір көне дәстүрлі ғылымдардың бірі. Ежелгі Грецияда
және ортағасырлық корольдіктерде саясаттанумен шұғылданған және осымен
қатар бұл ғылым саласы қазіргі заманғы ғылым болып табылады. Бұлай деп айту
себебіміз, ғылымдар жүйесінде хх-ғасырда енді.
Саясаттану ұғымы ежелгі гректің полис – мемлекет, мемлекеттілік
немесе қоғамдық іс деген мағыналарды білдірген. Ал, нақтырақ айтсақ
мемлекетті, қоғамды басқаратын өнер, қоғамды ұйымдастырушы деп те танылады.
Неміс социологы М.Вебер саясатты билікке араласу немесе биліктің
топтар арасына бөлінуіне әсер ету ретінде анықталады.
Саясаттану ғылымының ірі теоретиктері Г.Лассуэл мен А.Капланның
пікірінше саясат – биліктің құрылуымен байланысты дейді.
Қазіргі кездегі саясаттың құрылымы күрделі. Оның маңызды элементі
келесідей:
1. Саясаттың объектісі – бұл дегеніміз үнемі ауысып тұратын қоғамдық
мәселелер кешені. Оның шешімін табу үшін құрылымдық қайта құрулармен
қоғамда реформаларды жасауды талап етеді.
2. Саясаттың субъектілері – саяси қызметке қатысушылар: адамдар, олардың
ұйымдары, партиялар, қоғамдық қозғалыстар. Бұл аталғандар саяси
міндеттерді шешушілер болып табылады.
3. Саяси билік – қоғамның әсер етуші саяси күштер.
4. Саяси процестер – түрлі саяси күштердің әсері, қарым-қатынасы,
байланыстары. Бұл жерде саяси мәселелерді шешудегі саясси күштердің
байланысы.
5. Саяси идеялар мен концепциялар – қоғамның саяси дамуының теориялық
тұрғыда ұғыну. Түрлі саяси мәселелердің шешімін түрлі әлеуметтік топтар
мен олардың қызығушылықтарын қарау.
Саясат бүгініг таңдағы өмірдің барлық сфераларының экономикалық саясат,
техникалық саясат, әскери саясат, әлеуметтік саясат, мәдени саясат және
т.б. қамтиды.. қарастырады.
Саясат өзінің формасы бойынша да әр түрлі. Бұл жерде ел басқару, биліктің
орындалуы, билікке күрес, қоғамға ықпал ету, саяси қатынас өнері ретінде де
көрініс табады.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы
(ЮНЕСКО) 1948 жылы өзіне мүше елдердің жоғары оқу орындарына пән ретінде
саясаттануды енгізуді ұсынды. 1949 жылы сяаси ғылымның халықаралық
қауымдастығы құрылды.
Бұл пән қоғам өмірінің, қоғамдық сананың саяси дәрежесінің өсуіне,
саяси пікірлердің алуан түрлі болуына және партиялылықтың қалыптасуына
байланысты Кеңестер Одағы құлдырағаннан кейін біздің елде де қалыптаса
бастады.
Саясаттану үшін қажетті шарт – саяси теорияның болуы. Тек қана
деректер, ғылыми әдістемелік талдау, одан әрі дамудың болжамын жасау
негізінде ғана саясаттану ғылым есебінде қалыптасып, өзін көрсете алады. Ол
тарих, социология, психология, құқықтану және сяаси экономия ғылымдарымен
тығыз байланысты дамиды.
Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын,
қазіргі саяси өмірді ұйымдастырып, басқаруды, оның құрылысы мен сан-алуан
қызметтерін зерттейді. Ол адамзаттың қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен
міндеттері, жеке адамның саяси құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу
тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың
жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, саяси
сананың дамуы туралы, дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы түсінік
береді.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам
және қоғам қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің
қалыптасуы мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттанудың объектісі – бұл саяси сахнадағы үнемі өзгерісте болып
тұратын қоғамдық мәселелер жиыны. Ал, осы мәселелердің шешімін табу үшін
қоғамда реформаларды құрылымдық тұрғыда қарауды талап етеді.
Саясат субъектілері – бұл саяси қызметке міндетті түрде
қатынасушыларды айтамыз. Олар: адамдар және олардың ұйымдары, партиялар,
қоғамдық қозғалыстар.
3. Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп,
білу үшін бірталай әдістерді пайдаланады.
Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтамыз. Оларға
салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік
және т.б. әдістер жатады. Оларға жеке тоқталар болсақ:
Салыстырмалы әдіс – түрлі елдердегі саяси құбылыстарды өзара салыстырып,
олардың жалпы ортақ және жеке ерекшеліктерін ажыратуға оны танып білуге
мүмкіндік береді. Осы арқылы елдегі саяси тұрақтылық пен саяси шешімдер
қабылдауға жағдай туады. Бұл әдіс қазіргі өтпелі кезеңдегі біздің ел үшін
маңызы зор. Ол өзгенің озық тәжірбиесіне сүйену.
Жүйелеу әдісі – саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымының бір бөлігі
ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын,
қызметін айналадағы ортамен, өзге құбылыстармен байланысты зерттейді.
Социологиялық әдісі – саясатты қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік
құрылым, мәдениет және сана деңгейіне т.б. жағдайларына байланысты
анықтайды.
Тарихи әдіс – саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дәйекті, заманына қарай
өткендегі, қазіргі және болашақтағы байланысымен айқындай отырып
қарастырады. Бұл әдіс әртүрлі саяси оқиғаларды, процестерді, деректерді
олардың болған уақытын, мезгілін ескере отырып соның негізінде танып-білуді
қажет етеді.
Бихевиористік әдіс – жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір
саяси жағдайларда адамдардың өздерін қалай ұстауын танып білуге
негізделеді. Бұл әдісті жинақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін
адамдардың іс-әрекетін талдау арқылы түсініп білуге болады дейді.
Нормативтік әдіс – (19-ғасырға дейін қолданылған) қоғамдық игілікті ең мол
қамтамасыз ететін немесе адамға әуел бастан тән ажыратылмас табиғи құқықты
іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін іздейді.
Ал Кеңес Одағы тұсында ең дұрыс мызғымайтын тәсіл диалектикалық-
материалистік әдіс болып табылады. Бұл әдіске салыну, қазіргі заманда саяси
ойдың еркін дамуына кедергі келтіреді.
Жоғарыдағы әдістермен қатар өмірде басқа да тәсілдер мен әдістер
баршылық. Олардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы
мағлұматтар алуға тырысады.
