Шыңғысхан жайлы

Кіріспе.
1.Ұлы Моңғол империясының құрылуы.
1.1. Шыңғыс ханның билікке келуі.
1.2 Шыңғыс ханның шапқыншылық жорықтары
1.3. Моңғолдардың Қазақстан территориясын жаулап алуы. Ұлыстардың құрылуы.
1.4. Отырар шайқасы.
2. Шыңғыс ханның өмірі.
2.1 .Шыңғыс ханның ұлдары.
2.2. Шыңғыс хан моңғол ма әлде қазақ па?
2.3. Шыңғыс хан жайлы пікірлер
2.4. Қайтыс болуы.
Қорытынды.
Қосымша.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Осыдан 847 жыл бұрын Кіндік Азияда, дәлірек айтсақ, бүгінгі Монғолия Республикасының шығыс солтүстігіндегі Кентей жотасының Дэлүн-болды атты орманды сайдың бір қуысындағы киіз үйде оң қолына қан шеңгелдеп бір бала шар етіп өмірге келді. Ол дүниені дүркіреткен Шыңғыс хан еді…
Әлемді бағындырған қайраткерлер тарихта аз болса да бар. Солардың ішінде Батыс пен Шығыс неге қайта-қайта Шыңғыс ханды еске алып қайырыла береді. Оның құпиясы неде? Осы сұраққа тоқтала кетейік.
Шыңғыс ханды әлем екі шекте бағалап келді. Біріншісі, қатыгез, қанішер, әлем мәдениетін жермен жексен еткен күнәһар деп бағалады. Екіншісі, талантты әскери қолбасшы, әлем мәдениеті мен өркениетіне өлшеусіз үлес қосқан қоғам қайраткері деді.
Иә, екеуі де шындық. Шыңғыс хан қақында сөз саптаушылардың біразы бірінші тұжырымның шылауында кетіп, жамандықтың небір пәле-жаласын оның мойнына артып бақты. Қытай, Парс, Араб, Грузия, Армения, Ресей елдері мен батыс еуропа тарихшылары Ұлы қағанды қорқыныш пен үрейдің «қара тажалы» етіп көрсетіп, ондаған том еңбектер жариялап насихаттады.
Ал екінші тұжырымның етегінен ұстағандар оны ақтап-мақтаумен болды. Шыңғыс хан тым күрделі қайраткер. Жоғарыдағы екі тұжырым қатар тұрғанда ғана Шыңғыс ханның нағыз табиғи бейнесін көрсетіп береді. Екеуі де бір парақтың екі беті сияқты болғандықтан екі пікірге де қатар ой жүгіртсек ұлы тұлғаны түсінетін боламыз.
Шыңғыс ханның өмірі тарих қойнауы¬на тереңдеген сайын, оның беймәлім беттері де қоюлана түседі, ал олардың сырларын ашу алдағы ғасырлар еншісіне тиері сөзсіз. Олай болып жатса, ол сол кезеңнің ұлы кереметтерінің арасынан орын алатынына күмән жоқ.

Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы.
Алматы, 1996. Т.1. - 271 б.
Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықгарының тарихы.
Алматы, 1997. Т.2. - 288 б.
Алланиязов Т. К. Очерки
Казахстана. Алматы, 1997. - 94 с.
Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Соб. соч.
Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане
Инсус Ясаши. Көкжал. Алматы, 1992.
Карпини П. История монголов. М., 1957. - 211
Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата,
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1972. Т.1-12.
Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. - 544 б.
Левшин А. И. Описание киргиз-казацских или
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1995. -
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.
Мирза Мухаммед Хайдар. Тарихи Рашиди. Ташкент, 1996. -
Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. -
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии, СПб., 1893-1911
Утимиш-хаджи. Чингизнаме. Алматы, 1992. - 296 с.
Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент,
Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1985. -
Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. 221
Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. 410 б.
Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы,
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. Т.4. – 483-484
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. Т.5. 441 б.
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы

Шапқыншылық соғыстар

Жылдар Оқиғалар
1207-1208 жж. Жошы-Енисей қырғыздары, Сібір халқы
1207-1209 жж. Шыңғысхан – Таңғұл, Тұрфан, Ұйғыр
1211-1215 жж. Қытай жері, соғыс техникасы
1216 ж. Жошы, Керей, Торғай даласы
1217 ж. Жебе Ноян –Жетісу –Күшілік хан
1218 ж. Отырарға керуен
1219 ж. 200 мың әскер Орта Азия, Үгедей, Шағатай, Отырар, Жайық Жент,
Янгикент, Шыңғысхан Төле- Бұхара
1220 ж. Мауараннахр
1221 ж. Мерв, Хорасан, Кавказ, Иран
1223 ж. Калка өзен бойы Орыс- Қыпшақ

А Л Ұ Қ А С
С Ғ А Д М А
Ы Ы М А Ы Л
Н Б А Л Л Ұ
Қ А С Ұ О Қ
Ұ Й Ы Қ Қ М
Р Р Н М М Е
А А Ғ Ы І Н
Ғ А Ң Е Л Е
Қ Ұ Л А Ш Д

1962 ж. Кендітау жерінде Гурван көлі жағасында үлкен мәрмәрден ескерткіш
орнатылған, онда төмендегі Шыңғысханның өсиет сөзі жазылған

Құлаш денем құласа құласын, құраған елім, қолымдағы байрағым құламасын
.
Сөзжұмбақ Моңғол .

1. Моңғол ханның шын есімі
2. Шыңғысханның баласы.
3. Моңғолиядағы өзен.
4. Тайпа.
5. 6- ай берілмеген қала.
6. Батый құрған мемлекет.

Т И М У

О Н О Н

А Р Ғ Ы Н

О Т Ы Р А Р

А

Орнауы 1206—27
Таққа көтерлуі 1206
Толық аты Тэмуджин Борджигин
Басқа лауазымдары Ұлы хан
Туғаны 1162
Делүүн-Болдог, Хенти аймағы, Моңғолия
Қайтыс болғаны 1227 ж. тамыздың 18-і
Тангұт
Жерленгені ?
Соңғысы Үгедей
Жұбайы бәйбише: Бөрте; тоқалдар: Құлан,Йісүген, Йісуи,
т.б.
Ұрпақтары Жошы, Шағатай,Үгедей, Төле, т.б.
Әулеті Борджигин үйі
Атасы Есүхей батыр
Анасы Өулен

Ұлы Дала әлемі моңғол дәуірі қарсаңында, яғни Шыңғысқан жаугершілігі
қарсаңында Қазақстанның және Шығыс Еуропаның Алтай мен Дунай аралығын
қоныстаған қыпшақтардың түркі тайпаларынан құралды. Ұлы Қытай қабырғасынан
Селенга өзеніне дейінгі кең байтақ жерлерді моңғол көшпенділері, сондай-ақ
Онон өзені бойын мекендеген жалайырлар, Хангай және Хантэй қыраттары
аралығында – керейттер, Хангай және Алтай таулары аралығында малдарын
баққан наймандар әлі шыққан тегі де анықталмаған, түркілер ме әлде
моңғолдар ма екендіктері белгісіз қоңыраттар, яғни сан алуан халықтар
мекендеген. Осы халықтар тарихымен жаңа бет ашылады. Қазақстанның
генеологиялық аңыздарына қарасақ, осы халықтардың бәрі қазақ халқының
құрамына кірген. Әсіресе, қыпшақтардың ролі үстем болған, олар Қазақстанның
және Қара теңіз жағалауының кең байтақ далаларында билік етіп қоймай,
отырықшы халықтардың Ұлы державаларында да үстемдік еткен.Грузия мен
Византия – тек қыпшақтардың көмегімен сельджук империясы печегендер
тысқыруынан, Еуропа кресттағушыларынан аман қалды. Сол сияқты Венгрия мен
Киев Русі олардағы княздар арасындағы кикілжіңде, көне орыс княздарының
және венгр корольдерінің туысқандары – қыпшақтар салмақты роль атқарды.Сол
заманда әлемде керейттер мен наймандар билеушілері де ерекше орын алды.
Олардың бұл кезде өз мемлекеттері – ұлыстары болған және хат таныған және
христиандыққа қамтылған.Х-ХІІ ғасырлар Қазақстан қалаларының гүлдену кезеңі
ескі - Отырар, Тараз, Испиджаб, Кулан, Янгикент қалаларымен қатар жаңа
Каялык, Ашнас қалалары пайда болды. Тек Іле алқабында ХІ-ХІІ ғасырлар
алдындағы 10 қаладан басқа тағы да 50 қала пайда болды.Қазақстанның сол
кезендегі қалалары сол заман үшін көркемдігімен ерекшеленді, су құбырлары,
моншалары болды. Қазақстанның оңтүстігінде және Жетісуда қол ақша саудасы
кеңінен тарады, Алатау тауларында алтын, күміс, мыс алынды. ХІІІ ғасырдың
екінші оңжылдығында Қазақстанның оңтүстігінде билік Хорезм шахтарының
қолына көшті, ал Жетісу қарақытай қолында қалды.Бұл қалалар тек билік
орталығы емес, оазис пен даланың, батыс пен шығыстың сауда, қолөнер
орталығы болды. Орта ғасыр тарихында билік басына келісімен көптеген
халықтардың және Орта Азия, Қазақстан тағдырының өзгеруіне әкелген адамның
есімі пайда болды.
Шыңғыс ханның өмірі
Монғол жерінде тұрған тайпалар ежелден мал бағумен, аң аулаумен
айналысқан. 1155 жылы Есугей баһадүр отбасында ер бала дүниеге келеді.
Есугейдің руы қият, ал әйелі олқұн руының қызы болған. Есугей баһадүр 1155
жылы татар тайпасына шабуыл жасап, Темучин атты батырын қолға түсіреді. Сол
жылы дүниеге келген баласының есімін Темучин деп қояды. Жастайынан қиындық
көріп өскен Темучин өте қайратты және өжет болып өседі. Әкесінен ерте
айрылып көп қиындық көрген, қуғыншылардан жасырынып Оран өзені бойындағы
тоғайды мекендеп, шикі балықпен қоректенген. Оның өміріне бірнеше рет қауіп
төнді. Өмір үшін күрес, одан қоғамның заңына жиіркенішпен қарайтын, өзіне
қаншама қатыгез болған ортаға қарсылық көрсете алатын адамды қалыптастырды.
Темучин ер жеткен кезде өз маңайына өзі сияқтыларды жинады. Ол тек күшке
ғана табынды. Өзінің сақабайларынан дружина жинап, айдап әкеткен табындарын
қайтарып алды. Сәтті жортуылдарымен өжет жауынгер атағына ие болып, ХІІ
ғасырдың аяғында Орта Азия даласының беделді қолбасшысы болды. Біресе бір,
біресе екінші билеушілермен одақтаса отырып ол бұрынғы одақтастарына қарсы
шыға бастады. Темучин біртіндеп Орта Азия тайпаларын біріктіріп,
бағындырды. 1204-1205 жылы өзінің көрші тайпаларын жеңіп, жерін кеңейте
түседі.
1206 жылы көктемде Онон өзенінің бойында монғол тайпаларының құрылтай жиыны
болып, Темучинді ақ тудың аясында хан деп жариялайды. Осы жиында Темучиннің
ата-анасы қойған атын өзгертіп, Шыңғысхан деп атайды. Шыңғысхан бүкіл
монғол тайпаларының басшысы болады.
XIII ғасырдың басында Шыңғысхан Сібір халықтарының жері мен Қытай елін
жаулап алып, Ұлы Монғол империясын құрды.