Лекция №2
Саяси ғылымның негізгі кезендері мен қалыптасуы
1. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар
2. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар
3. Орта ғасырлық саяси ойлар
4. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойлар
5. Еуропалық ағартушылық дәуірдегі сяаси идеялар.
Ежелгі Шығыс елдеріндегі саяси танымға келетін болсақ, көне шығыс
халықтарының саяси ой жүйелерінің мифологиялық бастауларға жүгінетіндігін
және адамның дүниедегі орны мен рөлі туралы көзқарастың да мифиологиялық
дүниетанымдарға негізделетіндігін айқын аңғаруға болады. Мәселен, ежелгі
Египет, Қытай, Вавилон халықтарының таным-түсініктері діни-мифологиялық
сипат алған. Бұларда, сол кездегі саяси билік пен тәртіп аспан тәңіріне
тәуелді дейтін таным басым болды. Демек, саяси құқықтық көзқарас өзінің
алғашқы даму сатысында жеке адами білім, ой ретінде әлі бөлініп
шықпағандығын, оның сол кездегі, мифологиялық дүниетанымының құрамдас
элементі болғандығын байқауға болады.
Күрделі әлеуметтік-саяси құрылым, жазба мәдениетінің дамуы тұрғысынан
алғанда ежелгі Қытай өркениеті жуықтап алғанда біздің жыл санауымызға
дейінгі 14-13ғ.ғ. қалыптасқан. Ал, саяси ойлар 6-5ғ.ғ. б.э.д. және саяси
жағдайлар ойшыл-ғалымдардың зерттеу объектісіне айнала бастады. Мысал
ретінде конфуцишылдарды алуға болады. Конфуций (Кун-Фу-Цзы 551-479ж.ж.)
әлеуметтік, этикалық, саяси ілімнің және патриархалық мемлекет теориясының
негізін салушы болып есептеледі. Конфуций өзінің ілімін Лунь юй деген
жинағында баяндаған.
Конфуцийдің саяси іліміндегі негізгі ойлар мыналар:
1. Саяси басшы көк тәңірінің үлгісімен тек жақсылық сыйлаушы болуы тиіс.
2. Патша патшадай болу, бағынышты бағыныштыдай, әке әкедей, бала баладай
болу принциптерін ұсынады. Бұл принциптің мақсаты – билік жүйесіндегі
шайқалып бара жатқан басқару қағидаларын бекіту еді.
3. Егер халық аш болатын болса, патша өз байлығына масаттана ала ма? -
деген принцип қояды, яғни, Конфуций ілімінде халықтың тұрмысының жақсы
болуы – негізгі өзекті мәселе болды деуге болады.
Конфуций бюрократтық басқару жүйемен көмкерілген әлеуметтік - әділеттік
және қоғамдық иерархиялық құрылымы, әкімшілік лауазымдары меритократиялық
(билік нағыз қолынан келетін адамның басшылық етуі) принципі біздің жыл
санауымызға дейінгі 9-шы ғасырдың өзінде ежелгі Қытайда жеке басқа табыну
психологиясы орын алады.
Ежелгі Қытай дүниесінде саяси дүниетаным өз жалғасын Даосизм мектебінен
тапты. Даосистер қоғамды ғарыштық әлемнің табиғи және заңды элементі
ретінде қарастырады. Адам мен қоғам ғарыш әлемінің табиғи бөлігі
болғандықтан, ол табиғаттың заңдарына тәуелді. Сондықтан, қоғамдағы
заңдылықтар мен құбылыстар да адам санасына бағынбайтын табиғи құбылыс. Ал,
мәдениет, этика жәнежалпы өркениеттілік – ол жасанды, табиғилыққа қайшы
нәрсе деп мойындалады.
Қорыта келгенде, ежелгі Қытайдағы саяси ойлардың өзіндік ерекшелігі
сонда, оларды көбінесе биліктің әкімдік-бюрократиялық аппаратына баса назар
аударылған. Мұндағы басты идея – дарынды және қабілетті адамдар мемлекетті
басқару керек дейтін идея.
Көне гректерде, саяси ғылымға мол мұра қалдырған. Бірақ, біз олардың
ішінде ең көрнекті екі өкіліне - Платон мен Аристотельге тоқталамыз.
Платон (б.з.д., 427-347ж) өмір сүрді. (Платон – кең жауырынды деген
мағынаны береді). Шын аты Аристокл. Сократтың шәкірті. Платон еңбектері:
Мемлекет, Саясатшы, Заңдар, Софист, Парменид және т.б. Платонның
саяси еңбегіндегі басты идея – ол ізгілікті мемлекет құру идеясы. Платонның
ойынша адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін
тамақ, киім өндірулері, үй салулары және т.с.с., біреулері егіншілікпен,
біреулері тігіншілікпен, құрылыспен айналысады. Сөйтіп, олардың бәрі
бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында, қоғам,
мемлекет пайда болады дейді. Мемлекет адамдарды алаламай – бәріне бірдей,
әділ қызмет етуі керек.
Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы тұрды. Өйткені, ол
қоғамда қайшылықтар, жан-жалдар шығарады деді.
Платон мемлекеттік құрылысты 5-түрге бөлді: аристократия, тимократия,
олигархия, демократия және тирания. Ең жақсысы – аристократиялық мемлекет
деді. Онда ақыл – естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері –
адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады.
Тимократия – мемлекетте билік атақ құмар басшының үстемдігіне
негізделеді.
Олигархия – аз адамдардың көпшілік үстінен жүргізілетін билігіне
негізделеді.
Демократия – көпшіліктің билігіне негізделеді, бірақ байлар мен кедейлер
арасындағы қарама-қайшылық олигархияда күшейе түседі. Сондықтан бұл
заңсыздыққа негізделген демократия деп есептейді.
Тирания - әділетсіз мемлекеттің ең төменгі формасы. (мемлекетті 1адам
басқарады).
Ежелгі гректердің саяси ой-пікірлерін одан әрі дамытқан, ұлы ойшыл –
Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) өмір сүрген. Оның еңбектері, Саясат,
Афиналық полития, Этика, Риторика.
Аристотель саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты –
адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жету деп білді.
Сөйте тұра, ол құл иеленушілікті қолдады, құлдар мен ерікті кедейлерге
саяси құқық бергісі келмеді. Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның
дамыған түрі, ал қауым – отбасының дамыған түрі. Мемлекетте адамдар белгілі
бір игілікке жету үшін бірігеді. Ол мемлекетті дұрыс және бұрыс түрлерге
бөледі. Дұрыс түріне монархияны, аристократияны және политияны жатқызды.