Шыңғыс ханның шапқыншылық жорықтары.
Шыңғысхан Қытайды жаулап алғаннан кейін, батыс елдерге бірнеше рет
саудагерлер мен елшілерін жіберіп, барлау жүргізе бастайды. Жетісу өңіріне
монғолдар 1211 жылы келіп кіреді.1216 жылы Жошы бастаған қалың қол
керейлерді бағындыру үшін Торғай даласына дейін барады. Осы жорығында
монғол әскерлері тұңғыш рет Мұхаммед хорезмшах әскерлерімен
соғысады. 1218 жылы Орта Азияға Шыңғысхан сауда керуенін жібереді,
олар Отырар қаласына келген кезде Ғайырхан саудагерлерден күмәнданып,
олардың бәрін өлтіруге бұйрық береді. Бұл хабарды естіген Шыңғысхан Орта
Азияға 200 мың әскермен жорыққа аттанады. 1219 жылы Ертіс өзенінің бойында
әскерлерін тынықтырып, Балқаш көлінің оңтүстігі - Жетісу арқылы Отырар
каласына жақындай түседі. Қалаға жақындағанда Шыңғысхан әскерлерін бірнеше
түменге бөледі. (Он мың әскер бір түмен деп аталған). Отырар қаласын
алуға Үгедеймен Шағатайды қалдырады . Жошы қалған түмендерімен Сыр өзенінің
төменгі ағысындағы Жент және Янгикент қалал арын алуға аттанады. Шыңғысхан
кіші баласы Тулуймен (Төлей)Бұхара қалас ына жүріп кетеді. 1219 жылдың
күзінде монғол әскерлері Отырар қаласына келеді. Отырар өмірі Ғайырхан 20
мың әскерімен қаланы қорғауға дайындалады. Отырарды қоршап алған монғол
әскерлері бірнеше ай бойына қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан
кейін Отырар қаласы құлайды. Монғолдар қала халқын қырып, қаланы жермен-
жексен етеді.Заманында Отырар қаласы қазақ жеріндегі ең ірі қалалардың бірі
болған. Бұл жерде ғұлама ойшыл, данышпан ғалым Әбу Насыр әл-Фараби туған.
Қаланың орны күні бүгінге дейін сақталып, Қазақстан ғалымдары жыл сайын
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Отырардың
күйреуі атты кинофильм түсірілді. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде
ғылыми кітаптар жазылды. Отырар қаласы құлағаннан кейін 1220 жылы Шағатай
мен Үгедей Бұхара жолында Шыңғысхан әскерлеріне қосылып, Орта Азия
қалаларын жаулап ала бастайды.
Монғол шапқыншылығы басталғанда қазақ даласында, Орта Азия жерінде
феодалдык бытыраңқылық күшейіп келе жатқан болатын. Шыңғысхан Хорезм
мемлекетін де жеңіп, өзіне бағындырды. Бұхара, Самарқан қалала рының халқы
ерлікпен корғанып, қарсылық көрсетті. Хорезм астанасы Үргеніштің түрғындары
жеті ай бойына ерлікпен қорғанды. Шыңғысхан бастаған монғол-татар
әскерлері 1220 жылдың мамыр айында бүкіл Мауараннахр аймағын өзіне
бағындырды. 1221 жылы Мерв, Хорасан қалаларын алып, Орта Азияны өзіне
каратты,1221 жылы көктемде Шыңғысхан Өмудария өзенінен өтіп, Ауғанстан мен
Солтүстік Үнді жеріне барады. XIII ғасырда Қазақстан мен Орта Азия жерінде
монғол-татар үстемдігі орнайды. Қырғын соғыс пен ұзақ жылдарға созылған
езгі жергілікті халықты күйзеліске ұшыратты.
Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан жіберген
әскерлер Кавказға аттанады. Солтүстік Ираннан кейін монғол-татар
әскерлері Әзірбайжан жеріне кіреді.
Жолындағы Марага,Нахичеван, Байлака н қалаларын жаулап алады. Шемаха қаласы
қатты қарсылық көрсетеді. Армян-грузин әскерлерін жеңіп, Жебе мен Сүбедей
әскерлері Дағыстан арқылы Дербентқа ласына келіп, Солтүстік Кавказ жеріне
аяқ басады. Осы жерде қыпшақтармен кездеседі. 1223 жылы 31 мамырда Қалқа
өзенінің жағасына шығып, орыс даласына жақындайды. Қалқа өзенінің бойында
монғолдарға орыс-қыпшақ әскерлері біршама қарсылық көрсетеді. Бірақ орыс