Ал, бұрыс түрі деп – тирания, олигархия және демократияны санады.
Мемлекеттің дұрыс түрінде әкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға
қызмет етеді. Ал, бұрыс түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайды дейді.
Ежелгі Рим ойшылы Марк Туллий Цицерон (б.з.д. 106-43 ж.ж)болған. Оның
Мемлекет туралы, Заңдар туралы, Міндеттер туралы деген еңбектері
көпке әйгілі. Цицерон мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі деп
адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының және меншікті
қорғау мақсатынан туындайды дейді. Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы
болды. Қоғамдық-саяси қатынастарды әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті
әділеттілік деп санады.
2. Саяси ой тарихында орта ғасырлардағы феодалдық қоғамның орны ерекше.
Батыс еуропада феодализм мың жылдан артыққа созылды (5-16ғ.ғ.). Бұл дәуірде
рухани өмірде дін түгелдей үстемдік етті.
Үкімет басында дін иелері ме, әлде ақсүйектер болуы керек пе деген
сұрақ сол кездегі саяси білімнің негізгі мәселелерінің бірі болды.
Шіркеудің саяси талабын дұрысқа шығару мақсатымен оны жақтаушылар патшаға
құдіретті шіркеу берді, ал оған мұндай абырой, беделді берген – құдай,
сондықтан христиан патшалары шіркеу басшыларына бағынуы керек деп
уағыздады. Бұл жағдайға ақсүйектер көнгісі келмей, билікті өз қолдарына
қалдырғысы келді.
Батыс орта ғасыр идеологиясының өкілдері: Августин Аврелий (354-
430ж.ж.) және Фома Аквинский (1226-1274ж.ж.).
А.Августин дүниежүзілік тарихи процестерді құдайға тәуелді ете
отырып, жер бетіндегі адамзатты 2-ге бөлді.
1) ізгілікті мемлекет адамдары (жын-шайтан);
2) шіркеу адамдары (пәк, таза адамдар).
Құдай адамдарға ерікті етіп жаратқан соң, олар күнәлар жасайды және
қоғамдағы барлық саяси және мемлекеттік құбылыстар күнәһар адамдардың іс-
әрекетінің салдарынан туындайды дейді.
Ф.Аквинскийдің саяси ілімдер тарихындағы маңызды жақ – ол арнайы заң
теориясын жасады. Аквинский заңды мәңгілік, діни, табиғи және оң заң деп
бөледі.
Мәңгілік заң – ол құдай даналығы және ол бүкіл дүниедегі іс-әрекеттерді
басқару құралы.
3. Қайта өрлеу дәуірі
Буржуазиялық саяси ғылымның негізін салушы – Н.Макиавелли (1469-
1527ж.ж.). Оның еңбектері Патша, Пит Ливийдің бірінші он күндігі
жөніндегі ойлар, Флоренция тарихы.
Ол діни көзқарасқа қарсы болды. Шындықтың белгісі сенім емес, тәжірбие
деп білді. Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, теңдікті қалады.
Жаңа замандағы саяси ойлар.
17 ғасырдың көрнекті ағылшын ойшылы – Томас Гоббс (1588-1679ж.ж.)
еді. Оның ойынша, мемлекет қоғамдық келісімнің негізінде, жалпыға бірдей
бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. Қоғамдық келісім
бойынша патшаға (не мемлекет ұйымдарына) жеке адамдардың құқы тапсырылады.
Адамдар өз тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке
береді. Ол монархиялық мемлекетті ұнатты.
Франциядағы буржуазиялық революцияның көрнекті өкілі Шарль Луи
Монтескье (16889-1775ж.ж.) болған. Ол әр халықтың адамгершілік бейнесін,
оның заңдарының айырмашылығын, қоғамның дамуын географиялық ортаға (ауа-
райына, топырағына, жер бедеріне, көлеміне т.б.) байланыстырады.
Оның ойынша бостандық – бұл заң неге ерік берсе, соны істеу.
Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін
билікті заң шығаратын, атқарушы және сот билігі етіп бөлу керек деді.
Лекция №3
Билік саяси феномен ретінде
1. Билік ұғымы. Билік тұжырымдамалары
2. Саяси билік ұғымы және оның ерекшеліктері
3.Мемлекеттік билік саяси биліктің жоғарғы түрі ретінде.
4. Биліктің легитимді типтері
Саясаттың негізгі мәселесі – билік, ал мазмұны билік үщін күрес және
билікті жүргізу. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406ж.ж) адамның
басқа жан-жануарлардан ерекшелігі – ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшынның ең ірі философтарының бірі Бертран Рассел (1872-1970ж.ж)
физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік
болып табылады деген. Ал американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс
(1902-1979ж.ж) экономикалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде
билік те соншалықты орын алады деген.
Билік жөнінде ғалымдар арасында әртүрлі анықтамалар мен
тұжырымдамалар бар.
1. Теологиялық анықтама билікті бір мақсатқа, белгіленген нәтижеге,
қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекет түрі.
3. Құрылымдық анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы
қатынастың ерекше түрі деп ұғады.
4. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді
реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндірді.
Билік- деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті,
қызметіне ықпал етуін айтады. Билік адамзат қоғамымен бірге пайда болады
және оның даму барысында бола бермек. Билік қоғамдық өндірісті ұйымдастыру
үшін керек. Билік адамдар арасындағы қарым-қатынастарды адамдар, қоғам және
мемлекеттік саяси институттар арасындағы қатынастарды реттеуге міндетті.
Саяси биліктің қарамағындағы теңсіздікті қамтамасыз ететін құралдар
төмендегілер:
1.Экономикалық қор (Мемлекеттік сайлау науқанын өткізуге ондаған млн. ақша
жұмсалады. Мемлекет тарапынан қаражат жетпегендіктен, жеке бай адамдардың,
бірлестіктердің көмегіне сүйенеді).
2.Әлеуметтік әдіс-құралдар Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның
одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді.
3.Күш жұмсау құралдары Мемлекетті қорғайтын, ішкі тәртіпті сақтайтындар
(әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура және т.б).
4.Ақпарат құралдары Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету жағынан
оны төртінші билік деп атайды. (радио, теледидар, баспасөз).
2. Саяси билік қызметтері: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның
саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен қоғам, топтар мен таптар,
ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басқару институттары мен
аппараттары, партиялар, азаматтаржәне т.б. арасындағы қатынастарды
қамтиды); әртүрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару; дау-
дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою, дер кезінде оларды шешу;
қоғамдық келісімге, мәмілеге келу.