жеріндегі феодалдық бытыраңқылық орыс әскерлерінің бірігіп соғысуына
кедергі болады. Орыстардың қыпшақтармен келісе алмауы
салдарынан Қалқа өзенінің бойында монғол-татар әскері жеңіске
жетеді. 1225 жылы Шыңғысхан өзінің астанасы Қарақорымға кел
еді.1226 жылы Таңғұт патшалығына жорық жасайды. Бұл жорықта Шыңғысхан ірі
жеңіске жетіп, Таңғұт патшасын өзіне бағындырады. Жорықтан қайтып келгеннен
кейін аң аулап жүргенде аттан құлап, мертігеді. Сол жығылғаннан тұра
алмаған Шыңғысхан 1227 жылы 72 жасында дүние салады. Өзінің көзі тірісінде
айтып кеткеніндей, баласы Үгедей таққа отырады. 1235жылы Қарақорымда болған
құрылтай жиналысы ендігі шабуылды батысқа қарай бастауға, жаңа жерлерді
бағындыруға шешім қабылдайды.
Моңғолдардың Қазақстан территориясын жаулап алуы. Ұлыстардың құрылуы.
Шынғысхан қолының негізгі жорықтарының бірі Қазақстан мен Орта Азия жеріне
жасаған жорығы болды, бұл жорық оларға Шығыс Европа мен алдыңғы Азияға жол
ашты. Шыңғыс-хан Қазақстан мен Орта Азияға жасаған жорығына зор мән беріп,
оған ұзақ әрі мұқият әзірленді.1211 жылы Жетісуда Шыңғыс-ханның
қолбасшыларының бірі Құбылай бастаған отрядтары пайда болды. Қарлұқ
әміршісі Арслан-хан, орталығы Алмалықта болған тәуелсіз иелік құрған Бұзар-
хан да өзін Шыңғыс-ханның вассалдарымыз деп таныды. Моңғолдардың
батысқа қарай жылжуы 1218 жылы қайта басталды. Өз басының жеке жауы
найманның ханы Күшлікті талқандап, бай қалалары бар Жетісуды өзіне қарату
үшін оған Жебе ноян бастаған әскер тобын жіберді. Жетісуді Шыңғыс-хан аса
көп қарсылықсыз – ақ басып алды. Моңғолдарға қарсы тұруға жарамай қашып
кеткен Күшлік-ханның жігерсіздігіне, оның діни құдалауларына, салықпен зар
илеткен зорлық – зомбылығына ыза болған найманның феодалдары Шыңғыс-ханға
мойынұсынатынын білдіріп, өз әскерлерімен оның қызметіне кірді, ал
Күшілікті моңғолдар Бадахшанда Шығыс түркістандағы Сарыкөлде қуып жетіп,
басы алынды. Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін
моңғолдарға Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға жол ашылды. Қазақстанға
басып кіруге Отырар опаты деп аталатын жағдай себеп болды.1218 жылы
Шыңғыс-хан Орта Азияға Омар -Қожа Отрари, Жамал Марағи және басқа
саудагерлер басқарған сауда көруенін жіберді, 450 адамы бар 500 түйелік
сауда керуені 1218 жылы жаз айында Отырар қаласына келіп жетеді. Отырар
әміршісі Ғайыр-хан Иналшық саудагерлерді жансыз тыңшылар деп күдіктеніп,
оларды қырып тастауға бұйырып, керуенді тонап алды. Шыңғыс-хан Ғайыр-ханды
қолыма бер деп талап етті, бірақ Хорезмшах II Мухаммед бұл талапты
орындамағаны былай тұрсын, сонымен бірге Шыңғыс-хан жіберген жазықсыз
елшілерді өлтіруге әмір етеді. Осының өзі Шыңғыс-ханның Хорезмге қарсы
соғыс ашуына себеп болды, алайда бұл соғыстың себептері оның бүкіл жаулап
алу соғыстарының негізіне алған себептер болатын. 1219 жылы қыркүйекте 150
мыңға жуық Шыңғыс-ханның қалың қолы Ертістен Сырдарияға қарай қаптайды.
Шағатай мен Үгідей бастаған түмендер Отырарды қоршауға алады. Жошы бастаған
әскерлер Сырдарияның төменгі ағысындағы қалаларды алуға аттанады. Үшінші
бөлік Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалалар мен қыстақ – кенттерді алуға,
ал Шыңғыс-хан өзі кіші баласы Төлей мен Бұхараға қарай бет ады.
Отырар қаласы алты ай бойы берілмей қарсыласады. Тек Хорезмшах II Мұхаммед
көмекке жіберген Қараджа – Хаджибтің Суфи хан қақпасын ашып шығып, өз