Саяси билік субъекті деп жеке адам, әлеуметтік топ, тап,
партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жүзеге асыру үшін арнайы ұйымдар
мен мекемелер құрылып, субъект оларға өкілдік береді.
Демократиялық саяси жүйе өз ісін ойдағыдай атқару үшін, әдетте,
мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа
бөледі.
1.Заң шығарушы билік (парламент) – заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту
немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды анықтайды,
үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және әскерді
қамтамасыз етеді.
2.Атқарушы билікке (үкімет пен әкімшілік жатады) Оларды заң шығарушы
өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы биліктің
бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Үкімет саяси шешімдер
қабылдаса (конституция, заңға негізделуі керек), ал әкімшілік ол шешімдерді
жүзеге асырады.
3.Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заңды бұрмалаудан
сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдарын, конституциялық
жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке
тәуелсіз.
Бейресми билікке жататындар: 4-ші билік - БАҚ; 5-ші билік –
сайлаушылар билігі; 6-шы билік – бақылау билігі; 7-ші билік – саяси билік.
Саяси билік – таптық, топтық, жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз
еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.
Мемлекеттік билік – барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға жеке-
дара құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына
сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.
Легетимділік – (латын тілінен заңдылық, шындық) дегеніміз халықтың
үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен
шешімдерін растауы. Ол үш түрге бөлінеді:
1) Әдет-ғұрыптық легетимділік – (ерте заманнан келе жатқан салт-дәстүрге
сүйенеді);
2) Харизматикалық легетимділік – мұнда ерекше батырлығымен, адалдығымен
көзге түскен адамды басшы етіп жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы:
Мұхаммед ғ.с.с., М.Ганди., А.омейни т.б.
3) Ақыл-парасаттық легетимділік – ол қазіргі саяси құрылым орнатқан
құқықтық ережелерге негізделеді.
Лекция №4
Әлеуметтік – этникалық қауымдастықтар және
ұлт саясаты
1. Этнос және ұлт. Ұл этностыңғ жоғарғы типі.
2. (Ұлт мәселесі және оның құрлымы.
3. Ұлттық мемлекеттік құрылыс формалары.
4. Ұлт сяасаты мемлекеттк сяасаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
Этнос және ұлт. Ұлт этностың жоғары түрі. Ұлт категориясын
түсіндірудегі екі амал: этнолингвистикалық және мемлекеттік құқықтық.
Қоғамдағы ұлттық және этникалық қатынастар.
Ұлт мәселесі және оның құрылымы. Ұлт мәселесін шешудің принциптері.
Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті және оның азаматтық бейбітшілік пен
ұлтралық келісімді нығайтудағы рөлі.
Ұлттық – мемлекеттік құрылыс формалары: унитарлық, федерация,
конфедерация.
Ұлт саясаты мемлекеттік сасяаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
Этносаралық келісімге жетудің Қазақстандық үлгісі. Қазақстан халықтары
Ассамблеясы жүйелі қоғамдық – саяси институт ретінде. Қазақстан халқы этно-
саяси қауымдастық ретінде.
Қазақстан көп конфессиялы қоғам ретінде. Конфессиялар диалогы және
Қазақстандық конфессияаралық келісім тәжірибесі.
Лекция №5
Қоғамның саяси жүйесі
1.Саяси ж‰йе ±ѓымы ќоѓам мен биліктіњ µзара єрекеті ретінде.
2.Саяси ж‰йеніњ ќ±рылымы
3.Саяси ж‰йе институттары
Қоғамның саяси жүйесі деп билік жүргізіп, қоғамда тұрақтылық пен
тәртіпті қамтамасыз ететін, әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар, мемлекеттер
арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтін ұйым мен мекемелердің
жиынтығын айтады.
20ғасырдың 50-ші жылдарында Американың саясаттанушысы Давид Истон
саяси жүйенің қызмет ету тетіктерін былай сипаттады. Саяси жүйе сыртқы
ортамен кіріс, шығыс принциптері арқылы байланысады. Кірістің екі түрі
бар. Олар талаптар мен қолдау. Талапқа қоғамдағы қазына мен қаржының дұрыс
немесе бұрыс бөлінуі туралы билік органдарына үндеуі деуге болады.
Қолдау, керісінше үстемдік етіп тұрған тәртіпті күшейтеді. Оған
мысалы, саяси өмірге белсене қатынасу, қабылданған шешімдерді, заңдарды
уақытында бұлжытпай орындау, салықты уақытында төлеу және т.б жатады.
Саяси жүйе төмендегідей қызметтер атқарады:
1. Белгілі бір әлеуметтік топтың немесе көпшілік халықтың саяси билігін
қамтамасыз ету. Ол биліктің тәртіпке келтірілген, ережелерде, қалыптарда
бекітілген, яғни институционалданған түрі. Сондықтан ол конституцияға
негізделген жалпыға міндетті заңдар шығарады. Сол арқылы қоғамда тәртіп
орнайды. Егер оны бұзушылар болса, оларға тиісті шара қолданылады.
2. Саяси жүйе қоғамдық қатынастарды реттейді, адамдардың тіршілік
әрекетінің әртүрлі салаларын басқарады.
3. Саяси жүйе қоғамда жинақтаушылық, топтастырушылық қызметті атқарады.
Олар ортақ әлеуметтік-саяси мақсаттар мен құндылықтардың айналасында барлық
әлеуметтік топтар, таптар, жіктердің белгілі бір бірлестігін қамтамасыз
етеді.
4. Экономиканың қалыпты жұмыс істеп, оның прогрессивті дамуына қажетті
саяси жағдай жасау.
5. Қоғамды, оның мүшелерін ішкі және сыртқы бүліндіргіш әрекеттерден
қорғау. Мысалы, ұйымдасқан қылмыс, сыртқы агрессиядан.
2. Зерттеушілер саяси жүйенің негізгі төрт бөлігін айтады: 1) Саяси
институттар; 2) Саяси қатынастар; 3) Саяси ережелер; 4) Саяси мәдениет.
1. Саяси институттарға (ұйымдар, мекемелер) мемлекет, саяси партиялар,
кәсіподақтар, кооперативтер, жастар, әйелдер, т.б ұйымдар мен бірлестіктер
жатады. Бұл ұйымдардың бәрі топтық, таптық, ұлттық, жыныстық, кәсіби, жас
мөлшеріне қарай байланысты пайда болатын көптеген әлеуметтік мақсат –
мүдделерді білдіріп, қорғау үшін құрылды.
Солардың ішіндегі ең негізгісі – мемлекет. Ол қоғамда белгілі бір
тәртіпті орнатады, оны басқарады, экономикалық және әлеуметтік құрылымын
қорғайды. Ол үшін мемлекеттің арнайы аппараты, еріксіз көндіретін күштеу,
зорлау органдары (әскер, сот, полиция) болады. Мемлекет қоғам атынан оның
ішкі және сыртқы саясатын атқара алады.
Мемлекеттік емес ұйымдар арасында ең үлкен рольді саяси партиялар
атқарады. Олар мемлекеттік билікті жүзеге асыруға, саяси жүйені,
идеологиялар мен доктриналарды, қоғамдық пікірді, саяси сана мен мәдениетті
қалыптастыруға ат салысады.
2. Қоғамдық екінші бөлігін – саяси қатынастар құрайды. Оған таптардың,
этникалық бірлестіктердің, тұлғалар мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің
арасындағы қатынастар кіреді.
3. Саяси жүйенің үшінші бөлігі – саяси ережелер. Олар саяси
институттардың өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді және саяси
жүйенің ережелік негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең маңыздысына –
Конституция және соған сүйенетін заңдар мен басқа нормативтік актілер
жатады.
4. Саяси жүйенің төртінші белгісі – саяси мәдениет. Ол саяси сана мен
іс-әрекетте, саяси көзқарастарда, идеяларда, теорияларда, саяси бағдарлама,
шешімдерде, саяси ережелерге қатынаста көрініс табады.
3. Қазіргі саясаттануда ең кең тараған жіктелудің түрі қоғамдағы
қалыптасқан саяси тәртіптің ерекшеліктеріне негізделеді.
Саяси тәртіп – деп саяси билік қоғамды басқарудың әдіс-тәсілдерінің
жиынтығын, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің демократиялық
дәрежесін айтады
Саяси тәртіп – демократиялық және антидемократиялық болып бөлінеді.
Демократиялық тәртіпке – халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған
мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген және ол үшін қажетті жағдайлар
жасаған билік түрі.
Демократиялық тәртіп келесі белгілерімен сипатталады:
1.Аджал, шынайы сайыс арқылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау;
2.Үкіметтің сайлау арқылы дүниеге келуі;
3.Демократия жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың құқығын қорғайды.
Антидемократиялық тәртіпке: тоалитарлық және авторитарлық тәртіптер
жатады.
Тоталитарлық (лат. Бүтіндей, тұтас, жалпы) тәртіп деп қоғам, адам
өмірінің барлық салалары тұтасымен мемлекеттік бақылауға алынған
мемлекеттік саяси құрылымды айтады.
Авторитарлық тәртіп деп күштеуге, жеке адамның билігіне негізделген
мемлекеттік – саяси құрылысты айтады. Мұнда атқарушы билік үстемдік етеді.
Парламент жойылмайды, ол кеңесші органға айналады. Бұл жерде біріңғай
идеология және көпшілік партия болмайды.
Лекция №6
Мемлекет және азаматтық қоғам
1. Мемлекеттің шығуы және оның мәні
2. Мемлекеттің белгілері оның функциялары және мақсаттары
3. Мемлекеттің типтері.
4. Азаматтық және құқықтық қоғам ұғымы.
Жалпы мемлекеттің шығуын, ғылым адамзат қоғамы дамуының белгілі бір
тарихи кезеңімен, яғни әлеуметтік таптар мен топтардың пайда болып, қоғамда
саяси-әлеуметтік теңсіздіктердің қалыптасуымен байланыстырады. Мемлекеттің
пайда болуы туралы анықтамалар:
1.Теологиялық теорияның негізін салушы Ф.Аквинский мемлекеттің пайда
болуын құдайдың құдіреті арқылы деп түсіндірді.
2.Патриархаттық теория. Оның негізін салушы 18-ғасырда өмір сүруші
ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайдаболуын рулардың тайпаға,
тайпалардың одан үлкен қауымдастықтарға бірігуінен әкеліп шығарады.
3.Қоғамдық келісім теориясы бойынша, мемлекет бір әміршіге бағынған
адамдардың келісімінің арқасында пайда болады дейді.
4. Зорлық жасау теориясы, бір елді екінші бір елдің басып алуының
нәтижесінде арадағы қатынастарды реттеу үшін мемлекет пайда болады дегенді
айтады.
5.Географиялық теория, мемлекеттің пайда болуын географиялық ортаға
(ауа райы, жер бедері және т.б.) өзгешеліктермен түсіндіріледі.
6.Маркстік теория мемлекеттің пайда болуын жеке меншік пен таптардың
шығуымен байланыстырады.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің басты элементі, саяси институтардың
маңызды бөлігі.
2. Мемлекеттің негізгі функциялары ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі
функцияларға: өмір сүріп отырған өндіріс тәсілі, экономикалық және
әлеуметтік жүйені қорғау, экономиканы басқару, шаруашылық қызметін реттеу,
тәртіп пен қоғамдық тыныштықты сақтау, әлеуметтік қатынастарды реттеу,
мәдени тәртіп және идеологиялық қызмет жатады. Ал сыртқы функцияларға
халықаралық қатынас жасағандағы қызметі, өзінің мүддесін қорғау, елдің
қорғанысын қамтамасыз ету, басқа мемлекеттермен қалыпты өзара қарым-
қатынастарды дамыту, жаңа саяси ойлау шеңберінде, бейбіт қатар өмір сүру
принциптері негізінде өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту жатады.
Мемлекеттің халықаралық құқықтың субъектісі болуы үшін өзіне лайықты
сапасы болуы міндетті. Ол мынадай үш элементтен тұрады:
1. Мемлекеттің жер аумағы.
2. Мемлекеттің халқы.
3. Мемлекеттік өкімет.
3. Мемлекет басқару формасына байланысты, монархия және республика болып
бөлінеді. Монархиялық формадағы мемлекеттің жоғары өкімет билігі жеке-дара
бір билеушінің қолында болып, ол әкеден балаға мұра ретінде қалатын түрі.
Монархия өз кезегінде абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.
Республика деп мемлекеттің биліктің барлық жоғары органдары белгілі
бір уақытқа сайланатын немесе өкілділік мекемелер арқылы қалыптасатын
мемлекеттік басқару түрін айтады. Республика президенттік және парламенттік
болып екіге бөлінеді. Президенттік басқаруда, әдетте, мемлекеттің де,
үкіметтің де басшысы президент болып саналады.