отрядымен моңғолдарға берілгенде ғана моңғолдар осы қақпа арқылы қалаға лап
қойды. Қараджа – Хаджиб өлтірілді. Алайда, моңғолдарға қаланы алу үшін тағы
бір ай уақыт керек болды. Қамалды қорғаушылар тегіс қырылғаннан кейін
барып, қала 1220 жылы ақпанда алынды. Ғайыр-хан қолға түсіп, Шыңғыс-ханның
алдында әкелген жерде қатал жазаланып өлтірілді.
Сөйтіп, Отырар қамалын жермен – жексен етіп, Шағатай мен Үгідей бастаған
моңғол отрядтары Шыңғыс-ханға келіп қосылды. Бұл кезде Шыңғыс-хан Бұқара
мен Самарқанд арасындағы жолда болатын. Сырдария бойындағы басқа
қалалардың тұрғындары да ерлікпен қорғанды. Соның бірі Сығанақ қаласы еді.
Жеті күнге созылған шабуылға қала тұрғындары табан тіріесіп қарсыласты.
Брақ көп ұзамай Сығанақ жеңілді. Моңғолдар қаланы талап, халқын аяусыз
қырды. Сол сияқты қарсылық көрсеткен Үзкент, Баршынкент қалалары алынып,
қарсылық көрсеткен Ашнас қаласының турғыңдары да қырғыңға үшырайды. 1219-
1220 жылдар арасында бүкіл Сырдарияның бойындағы қалалар мен қыстақ кенттер
моңғолдардың қол астына түседі.
Сыр бойындағы қалалардың қарсылығын жеңгеннен кейін Шыңғыс-ханның әскерлері
Орта Азияның ішіне баса көктем еніп, 1219 жылдан 1221 жылға дейін моңғолдар
бүкіл Орта Азияға ойран салып өтті. Хорезмшах II Мухаммед Иранға қашып,
кейін Атырау теңізі аралдарының бірінде өлді. 1220-1221 жылдардағы қысқа
жорықтардың нәтижесінде моңғолдар Хорезм жерін тегіс жаулап, Орта Азиядағы
соғыс қимылдарын аяқтады. 1221 жылдың көктемінен бастап соғыс Хорасан,
Ауғанистан және Солтүстік Индия мемлекеттерінің жеріне ауысты. Моңғол
қолбасшылары Жебе мен Субедей нояндар басқарған 30 мыңдық әскер Солтүстік
Иранды басып өтіп, 1220 жылы Кавказға кірді. Олар алаңдарды, половцыларды
және Қалқа өзінінде орналасқан орыстарды (1223 жылы) тас-талқан етіп жеңді.
Моңғолдар орыс жерінің оңтүстік аймағын ойрандап, қазақ даласы арқылы 1224
жылы Шыңғыс-ханның Ертістегі ордасына қайта оралды. 1225 жылы Шыңғыс-хан
Моңғолияға қайтып келді. Сонымен, 1219 – 1224 жылдардағы моңғолдар
шапқыншылығы нәтижесінде Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс-хан империясының
құрамына кірді. Ұлыстардың құрылуы.
Ұлан – ғайыр көп жерлерді жаулап алған Шыңғыс-хан өз көзінің тірісінде осы
жерлерді төрт ұлына енші етіп үлестірді. Шыңғыс-ханның үлкен Ұлы Жошыға
Ертіс өзенінен Орал тауларына дейінгі жерлер, одан ары батысқа қарай
моңғол атының тұяғы жеткен жерлерге дейінгі аймақтар, Оңтүстікке қарай
Каспий мен Арал теңізіне дейнгі жерлер берілді. Амударияның төменгі
жағындағы аймақтар мен Сырдария өңірі де Жошы ұлысына кірді. Бұл жерлер
Жошы ұлысы деп аталады. Шыңғыс-ханның екінші ұлына Шағатай, Қашқария,
Жетісу, Мауараннахр тиді. Үшінші ұлы Үгедейге Батыс Моңғолия мен Тарбағатай
аймағы берілді. Кенже ұлы Төлей әкесінің қара шаңырағы Моңғолияны мұраға
алды. Сонымен бірге моңғолдың тұрақты 129 мың адамдық армиясының 101 мыңын
алды, ал қалғаны үш баласының әрқайсысына 4 мың адамнан бөлініп берілді.
Бұл ұлыстардың барлығы Қарақорымдағы (Монголиядағы) ұлы хан Шыңғыс-ханға
бағынатын болды. Жошының ордасы Ертіс алқабында, Шағатайдың ордасы Іле
алқабында болды. Үгедейдің ордасы қазіргі Шәуешек қаласының маңында
орналасты. Сонымен, Қазақстанның барлық жері моңғолдың үш ұлысының
құрамына: үлкен ( далалық ) бөлігі – Жошы ұлысының, Оңтүстік және Шығыс
Қазақстан Шағатай ұлысының, Жетісудың Солтүстік Шығыс бөлігі.

Моңғол империясы.
Шыңғыс хан құрған мемлекет. 1189 – 1206 ж. аралығында болған қиян-кескі
соғыстардан кейін Шыңғыс хан Алтайдан Қытай қорғанына дейінгі аймақта
тіртұтас мемлекет құрды және ол өз мемлекетін әрі қарай кеңейте бастады.XII
ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақстан
далаларындағы саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеушілерінің
арасында басқа тайпаларға өз үстемдігін орнату жолындағы күрестің күшеюімен
сипатталады. Осы күрестің барысында монғол тайпасының өкілі Темучин
(Шыңғысхан) Орталық Азия тайпаларың біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия
даласындағы ең құдіретгі жаулап алушыға айналды. Керейіт- тер ханының
наймандармен, монғол тілдес татар және меркіт тайпаларымен соғыстарында
Темучиннің атағы шыға бастады, ол соғыстарға Ван-ханның вассалы ретінде
болашақ Шыңғысхан белсене қатысты. 1207 ж. ол Сібірдегі орман жұртын
бағындырғаннан кейін, 1207 – 09 ж. Таңғұт (Си Ся) мемлекетіне үш дүркін
шабуыл жасап, жаулап алды. Шығыс Түркістандағы ұйғырлар мен қарлұқтар
Шыңғыс ханға қарсылықсыз бағынды. 1211 ж. өзінің ежелгі ата жауы Алтын
(Цзин) еліне қарсы аттанып, бес жылдың ішінде бұл елдің басты бекіністерін
басып алып, мол олжаға батты. Алайда бұл жорық соңына дейін жеткізілмеді.
Жалайыр Мұқылай ноян бастаған 60 мыңдық әскерді Қытайға қалдырып, Шыңғыс
ханның өзі 1216 ж. Қарақорымға қайтып оралды. Көп ұзамай батысқа қарай
жорықтар ұйымдастырылды. Жебе ноян бастаған әскер найман ханы Күшлікті
өлтіріп, Іле, Жетісу аймағын билеп тұрған Қарақытайлар мемлекетін
бағындырды. 1211 жылы Жетісуға монғолдардың алғашқы келуі сол оқиғалардың
салдарынан болған еді. Бірақ олар ұзақ уақыт болған жоқ, ейткені Шыңғысхан
оларды солтүстік Қытай жеріндегі Цзинь империясымен соғысуға кері шақырып
алды. 1216 жылы бұл науқан ойдағыдай аяқталғаннан кейін монғолдар Батысқа
қарай жылжуын қайтадан бастады. Шыңғысханөзінің үлкен
ұлы Жошыға қыпшақтарға қашып барған меркіттерді қыруға, ал сенімді
қолбасшыларының бірі Жебе-ноянға Күшлік-ханды жазал ауға бүйырды. 1218 жылы
Күшлік-хан талқандалды да, монғолдар оның Жетісудағы иеліктеріне кірді,
оларды христиан наймандар мен буддистердің қысымынан қатты зардап шеккен
жергілікті мұсылман тұрғындары қуана қарсы алды. Күшліктің иелігіндегі
жерлердің шегіне кіргеннен кейін монғол қолбасшысы Жебе-ноян жаршылар
арқылы хабарлатып әскерлерге бейбіт тұрғындардың мүлкіне тиісуіне тыйым
салынсын, ал мүсылмандарға найман билеушілерінің тоқтатқан жария түрде
құдайға құлшылық ету құқығы қайтарылсын деп бұйрықберді. Қашып кеткен
Күшлікті монғолдар Бадах- шанда қуып жетіп, басы алынды. Сөйтіп, Шыңғыс
иеліктері Хорезмшах мемлекетіне таяп келді. Жошы-хан Қазақстанның Торғай
далаларында меркіттермен шайқасып, оларға күйрете соққы бере ыдыратып
жіберді. Бірақ келесі күні оған Хорезм шахы Мұхаммедтің 60 мындық әскері
шабуыл жасады, ол Сырдарияның төменгі ағысындағы Женттен қазіргі қазақ
далаларында мекендеген көшпелі қыпшақтарға жорыққа шыққан әскер болатын.
Бұл шайқаста ешқайсысы жеңіске жеткен жоқ. Бірақ жалпы алғанда бұл
кездейсоқ қақтығыс хорезмшахқа қатты әсер етті, В. В. Бартольдтің
пікірінше, Шыңғысхан 1219-1221 жылдары хорезмшахтардың мемлекетін шапқан
кезде оның монғолдармен ашық шайқаска неліктен шықпаған себептерінің бірі
осы болған. Ал бұдан әрі монғол-хорезм қатынастары барған сайын шиеленісе
берді де, соғысқа әкеп соқты.Шыңғысханның жеткен жеңістері туралы хабар
Орта Азияда алуан түрлі пікірлер туғызды. Хорезмшах Монғолияға бірінен соң
бірін - екі елшілік аттандырды. Өз тарапынан Шыңғысхан да елшілік жіберді.
1218 жылдын көктемінде хорезмшах Мұхаммед осы елшілікті қабылдады.

Отырар шайқасы.
Содан көп кешікпей Шыңғысхан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500
түйеден тұратын керуенде монғол жансыздарын қоса есептегенде барлығы 450
адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарға келіп
жетті. Отырардың билеушісі қыпшақ Ғайыр-хан Иналшық көпестерді тыңшылық
жасады деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бұйырып, керуенді тонап
алды.Шыңғысхан Қайыр-ханды ұстап беруді талап етті, бірақ хорезмшахтың бұл
талапты орындамағаны былай тұрсын, сонымен бірге елшілерді өлтіруге әмір
етеді. Бұл Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысына себеп болды. Тіпті
хорезмшах Ғайыр-ханды монғолдарға ұстап бергісі келсе де, оның мұны жүзеге
асыруы екіталай еді. Ан-Нисавидің айтуынша, ол оған (Шыңғысханға) жөнелте
алмайтын еді, өйткені әскердің көп бөлігі мен жоғары дәрежелі әскербасылар
соның (Иналханның) қыпшақ туыстары болатын. Онын кестесіндегі өрнекті және
оның түйінінің негізін солар жасап, оның мемлекетінде толық билік
жүргізді. Хорезмшахтың мемлекетінде орта ғасырлардағы Қазақстан
далаларынан шыққан қыпшақтар осындай ықпалға ие болған. Шыңғысханның
хорезмшахпен соғысу үшін жинаған әскерінін дәл саны белгісіз,
одақтастарымен - Жетісу қарлуқтарымен және Шығыс Түркістан ұйғырларымен
қосып алғанда 150 мың жауынгер деген сан жобаға келеді. Жорық 1219 жылдың
қыркүйегінде Ертіс жағалауынан басталды. Деректемелердегі мәліметтерге
қарағанда, Шыңғысхан әскерін Ертістен Сырдарияға дейін бұрынғы жаулап
алушылар жүрген жолмен — Жетісу арқылы алып өткен.
Отырарға таянғанда Шыңғысхан оны қоршауға
ұлдары Шағатай мен Үгедей баскарған әскерлерді қалдырып, Жошы-
ханды Сырдарияның төменгі ағысына – Жент жөне Жанкентқалаларына жіберді,
үшінші топ Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалаларды бағындыруға кетті, ал
Шыңғысханның өзі негізгі күштерімен Бұхараға аттанды. Отырардың билеушісі
Қайыр-хан бар күшін салып ең соңғы мүмкіндігін пайдалана отырып қорғанды.
Отырарды коршау бес айдай уақытқа созылды. Қаһармандық қорғаныстың бесінші
айы бітуге айналғанда хорезмдік әскербасы Қаража-хаджиб он мындық колымен
монғолдарға беріліп, оларды қалаға кіргізіп жіберді. Алайда Отырар сонда да
табандылықпен қорғана береді. Арыстандай айбарлы әскерлер тобымен Ғайыр-
хан берік қамалға бекініп алды да, монғолдарға оны алу үшін тағы бір ай
уақыт керек болды. Қамалды қорғаушылар түгел қырылғаннан кейін ғана ол 1220
жылғы ақпанда алынды. Ғайыр-хан қолға түсіп, Шыңғысханның алдына апарылған
жерде қатал жазаланып өлтірілді.[1]
Шыңғыс хан басып алынған жерлерді өз ұлдарына: қыпшақ даласын Жошыға, Іле,
Жетісу, Мауераннахр өлкелерін Шағатайға, Шығыс Түркістан, Алтайды Үгедейге
бөліп берді. Батысқа қарайғы жерлерді басып алуды Жошыға тапсырып, өзі 1225
ж. Қарақорымға қайтып оралды. 1226 ж. таңғұттарға қарсы соңғы жорығын
жасады. Шыңғыс хан империясы Ляодун түбегінен Кавказға, Байкалдан Тұрпанға
дейінгі алып кеңістікті алып жатты. Шыңғыс хан өлерінде балаларына Корея
түбегіне дейінгі өлкені жаулап алу мен батысқа қа-райғы шабуылдарды
жалғастыра беруді өсиет етті. Әкесінен кейін “ұлы хан” тағына отырған
Үгедей Алтын елін біржолата жаулап алды. Мөңке Қытайға қарсы жорыққа
аттанды, Төленің тағы бір ұлы Хулагу Иранды бағындырды. 1235
ж. Бату бастаған қол батысқа қарай жорық жасап, Шығыс Еуропаның көпшілік
бөлігі мен Русьтің шығысын жаулап алды. Нәтижесінде 1245 – 46 ж. әйгілі
Жошы-Қыпшақ (Алтын Орда) державасының негізі қаланды. Бұл держава шығысынан
батысына дейінгі аралығы шамамен 6160 км, солтүстігінен оңтүгіне дейінгі
аралығы 4400 км алып өлкені қамтыды. Қытайға қарсы аяқталмай қалған жорықты
Құбылай одан әрі жалғастырды. Бұл жорық 30 жылға (1260 – 90) созылды.
1227 жылы Шыңғыс хан өлгеннен кейінгі Азия картасы.
Нәтижесінде бүкіл Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдері Моңғол
империясы билігіне өтіп, Құбылай Қытайда Юань әулетінің негізін қалады. Ол
империя астанасын Қарақорымнан Кайпинге (Пекин) көшірді. 1271 ж. жаңа
астана салғызып, оны “Хан қаласы” (Ханбалық) деп атады. Бірақ көшпелілердің
ат жалында жүріп күшпен жаулап алынған қоғамдық, экон. даму дәрежесі әр
түрлі елдер мен халықтарды бір орталықтан басқару оңай емес еді. Моңғолдар
жаулап алған елдерінде өздерінің ұлыстық әскери-бюрократ. билік жүйесін
орнатты. Осыған байланысты ұлыс билеушілері өздерін орталықтан дербес, жеке
билік иесі ретінде сезіну үшін жергілікті ақсүйектермен жақындасып,
солардың салт-дәстүрлерін қабылдады. Бұл өз кезегінде империяның ыдырауын
тездетті. Дегенмен, Шыңғыс хан империясы арқылы Батыс пен Шығыс арасындағы
қарым-қатынастар дамып, Ұлы Жібек жолы қайта жандана бастады. Сонда да
жаулап алынған әрбір халық, әрбір аймақ мүдделерін бір орталықтан реттеп
отыру мүмкін болмады. Империя астанасы Кайпинге көшірілгеннен кейін онда
бір-бірімен терезесі тең үш ортаға: Юань, Жошы-Қыпшақ және Ирандағы
ильхандар мемлекеттері пайда болды. Юань билігі 108 жылға, ильхандар билігі
120 жылға созылса, Жошы-Қыпшақ державасы 240 жылға жуық өмір сүрді.
Кейіннен бұл державалардың орнында көптеген ұлттық мемлекеттер өсіп шықты.
Солардың бірі Алтын Орда, Ақ Орданың тікелей мұрагері – Қазақ хандығы болып
табылады.

Шыңғыс хан моңғол ма әлде қазақ па?
Шынғыс хан қазақ емес, алайда алаш жұртын билеген оның ұрпақтары қазақ
арасында "төре" деген маригиналды топ болып қалып қойды. Жалпы, төрелер тек
Шынғыз ханның ғана ұрпақтары емес, одан бұрынғы Оғыз хан ұрпақтары да төре
аталған. Қарақалпақ шежіресі бойынша Оғыз хан ұрпақтары ғана төре аталады
да, ал Шынғыз хан ұрпақтары қият болып қала береді. Шыңғысхан туралы әңгiме
көп. Артыс-тартыс та жеткiлiктi. Қазақтың ежелден келе жатқан әдетi емес
пе, Шыңғысханды қазақ едi деп алып, қазақ болғанда соның iшiнде жалайыры,
жоқ керей едi дейтiн әңгiмелер де өрттей қаулап тұр.
Ол кезде қазақ жоқ едi. Моңғол халқы да, мемлекетi де жоқ едi. Моңғол –
ыдыраған түрк тайпаларының орнында пайда болған мемлекет. Сондықтан,
Шыңғысханның (Темучиннiң) түрiк тектес тайпалардан екендiгiнде еш күмән
жоқ. Өзi – қият тайпасынан, шешесi Ұлын да, әйелi Бөрте де қоңырат елiнен.
Бұл – әлемге әйгiлi ақиқаттар.
Жалпы түрiк-моңғол мұрасының Ресейге ықпалы туралы да айтыла бермейдi.
Әсiресе, Алтын Орданың орыс мемлекеттiгiнiң қалыптасуына, дамуына ықпалы
туралы мандырымды ештеңе айтыла бермейтiнi өкiнiштi. Ресей (Русь) түптеп
келгенде, Алтын Орданың теңдес бiр бөлiгi, яғни Моңғол империясының
автономиялық статусы бар бiр бөлiгi едi.
Моңғолияның Русьтi басып алғанын ешкiм терiстей алмайды. Сондықтан да
Моңғолияда қалыптасқан мемлекеттiк басқару жүйесi, алым-салық – бәрi де
сәйкес едi. Бiрақ хан әкiмшiлiгi орыс жерiн тiкелей басқарған жоқ және олар
ұлыс жүйесiне кiрген жоқ едi. Сол кездегi Орыстың саяси жүйесiнде,
экономикасында Алтын Ордадан алғандары көп болды. Орыстар моңғолдардың
билiгiн мойындаған. Орыс тарихын бүлдiрген (быт-шыт қылған) екi оқиға:
Моңғол шапқыншылығы және Қазан төңкерiсi. Алтын Орда құлағаннан кейiн ғана
Москва мемлекетi қалыптасып, дами бастады. Десе де, ол ХIII ғасырда Шыңғыс
ханның немерелерi жаулап алып қалыптастырған дәстүрде үлкен империяға
айналды. Оның да құрамында Моңғол тәрiздi әртүрлi ұлыстар, ұлттар болған
едi. Сөйтiп, Моңғол империясы сол кездiң өзiнде-ақ бiз бүгiн айта бастаған
жаһандану дейтiннiң хабаршысы едi.
Моңғол империясының 800 жылдығына орай әлем Шыңғысханның жеке басына
қайтадан мән бере бастады. Осы датаға байланысты бiлiп жазғандардың да,
бiлмей жазғандардың да есепсiз еңбектерi жарық көруде. Ресей тарихшылары
Николай Крадин мен Татьяна Скрынникованың Теорема Чингисхана. Опыт
средневековой цивилизации деген кiтабында бiр басында қым-қиғаш қайшылық
тұнып тұрған Шыңғысханның тарихи тұлғасы туралы тың ойлар, жаңа көзқарас
бар тәрiздi. Шыңғысхан туралы әдiл айтылған. Мақтамайды да, даттамайды да,
тұлғаның келбетi шындыққа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.