Мемлекет басқару түрімен қатар, құрылысына қарай да ерекшеленеді.
Мемлекет құрылысы орталық өкімет пен жергілікті биліктің міндеттері
өрісінің арақатынасын білдіреді. Ол унитарлық (біртұтас мемлекет) және
федеративтік (заң бойынша біршама ерікті мемлекеттер одағы – республикалар,
штаттар, контондар, т.б.), конфедеративтік (мемлекеттік құқылық
бірлестіктер)болып бөлінеді.
Саяси бағыты тұрғысынан олар агресивті, бейбітшіл, консервативтік,
либералдық, бейтарап т.б. болып ажыратылады.
4. Марксизм-ленинизм классиктері зерттеп қоғам дамуының барысын әлемдік
дәрежеде анықтап кеткен кезеңдердің реттілігі бүгінде бұзылды,
капитализмнен кейінгі келесі даму сатысы коммунизмге жету мүмкін болмай,
тек қиял ғана болып қалды. Осы уақытқа дейін, капитализмнен кейін
социалистік қоғам, одан соң кемелденген социализм, одан әрі коммунизмге
жетеміз деп Кеңестер Одағының Коммунистік партиясы өзінің жалған
идеологиясымен халықтың санасын сан-саққа жүгірткені баршамызға белгілі.
Лекция № 7
Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар
1. Саяси партия ұғымы. Партиялар генезисі және партия жүйелері.
2. Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары.
3. Партиялардың типологиясы.
4. Партя жүйелері ұғымы. Партия жүйелерін жіктеу.
5. Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары.
Партия термині (латынның Partis – бөлік) – деген сөзінен шыққан. Саяси
партия пікірлестерінің ұйымдасқан тобы, ол халықтың белгілі бір тобының
мүддесін білдіріп, оған мемлекеттік билікке келу немесе оны жүзеге асыруға
қатысу арқылы қол жеткізуді мақсат етеді.
19-ғасырда партия термині өкімет билігі үшін, өкіметке ықпал ету
үшін күрескен өзара бақталас топтың мүдделерін білдіретін болған. Саяси
партия – белгілі бір таптың не әлеуметтік топтың мүддесін білдіретін
олардың белсенді өкілдерін біріктіретін, саяси күресіне басшылық жасайтын
саяси ұйым ретінде де айтылады. Сондай-ақ саяси партиялар таптық қана емес,
сонымен бірге ұлттық мүдделерді де білдіреді. Кез-келген саяси партияның іс-
қызметінің негізгі мазмұны сол мемлекетте саяси өкіметті жеңіп алу болып
табылады.
Саяси партиялардың мәнін түсінуде негізгі үш (3) көзқарасты
басшылыққа алуға болады. Олар:
1.Партияны ең алдымен белгілі бір идеологиялық доктринаны ұстанатын
адамдардың топтары деп түсіндіретін либералдық дәстүр (Б.Констан).
2.Саяси партияны белгілі бір таптың мүдделерін көздеуші деп түсіндіретін
маркстік көзқарас.
3.Партияны мемлекет жүйесінде жұмыс істейтін ұйым ретінде институционалды
түсіну (М.Дюверже).
Осы тұжырымдамаларды қорыта келгенде саяси партия мемлекеттік
деңгейде билікті жеңіп алуға не соған қатысуға бағытталған идеологиялық
негіздегі ерікті одақ болып табылады.
Тәуелсіздік жолындағы (1775-1783ж.ж) болған соғыстан кейін 18-
ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдардың басында АҚШ-та
федералшылар мен республикашылар партиялары өмірге келді.
2. Бүгінде бізге мәлім саналуан саяси партиялар бар. Олар әртүрлі
негіздер бойынша – таптық белгілері бойынша өкіметке, қоғамдық прогреске
басқару формаларына, наным-сенімдеріне және т.б. қатынасы бойынша саралауға
болады.
Партиялардың бірнеше топтарға бөлінетіндігі бар:
1.Әлеуметтік белгілері бойынша: буржуазиялық шаруа, жұмысшы (коммунистік)
социал-демократиялық.
2.Қоғамдық прогресс бойынша: радикалдық (революциялық) яғни қоғам өмірінің
құрылымын сапасы жағынан қайта өзгертуге ұмтылатын партиялар:
а) Реформистік – қоғамның негізгі құрылымдарын сақтай отырып онда
әлеуметтік-экономикалық реформалар жасау арқылы едәуір өзгертуге
бағытталған партиялар;
б) Консервативтік - өз кезіндегі әлеуметтік өмір шындығының негізгі
сипаттамаларын сақтауға ұмтылатын партиялар;
в) Реакциялық партиялар – олардың мақсаты қоғам дамуының алдынғы
кезеңдерінің құрылымына ішінара, не толық қайта оралу болып табылады.
3.Басқарудың формалары мен тәсілдері бойынша: либералдық, демократиялық,
диктатуралық.
4.Үкіметке қатысы бойынша: билеуші, оппозициялық, бейтарап (центристік).
5.Наным-сенімі бойынша: ислам, христиан т.б.
Саяси жүйедегі атқаратын рөлінің өлшемі бойынша партия топтары
мынадай болады:
а) Өкімет билігі, оны жүзеге асыру және нығайту жолындағы жария күрескер
партиялар;
б) Өмір сүріп отырған саяси жүйені өзгертуге не бүлдіруге бағыт алған
партиялар;
в) Билікті жүзеге асыруға және қоғам дамуының стратегиялық бағдарламаларын
өзінше іске асыруға бағыт алған партиялар.
Ал ұйымдық құрылым өлшемі бойынша партиялар былайша бөлінеді:
а) Оталықтандырылған – біріңғай бағдарламалық бағыттарды қалыптастырып,
іске асыратын және партияда қалыптасқан тәртіпті жүзеге асыратын басшы
орталығы бар иерархиялық жағынан ұйымдасқан;
б) Бір орталыққа бағындырылмаған – негізінен бұлар партия жүйесі екінші
кезектегі роль атқаратын және саяси өмірді тұтас ұйымдастыруға ұмтылмайтын
саяси жүйеде жұмыс істейтін партиялар;
в) Кадрлық қатарында өз электоратының 10 пайызынан кем болатын адам саны аз
партиялар.
Саяси партиялар қазіргі кезеңде мынадай міндеттерді атқарады:
а) Ірі әлеуметтік топтардың іс-әрекетінің бағытын айқындайды, бағалы
тұжырымдар жасайды;
б) Ірі әлеуметтік топтардың белсенділігін арттыруға көмектеседі;
в) Саяси идеология мен саяси доктриналар жасауға қатынасады;
г) Саяси жүйелерді олардың ортақ принциптерін, элементтерін, құрылымдарын
қалыптастыруға қатысады;
д) Мемлекеттік билік үшін күреске және мемлекет қызметінің бағдарламасын
жасауға қатысады;
е) Қоғамдық пікірді қалыптастыруға қатысады.
Лекция № 8
Саяси режимдер
1. Саяси режим ұғымы
2. Саяси режимнің типтеріі
3.Демократия ұғымы.
3. Қазіргі кезеңдегі демократия проблемалары саяси ғылымдар мен практиканың
маңызды мәселелерінің бірі.
Саяси жүйе түсінімен қатар ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде,
бұқаралық ақпарат құралдарында, күнделікті қарым – қатнастарда көбіне саяси
режим түсінігі қолданылады.
Саяси режим түсінігі еуропалық саясаттануда маңызды орынға ие. Ал
американдықтар саяси жүйе түсінігін мойынсұнады. Саяси жүйе
категориясына ғалымдар әр түрлі түсінік береді. Мысалы жүйелік теорияның
жақтастары саяси режим түсінігі мен сяаси жүйе түсінігін бара – бар деп
есептейді.
Саяст режим және де сяаси жүйе терминдері саяси өмірді әр түрлі
жағынан сипаттайды.
Саяси жүйе сыртқы ортамен байланыс түрін, биліктің шешімдерінің
қабылдануы мен іс – жүзіне асу механизмін көрсетеді, ал саяси режим
жалпыға маңызды қызығушылықтардың іс – жүзіне асуының құралдары мен әдіс –
тәсілдерін анықтайды, мемлекеттік билік пен индивидтің өзара қарым – қатнас
түрлерін сипаттайды.
Сонымен, саяси режим – нақты тарихи формамен, билік түрімен, сонымен
қатар өзінің саяси билігін билеуші топтың іс – жүзіне асыруының құралдары
мен әдіс – тәсілдерімен сипатталатын саяси жүйе шеңберінде іс - әрекет
ететін билік құрлымының жиынтығы.
Жалпы алғанда билікті – іс – жүзіне асыруда мемлекетпен қолданылатын
құралдар мен әдіс – тсілдер критерийлерін қолдана отырып, барлық саяси
режимдерді үш негізгі типке бөлуге болады:
- демократялық;
- тоталитарлық;
-авторитарлық.
Демократия шеңберінде режимдерді типологизациялауда маңызды орныға
биліктік институттардың конфигурациясы байланысы ие. Ал соңғысы өз
кезегінде билік бөлінісімен анықталады. Диктатура жүйесінде, яғни
диктаторлық сяаси жүйеде мұндай критерий сәйкес келмейді., өйткені онда
тіпті де биліктің шынайы бөлінісі жоқ. Сондықтанда қазіргі диктаторлық
сяаси жүйеде бұл критерий бойынша авторитарлық және тоталитарлық режимдер
бөлінеді. Соңғысы өз ішіне біршама ерекшеліктер мен модификацияларды алады.
Мысалы, тоталитаризм шеңберінде большевистік нацистік және де фашистік
режим бөлінеді. Авторитаризм де қаталдықтың қатаң және де жұмсақтау түрі
тәртібін бөліп көрсетуге болады.
Тоталитаризм – термині латнның - totalis - бүкіл, бүтін, жалпы
деген сөзінен шыққан. Тоталитризм – қоғам және де оның азаматтарының
үстінен толыққанды бақылау орнатуға тырысатын саяси режим.
Тоталитаризм – идеясының шығу түбірі терең ежелгілікке кіріп кетеді.
Шығыстада, Батыстада қоғамның барлық мүшелерінің үстінен мемлекеттің қатаң
бақылау ету қажеттілігін негіздеген идеяларды дамытты. Тоталитаризмнің ең
басты алғышарты қоғам дамуының индустриялды сатысы болып табылады.
Тоталитарлы режимдердің бірқатар ерекшелікті сипаттамалары бар. Атап
айтсақ, спецификалық, идеологиялық, саяси және әлеуметтік – эеономикалық
сипаттамалары барлық әйгілі тоталитарлық режимдерге ортақ болып табылады.
Идеология адамдарды саяси қауымдастыққа біріктіреді, құндылықты бағыттаушы
қызметін атқарады, азаматтардың іс - әрекеттері мен мемлкеттік саясатты
ұйымдастырушы қызметін де атқарады. Тоталитаризмнің сяаси белгілеріне
қоғамның тоталды саясаттануы, билік аппаратының гипертрофированный даму мен
оның әлеуметтік организмінің барлық салаларына енуі жатады. Тоталитаризмнің
әлеуметтік – экономикалық белгілері: тоталитаризм қоғамның әлеуметтік
құрлымының адекваттық түрін құруға тырысады.
Әлемдік тәжірибеде тоталитарлық режимнің екі түрін бөліп көрсетеді: оң
және сол. Тоталитаризмнің оң түрі екі формамен көрініс табады: италияндық
фашизммен және немістік ұлттық социализммен. Оң деп аталуы олардың нарықтық
экономиканы сақтауымен түсіндіріледі., жеке меншік институты экономикалық
өзін басқару механизмдеріне арқа сүйейді. Тоталитаризмнің сол түріне
коммунистік советтік режим және де оған ұқсас Орталық және Еуропаның
Оңтүстік Шығысындағы, Оңтүстік – Шығыс Азия мен Куба елдеріндегі режимдер
жатады. Олар бөлінген жоспарлы экономикаға арқа сүйейді.
Авторитаризм тоталитаризм – диктаторлық типтті саяси режимнің екі
моделі. Олардың арсында бірқатар сипаттамалары бойынша маңызды
айырмашылықтары бар. Егер тоталитаризм өмірдің барлық салаларының
мемлекеттік бастамаға толық бас июін меңзесе, авторитарлық режим жалпы жеке
тұлғалардың өздерііне діни сенімнің түрін таңдауын, экономикалық іс -
әрекетті, отбасылық өмірін т.б. таңдауын қалдырады, әрине егер бұлар іс -
әрекет етуші жүйенің қызығушылықтарын сақтауға қарсы келмесе. Басқаша
айтқанда авторитаризм – тоталитаризм мен демократия аралығындағы жағдайға
ие.
Авторитарлық жүйенің сипаттамалық белгілеріне келесілері жатады:
1. Автократизм немесе билікті алып жүрушілердің аз мөлшері;
2. Биліктің шектелмеуі оның азаматтаға тәуелсіздіге;
3. Күшке арқа сүйеу
4. Билік пенс саясаттың монополизациясы, шынайы саяси оппозиция мен
бәсекелесті болдырмау;
5. Қоғам үстінен тоталды бақылаудан бас тарту, саяси емес салаға араласпау
немесе шектеулі түрде араласу.
Жоғарыда келтірілген бірқатар авторитаризм белгілерін ескере отырып,
авторитаризм дегеніміз - (франц. тілінен – autoritaire – үстемдік етуші,
лат.тілінен – autoritas – билік) саяси оппозицияға жол бермейтін, саяси
саладан тыс қоғаммен жеке тұлғаның автономиясын сақтайтын негізін бір
немес бірнеше адамдар тобының диктатурасы құрайтын саяси тәртіп.
Авторитарлық тәртіп – қоғамның демократиялануын өз алдына мақсат етіп қоя
отырып, ұзақ өмір сүре алмайды. Оның шынайы перспективасы – қазіргі таңда
тұрақтырақ сяаси режимнің түрі – демократия болып табылады.
Демократия сөзі – гректің - demos – халық, kratos – билік деген
сөзінен шыққан. Қазіргі таңда бірқатар мағынаға ие. Бірақ сол мағыналарын
топтастыра келе демократия дегеніміз – биліктің қайнар көзі халық болып
табылатын саяси режимнің түрі және оның өзінің суверинитетін іс – жүзіне
асыруға мүмкіндігі бар.
Демократияға саяси режим ретінде бірқатар белгілер тән.
1. Халықтың жоғарғы билігін заңнамалық мойындау мен суверинитеттің
институционалды көрініс табуы;
2. Азаматтардың тең құқылығы;
3. Көпшілік дауыспен шешімдердің қабылдануы және де солардың іс – жүзіне
асыруда азшылықтың көпшілікке бағынуы;
4. Мемлекеттің негізгі органдарының ауыпалы сайлануы;
Ұйымның демократиялық формасы түбірі тереңге кетеді, атап айтсақ,
мемлекетке дейінгі рулық құрлымға. Демократиялық мемлекеттің классикалық
формасының алғашқысы Афина Республикасы еді.
Демокоратияның қазіргі түрлеріне либералды, ұжымдық, социалистік,
плебисцитарлы, партиципаторлы, және т. б. түрлері жатады.
Қазіргі таңда постсоциалистік елдер үшін өзекті мәселелердің бірі
болып табылатыны демократияның универсалды құндылық жайлы мәселесі, барлық
елдер үшін саяси жүйе ретінде сәйкес келеді ме? Барлық қоғамның өркендеуі
мен тұрақсыздығын қамтамасыз ете алады ма және де неге ол кебір жағдайларда
өзімен бірге мемлекеттіліктің құдырауын алып жүреді, хаос, анархия мен
адамгершіліктің құлдырауына негіз болады деген сұрақтар болды.
Әлемдік сяаси ойларда демократияның құндылықтық, рационалды –
утилитарлы және де жүйелі негіздемесі белгілі. Соларға қысқаша тоқталайық.
Демократияның құндылықтық негіздемесі - демократияны өзіндік
құндылық, бостандық, теңдік, әлеуметтік шынайылық секілді бүкіл адамзат
үшін маңызды болып табылатын құндылықтардың мемлекеттік құрлымда іс –
жүзіне асу ретінде қарастырады.
Екіншісі демократияның рационалды – утилитарлы негіздемесі –
демократияны барлық азаматтар үшін пайдалы болып табылатын ұйым формасы,
барлық қоғамдық топтарға өз қызығушылықтарын білдіруге және де қорғауқа
мүмкіндік беретін қоғамның қабылдауын жаңа талаптар мен жағдйларға сәйкес
ұлғайтатын рационалдылық ретінде түсіндіреді.
Демократияның жүйелік негіздемесінің нгізін қалаған Н. Луман мен К.
Дойч оның болуын әлеуметтік жүйенің дамуы мн сақталуын оның керемет
мүмкіндігімен, үздіксіз өзгермелі ортаға оның бейімделуімен түсндіріледі.
Осылайша көптеген сяасаттанушылар мен саяси антропологтардың
қорытындысы бойынша – демократия – саяси мәдениет пен халық менталитетіне
сәйкес келген жағдайда, қажетті экономикалық және әлеуметтік алғышарттары
болған жағдайда ғана игілікті болмақ. Әйтпегне жағдайда ол охлократиға
айналады – яғни топ билігіне, демогогтардың бағыттауына айналады, хаос пен
анархияға алып келеді, соңында диктаторлық режимге айналады. Яғни ол
универсалды емес, барлық уақытта барлық халықтар үшін басқару формасының ең
жақсысы болып табылмайды.
Алайда, белгілі әлеуметтік алғышарттардың барында демократия басқа
басқар формасына қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие. Билікті дұрыс
пайымдауға, азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін демократия болып
табылады. Сондықтанда жеке бостандық пен жауапкершілікке, өзіндік эгоизмін
шектеуге, заңдарға құрметпен қарауға және де адамзат құқықтарын сақтауға
дайын халықтарға демократия жеке және қоғамдық даму үшін теңдік, бостанды
секілді адамгершіліктік құндылықтардың іс – жүзіне асуына жақсы
мүмкіндіктер жасайды.
Лекция № 9
Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару
1.Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде
2. Демократияның тарихи формалары
3. Қазақстан қоғамын саяси жаңалау проблемалары
Демократия деген сөз гректің демос - халық және кратос - билік
деген сөздерден тұрады, яғни халық билігі деген мағынаны білдіреді.
Қазір бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады: 1) мемлекеттің тұрпаты
(типі) мен жалпы саяси жүйесі; 2) мүшелерінің теңдігіне, басқару
органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау
принциптеріне негізделген кез-келген ұйымның ұйымдастыру түрі; 3) қоғамдық
құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар.
Демократияның көпшілік таныған біріңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі
ойшылдар оны әртүрлі түсінген. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп
түрлілігіне қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Ондай белгілерге
төмендегілер жатады:
1. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы
саналуы. Ол мемлекетте ұйымдастырушы, конституциялық биліктің халыққа тән
екендігіне көз жеткізеді. Ол жоғары органдарға өз өкілдерін сайлайды және
жүйелі түрде ауыстырып отырады.
2. Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай
теңдік болған жерде ғана болады. Теңдік барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz