Этика ұғымы және оның заты
Этика ұғымы және оның заты
2.лекция. Тақырыбы: Құқық этикасының пәні
3.лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің кәсіби этикасының заты, міндеті, ерекшелігі
4.лекция. Тақырыбы: Құқыққорғау қызметкерлерінің кәсіптік қызметінің категориялары
5.лекция. Тақырыбы: Этикалық адамгершілік категориялар
6.лекция. Тақырыбы: Мораль және құқықтық сана
7.лекция. Тақырыбы: Мораль функциялары және заңгерлердің психикалық ерекшелігі
8.лекция. Тақырыбы: Мораль ізгілікті қызметті анықтайтын әлеуметтік факторлар жүйесін құрайтындардың бірі ретінде
9.лекция. Тақырыбы: Дәстүрлі құқықтық мәдениеттің ізгілікті мәні және мақсаты
10.лекция. Тақырыбы: Қазақстанда заңгерлердің қалыптасуы жеке мамандықтар қызметінің ізгілікті этикалық негіздері
11.лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің кәсіби этикалық мәдениеті
12.лекция. Тақырыбы: Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби шешендік қарым.қатынас жасау мәдениеті
13.лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің халықаралық қатынастардағы этикалық негіздері
2.лекция. Тақырыбы: Құқық этикасының пәні
3.лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің кәсіби этикасының заты, міндеті, ерекшелігі
4.лекция. Тақырыбы: Құқыққорғау қызметкерлерінің кәсіптік қызметінің категориялары
5.лекция. Тақырыбы: Этикалық адамгершілік категориялар
6.лекция. Тақырыбы: Мораль және құқықтық сана
7.лекция. Тақырыбы: Мораль функциялары және заңгерлердің психикалық ерекшелігі
8.лекция. Тақырыбы: Мораль ізгілікті қызметті анықтайтын әлеуметтік факторлар жүйесін құрайтындардың бірі ретінде
9.лекция. Тақырыбы: Дәстүрлі құқықтық мәдениеттің ізгілікті мәні және мақсаты
10.лекция. Тақырыбы: Қазақстанда заңгерлердің қалыптасуы жеке мамандықтар қызметінің ізгілікті этикалық негіздері
11.лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің кәсіби этикалық мәдениеті
12.лекция. Тақырыбы: Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби шешендік қарым.қатынас жасау мәдениеті
13.лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің халықаралық қатынастардағы этикалық негіздері
Этикалық категориялар саны жағынан өте көп, сондықтан ғылыми жэне тәжірибелік мақсаттарда оларды топтарға бөлу орын алған. Кейбір ғалымдар оларды құрылымдық және субстанционалдық (мәндік) деп екіге бөледі. Басқа бір ғалымдар мұндай бөлудің негізі ретінде басқа қағиданы ұсынады: белгілі бір категорияны функционалды ретінде қарастырып отырып, топтауды осы категорияның негізінде жүзеге асырады. Мысалы, Эпикур этиканың барлық категорияларын бақыт катего-риясына бағындырған. Аристотель ең маңызды деп игілік категориясын санаса, Кант борыш категориясына ерекше мән берген. Алайда, қазіргі кезде де осы мәселеге қатысты нақты бір көзқарас жоқ. Отандық этикада барлық категориялардың жиынтығын көп жағдайда моральдың құрылымының негізінде бөледі. Бұл құрылымның негізгі элементтері ретінде кейбір ғалымдар моральдық тәжірибені, моральдық сананы және адамгершілік өзіндік сананы таниды. Алайда, кеңірек таралғаны болып, басқа бір ғалымдардың моральдың құрамында моральдық сана, адамгершілік қарым-катынастар және адамгершілік қызмет бар екендігін макұлдайтын бағыты саналады. Жоғарыда аталаған екі бағыттың арасында ерекше атап өтетіндей айырмашылыктар жоқ, себебі, екінші бағыттағы моральдық сананың құрамына бірінші бағытта аталған адамгершілік өзіндік сана кіріп кетеді, ал адамгершілік қарым-қатынастар мен адамгершілік қызмет адамгершілік тәжірибені кұрайды.
1. Кроноткин П.А. Этика. М., 1991
2. Жарикбаев К.Б. Этика и психология Алматы, 1997
3. Иванов В.Г. Исгория этики средних веков. Л., 1984.
4. ГусейновА.а. Этика аристотеля. М., 1984.
5. Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Оқу құралы. Алматы, 2003
6. Зеленкова И.Л. Основы этики. М. 1998.
7. Римская И.Н. Этика права: от истоков этики и права к мирозрению. М., 1998
8. Сапарин о.Е. Психология профессионализма сотрудников правоохранительных
органов. Кусганай, 1996.
9. Кокорев Л.Д. Котов Д.ГІ. Этика уголовного процесса. Воронеж, 1993.
10. Кобликов А.С. Юридическая этика. М., 1999.
2. Жарикбаев К.Б. Этика и психология Алматы, 1997
3. Иванов В.Г. Исгория этики средних веков. Л., 1984.
4. ГусейновА.а. Этика аристотеля. М., 1984.
5. Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Оқу құралы. Алматы, 2003
6. Зеленкова И.Л. Основы этики. М. 1998.
7. Римская И.Н. Этика права: от истоков этики и права к мирозрению. М., 1998
8. Сапарин о.Е. Психология профессионализма сотрудников правоохранительных
органов. Кусганай, 1996.
9. Кокорев Л.Д. Котов Д.ГІ. Этика уголовного процесса. Воронеж, 1993.
10. Кобликов А.С. Юридическая этика. М., 1999.
Этика ұғымы және оның заты
Жоспары:
1. Этика ұғымының шығу тарихы
2. Этиканың даму кезеңдері және бағыттары
3. Қазіргі этика туралы теориялар
Лекция мақсаты: Студенттерге жалпы этика ұғымы туралы теоретикалық білім
беру, сонымен бірге мінез-ќ±лыќ ‰лгілері арќылы студенттерді єлемдік жєне
отандыќ мєдениеттіњ інжу маржандарымен таныстыру және болашақ заңгерлік
қызметте құқықтық этика туралы ќабілеттерін арттыруѓа єсер ететін
ќ±ндылыќтар, кµзќарастар, м‰дделер мен талѓам қалыптастыру және этикалық
ізгілікті ұстануға баулу.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Этика-грек тілініњ “єдет-ѓ±рып” деген сµзінен
шыќќан. Этика моральды зерттеу нысанасы етіп алатын философиялыќ пєн. Латын
тіліндегі “морал” сµзі этимологиялыќ т±рѓыдан “этика” терминіне сєйкес
келеді. Оны кµне грек философы Аристотель адамгершілік, ар іліміне атау
ретінде енгізген болатын. Ќандай да бір басы біріккен ќоѓамныњ µзіндік
этикалыќ м±раттары мен ќ±ндылыќтары болады. Ол сол ќоѓамныњ этикалыќ
санасыныњ ењ биік кµрінісі ретінде сол ќоѓам м‰шесінен к‰тілетін, талап
етілетін, ќажет деп табылатын µзіндік нормаларѓа ие. Ендеше этиканыњ пєні
ретінде кењ маѓынасында адам, ќоѓам, дєлірек айтсаќ, адамдардыњ ж‰ріс-
т±рысын, мінез-ќ±лќын реттеуші нормалар, сенімдер, м±раттар, ќ±ндылыќтар,
єлеуметтік ќатынас т‰рлері жєне т.с.с табылады. Басќаша айтсаќ, кµнеден
бастап этика “практикалыќ философия” сапасында “µмір туралы таза теориялыќ
білімнен” бµлек адамныњ µмірлік жолындаѓы адамгершілік мєселелерін шешетін.
¤зініњ даму барысында мораль, этикалыќ нормалар тµмендегідей ќызметтер
атќарады: реттеушілік, ќ±ндылыќты императивтік, комуникативтік, тєрбиелік,
танымдыќ жєне т.б.
Этика басќа да єлеуметтік-гуманитарлыќ пєндермен байланысты:
психология, социология, биоэтика, ќ±ќыќтану, µнертану, саясаттану, дінтану
жєне т.б. Этика жоѓарыда аталѓан ѓылымдардыњ да, философияныњ да тєсілдері
мен єдістеріне негізделеді. Ќоѓамныњ дамуы жєне адамдар іс-єрекетініњ
єлеуметтік реттеу механизмніњ к‰рделенуі т‰рлі байланыстаѓы ѓылыми
салалардыњ д‰ниеге келуін м‰мкін етті. Аксиология, биоэтика, этикалыќ пен
эстетикалыќ байланысы, этика мен этикет араќатынасы. Осылардан барып этика-
эстетика курсыныњ маќсаты мен міндеттері ретінде адамныњ µзін-µзі тануына
жєне шыѓармашылыќ м‰мкіншілігін ж‰зеге асыруына ыќпал ететін талѓам, м‰дде,
кµзќарас, ќаѓида, сенім, ќ±ндылыќтар ќалыптастыру, адамгершілік, саяси-
ќ±ќыѓы мєдениет дамуыныњ наќты м‰мкіншіліктерін аныќтау; µркениет жєне
жаћандану жаѓдайындаѓы ќазіргі мєдениеттіњ адами µлшемін т‰сіну деп ќарауѓа
болады. Философиялыќ пєн-этика µзініњ тарихи дамуында процес т‰рінде
кµрініс табады. Ол бірнеше этаптардан т±рады. Сондыќтан ќазіргі этикалыќ
білімді классикалыќ м±раѓа ж‰гінбей т‰сіне алмаймыз. Лекцияныњ маќсаты-
µнер мен адамгершілік, мінез-ќ±лыќ ‰лгілері арќылы студенттерді єлемдік
жєне отандыќ мєдениеттіњ інжу маржандарымен таныстыру. Эстетикалыќ
ќ±ралдармен адамныњ µзін-µзі тануына жєне шыѓармашылыќ ќабілеттерін
арттыруѓа єсер ететін ќ±ндылыќтар, кµзќарастар, м‰дделер мен талѓам
ќалыптастыру.
Кµне д‰ние мен ќазіргі заманныњ адамгершілік ілімін жан-жаќты терењ
зерттеу ‰шін осы негізгі мєселелер, ±ѓымдар мен категориялар, тєсілдер мен
т±ѓырнамалар ќарастырылѓан баѓдарлама кµмек етеді. Барлық ғылым
түрлеріндегі сияақты этикада да бірқатар катигориялар бар. Катигориялар
заңдармен, қағидалармен, әдістермен біріге отырып, кез-келген ғылымның
мазмұнының негізін құрайды. Категория сөзінің өзі грек тілінен шыққан. Ол
арқылы шынайы өмірдің маңызды жақтарын көрсететін мейлінше жалпы түсініктер
сипатталады.
Этика катигориялары-моральдың ең мәнді жақтары мен тұстарын көрсететін,
ғылым ретіндегі этиканың теориялық аппаратын құрайтын жалпы түсініктер.
Этика катигориялары адамгершілік сананың теориялық деңгейінде өмір сүреді.
Олар -рухани, идеалды тәртіптің құрлымдары, болмыстың адамгершілік
жақтарының субъективтік көрінісі, әлеуметтік құбылыс ретіндегі мораль
туралы жүйеленген, ғылыми негізделген, теориялық білімдер жиынтығы.
Сонымен қатар, моральдық құбылыстардың көрініс табуы тек теориялық
деңгейде ғана жүзеге асырылмайтындығын ескеру қажет. Олар нақты сезімдер,
көзқарастар, арман-тілектер және т.б. түрде қарапайым сананың деңгейінде де
көрініс табады. Жоғарыда аталған екі деңгейде де, көрініс тапқан элементтер
бірдей сөздермен сипатталады. Мысалы, борыш категориясы бар екені белгілі,
сонымен қатар жеке тұлғаның борыш туралы көзқарасы да бар.
Этикалық категориялар туралы сөз қозғай отырып, олардың ғылымның кейбір
"қызметтік" функцияларын атқаратынын да атап өткен жөн. Біріншіден, олар
қоғамдық қатынастардың саласы ретіндегі моральды танудың таусылмас
баспалдақтары. Екіншіден, олар танымның дербес құралы болып табылады.
Үшіншіден, этика категориялары — моральдық танымның бірінші тәртіптегі
мәннен екінші тәртіптегі мәнге және т.б. дамуының, қозғалысының нысаны.
Басқа ғылымдардың категорияларына тэн белгілерді, ка-сиеттерді
иеленгенімен,этикалық категориялардың өзіне ғана тэн бірқатар ерекшеліктері
де бар.
Біріншіден, олар қоғамдық қатынастардың адамдардың жүріс-тұрысымен,
олардың жақысылық пен жамандық, борыш, абырой, әділдік туралы
көзқарастарына сәйкес бір-біріне, қоғамға, мемлекетке, отбасына, ұжымға
деген қатынасымен байланысты жақтарын көрсетеді. Алайда, мұндай жағдайларда
олар әрқашан таза күйде көрініс таппауы да мүмкін, себебі, кейбір кездерде
олар басқа ғылымдардың категорияларымен араласып кетеді де, сол
категориялардың адамгершілік аспектілерін ашып көрсетеді.
Екіншіден, этикалық категориялар бағалаушылық, аксиологиялық сипатқа ие.
Басқаша айтқанда, олардың барлығын жақсылық пен жамандық, қайырымдылық пен
зұлымдық тұрғысынан бағалауға болады, ал олардың өздері осы бағалаудың
нысаны ретінде көрініс табуы мүмкін: адал, тәртіпті, әділ, жауапкершілі мол
адам және т.б.
Үшіншіден, олар адамдардың жүріс-тұрыстары мен қарым-қатынастарын реттеу
құралы болып табылады, қоғамның адамгершілік талаптарын көрсетеді.
Төртіншіден, басқа да адамгершілік күрылымдар: қағидалар, нормалар,
талаптар, ережелер және т.б. сиякты этика категорияларының беделі мен
маңыздылығы қоғамдық көзқарастың немесе жеке тұлғаның өзіндік санасының
күшіне негізделеді.
Бесіншіден, этика категорияларында, басқа ғылымдардың категориялары мен
түсініктерімен салыстырғанда, қогамдық қатынастардың эмоционалдық жағы
мейлінше кең көрініс тапқан.
Этикалық категориялар саны жағынан өте көп, сондықтан ғылыми жэне
тәжірибелік мақсаттарда оларды топтарға бөлу орын алған. Кейбір ғалымдар
оларды құрылымдық және субстанционалдық (мәндік) деп екіге бөледі. Басқа
бір ғалымдар мұндай бөлудің негізі ретінде басқа қағиданы ұсынады: белгілі
бір категорияны функционалды ретінде қарастырып отырып, топтауды осы
категорияның негізінде жүзеге асырады. Мысалы, Эпикур этиканың барлық
категорияларын бақыт катего-риясына бағындырған. Аристотель ең маңызды деп
игілік категориясын санаса, Кант борыш категориясына ерекше мән берген.
Алайда, қазіргі кезде де осы мәселеге қатысты нақты бір көзқарас жоқ.
Отандық этикада барлық категориялардың жиынтығын көп жағдайда моральдың
құрылымының негізінде бөледі. Бұл құрылымның негізгі элементтері ретінде
кейбір ғалымдар моральдық тәжірибені, моральдық сананы және адамгершілік
өзіндік сананы таниды. Алайда, кеңірек таралғаны болып, басқа бір
ғалымдардың моральдың құрамында моральдық сана, адамгершілік қарым-
катынастар және адамгершілік қызмет бар екендігін макұлдайтын бағыты
саналады. Жоғарыда аталаған екі бағыттың арасында ерекше атап өтетіндей
айырмашылыктар жоқ, себебі, екінші бағыттағы моральдық сананың құрамына
бірінші бағытта аталған адамгершілік өзіндік сана кіріп кетеді, ал
адамгершілік қарым-қатынастар мен адамгершілік қызмет адамгершілік тәэң
арасында ерекше атап өтетін-лікті ұстану жірибені кұрайды.
Этиканың категориялары бір-бірімен тығыз байланыстылықта болғаны
соншалық, олар бір-бірінің мазмұнын ашады. Яғни, белгілі бір этикалық
категорияның мазмұнын екінші бір этикалық категорияны пайдалану арқылы
ашуға болады. Мысалы, абырой категориясын жауапкершілік, тәртіптілік,
батылдық, сужүректілік және т.б. категорияларды пайдалану арқылы ғана
түсінуге болады. Ержүректілік категориясының мазмұны батылдық, шыдамдылық,
қажырлылық, қайраттылық және т.б. категориялардың көмегімен ашылады.
Әділдік категориясын адамсүюшілік, шыншылдық, кеңпейілділік, еңбексүйгіштік
және т.б. категорияларсыз түсіну мүмкін емес.
Бірінші топ категориялары — сана категориялары деп те атауға болады,
себебі, олар моральдың қандай жағын көрсетсе де солардың барлығы моральдық
санада тіркеледі. Моральдық сананың мәнді категориялары: қайырымдылық,
зұлымдық, борыш, абырой, ар-ождан және т.б. категориялар жүйесінде орталық
орынды иеленген, бірақ, оларды адамгершілік қарым-қатынастар мен моральдық
тәжірибеден бөліп қарастыруға болмайды, себебі, мұндай жағдайда олар
өздерінің негіздерінен айырылады да, бос абстракцияларға айналады.
Қайырымдылық пен зұлымдық, әділдік пен әділетсіздік туралы жай, өмірден тыс
әңгімелердің ешбір мәні жоқ. Керісінше, олар немқұрайдылыққа әкелуі мүмкін.
Ал егер моральдық сана категориялары шынайы қатынастар мен әрекеттерді
көрсетіп, оларға белсенді түрде әсер етсе, онда олардың маңызы да артатыны
сөзсіз.
Екінші топ категориялары — бұл адамгершілік қатынастар категориялары.
Оларға мыналарды жатқызуды болады: адамгершілік өзара әрекеттер,
адамгершілік шиелініс, моральдық бедел және т.б. Өзінің функционалдық рөлі
бойынша адамгершілік қатынастар моральдық субъектілердің өзара қарым-
қатынастарының көрінісі болып табылады. Бұл қатынасгардың адамгершілік деп
бағалануының себебі мынада: олар достық, қастық, серіктестік, сенім,
сыйластық, екіжүзділік және т.б. моральдық бағалаулармен сипатталады.
Үшінші топ категориялары — бұл моральдық тәжірибе немесе функционалдық
жүріс-тұрыс категориялары. Оларда тұлғаның белгілі бір моральдық
қасиеттерді тәжірибеде, күнделікті өмірде жүзеге асыру үрдісі көрініс
табады. Мұндай категориялардың қатарына мыналар жатады: моральдық (немесе
моральға қайшы) әрекет, моральдық салдар мен санкциялар. Олар арқылы
моральдық борыш, абырой, батырлық немесе қорқақтық, әділдік немесе
әділетсіздік, адалдық немесе сатқындық, кеңпейілділік немесе жауыздық және
т.б. адамгершілік сана категориялары көрініс табады. Бұл топ
категорияларында моральдың адамдар арасындағы қатынастарды реттеуші
ретіндегі мақсаты ашылады.
Этикалық категориялардың ерекшеліктерін, түрлерін және мәнін
қарастырудың теориялық қана емес, жалпы әдістемелік те маңызы өте зор.
Оларсыз кәсіби-этикалық категорияларды талдау мүмкін емес, себебі, олар
жалпы этика категорияларының нақтыландырушысы болып табылады. Бұл
категориялардың сандық ауқымы өте кең, сондықтан да, біз олардың ішіндегі
ең маңыздыларына ғана тоқталамыз, себебі, құқыққорғау қызметкерлерінің
қызметінде олардың алатын орны ерекше.
Бақылау сұрақтары:
1. Этика ұғымы туралы ұлы ғұламалардың ой-пікірлері
2. Этиканың қалыптасу және даму деңгейлері
3. Этикалық ізгіліктің құқыққорғау қызметкерлеріне қатыстылығы
Қажетті әдебиеттер:
1. Кроноткин П.А. Этика. М., 1991
2. Жарикбаев К.Б. Этика и психология Алматы, 1997
3. Иванов В.Г. Исгория этики средних веков. Л., 1984.
4. ГусейновА.а. Этика аристотеля. М., 1984.
5. Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Оқу құралы. Алматы, 2003
2-лекция. Тақырыбы: Құқық этикасының пәні
Жоспары:
1. Құқықтық этика түсінігі
2. Құқықтық этиканың қалыптасуы
3. Құқықтық этиканы сақтау тәртібі мен маңыздылығы
Лекция мақсаты: Жалпы этика ұғымы туралы теоретикалық білім берумен
қатар қоғамдағы құқықтық сананың қалыптасып, құқықтық мемлекет құрудағы
құқық этикасының рөлін айшықтап, заңгерлердің қызмет ету аясында оның
маңыздылығын түсіндіру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Қазіргі кезде біздің қоғамда адамды танып-
білуге деген ұтылыс күннен-күнге артуда. Этика да, құқық та адамтанушы
пәндер ретінде қалыптасуда. Бұл екеуін біріктіретін басты өзек адам.
Осындай тоғысудың нәтижесінде ғылыми талдаудың жаңа бағыттары ретінде құқық
философиясы немесе тәжірибедегі құқықты орнықтырумен байланысты жеке құқық
және жергілікті құқық қалыптасады.
Құқықфилософиясына жүгіну — қазіргі заманда адам өміріндегі құқықтың
алатын орнын түсінуге ұмтылыс. Құқық философиясы — құқықтың танымдық,
құндылықты және әлеуметтік негіздері туралы ғылым, құқықтың мәні туралы
ілім. Басқаша сөзбен айтқанда, адамның қандай себептердің нәтижесінде және
қандай мақсаттар үшін құқықты орнықтыратындығы туралы ғылым.
Құқық этикасы белгілі бір дәрежеде құқық философиясының сипатына ие.
Алайда, сонымен қатар, құқық этикасының өзіне тән бірқатар ерекшеліктері де
бар. Философия әртүрлі мектептер мен бағыттарға объективтік шолу жасауға,
барлық құқықтық теориялардың жиынтығы мен олардың дүниетанымдық негіздерін
қамтитын белгілі бір көзқарас қалыптастыруға ұмтылады. Ал құқық этикасы тек
бір ғана аспектіні тандайды. Ол, біріншіден, құқықты емес, құқықтағы адамды
қарастырудан, екіншіден, адамның құқыққа деген құндылық қатынасын талдаудан
құралған. Бұл қатынас адамның құқықтық шындықты бағалауын білдіреді. Мұндай
бағалау әрқашан жекелік сипатқа ие және іштей еркін бола тұрып,
адамгершілік сипатты да иеленеді: адамның еркіндік, әділдік, жақсылық пен
жамандық, басқалар мен өзінің алдындағы борышы туралы көзқарасымен тығыз
байланысты болады.
Құқты түсінуде негізгі екі бағыт бар: объектіге зор мән беретін
(объектоцентристік) және субъектіге зор мән беретін (субъектоцентристік)
бағыттар. Этика бұлардың екіншісін тандайды. Яғни, құқық этикасының
субъектоцентристік бағыты басқа бағьптарды жоққа шығарады: бұл жерде ең
маңыздысы субъектінің мүдделері. Мысал ретінде, сот процесіндегі адвокатты
тағайындау мен оның рөлін атауға болады, себебі адвокат әрқашан
сотталушының мүддесін білдіреді.
Ал объектоцентристік бағыт адамға құқықта қалыптасқан мүмкіндіктерге
тәуелді ауыспалы сипат береді. Яғни, адам жүріс-тұрыс еркіндігі "берілетін"
немесе "берілмейтін" объект ретінде түсіндіріледі.
Құқық этикасының пәніне анықтама берместен бұрын, этиканың пәні мен
құқықтың пәнінің анықтамаларын келтіріп өткен жөн болар.
Мораль дегеніміз не? Бұл сұрақтың жауабы зерттеушінің объектоцентристік
немесе субъектоцентристік бағытты ұстануына байланысты әртүрлі болады.
Объектоцентристік дүниетаным адамды табиғи-тарихи үрдістің (процесстің)
нәтижесі ретінде қарастырады. Бұл көзқарасқа сәйкес, адамның дамуы
экономикалық, саяси, техникалық жағдайлармен анықталады. Мұндай дамудың
жоғарғы сатысы болып адамның ақыл-парасаты табылады. Аталған бағыт арқылы
көптеген мәселелерді түсіну қиынға соғады: неге тарих көп жағдайларда
адамды гуманизациялаудан алшақтатады, неге адам нақты әлеуметтік
жағдайларға нашар бейімделеді, неге ол қарама-қайшылықсыз бақытты көтере
алмайды және т.б.
Субъектоцентристік дүниетаным адамды басқаша қабылдайды. Бұл бағытқа
сәйкес, адамның бойында болмыстың барлық құпиялары көрініс тапқан. Оны тек
ұтымды әдістермен танып-білу мүмкін емес. Адам — микрокосм, оның әлемінің
нақты айқын шегі жоқ. Тарих дегеніміз адамның өзін-өзі дамытуының "соқыр
тәуекелі", ал объективтік шындық — адамның ішкі күш-қайратының дамуының
көрініс табуының нәтижесі.
Құқықтың пәніне жүгінуде, құқық туралы әдебиетте оны түсінудің кем
дегенде екі жолы бар екендігін ескеріп өткен жөн: құқықты кең мағынада
тусіндіру және тар мағынада түсіндіру. Кең мағынада құқық әдет-ғұрыпты
(әдет құқығы), дінді (канондық құқық), табиғи құқықты, позитивтік құқықты,
тірі құқықты және т.б. қамтиды. Тар мағынада құқық мемлекет жариялаған
нормалар мен заңдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Басқаша айтқанда, іс
жүзінде құқықты түсінудің екі жолы қалыптасқан.
А. А. Гусейнов моральдың ерекшеліктерін былай анықтаған:
а) ол адамның бірігіп өмір сүру қабілетін сипаттайды және адамдар
арасындағы қатынастардың нысанын білдіреді;
ә) моральдық заң әрекеттің субъектісі мен объектісін бөліп қарастыруға
жол бермейді, яғни, моральды жариялау мен оны өз басынан өткеру -— бұл
біртұтас үрдіс;
б)мораль—адамның ерікті түрде өз мойнына алған ауыр жүгі. Мораль —
адамның өзін-өзі бәске тігуі мен сипатталатын ойын. Сократ у ішуге мәжбұр
болған. Иса пайғамбар керіп
шегеленген. Джордано Бруно отқа жандырылған. Ганди өлтірілген. Міне, бұл
ойынның ұтыстары осындай.
Заңдар жекелеген адам санаттарына қатысты қатал, морал қайшы, қайырымсыз
болуы мүмкін. Неге? Бұл сұраққа жауап беру үшін, мораль мен құқықтың өзара
әсерін талдауға тырсып көрелік. Яғни, алдымен, құқықтың адамгершілік
құндылықтар мен моральдық нормалар туралы көзқараста қадай көрініс
табатынын, содан кейін, моральдың құқыққа қалай әсер ететінін қарастырайық.
Мораль адамзат қоғамының немесе жеке адам дамуының безгілі бір
кезеңінде, яғни, филогенезде және онтогенезде пайда болады. Моральдан бұрын
адамдық "Меннің" қалыптасуынын сатылары орын алады:
а) Табыну сатысы адамның "Біз" феноменінен көрініс табатын алеммен
біртұтастығын, оның әлем мен басқа адамдардан ажырамайтындығын, адамның
дүниетанымның басқалармен бір тұтас тығын білдіреді;
ә) Мәдениет сатысы адам қызметінің және адамдық ерекшеліктердің алуан
түрлілігі жағдайындағы мәдени нысандарды ірікілуді білдіреді. Бұл сатыда
біз адамгершілік деп атайтын адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың
табиғи нормалары қалыптасады, негізгі адамгершілік құндылықтар: еркіндік,
жақсылық, жамандық, әділдік пайда болады. Мәдениет сапасы өркениеттің пайда
болуымен аяқталады.
б) Социум сатысында жақсылық, жамандық, еркіндік құндылықтары борыштың
әлеуметтік түсінігіне ауысып, нақты бір қоғамда әлеуметтендіріледі де,
әлеуметтік және құқықтық
нормаларға айналады. Бұл кезде олардың адамгершілік бастамасы біртіндеп
жоғалып, жойылып кетеді.
Әлеуметтік этика, ең алдымен, адамның жүріс-тұрысының сыртқы келбетіне,
оның этикеттік имиджіне назар аударады. Ол адамдағы сыртқы мен ішкі
элементтерді тікелей түрде бөліп қарастырады, сөйтіп, оны еркіндіктен
айырады. Осыған байланысты, адамға сыртқы әсер мен жеке мінез-құлық
арасындағы ішкі шиелініс қайнар шегіне жетіп, ол сыртқы қарама-
қайшылықтардан көрініс табады.
Осылай, қазіргі кездегі түсініктегі құқық салыстырмалы түрде кеш,
өркениеттің пайда болуы жағдайында пайда болған (Римде). Ол күрделенген
сыртқы әлеуметтік өзара әсерлесулердің жүйесінде адам тұлғаға айналған
кезде пайда болады. Осы кезде адамның жекелеген адамдық бастамасы
көлеңкеге, яғни, интимдік, достық қарым-қатынастар, жеке шығармашылық
әлеміне ауысады, ал бұл жағдайда адамгершілік норма, құндылықтың қажеттігі
туындайды. Заңды социологизм асқан дәлдікпен элеуметтік психологияның,
антропологияның, адам биологиясының жаңалықтарынан, техникалық
өнертабыстардан не алуға болатынын "ескере" отырып, құқықтың, заңның барлық
салаға талғаусыз әсер ететіндігін көрсетеді.
Құқық жүріс-тұрыстардың сыртқы жағына, ал этика олардың ішкі жағына мән
береді. Олардың өзара күресіне қарамастан, құқықтық норма өзінің моральдық,
адамгершілік мазмұнының арқасында ғана өмір сүреді. Осы жағдай арқылы
көптеген "бос" заңдардың әмірде кездесуі түсіндіріледі. Сондықтан да, құқық
моральдық климатты, адамгершілік құндылықтарды сақтау үшін мүдделі. Себебі,
олар құқықты қоректендіріп отырады.
Құқықтық және адамгершілік нормалардың шиелінісі көп жағдайларда адамды
зорлауға, қанауға бағытталған тоталитарлық жүйе заманында, мемлекет
мүдделерінің адамның табиғи құндылықтарымен қайшы келетін заманында орын
алады. Бұл шиеліністен шығудың бірден-бір жолы — құқықты өзгерту (жасанды
құрылым ретінде), оны адамға қарай ыңғайландыру, адамның мүдделері мемлекет
мүдделерінен жоғары тұратындай, ал мемлекет адамның өзін-өзі жүзеге
асыруына мейлінше мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін құрал болатындай етіп
жағдай жасау.
Бақылау сұрақтары:
1. Құқықтық этика қалыптасуы мен даму сатылары
2. Құқықтық этикет
3. Заңгер қызметіндегі құқықтық этикалықізгілік нормалары
Қажетті әдебиеттер:
1. Зеленкова И.Л. Основы этики. М. 1998.
2. Римская И.Н. Этика права: от истоков этики и права к мирозрению. М.,
1998
3. Сапарин о.Е. Психология профессионализма сотрудников
правоохранительных
органов. Кусганай, 1996.
4. Кокорев Л.Д. Котов Д.ГІ. Этика уголовного процесса. Воронеж, 1993.
5. Кобликов А.С. Юридическая этика. М., 1999.
3-лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің кәсіби этикасының заты, міндеті,
ерекшелігі
Жоспары:
1. Заңгерлердің кәсіби этикасының түсінігі, оның заты
2. Заңгерлердің кәсіби этикасының міндеттері
3. Заңгерлердің кәсіби этикасындағы зерттеу әдістері
Лекция мақсаты: Қоғамдағы барлық сала қызметкерлеріне тән этикалық
ізгіліктердің мәні мен қажеттілігін соның ішінде заңгерлерге тән этикалық
ізгіліктің өзіндік ерекшеліктері н және артықшылықтарын айқындау мен
дәріптеу.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Қоғамның ырғақты дамуы үшін көптеген мамандық
иелері керек. Агроном да, дәрігер де, инженер де, экономист те аса маңызды
міндеттерді атқарады. Дегенмен, демократиялық құқықтық мемлекетте
заңгерлердің алар орны айрықша. Адам баласы қашан да әділеттілікке
ұмтылған. Әділдік жолында жанын пида қылғандар да аз емес. Ал әділеттілікті
орнатуға бірден-бір жауапты мамандық иесі заңгерлер. Сондықтан білікті де
сауатты, озық ойлы, құқықтық санасы мен сөйлеу мәдениеті жете қалыптасқан
заңгерлерді демократиялық құқықтық мемлекеттің негізін қалаушы деп
қарастыруға болады. Қай мемлекеттің болмасын оның экономикалық өсу, сауда-
саттық, өмір сүру заңдылықтары сол елдің құқықтық жүйесімен реттелетініне
мән берсек, құқықтық жүйені іске асырудағы заңгерлердің елеулі еңбегін
ерекше бағалаған жөн. Қазіргі қоғамда мемлекеттер арасындағы дау-дамайлар
бейбіт те, дипломатиялық келісімді жолмен шешілгендіктен заңгерлерге
қойылатын талап – олардың дипломатиялық қабілеттілігі, құқықтық мәдениеті
және сөйлеу шеберлігі.
Анадан ешкім заңгер болып тумайды. Заңгерді заңгер қылып қалыптастыратын
- оқу, білім, жоғары оқу орны. Жалаң заңды білу де жеткіліксіз. Бұл
мамандық иесіне сөйлеу мәдениетін игермейінше, адам психологиясы мен мінез-
құлқын білмейінше, өмірдің әр саласынан хабардар ой-өрісін
қалыптастырмайынша, нәтижелі еңбек ету, нағыз әділеттілік үшін күресу
қиынға соғады. Ал осы және басқа қасиеттер жоғары оқу орнындарында
шыңдалмақ. Кеше де, бүгін де, ертең де солай бола бермек.
Тәуелсіздік алғаннан кейін еліміздің демократиялық құқықтық мемлекет
құру бағытын ұстанғанына сәйкес кәсіби заңгерлерге деген сұраныс арта
түсті. Бұл ең алдымен республикадағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың
құқықтық қамтамасыз етілуіне орай туындағанын да түсінуге тиіспіз.
Заңгерлік білім сапасын арттыру үшін не істеу керек?. Бұл орайда Әділет
министрлігі оқу бағдарламасын бүгінгі күннің ғана емес, халықаралық
талаптарға сәйкес жетілдірумен бірге, жоғары оқу орындарын оңтайландырып,
лицензиялау мен аттестациялаудың нормативтік талаптарын арттыру, оқытушы-
профессорлар құрамының кем дегенде 50 пайызын ғылыми атағы бар жоғары
білікті мамандардан іріктеу қажет деп санайды. Әңгіме, әрине заңгер-
ғалымдар туралы болып отырғандықтан оны да заңгерлік мамандықтан бөле-жара
қарай алмаймыз, яғни болашақта білімді заңгерлер даярлау үшін алдымен
білікті заңгер-маман әрі ғалым оқытушылар құрамын жасақтауымыз қажет деген
сұрақ тағы да алдымызды орайды.
Жалпы, еліміздің кез-келген жас мамандарының сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру үшін М.Дулатовтың айтып өткен пікірін басшылыққа алу керек деп
білеміз. Ол өзінің пікірін былай білдіреді: жас өркендерді жерге шырылдап
түскен кезден есейіп, есі кіріп болғанға дейінгі аралықта ана тілінің
уызына жарытып қана қоймай, олардың ұлттық рухпен, салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптан мейлінше сусындауына ерекше көңіл аудару керек.
Жүсіпбек Аймауытов ана тілінің мәні жөнінде: Ана тілін жақсы меңгеріп
алмай тұрып өзге тілдерді түсіну мүмкін емес. Жүректің терең сырларын,
басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын мол қазынасы – халық тілі -деген.
Кез-келген адамның өз тілін жете түсінбей өзге елдің тілін игеріп, қарым-
қатынас жасауы да мүмкін емес.
Өркениетті елдер мемлекеттік тілін ту етіп көтереді. Себебі, қай
мемлекеттің болмасын мемлекеттік тіл елдің шығу тарихын, салт-дәстүрін,
әдет-ғұрыптары мен теңдесіз тарихи құндылықтарын дәріптейді. Осы баға
жетпес ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан сан-ғасырлық құндылықтар
мемлекеттік тілдің негізін құрап, содан нәр алады. Қай мемлекет болмасын
өзінің сөйлеу мәдениетін тек ана тілінде ғана қалыптастыра алады. Туған ана
тілінен нәр алған сөйлеу мәдениетінің өзегі тереңде.
Заң мамандарын ағылшын тілінде, орыс тілінде кәсіби сөйлеуге
бағытталған ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері кездеседі. Заң мамандарын
қазақ тілінде яғни мемлекеттік тілде сөйлеуге үйрету мәселесі
зерттелгенмен, еліміздің қазіргі таңда мемлекеттік тілдің мәртебесін
көтеру, барлық іс-құжаттардың мәтінін мемлекеттік тілге аудару мен
мемлекеттік тілде іс-жүргізу саясатына орай заң мамандарын қазақ тілінде
оның ішінде қазақы тілдің қаймағын құрайтын асыл қазына шешендік тіл арқылы
сөйлеу мәдениетін қалыптастыру мәселесі зерттелмеген. Сондықтан құқықты
мемлекетімізде болашақ заң мамандарының қазақша шешендік сөз арқылы
біліктілігін арттыру мен мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру жолында
аянбай қызмет атқаруы қазіргі таңда мемлекет алдындағы атқарылуы тиіс
ауқымды істердің бірі болып табылады.
Бұл мақсатқа жетудің бір бағыты – қазақ билерінің тағылымын бүгінгі
таңдағы дәстүрлі кұқықтық болмыстың қайта жаңғырту үрдістерімен салыстыра
зерттеуде деп ойлаймыз. Қазақ билерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе
жатқан шешендік сөздері мен әділ шешімдерін заң факультеті студенттеріне
насихаттау және билердің қызметін құқыққорғау органдары қызметшілерінің
қызметімен байланыстыру арқылы олардың мәдени біліктілігін жетілдіруді жөн
көрдік. Заңгерлердіңң сөйлеу мәдениетін тереңнен іздеп, халықтық педагогика
элементтерін пайдалану арқылы өткен күннің ұмытылмас үнін бүгінгі әуенмен
салыстыра тербелтудің мүмкіндіктерін бағалауға тырыстық. Елімізде қылмыстың
жан-жақты белең алуы, қылмыспен күрестегі "алдын алу шараларының"
(профилактика) жүмыстарының төмендеуі, бүгінгі таңдағы қылмыстық
әрекеттерді тұсаулауда салмақты тарихи орны бар. Сондықтан өткен ата-баба
жолын рухани мұраларын тарихи-құқықтық, психо-педагогикалық тұрғыда
бағалап, күштеп үзілген сабақтастықты қайта жалғаудың негізділігін жаңа
қоғам қажетсінуде. Бұл қажеттілік бүгінгі еліміздің алдына қойып отырған
мақсат-міндеттерімен орайласады. Себебі, бүгін еліміз егеменді, тәуелсіз
құқықтық мемлекет. Тәуелсіздіктің тұғыры биік болуы үшін тарихтың өткен
жолдарындағы белестердің әр қырын, ұлылықтың тауына айналдыруға ұмтылған
тұлғалардың өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін қазақтың мемлекеттілігін
дамытудағы реформаторлық ой-әрекеттерінің астарына бойлап, оны қысаңдықтан
ада, жаңа леппен бойымызға сіңіру арқылы қаншама ғасырлар бойы елдікті,
тұтастықты ту еткен бабалар арманын орындауға тиіспіз.
Тәуелсіз құқықтық мемлекетімізді болашақта Азияның барысына айналдыру
үшін мемлекеттік қызметтің барлық саладағы қызметшілері аянбай жаңа заман
талабына сай тыңғылықты қызмет атқаруға тиіс. Сондықтан да Қазақстанның
өсіп-өркендеуіне, дамып көркеюіне заңгер мамандардың өз үлестерін қосарда,
қазақ елінің тарихында із қалдырған тарихи тұлғалардың өмір жолынан сабақ
алу, бүгінгі күні құқықтық санамызды серпілтіп, рухани құндылықтарымызды
жаңа заман талабына сай жаңғырту арқылы септігін тигізеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Этика ұғымы мен заңгер этикасының өзара сабақтастығы
2. Заңгер этикасының басқа пәндермен байланысы және өзіндік ерекшелігі
3. Кәсіби этиканың құқыққорғау органдарының қызметкерлеріне қатынасы.
Қажетті әдебиеттер:
1. Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Оқу құралы. Алматы, 2003
2. Жарикбаев К.Б. Этика и психология Алматы, 1997
3. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы Алматы. Ғылым, 1996
4-лекция. Тақырыбы: Құқыққорғау қызметкерлерінің кәсіптік қызметінің
категориялары
Жоспары:
1. Кәсіби борыш, әділдік категориясы
2. Кәсіби ар-намыс категориясы
3. Заңгер мамандығының ерекшеліктері және оның өнегелілік маңызы
Лекция мақсаты: Құқыққорғау қызметкерлерінің кәсіптік қызметіндегі
ізгілік қағидаларын, заңгерлердің қоғамдағы ықпалы мен қадір-қасиетін
сондай-ақ біліктілігі мен іскерлік қарым-қабілетіне қойылатын талаптарды
нақтылау.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Заңгерлердің кәсіби сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың маңызды бір ерекшелігі борыш категориясы. Борыш категориясы
— мемлекеттік қызметшілердің кәсіби сөйлеу мәдениетінде маңызды
категориялардың бірі. Ал кәсіби этикадағы оның алатын орны тіпті ерекше.
Мораль саласын жеткілікті негізбен міндеттіліктер саласы деп те атайды:
қайырымды бол, адал бол, әділ бол. Бол! Борышта басқа категорияларға
қарағанда міндетті себепті жақ әлдеқайда жоғары дамыған. Ол тек идеяға
нақты анықтама беріп қоймайды, сонымен қатар, оған бұйрықтық сипат береді:
шақырады, талап етеді, оның жүзеге асуын қалайды. Борышты адам болу - оның
мәнін, талаптарын білу ғана емес, осы талаптарды тәжірибеде сақтау да.
Тәуелсіз, демократиялық құқықтық мемлекетіміздегі заңгер мамандарының
кәсіби қызметіндегі борышы – азаматтарға заңды түсіндіру, азаматтардың
құқықтық санасының қалыптасуына әсер ету, халықтың құқықтық мәдениетінің
қалыптасуына ықпал жасау сияқты жауапты факторларды өз міндетіне алады.
Көптеген ғұламалар борыш сезімін жоғары бағалаған. И. Кант айтқандай,
борыш — адамды өзінен өзін жоғары етіп қоятын ұлылық. А.Блок та оған
қосылғандай: "Борышыңды ұмытпа, ол — бұл әлемдегі жалғыз әуен. Борышсыз
өмір де, құштарлық та жоқ" деген. Борыш категориясы кең қолдауды тапқан
сала болып ежелден бері әскери және құқыққорғау қызметтері саналады. Осы
салаларда шынайы да, жалған да борыш адамдарға әсер етуші негізгі күш
ретінде қолданылып келген және әлі де қолданылуда. Сол себепті де,
мансапқорлық мақсаттарға жетуде осы категорияны пайдалану жиі кездесіп
жатады. Мұндай борыш шынайы ма, жалған ба — оны анықтау өте қиын. Мұндай
жағдайларды әрбір азаматтың, әрбір қызметшінің ішкі дүниетанымы мен сезімі
рөл ойнайды. Білікті де сауатты заңгер мамандар бұл категорияны теріс
жағынан пайдалануға жол бермейді.
Құқыққорғау органдарының қызметкерінің кәсіби борышы қоғамдық борыштың
құрамдас бөлігі бола тұра, өзінің объективтік және субъективтік көрінісі
бойынша адамгершілік сипатқа ие. Борыштың объективтік мазмұнының моральдық
құндылығы оның ең жоғарғы және әділ міндетті шешуге бағытталуымен тығыз
байланысты. Бұл міндет — тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қоргау, өз
мемлекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, құқықтық тәртіпті нығайту.
Алайда, әскери борыштың шынайы мүмкіндіктері субъективтік адамгершілік
қатынаспен толықтырылғанда ғана айқын көрінеді. Себебі, адам қоғамдық
міндеттерді өзінің жеке міндеттеріндей қабылдап, сезінгенде ғана, өз
қызметіне бар жан-тәнімен берілгенде ғана борыш категориясы толыққанды іске
асады. Біз қазір құқықтық мемлекетіміздегі қоғамдық міндеттерді өз жеке
міндеттеріміздей қабылдап, өз қызметімізге жан-тәнімен беріліп еліміздің
өсіп-өркендеуі жолында аянбай еңбек еткенде ғана жас мемлекетімізді
бәсекеге барынша қабілетті елдердің арасынан көре аламыз. Бұл қазіргі
тәуелсіз, егемен еліміздің алдыңғы қатарлы мақсаттарының бірі.
Заңгер мамандарының борышы — тұлғаны, қоғамды және мемлекетті қорғаудың
объективтік қажеттіктерінен туындайтын, мемлекеттік-құқықтық талаптармен
және адамгершілік ішкі сезімдермен толықтырылатын ерекше міндет.
Мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі заң талаптары заңгерлерге қызметтік борыш
жүктесе, азамттардың адамгершілік ішкі сезімдері олардың тілектерін
қалыптастырады.
Негізінен заң мамандарындағы тілек пен борыштың сәйкес келуі
адамгершілік үшін ерекше бір мәселе. Борыш пен тілектің объективтік
талаптарының сәйкес келуін түрлі ғалымдар түрліше түсіндіреді. Кейбір
ғалымдардың ойынша, міндетті нәрсе мен қалаулы нәрсенің арасында ешқандай
қарама-кайшылықтар жоқ. Алайда, кез-келген адам эмпирикалык жол аркылы
басқаша қорытындыға келе алады. Әрине, қоғамдық міндеттілікті өзіндік талап
ретінде түсіну міндеттілік пен қалаушылықтың арасын біршама қысқартады.
Мұндай жақындастыққа күмән жоқ, бірақ, ол ешқашан абсолюттік сипатқа ие
бола алмайды және міндеттілік пен қалаушылықтың арасындағы белгілі бір
қарама-кайшылықтарды жоя алмайды. Сонымен қатар, борыш пен тілекті бірін-
бірі жоққа шығаратын талпыныс, оларды мәңгілік қарама-қайшылық ретінде
қарастыратын көзқарас та дұрыс емес. Акиқат осы екі көзқарастың ортасында
деген дұрыс болар. Борыш пен тілек — бірін-бірі жоймайтын қарама-
қайшылықтар. Олар бір-біріне жақындасуы немесе бір-бірінен алшақтауы
мүмкін, бірақ іс жүзінде бірін-бірі ешқашан жоймайды. Бұл жерде ерекше атап
өтетін бір жәйт – ақыр аяғында борыш белгілі бір тілекке жетуге негіз болып
табылады, ал тілекті дұрыс түсіну борышты нәтижелі орындауға алып келеді.
Борыш сезімі жоғары дамыған тұлға әрқашан өзінің субъективтік талаптары мен
құштарлықтарынан жоғары тұра алады және өзін борыштың талаптарына бағындыра
алады. Осылай, міндеттілік белгілі бір дәрежеде тілекке айналып, сыртқы
талпыныстан тұлғаның ішкі талпынысына ауысады. Борыш пен тұлғаның
талпыныстары, құштарлықтары арасындағы, борыш пен өзін-өзі сақтап қалу
сезімінің арасындағы қарама-қайшылықтар тапсырылған істің жүзеге аспай
қалуымен қатар құқыққорғау органдары қызметкері үшін өте ауыр салдарға,
тіпті, өлімге де алып келуі мүмкін. Қызметтік борышты орындауға,
тапсырылған істің әділдігіне бір сәт болса да күмәндану тұлғаның өмірін
мүлдем басқа бағытқа бұрып жіберуі мүмкін.
Құқықтық мемлекетіміздің құқықтық жүйесінде де азаматтардың құқықтық
санасы мен заңгерлердің құқықтық мәдениетінің қалыптасуына олардың ішкі
түйсік қабілеттері де елеулі әсер етеді. Олардың ішкі түйсік қабілеттерін
қызмет барысындағы жауаптылық пен адамгершілік қарым-қатынас сипатына қарап
талдауға болады.
Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарым-қатынастарды,
олардың мемлекет пен қоғамға катынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне
мемлекет пен қоғамның қойған талаптарын адамгершілік одан әрі нақтыландыра
түседі. Тұлғаның қабылдаған моральдық нормалары оның ішкі сеніміне айналып,
сезімдерін басқарады, оның үйреншікті әдетіне ауысады. Қоғамдық мораль
қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне жәрдемдеседі,
белсенді тұлғаны қалыптастырады. Тұлғаның даму үдерісінде оған моральдың
бағалаушылық және нормативтік жақтары әсер етеді. Моральдың бағалаушылық
жағы жақсылық пен әділдікке негізделсе, нормативтік жағы борышқа
бағытталған. Борыш — бұл құқықтық нормалардың барлық жиынтығын заңгер
мамандардың іс жүзіндегі әрекетімен байланыстыратын өзек. Бұл өзекке
біртұтас болып негізгі мен туынды, бағалаушылық пен нормативтік,
жетістіктер мен арман-тілектер жинақталған. Мұнда теория тәжірибеге,
жақсылық пен әділдік идеялары мықты материалдық күшке, моральдық қағидалар
мен нормалар шынайы әрекеттерге айналады. Борыш арқылы моральдың белсенді
табиғаты тікелей көрініс табады. Ол идеялар мен мақсаттарға нақты сипат
берумен қатар, оларға жетуге итереді, талап етеді. Сол себепті де, қоғамдық
борышты қолданыстағы құқықтық сана деп атауға болады. Ол, ең алдымен,
адамның адамгершілігіне сипаттама бере алады, себебі, адамның әрекеттері
арқылы оның адамгершілік касиеттері мен кемшіліктеріне баға беруге болады.
Заңгер мамандардың жүріс-тұрысының механизмі, олардың ұжымындағы
адамгершілік қатынастардың мәні үш маңызды факторға негізделеді:
- қызметкердің ұжымнан, мемлекеттен және коғамнан тәуелділігі, абырой
сезімінен көрініс табатын онын қоғамдық қолдауға мүдделілігі;
- объективтік анықталған мүмкіндіктер түрінің шегінде қызметкердің
белгілі бір жүріс-тұрыс түрін таңдау мүмкіндігінен көрініс табатын
тәуелсіздігі, бостандығы;
- өз әрекеттерінің еркіндігінің нәтижелері мен салдары үшін
қызметкерлердің жауапкершілігі, яғни, әрбір жекелеген кызметкердің ұжым мен
қоғам қалыптастырған адамгершілік нормалар шегінде өзінің моральдық
тандауына жауап беру міндеті.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің адамгершілік борышының
объективтік және субъективтік жақтары болады.
Объективтік жақ мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігін корғау, оның
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету кажеттігімен
анықталады.
Субъективтік жақ мемлекеттің құқыққорғау органдарының алдына қойған
төмендегідей нақты міндеттерімен анықталады: құқықтық тәртіпті нығайту,
мемлекет пен қоғамның кауіпсіздігін, оның азаматтарының құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға байланысты өзіне жүктелген міндеттерді орындаудағы
қызметкерлердің саналылығы және жауапкершілігі, әрбір қызметкердің борыш
талаптарын, жалпы істегі өз орны мен ролін түсінудегі, өзінің борышқа деген
ішкі сезімін анықтаудағы, өзіне-өзі жоғары талаптар қоя білудегі қабілеті
мен дайындығы.
Құкыққоргау органдарының кейбір мақсат-міндеттері ерікті және мақсатқа
жетелеуші қызметке айналады, себебі, оларды қызметкерлер әділ әрі ақиқатты
ретінде қабылдайды. Ішкі қозғаушы себеп құқыққорғау органдарының әрбір
қызметкерінің адамгершілік борышының мәніне тұлғаның адамгершілік
күштерінің қайнар көзі ретінде еніп кетеді.
Бақылау сұрақтары:
4. Кәсіби этика мен борыш категориясының айырмашылығы
5. Адамгершілік категориясы және қызметтік міндет
3. Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің өзіне-өзі жоғары талаптар
қоя білудегі
қабілеті мен дайындығы.
Қажетті әдебиеттер:
1. Кроноткин П.А. Этика. М., 1991
2. Абишев К. Қазақтың би шешендері. Алматы, Жазушы 1993
3. Артыкбаев Ж. Материалы к истории правящего дома казахов. Алматы,
2001
5-лекция. Тақырыбы: Этикалық адамгершілік категориялар
Жоспары:
1. Этикалық категориялардың түсінігі
2. Этикалық адамгершілік категориялардың ерекшелігі
3. Этикалық категориялардың функциялары
Лекция мақсаты: Заңгер қызметкерлердің өз қызметін атқару барысындағы
аса жауапкершілігі мен қызметтік міндеттерді тәжірибелі маманданудың
негізінде іскерлік танытып, асыра орындау іс-әрекеттерін баяндайды.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Құқыққорғау органдары қызметін ұйымдастырудың
ерекшелігіне қарай олардағы адамгершілік қатынастар азаматтық өмірдің басқа
салаларына қарағанда құқықтық нормалармен әлдеқайда жан-жақты реттелген.
Сол себепті де, борыш — тілек емес, ол, ең алдымен, мемлекет пен коғамның
талабы және бұл талаптың орындалуы міндетті сипатқа ие. Борыштың
адамгершілік мазмұны заң күшіне ие құқықтық талаптармен бекітіледі.
Борыштың адамгершілік сезімі арқылы көптеген жоғары қасиеттер ашылады.
Олар: саналы ынта, қайрат, абырой, рухани мәдениет, қоғамдық міндеттерге
деген белсенді қатынас.
Кәсіби борышты тікелей көрсететін және бекітетін қатынастардың барлығы
адамгершілік және құқықтық беделге ие. Моральдық нормаларды бұзу көп
жағдайларда заң нормаларын бұзуды да білдіреді. Антта, жарғыларда,
нұсқауларда көрініс табатын заңды рәсімделген борыш талаптарында моральдық
бағалау мен құқықтық норма бірдей орын алған. Кәсіби борыш саласында
моральдық күші жоқ занды талаптар болмайтыны секілді құқықтық белсенділігі
жоқ адамгершілік нормалары да болмайды.
Алайда, құқыққорғау органдарының қызметін реттейтін құқықтық актілерде
қоғамдық талаптардың бұл екі түрінің өзара әсері әлдеқайда тығыз, әрі
тереңірек. Құқықтық және адамгершілік нормалар ұйымдастырушылық, нақтылық
пен тәртіптің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Кәсіби борыш белсенді күшке
ие, ол қызметкерлердің істері мен ойларын жұмысты нақты және мерзімінде
орындауға, барлық күшін қойылған мақсаттарға жетуге бағытталатын ұмтылыспен
толықтырады.
Кәсіби борышта кұқықтық және адамгершілік талаптарды нақты бөліп
қарастыруға болмайды. Борыштың құқықтык жағының ерекше қасиеті болып
катысты болса да, жоғарғы бақылаудың болуы, әкімшілік санкцияны қолдану
мүмкіндігі және ережелерді орындамаудағы жазалаудың орын алуы табылады. Ал
моральдық нормалар ішкі сенімнің, ар-намыстың негізінде және қоғамдық
көзқарас күшінің әсер етуімен жүзеге асырылады. Осы жерде борыштың екі жағы
біртұтас сипатқа ие болады. Яғни, кәсіби борыш құқықтық және адамгершілік
жақтардың біртұтастығын білдіреді, себебі, моральдық талаптар мемлекет
еркімен сәйкес келеді. Құкықтық санкция мен моральдық итермелегіш қүш
құқыққорғау органдарының қызметкерлерінің санасы мен еркіне әсер етуде
түрліше сипатқа ие. Құқық жедел түрде әсер етеді, ал ішкі сеніммен,
моральдық итермелегіш күшпен жүзеге асырылған әрекеттер негізділікке,
тұрақтылыкқа ие, алайда, моральдык тұрғыдан дайындығы бар қызметкер өз
әрекеттерін адамгершілік қағидаларға сәйкес қатаң түрде жүзеге асыру үшін
уақыт қажет. Құқықтық санкция бірден әсер етеді және жекелеген
қызметкерлерге мемлекеттік мәжбүрлеуді қолданумен сипатталады. Адамгершілік
талаптар адамның әрекеттерінің барлық түрлеріне таралады. Олар
қызметкерлердің қатынастарындағы өзгерістерді бағалау мен көрініс табу
жағынан белсенді сипатқа ие.
Адамгершілік борыштың маңызды құрамдас бөлігі болып өзіндік тәртіп
табылады. Егер жеке сеніммен, ар-намыспен сәйкес келмесе, құқықтык әсер ету
күші де, ұжымның әсері де жедел-қызметтік іс-әрекеттерде қызметкердің
моральдык нормаларды сақтап, өз мінезінің беріктігін керсетуінің кепілі
бола алмайды. Ең алдымен, адамның борышқа деген адамгершілік қатынасының
жоғарғы дәрежесі қажет, борышты орындау ар-ожданның талабына сәйкес болуы
тиіс және кәсіби борыштың басты көрінісі ретіндегі тәртіп өзіндік тәртіпке
айналуы тиіс. Себебі, өзіндік тәртіп дегеніміз кәсіби борыштың талаптарын
орындау қажеттігін түсіну, өз әрекеттерін кәсіби борыш талаптарына
келістіруге дайындық, ішкі мүдделілік. Анттың, жарғылардың, өз басшыларының
талаптарын орындаудағы ішкі дайындық, оны қажеттік ретінде түсіну -
жауапкершіліктің ең жоғарғы көрсеткіші, кәсіби борышты мәжбүрлеу арқылы
емес, өз ар-ожданына қарай, ерікті орындау дайындығы. Борыш пен жеке
моральдық сезімдер арасында, борыш пен ар-ождан арасында оңтайлы
қатынастарды орнықтыру борыштың талабы ретіндегі қоғамдық тәртіптің өзіндік
тәртіп деңгейіне көтерілуіне алып келеді. Борыш адамгершілік қажеттікке
айналады. Сол себепті де, өзіндік тәртіп дегеніміз борыш пен ар-ожданның
жақындасуы негізінде жүзеге асырылатын, жоғары адамгершілік сипатқа ие
мінез-құлық қалпы.
Алайда, кәсіби борыштың қоғамдық қажеттігін түсіну, сезіну — өзіндік
тәртіптің бір жағы ғана. Оның екінші жағы болып алдына қойылған міндеттерді
орындау шегіндегі жүріс-тұрысты таңдау бостандығы, ерік бостандығы болып
табылады. Орындаушылык қасиет ынтамен, өз дербес шешімі үшін
жауапкершілікті мойнына алуға дайындықпен толықтырылғанда ғана қызмет үшін
маңызды сипатты иеленеді. Ынтаның болмауы орындаушылықтың адамгершілік
құндылығын жоғалтады, ал орындаушылықсыз ынта — тәуекел ретінде көрсетуге
тырысатын кемшілік. Саналы тәуекел жалпы мүдделерден, борышқа деген
адалдықтан туындайды.
Ерекше атап өтетін бір мәселе, құқыққорғау қызметінде адамгершілік
қатынастарды қалыптастырудың тәжірибедегі міндеті кызметкерлер қызметінің
моральдық талаптары мәселесін шешуді қажет етеді. Кәсіби борышты орындауды
моральдық бағалау талабын анықтау қызметкер мен ұжымның жүріс-тұрысының
себептерін зерттеуді талап етеді. Кәсіби борыштың адамгершілік өлшемі болып
сөздер емес, мемлекет пен қоғамға, қызметкерлердің бір-біріне деген
қатынасынан туындайтын істер табылады. Қызметкерлердің жоғары моральдық-
патриоттық және кәсіби қасиеттері көп жағдайда олардың кәсіби және қоғамдық
қызметке белсенді араласуы кезінде қалыптасатыны белгілі.
Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби борышын орындаудың
адамгершілік талабы түсінігіне оның тәжірибелік нәтижелерімен қатар жүріс-
тұрыс себептері де кіреді. Жекелеген түрде қызметтің объективтік салдары
(оның нәтижелері) да, субъективтік себептер (жүріс-тұрыс себебі) де кәсіби
борышты орындаудың адамгершілік құндылығы туралы жауап бере алмайды. Оны
жүзеге асыру үшін қызметкердің алдына қойылған міндетін орындаудағы
жауапкершілігінің деңгейін, тұлғаның мәселелерді шешу мүмкіндігін және өз
әрекеттерінің салдарын есепке алу деңгейін анықтаудың маңызы зор.
Бақылау сұрақтары:
1. Этикалық категориялардың түрлері мен өзара байланысы
2. Этикалық адамгершілік категориялардың қолданылу тәсілі
3. Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби борышы
Қажетті әдебиеттер:
1. Өзбекұлы С. Қазақ билерінің көзқарастарындағы әділетті басқару және
әділсот
мәселелері 1998
2. Лукашева Е.А. Право, мораль, личность. М., 1986
3. Абишев К. Қазақтың би шешендері. Алматы, Жазушы 1993
4. Амандықов Х. Жеті жарғы, 1991
6-лекция. Тақырыбы: Мораль және құқықтық сана
Жоспары:
1.. Моральдың пайда болуы және қызметі
2. Құқықтық мораль және құқықтық сана
3. Моральдың құқықпен, этикамен өзара байланысы
Лекция мақсаты: Құқықтық тәрбие беру арқылы құқықтық санасы мен мәдениеті
жоғары деңгейде дамыған заңгер мамандарын қалыптастыру болып табылады.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Азаматтардың құқықтық санасы мен тәртібін
құқықтық тәрбие беру арқылы қалыптастыра отырып, заңгер мамандар өзінің
қоғамдық борышын, заң нормаларын орындау және заңдылық қағидалар мен
құқықтық тәртіпті қорғау міндеттерін ұғынатын саналы азаматтарды тәрбиелеу
арқылы құқықтың негізгі қызметін жүзеге асырады. Сонымен жеке тұлғаға
сапалы құқықтық тәрбие берудің негізгі дәлелі деп - заңгер мамандардың
жоғары деңгейде дамыған құқықтық санасы мен мәдениетін айтамыз.
Құқықтық тәрбие беру арқылы құқықтық мәдениетті бойына сіңірген
заңгерлердің ең жоғары деңгейі профессионал – заңгерлер деп аталады. Бұл
топқа жататын мамандар: құқық қорғау органдарында қызмет атқаратын
азаматтар (тергеуші, сот, прокурор) және заңгерлік кеңес беру немесе жоғары
оқу орындары мен ғылыми ұйымдарда жұмыс істейтін тұлғалар. Олардың
көпшілігінің құқықтық сана – сезімі, білімі мен біліктілігі және
құқыққабілеттілік тәжірибесі өте жоғары дәрежеде болады. Сондықтан олар
нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға, қорғауға, орындауға өте зор
үлес қосады, қателікке, кемшілікке жол бермейді. Бұл бағытта әсіресе маман
заңгерлердің рөлі өте жоғары дәрежеде болады. Олар құқықтың шығу, қалыптасу
тарихын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеп, дамытып отырады. Нормативтік
құқықтық актілердің сапалы болып шығуына, орындалуына маңызды үлес қосады.
Профессионал заңгерлер құқықтық сана-сезімдері мен құқықтық біліктілігін
ұштастыра отырып, құқықтық мәдениетін қалыптастырады.
Құқықтық санасы мен мәдениеті қалыптасқан заңгер мамандар дегеніміз –
заң мен құқық күшін сезінетін, мемлекеттік аппарат жүйесін, қызметтері мен
өкілеттіктерін ұғынатын, құқық бұзушылықтың түрлерін, заңды жауапкершілік
шараларын білетін, өз құқықтары мен бостандықтарын қорғай алатын, заңды
міндеттерін орындайтын құқықтық мемлекеттің жаңа заман талабына сай
бәсекеге барынша қабілетті білікті азаматы.
Құқықтық санасы қалыптасқан құқықтық мәдениеттің негізгі шарттары:
- біріншіден – халықтың рухани және құқықтық сана-сезімін дамыту;
- екіншіден – мемлекеттік биліктің үш бағыттағы жұмысын жақсарту;
- үшіншіден – заңдылықты, құқықтық тәртіпті орнату;
- төртіншіден - мәдениеттің жетістіктерін қорғау;
- бесіншіден – құқықтық мемлекет қалыптастыру болып табылады.
Құқықтық санасы қалыптасып, құқықтық мәдениеті дамыған құқықтық
мемлекеттегі мемлекеттік биліктің бағыттары:
- біріншіден – қоғамның саяси, экономикалық, әлеуметтік даму процесін
күшейту;
- екіншіден – мемлекеттік құзырлы органдар қызметкерлерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Этика ұғымының шығу тарихы
2. Этиканың даму кезеңдері және бағыттары
3. Қазіргі этика туралы теориялар
Лекция мақсаты: Студенттерге жалпы этика ұғымы туралы теоретикалық білім
беру, сонымен бірге мінез-ќ±лыќ ‰лгілері арќылы студенттерді єлемдік жєне
отандыќ мєдениеттіњ інжу маржандарымен таныстыру және болашақ заңгерлік
қызметте құқықтық этика туралы ќабілеттерін арттыруѓа єсер ететін
ќ±ндылыќтар, кµзќарастар, м‰дделер мен талѓам қалыптастыру және этикалық
ізгілікті ұстануға баулу.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Этика-грек тілініњ “єдет-ѓ±рып” деген сµзінен
шыќќан. Этика моральды зерттеу нысанасы етіп алатын философиялыќ пєн. Латын
тіліндегі “морал” сµзі этимологиялыќ т±рѓыдан “этика” терминіне сєйкес
келеді. Оны кµне грек философы Аристотель адамгершілік, ар іліміне атау
ретінде енгізген болатын. Ќандай да бір басы біріккен ќоѓамныњ µзіндік
этикалыќ м±раттары мен ќ±ндылыќтары болады. Ол сол ќоѓамныњ этикалыќ
санасыныњ ењ биік кµрінісі ретінде сол ќоѓам м‰шесінен к‰тілетін, талап
етілетін, ќажет деп табылатын µзіндік нормаларѓа ие. Ендеше этиканыњ пєні
ретінде кењ маѓынасында адам, ќоѓам, дєлірек айтсаќ, адамдардыњ ж‰ріс-
т±рысын, мінез-ќ±лќын реттеуші нормалар, сенімдер, м±раттар, ќ±ндылыќтар,
єлеуметтік ќатынас т‰рлері жєне т.с.с табылады. Басќаша айтсаќ, кµнеден
бастап этика “практикалыќ философия” сапасында “µмір туралы таза теориялыќ
білімнен” бµлек адамныњ µмірлік жолындаѓы адамгершілік мєселелерін шешетін.
¤зініњ даму барысында мораль, этикалыќ нормалар тµмендегідей ќызметтер
атќарады: реттеушілік, ќ±ндылыќты императивтік, комуникативтік, тєрбиелік,
танымдыќ жєне т.б.
Этика басќа да єлеуметтік-гуманитарлыќ пєндермен байланысты:
психология, социология, биоэтика, ќ±ќыќтану, µнертану, саясаттану, дінтану
жєне т.б. Этика жоѓарыда аталѓан ѓылымдардыњ да, философияныњ да тєсілдері
мен єдістеріне негізделеді. Ќоѓамныњ дамуы жєне адамдар іс-єрекетініњ
єлеуметтік реттеу механизмніњ к‰рделенуі т‰рлі байланыстаѓы ѓылыми
салалардыњ д‰ниеге келуін м‰мкін етті. Аксиология, биоэтика, этикалыќ пен
эстетикалыќ байланысы, этика мен этикет араќатынасы. Осылардан барып этика-
эстетика курсыныњ маќсаты мен міндеттері ретінде адамныњ µзін-µзі тануына
жєне шыѓармашылыќ м‰мкіншілігін ж‰зеге асыруына ыќпал ететін талѓам, м‰дде,
кµзќарас, ќаѓида, сенім, ќ±ндылыќтар ќалыптастыру, адамгершілік, саяси-
ќ±ќыѓы мєдениет дамуыныњ наќты м‰мкіншіліктерін аныќтау; µркениет жєне
жаћандану жаѓдайындаѓы ќазіргі мєдениеттіњ адами µлшемін т‰сіну деп ќарауѓа
болады. Философиялыќ пєн-этика µзініњ тарихи дамуында процес т‰рінде
кµрініс табады. Ол бірнеше этаптардан т±рады. Сондыќтан ќазіргі этикалыќ
білімді классикалыќ м±раѓа ж‰гінбей т‰сіне алмаймыз. Лекцияныњ маќсаты-
µнер мен адамгершілік, мінез-ќ±лыќ ‰лгілері арќылы студенттерді єлемдік
жєне отандыќ мєдениеттіњ інжу маржандарымен таныстыру. Эстетикалыќ
ќ±ралдармен адамныњ µзін-µзі тануына жєне шыѓармашылыќ ќабілеттерін
арттыруѓа єсер ететін ќ±ндылыќтар, кµзќарастар, м‰дделер мен талѓам
ќалыптастыру.
Кµне д‰ние мен ќазіргі заманныњ адамгершілік ілімін жан-жаќты терењ
зерттеу ‰шін осы негізгі мєселелер, ±ѓымдар мен категориялар, тєсілдер мен
т±ѓырнамалар ќарастырылѓан баѓдарлама кµмек етеді. Барлық ғылым
түрлеріндегі сияақты этикада да бірқатар катигориялар бар. Катигориялар
заңдармен, қағидалармен, әдістермен біріге отырып, кез-келген ғылымның
мазмұнының негізін құрайды. Категория сөзінің өзі грек тілінен шыққан. Ол
арқылы шынайы өмірдің маңызды жақтарын көрсететін мейлінше жалпы түсініктер
сипатталады.
Этика катигориялары-моральдың ең мәнді жақтары мен тұстарын көрсететін,
ғылым ретіндегі этиканың теориялық аппаратын құрайтын жалпы түсініктер.
Этика катигориялары адамгершілік сананың теориялық деңгейінде өмір сүреді.
Олар -рухани, идеалды тәртіптің құрлымдары, болмыстың адамгершілік
жақтарының субъективтік көрінісі, әлеуметтік құбылыс ретіндегі мораль
туралы жүйеленген, ғылыми негізделген, теориялық білімдер жиынтығы.
Сонымен қатар, моральдық құбылыстардың көрініс табуы тек теориялық
деңгейде ғана жүзеге асырылмайтындығын ескеру қажет. Олар нақты сезімдер,
көзқарастар, арман-тілектер және т.б. түрде қарапайым сананың деңгейінде де
көрініс табады. Жоғарыда аталған екі деңгейде де, көрініс тапқан элементтер
бірдей сөздермен сипатталады. Мысалы, борыш категориясы бар екені белгілі,
сонымен қатар жеке тұлғаның борыш туралы көзқарасы да бар.
Этикалық категориялар туралы сөз қозғай отырып, олардың ғылымның кейбір
"қызметтік" функцияларын атқаратынын да атап өткен жөн. Біріншіден, олар
қоғамдық қатынастардың саласы ретіндегі моральды танудың таусылмас
баспалдақтары. Екіншіден, олар танымның дербес құралы болып табылады.
Үшіншіден, этика категориялары — моральдық танымның бірінші тәртіптегі
мәннен екінші тәртіптегі мәнге және т.б. дамуының, қозғалысының нысаны.
Басқа ғылымдардың категорияларына тэн белгілерді, ка-сиеттерді
иеленгенімен,этикалық категориялардың өзіне ғана тэн бірқатар ерекшеліктері
де бар.
Біріншіден, олар қоғамдық қатынастардың адамдардың жүріс-тұрысымен,
олардың жақысылық пен жамандық, борыш, абырой, әділдік туралы
көзқарастарына сәйкес бір-біріне, қоғамға, мемлекетке, отбасына, ұжымға
деген қатынасымен байланысты жақтарын көрсетеді. Алайда, мұндай жағдайларда
олар әрқашан таза күйде көрініс таппауы да мүмкін, себебі, кейбір кездерде
олар басқа ғылымдардың категорияларымен араласып кетеді де, сол
категориялардың адамгершілік аспектілерін ашып көрсетеді.
Екіншіден, этикалық категориялар бағалаушылық, аксиологиялық сипатқа ие.
Басқаша айтқанда, олардың барлығын жақсылық пен жамандық, қайырымдылық пен
зұлымдық тұрғысынан бағалауға болады, ал олардың өздері осы бағалаудың
нысаны ретінде көрініс табуы мүмкін: адал, тәртіпті, әділ, жауапкершілі мол
адам және т.б.
Үшіншіден, олар адамдардың жүріс-тұрыстары мен қарым-қатынастарын реттеу
құралы болып табылады, қоғамның адамгершілік талаптарын көрсетеді.
Төртіншіден, басқа да адамгершілік күрылымдар: қағидалар, нормалар,
талаптар, ережелер және т.б. сиякты этика категорияларының беделі мен
маңыздылығы қоғамдық көзқарастың немесе жеке тұлғаның өзіндік санасының
күшіне негізделеді.
Бесіншіден, этика категорияларында, басқа ғылымдардың категориялары мен
түсініктерімен салыстырғанда, қогамдық қатынастардың эмоционалдық жағы
мейлінше кең көрініс тапқан.
Этикалық категориялар саны жағынан өте көп, сондықтан ғылыми жэне
тәжірибелік мақсаттарда оларды топтарға бөлу орын алған. Кейбір ғалымдар
оларды құрылымдық және субстанционалдық (мәндік) деп екіге бөледі. Басқа
бір ғалымдар мұндай бөлудің негізі ретінде басқа қағиданы ұсынады: белгілі
бір категорияны функционалды ретінде қарастырып отырып, топтауды осы
категорияның негізінде жүзеге асырады. Мысалы, Эпикур этиканың барлық
категорияларын бақыт катего-риясына бағындырған. Аристотель ең маңызды деп
игілік категориясын санаса, Кант борыш категориясына ерекше мән берген.
Алайда, қазіргі кезде де осы мәселеге қатысты нақты бір көзқарас жоқ.
Отандық этикада барлық категориялардың жиынтығын көп жағдайда моральдың
құрылымының негізінде бөледі. Бұл құрылымның негізгі элементтері ретінде
кейбір ғалымдар моральдық тәжірибені, моральдық сананы және адамгершілік
өзіндік сананы таниды. Алайда, кеңірек таралғаны болып, басқа бір
ғалымдардың моральдың құрамында моральдық сана, адамгершілік қарым-
катынастар және адамгершілік қызмет бар екендігін макұлдайтын бағыты
саналады. Жоғарыда аталаған екі бағыттың арасында ерекше атап өтетіндей
айырмашылыктар жоқ, себебі, екінші бағыттағы моральдық сананың құрамына
бірінші бағытта аталған адамгершілік өзіндік сана кіріп кетеді, ал
адамгершілік қарым-қатынастар мен адамгершілік қызмет адамгершілік тәэң
арасында ерекше атап өтетін-лікті ұстану жірибені кұрайды.
Этиканың категориялары бір-бірімен тығыз байланыстылықта болғаны
соншалық, олар бір-бірінің мазмұнын ашады. Яғни, белгілі бір этикалық
категорияның мазмұнын екінші бір этикалық категорияны пайдалану арқылы
ашуға болады. Мысалы, абырой категориясын жауапкершілік, тәртіптілік,
батылдық, сужүректілік және т.б. категорияларды пайдалану арқылы ғана
түсінуге болады. Ержүректілік категориясының мазмұны батылдық, шыдамдылық,
қажырлылық, қайраттылық және т.б. категориялардың көмегімен ашылады.
Әділдік категориясын адамсүюшілік, шыншылдық, кеңпейілділік, еңбексүйгіштік
және т.б. категорияларсыз түсіну мүмкін емес.
Бірінші топ категориялары — сана категориялары деп те атауға болады,
себебі, олар моральдың қандай жағын көрсетсе де солардың барлығы моральдық
санада тіркеледі. Моральдық сананың мәнді категориялары: қайырымдылық,
зұлымдық, борыш, абырой, ар-ождан және т.б. категориялар жүйесінде орталық
орынды иеленген, бірақ, оларды адамгершілік қарым-қатынастар мен моральдық
тәжірибеден бөліп қарастыруға болмайды, себебі, мұндай жағдайда олар
өздерінің негіздерінен айырылады да, бос абстракцияларға айналады.
Қайырымдылық пен зұлымдық, әділдік пен әділетсіздік туралы жай, өмірден тыс
әңгімелердің ешбір мәні жоқ. Керісінше, олар немқұрайдылыққа әкелуі мүмкін.
Ал егер моральдық сана категориялары шынайы қатынастар мен әрекеттерді
көрсетіп, оларға белсенді түрде әсер етсе, онда олардың маңызы да артатыны
сөзсіз.
Екінші топ категориялары — бұл адамгершілік қатынастар категориялары.
Оларға мыналарды жатқызуды болады: адамгершілік өзара әрекеттер,
адамгершілік шиелініс, моральдық бедел және т.б. Өзінің функционалдық рөлі
бойынша адамгершілік қатынастар моральдық субъектілердің өзара қарым-
қатынастарының көрінісі болып табылады. Бұл қатынасгардың адамгершілік деп
бағалануының себебі мынада: олар достық, қастық, серіктестік, сенім,
сыйластық, екіжүзділік және т.б. моральдық бағалаулармен сипатталады.
Үшінші топ категориялары — бұл моральдық тәжірибе немесе функционалдық
жүріс-тұрыс категориялары. Оларда тұлғаның белгілі бір моральдық
қасиеттерді тәжірибеде, күнделікті өмірде жүзеге асыру үрдісі көрініс
табады. Мұндай категориялардың қатарына мыналар жатады: моральдық (немесе
моральға қайшы) әрекет, моральдық салдар мен санкциялар. Олар арқылы
моральдық борыш, абырой, батырлық немесе қорқақтық, әділдік немесе
әділетсіздік, адалдық немесе сатқындық, кеңпейілділік немесе жауыздық және
т.б. адамгершілік сана категориялары көрініс табады. Бұл топ
категорияларында моральдың адамдар арасындағы қатынастарды реттеуші
ретіндегі мақсаты ашылады.
Этикалық категориялардың ерекшеліктерін, түрлерін және мәнін
қарастырудың теориялық қана емес, жалпы әдістемелік те маңызы өте зор.
Оларсыз кәсіби-этикалық категорияларды талдау мүмкін емес, себебі, олар
жалпы этика категорияларының нақтыландырушысы болып табылады. Бұл
категориялардың сандық ауқымы өте кең, сондықтан да, біз олардың ішіндегі
ең маңыздыларына ғана тоқталамыз, себебі, құқыққорғау қызметкерлерінің
қызметінде олардың алатын орны ерекше.
Бақылау сұрақтары:
1. Этика ұғымы туралы ұлы ғұламалардың ой-пікірлері
2. Этиканың қалыптасу және даму деңгейлері
3. Этикалық ізгіліктің құқыққорғау қызметкерлеріне қатыстылығы
Қажетті әдебиеттер:
1. Кроноткин П.А. Этика. М., 1991
2. Жарикбаев К.Б. Этика и психология Алматы, 1997
3. Иванов В.Г. Исгория этики средних веков. Л., 1984.
4. ГусейновА.а. Этика аристотеля. М., 1984.
5. Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Оқу құралы. Алматы, 2003
2-лекция. Тақырыбы: Құқық этикасының пәні
Жоспары:
1. Құқықтық этика түсінігі
2. Құқықтық этиканың қалыптасуы
3. Құқықтық этиканы сақтау тәртібі мен маңыздылығы
Лекция мақсаты: Жалпы этика ұғымы туралы теоретикалық білім берумен
қатар қоғамдағы құқықтық сананың қалыптасып, құқықтық мемлекет құрудағы
құқық этикасының рөлін айшықтап, заңгерлердің қызмет ету аясында оның
маңыздылығын түсіндіру.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Қазіргі кезде біздің қоғамда адамды танып-
білуге деген ұтылыс күннен-күнге артуда. Этика да, құқық та адамтанушы
пәндер ретінде қалыптасуда. Бұл екеуін біріктіретін басты өзек адам.
Осындай тоғысудың нәтижесінде ғылыми талдаудың жаңа бағыттары ретінде құқық
философиясы немесе тәжірибедегі құқықты орнықтырумен байланысты жеке құқық
және жергілікті құқық қалыптасады.
Құқықфилософиясына жүгіну — қазіргі заманда адам өміріндегі құқықтың
алатын орнын түсінуге ұмтылыс. Құқық философиясы — құқықтың танымдық,
құндылықты және әлеуметтік негіздері туралы ғылым, құқықтың мәні туралы
ілім. Басқаша сөзбен айтқанда, адамның қандай себептердің нәтижесінде және
қандай мақсаттар үшін құқықты орнықтыратындығы туралы ғылым.
Құқық этикасы белгілі бір дәрежеде құқық философиясының сипатына ие.
Алайда, сонымен қатар, құқық этикасының өзіне тән бірқатар ерекшеліктері де
бар. Философия әртүрлі мектептер мен бағыттарға объективтік шолу жасауға,
барлық құқықтық теориялардың жиынтығы мен олардың дүниетанымдық негіздерін
қамтитын белгілі бір көзқарас қалыптастыруға ұмтылады. Ал құқық этикасы тек
бір ғана аспектіні тандайды. Ол, біріншіден, құқықты емес, құқықтағы адамды
қарастырудан, екіншіден, адамның құқыққа деген құндылық қатынасын талдаудан
құралған. Бұл қатынас адамның құқықтық шындықты бағалауын білдіреді. Мұндай
бағалау әрқашан жекелік сипатқа ие және іштей еркін бола тұрып,
адамгершілік сипатты да иеленеді: адамның еркіндік, әділдік, жақсылық пен
жамандық, басқалар мен өзінің алдындағы борышы туралы көзқарасымен тығыз
байланысты болады.
Құқты түсінуде негізгі екі бағыт бар: объектіге зор мән беретін
(объектоцентристік) және субъектіге зор мән беретін (субъектоцентристік)
бағыттар. Этика бұлардың екіншісін тандайды. Яғни, құқық этикасының
субъектоцентристік бағыты басқа бағьптарды жоққа шығарады: бұл жерде ең
маңыздысы субъектінің мүдделері. Мысал ретінде, сот процесіндегі адвокатты
тағайындау мен оның рөлін атауға болады, себебі адвокат әрқашан
сотталушының мүддесін білдіреді.
Ал объектоцентристік бағыт адамға құқықта қалыптасқан мүмкіндіктерге
тәуелді ауыспалы сипат береді. Яғни, адам жүріс-тұрыс еркіндігі "берілетін"
немесе "берілмейтін" объект ретінде түсіндіріледі.
Құқық этикасының пәніне анықтама берместен бұрын, этиканың пәні мен
құқықтың пәнінің анықтамаларын келтіріп өткен жөн болар.
Мораль дегеніміз не? Бұл сұрақтың жауабы зерттеушінің объектоцентристік
немесе субъектоцентристік бағытты ұстануына байланысты әртүрлі болады.
Объектоцентристік дүниетаным адамды табиғи-тарихи үрдістің (процесстің)
нәтижесі ретінде қарастырады. Бұл көзқарасқа сәйкес, адамның дамуы
экономикалық, саяси, техникалық жағдайлармен анықталады. Мұндай дамудың
жоғарғы сатысы болып адамның ақыл-парасаты табылады. Аталған бағыт арқылы
көптеген мәселелерді түсіну қиынға соғады: неге тарих көп жағдайларда
адамды гуманизациялаудан алшақтатады, неге адам нақты әлеуметтік
жағдайларға нашар бейімделеді, неге ол қарама-қайшылықсыз бақытты көтере
алмайды және т.б.
Субъектоцентристік дүниетаным адамды басқаша қабылдайды. Бұл бағытқа
сәйкес, адамның бойында болмыстың барлық құпиялары көрініс тапқан. Оны тек
ұтымды әдістермен танып-білу мүмкін емес. Адам — микрокосм, оның әлемінің
нақты айқын шегі жоқ. Тарих дегеніміз адамның өзін-өзі дамытуының "соқыр
тәуекелі", ал объективтік шындық — адамның ішкі күш-қайратының дамуының
көрініс табуының нәтижесі.
Құқықтың пәніне жүгінуде, құқық туралы әдебиетте оны түсінудің кем
дегенде екі жолы бар екендігін ескеріп өткен жөн: құқықты кең мағынада
тусіндіру және тар мағынада түсіндіру. Кең мағынада құқық әдет-ғұрыпты
(әдет құқығы), дінді (канондық құқық), табиғи құқықты, позитивтік құқықты,
тірі құқықты және т.б. қамтиды. Тар мағынада құқық мемлекет жариялаған
нормалар мен заңдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Басқаша айтқанда, іс
жүзінде құқықты түсінудің екі жолы қалыптасқан.
А. А. Гусейнов моральдың ерекшеліктерін былай анықтаған:
а) ол адамның бірігіп өмір сүру қабілетін сипаттайды және адамдар
арасындағы қатынастардың нысанын білдіреді;
ә) моральдық заң әрекеттің субъектісі мен объектісін бөліп қарастыруға
жол бермейді, яғни, моральды жариялау мен оны өз басынан өткеру -— бұл
біртұтас үрдіс;
б)мораль—адамның ерікті түрде өз мойнына алған ауыр жүгі. Мораль —
адамның өзін-өзі бәске тігуі мен сипатталатын ойын. Сократ у ішуге мәжбұр
болған. Иса пайғамбар керіп
шегеленген. Джордано Бруно отқа жандырылған. Ганди өлтірілген. Міне, бұл
ойынның ұтыстары осындай.
Заңдар жекелеген адам санаттарына қатысты қатал, морал қайшы, қайырымсыз
болуы мүмкін. Неге? Бұл сұраққа жауап беру үшін, мораль мен құқықтың өзара
әсерін талдауға тырсып көрелік. Яғни, алдымен, құқықтың адамгершілік
құндылықтар мен моральдық нормалар туралы көзқараста қадай көрініс
табатынын, содан кейін, моральдың құқыққа қалай әсер ететінін қарастырайық.
Мораль адамзат қоғамының немесе жеке адам дамуының безгілі бір
кезеңінде, яғни, филогенезде және онтогенезде пайда болады. Моральдан бұрын
адамдық "Меннің" қалыптасуынын сатылары орын алады:
а) Табыну сатысы адамның "Біз" феноменінен көрініс табатын алеммен
біртұтастығын, оның әлем мен басқа адамдардан ажырамайтындығын, адамның
дүниетанымның басқалармен бір тұтас тығын білдіреді;
ә) Мәдениет сатысы адам қызметінің және адамдық ерекшеліктердің алуан
түрлілігі жағдайындағы мәдени нысандарды ірікілуді білдіреді. Бұл сатыда
біз адамгершілік деп атайтын адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың
табиғи нормалары қалыптасады, негізгі адамгершілік құндылықтар: еркіндік,
жақсылық, жамандық, әділдік пайда болады. Мәдениет сапасы өркениеттің пайда
болуымен аяқталады.
б) Социум сатысында жақсылық, жамандық, еркіндік құндылықтары борыштың
әлеуметтік түсінігіне ауысып, нақты бір қоғамда әлеуметтендіріледі де,
әлеуметтік және құқықтық
нормаларға айналады. Бұл кезде олардың адамгершілік бастамасы біртіндеп
жоғалып, жойылып кетеді.
Әлеуметтік этика, ең алдымен, адамның жүріс-тұрысының сыртқы келбетіне,
оның этикеттік имиджіне назар аударады. Ол адамдағы сыртқы мен ішкі
элементтерді тікелей түрде бөліп қарастырады, сөйтіп, оны еркіндіктен
айырады. Осыған байланысты, адамға сыртқы әсер мен жеке мінез-құлық
арасындағы ішкі шиелініс қайнар шегіне жетіп, ол сыртқы қарама-
қайшылықтардан көрініс табады.
Осылай, қазіргі кездегі түсініктегі құқық салыстырмалы түрде кеш,
өркениеттің пайда болуы жағдайында пайда болған (Римде). Ол күрделенген
сыртқы әлеуметтік өзара әсерлесулердің жүйесінде адам тұлғаға айналған
кезде пайда болады. Осы кезде адамның жекелеген адамдық бастамасы
көлеңкеге, яғни, интимдік, достық қарым-қатынастар, жеке шығармашылық
әлеміне ауысады, ал бұл жағдайда адамгершілік норма, құндылықтың қажеттігі
туындайды. Заңды социологизм асқан дәлдікпен элеуметтік психологияның,
антропологияның, адам биологиясының жаңалықтарынан, техникалық
өнертабыстардан не алуға болатынын "ескере" отырып, құқықтың, заңның барлық
салаға талғаусыз әсер ететіндігін көрсетеді.
Құқық жүріс-тұрыстардың сыртқы жағына, ал этика олардың ішкі жағына мән
береді. Олардың өзара күресіне қарамастан, құқықтық норма өзінің моральдық,
адамгершілік мазмұнының арқасында ғана өмір сүреді. Осы жағдай арқылы
көптеген "бос" заңдардың әмірде кездесуі түсіндіріледі. Сондықтан да, құқық
моральдық климатты, адамгершілік құндылықтарды сақтау үшін мүдделі. Себебі,
олар құқықты қоректендіріп отырады.
Құқықтық және адамгершілік нормалардың шиелінісі көп жағдайларда адамды
зорлауға, қанауға бағытталған тоталитарлық жүйе заманында, мемлекет
мүдделерінің адамның табиғи құндылықтарымен қайшы келетін заманында орын
алады. Бұл шиеліністен шығудың бірден-бір жолы — құқықты өзгерту (жасанды
құрылым ретінде), оны адамға қарай ыңғайландыру, адамның мүдделері мемлекет
мүдделерінен жоғары тұратындай, ал мемлекет адамның өзін-өзі жүзеге
асыруына мейлінше мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін құрал болатындай етіп
жағдай жасау.
Бақылау сұрақтары:
1. Құқықтық этика қалыптасуы мен даму сатылары
2. Құқықтық этикет
3. Заңгер қызметіндегі құқықтық этикалықізгілік нормалары
Қажетті әдебиеттер:
1. Зеленкова И.Л. Основы этики. М. 1998.
2. Римская И.Н. Этика права: от истоков этики и права к мирозрению. М.,
1998
3. Сапарин о.Е. Психология профессионализма сотрудников
правоохранительных
органов. Кусганай, 1996.
4. Кокорев Л.Д. Котов Д.ГІ. Этика уголовного процесса. Воронеж, 1993.
5. Кобликов А.С. Юридическая этика. М., 1999.
3-лекция. Тақырыбы: Заңгерлердің кәсіби этикасының заты, міндеті,
ерекшелігі
Жоспары:
1. Заңгерлердің кәсіби этикасының түсінігі, оның заты
2. Заңгерлердің кәсіби этикасының міндеттері
3. Заңгерлердің кәсіби этикасындағы зерттеу әдістері
Лекция мақсаты: Қоғамдағы барлық сала қызметкерлеріне тән этикалық
ізгіліктердің мәні мен қажеттілігін соның ішінде заңгерлерге тән этикалық
ізгіліктің өзіндік ерекшеліктері н және артықшылықтарын айқындау мен
дәріптеу.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Қоғамның ырғақты дамуы үшін көптеген мамандық
иелері керек. Агроном да, дәрігер де, инженер де, экономист те аса маңызды
міндеттерді атқарады. Дегенмен, демократиялық құқықтық мемлекетте
заңгерлердің алар орны айрықша. Адам баласы қашан да әділеттілікке
ұмтылған. Әділдік жолында жанын пида қылғандар да аз емес. Ал әділеттілікті
орнатуға бірден-бір жауапты мамандық иесі заңгерлер. Сондықтан білікті де
сауатты, озық ойлы, құқықтық санасы мен сөйлеу мәдениеті жете қалыптасқан
заңгерлерді демократиялық құқықтық мемлекеттің негізін қалаушы деп
қарастыруға болады. Қай мемлекеттің болмасын оның экономикалық өсу, сауда-
саттық, өмір сүру заңдылықтары сол елдің құқықтық жүйесімен реттелетініне
мән берсек, құқықтық жүйені іске асырудағы заңгерлердің елеулі еңбегін
ерекше бағалаған жөн. Қазіргі қоғамда мемлекеттер арасындағы дау-дамайлар
бейбіт те, дипломатиялық келісімді жолмен шешілгендіктен заңгерлерге
қойылатын талап – олардың дипломатиялық қабілеттілігі, құқықтық мәдениеті
және сөйлеу шеберлігі.
Анадан ешкім заңгер болып тумайды. Заңгерді заңгер қылып қалыптастыратын
- оқу, білім, жоғары оқу орны. Жалаң заңды білу де жеткіліксіз. Бұл
мамандық иесіне сөйлеу мәдениетін игермейінше, адам психологиясы мен мінез-
құлқын білмейінше, өмірдің әр саласынан хабардар ой-өрісін
қалыптастырмайынша, нәтижелі еңбек ету, нағыз әділеттілік үшін күресу
қиынға соғады. Ал осы және басқа қасиеттер жоғары оқу орнындарында
шыңдалмақ. Кеше де, бүгін де, ертең де солай бола бермек.
Тәуелсіздік алғаннан кейін еліміздің демократиялық құқықтық мемлекет
құру бағытын ұстанғанына сәйкес кәсіби заңгерлерге деген сұраныс арта
түсті. Бұл ең алдымен республикадағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың
құқықтық қамтамасыз етілуіне орай туындағанын да түсінуге тиіспіз.
Заңгерлік білім сапасын арттыру үшін не істеу керек?. Бұл орайда Әділет
министрлігі оқу бағдарламасын бүгінгі күннің ғана емес, халықаралық
талаптарға сәйкес жетілдірумен бірге, жоғары оқу орындарын оңтайландырып,
лицензиялау мен аттестациялаудың нормативтік талаптарын арттыру, оқытушы-
профессорлар құрамының кем дегенде 50 пайызын ғылыми атағы бар жоғары
білікті мамандардан іріктеу қажет деп санайды. Әңгіме, әрине заңгер-
ғалымдар туралы болып отырғандықтан оны да заңгерлік мамандықтан бөле-жара
қарай алмаймыз, яғни болашақта білімді заңгерлер даярлау үшін алдымен
білікті заңгер-маман әрі ғалым оқытушылар құрамын жасақтауымыз қажет деген
сұрақ тағы да алдымызды орайды.
Жалпы, еліміздің кез-келген жас мамандарының сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру үшін М.Дулатовтың айтып өткен пікірін басшылыққа алу керек деп
білеміз. Ол өзінің пікірін былай білдіреді: жас өркендерді жерге шырылдап
түскен кезден есейіп, есі кіріп болғанға дейінгі аралықта ана тілінің
уызына жарытып қана қоймай, олардың ұлттық рухпен, салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптан мейлінше сусындауына ерекше көңіл аудару керек.
Жүсіпбек Аймауытов ана тілінің мәні жөнінде: Ана тілін жақсы меңгеріп
алмай тұрып өзге тілдерді түсіну мүмкін емес. Жүректің терең сырларын,
басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын мол қазынасы – халық тілі -деген.
Кез-келген адамның өз тілін жете түсінбей өзге елдің тілін игеріп, қарым-
қатынас жасауы да мүмкін емес.
Өркениетті елдер мемлекеттік тілін ту етіп көтереді. Себебі, қай
мемлекеттің болмасын мемлекеттік тіл елдің шығу тарихын, салт-дәстүрін,
әдет-ғұрыптары мен теңдесіз тарихи құндылықтарын дәріптейді. Осы баға
жетпес ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан сан-ғасырлық құндылықтар
мемлекеттік тілдің негізін құрап, содан нәр алады. Қай мемлекет болмасын
өзінің сөйлеу мәдениетін тек ана тілінде ғана қалыптастыра алады. Туған ана
тілінен нәр алған сөйлеу мәдениетінің өзегі тереңде.
Заң мамандарын ағылшын тілінде, орыс тілінде кәсіби сөйлеуге
бағытталған ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері кездеседі. Заң мамандарын
қазақ тілінде яғни мемлекеттік тілде сөйлеуге үйрету мәселесі
зерттелгенмен, еліміздің қазіргі таңда мемлекеттік тілдің мәртебесін
көтеру, барлық іс-құжаттардың мәтінін мемлекеттік тілге аудару мен
мемлекеттік тілде іс-жүргізу саясатына орай заң мамандарын қазақ тілінде
оның ішінде қазақы тілдің қаймағын құрайтын асыл қазына шешендік тіл арқылы
сөйлеу мәдениетін қалыптастыру мәселесі зерттелмеген. Сондықтан құқықты
мемлекетімізде болашақ заң мамандарының қазақша шешендік сөз арқылы
біліктілігін арттыру мен мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру жолында
аянбай қызмет атқаруы қазіргі таңда мемлекет алдындағы атқарылуы тиіс
ауқымды істердің бірі болып табылады.
Бұл мақсатқа жетудің бір бағыты – қазақ билерінің тағылымын бүгінгі
таңдағы дәстүрлі кұқықтық болмыстың қайта жаңғырту үрдістерімен салыстыра
зерттеуде деп ойлаймыз. Қазақ билерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе
жатқан шешендік сөздері мен әділ шешімдерін заң факультеті студенттеріне
насихаттау және билердің қызметін құқыққорғау органдары қызметшілерінің
қызметімен байланыстыру арқылы олардың мәдени біліктілігін жетілдіруді жөн
көрдік. Заңгерлердіңң сөйлеу мәдениетін тереңнен іздеп, халықтық педагогика
элементтерін пайдалану арқылы өткен күннің ұмытылмас үнін бүгінгі әуенмен
салыстыра тербелтудің мүмкіндіктерін бағалауға тырыстық. Елімізде қылмыстың
жан-жақты белең алуы, қылмыспен күрестегі "алдын алу шараларының"
(профилактика) жүмыстарының төмендеуі, бүгінгі таңдағы қылмыстық
әрекеттерді тұсаулауда салмақты тарихи орны бар. Сондықтан өткен ата-баба
жолын рухани мұраларын тарихи-құқықтық, психо-педагогикалық тұрғыда
бағалап, күштеп үзілген сабақтастықты қайта жалғаудың негізділігін жаңа
қоғам қажетсінуде. Бұл қажеттілік бүгінгі еліміздің алдына қойып отырған
мақсат-міндеттерімен орайласады. Себебі, бүгін еліміз егеменді, тәуелсіз
құқықтық мемлекет. Тәуелсіздіктің тұғыры биік болуы үшін тарихтың өткен
жолдарындағы белестердің әр қырын, ұлылықтың тауына айналдыруға ұмтылған
тұлғалардың өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін қазақтың мемлекеттілігін
дамытудағы реформаторлық ой-әрекеттерінің астарына бойлап, оны қысаңдықтан
ада, жаңа леппен бойымызға сіңіру арқылы қаншама ғасырлар бойы елдікті,
тұтастықты ту еткен бабалар арманын орындауға тиіспіз.
Тәуелсіз құқықтық мемлекетімізді болашақта Азияның барысына айналдыру
үшін мемлекеттік қызметтің барлық саладағы қызметшілері аянбай жаңа заман
талабына сай тыңғылықты қызмет атқаруға тиіс. Сондықтан да Қазақстанның
өсіп-өркендеуіне, дамып көркеюіне заңгер мамандардың өз үлестерін қосарда,
қазақ елінің тарихында із қалдырған тарихи тұлғалардың өмір жолынан сабақ
алу, бүгінгі күні құқықтық санамызды серпілтіп, рухани құндылықтарымызды
жаңа заман талабына сай жаңғырту арқылы септігін тигізеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Этика ұғымы мен заңгер этикасының өзара сабақтастығы
2. Заңгер этикасының басқа пәндермен байланысы және өзіндік ерекшелігі
3. Кәсіби этиканың құқыққорғау органдарының қызметкерлеріне қатынасы.
Қажетті әдебиеттер:
1. Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Оқу құралы. Алматы, 2003
2. Жарикбаев К.Б. Этика и психология Алматы, 1997
3. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы Алматы. Ғылым, 1996
4-лекция. Тақырыбы: Құқыққорғау қызметкерлерінің кәсіптік қызметінің
категориялары
Жоспары:
1. Кәсіби борыш, әділдік категориясы
2. Кәсіби ар-намыс категориясы
3. Заңгер мамандығының ерекшеліктері және оның өнегелілік маңызы
Лекция мақсаты: Құқыққорғау қызметкерлерінің кәсіптік қызметіндегі
ізгілік қағидаларын, заңгерлердің қоғамдағы ықпалы мен қадір-қасиетін
сондай-ақ біліктілігі мен іскерлік қарым-қабілетіне қойылатын талаптарды
нақтылау.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Заңгерлердің кәсіби сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың маңызды бір ерекшелігі борыш категориясы. Борыш категориясы
— мемлекеттік қызметшілердің кәсіби сөйлеу мәдениетінде маңызды
категориялардың бірі. Ал кәсіби этикадағы оның алатын орны тіпті ерекше.
Мораль саласын жеткілікті негізбен міндеттіліктер саласы деп те атайды:
қайырымды бол, адал бол, әділ бол. Бол! Борышта басқа категорияларға
қарағанда міндетті себепті жақ әлдеқайда жоғары дамыған. Ол тек идеяға
нақты анықтама беріп қоймайды, сонымен қатар, оған бұйрықтық сипат береді:
шақырады, талап етеді, оның жүзеге асуын қалайды. Борышты адам болу - оның
мәнін, талаптарын білу ғана емес, осы талаптарды тәжірибеде сақтау да.
Тәуелсіз, демократиялық құқықтық мемлекетіміздегі заңгер мамандарының
кәсіби қызметіндегі борышы – азаматтарға заңды түсіндіру, азаматтардың
құқықтық санасының қалыптасуына әсер ету, халықтың құқықтық мәдениетінің
қалыптасуына ықпал жасау сияқты жауапты факторларды өз міндетіне алады.
Көптеген ғұламалар борыш сезімін жоғары бағалаған. И. Кант айтқандай,
борыш — адамды өзінен өзін жоғары етіп қоятын ұлылық. А.Блок та оған
қосылғандай: "Борышыңды ұмытпа, ол — бұл әлемдегі жалғыз әуен. Борышсыз
өмір де, құштарлық та жоқ" деген. Борыш категориясы кең қолдауды тапқан
сала болып ежелден бері әскери және құқыққорғау қызметтері саналады. Осы
салаларда шынайы да, жалған да борыш адамдарға әсер етуші негізгі күш
ретінде қолданылып келген және әлі де қолданылуда. Сол себепті де,
мансапқорлық мақсаттарға жетуде осы категорияны пайдалану жиі кездесіп
жатады. Мұндай борыш шынайы ма, жалған ба — оны анықтау өте қиын. Мұндай
жағдайларды әрбір азаматтың, әрбір қызметшінің ішкі дүниетанымы мен сезімі
рөл ойнайды. Білікті де сауатты заңгер мамандар бұл категорияны теріс
жағынан пайдалануға жол бермейді.
Құқыққорғау органдарының қызметкерінің кәсіби борышы қоғамдық борыштың
құрамдас бөлігі бола тұра, өзінің объективтік және субъективтік көрінісі
бойынша адамгершілік сипатқа ие. Борыштың объективтік мазмұнының моральдық
құндылығы оның ең жоғарғы және әділ міндетті шешуге бағытталуымен тығыз
байланысты. Бұл міндет — тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қоргау, өз
мемлекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, құқықтық тәртіпті нығайту.
Алайда, әскери борыштың шынайы мүмкіндіктері субъективтік адамгершілік
қатынаспен толықтырылғанда ғана айқын көрінеді. Себебі, адам қоғамдық
міндеттерді өзінің жеке міндеттеріндей қабылдап, сезінгенде ғана, өз
қызметіне бар жан-тәнімен берілгенде ғана борыш категориясы толыққанды іске
асады. Біз қазір құқықтық мемлекетіміздегі қоғамдық міндеттерді өз жеке
міндеттеріміздей қабылдап, өз қызметімізге жан-тәнімен беріліп еліміздің
өсіп-өркендеуі жолында аянбай еңбек еткенде ғана жас мемлекетімізді
бәсекеге барынша қабілетті елдердің арасынан көре аламыз. Бұл қазіргі
тәуелсіз, егемен еліміздің алдыңғы қатарлы мақсаттарының бірі.
Заңгер мамандарының борышы — тұлғаны, қоғамды және мемлекетті қорғаудың
объективтік қажеттіктерінен туындайтын, мемлекеттік-құқықтық талаптармен
және адамгершілік ішкі сезімдермен толықтырылатын ерекше міндет.
Мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі заң талаптары заңгерлерге қызметтік борыш
жүктесе, азамттардың адамгершілік ішкі сезімдері олардың тілектерін
қалыптастырады.
Негізінен заң мамандарындағы тілек пен борыштың сәйкес келуі
адамгершілік үшін ерекше бір мәселе. Борыш пен тілектің объективтік
талаптарының сәйкес келуін түрлі ғалымдар түрліше түсіндіреді. Кейбір
ғалымдардың ойынша, міндетті нәрсе мен қалаулы нәрсенің арасында ешқандай
қарама-кайшылықтар жоқ. Алайда, кез-келген адам эмпирикалык жол аркылы
басқаша қорытындыға келе алады. Әрине, қоғамдық міндеттілікті өзіндік талап
ретінде түсіну міндеттілік пен қалаушылықтың арасын біршама қысқартады.
Мұндай жақындастыққа күмән жоқ, бірақ, ол ешқашан абсолюттік сипатқа ие
бола алмайды және міндеттілік пен қалаушылықтың арасындағы белгілі бір
қарама-кайшылықтарды жоя алмайды. Сонымен қатар, борыш пен тілекті бірін-
бірі жоққа шығаратын талпыныс, оларды мәңгілік қарама-қайшылық ретінде
қарастыратын көзқарас та дұрыс емес. Акиқат осы екі көзқарастың ортасында
деген дұрыс болар. Борыш пен тілек — бірін-бірі жоймайтын қарама-
қайшылықтар. Олар бір-біріне жақындасуы немесе бір-бірінен алшақтауы
мүмкін, бірақ іс жүзінде бірін-бірі ешқашан жоймайды. Бұл жерде ерекше атап
өтетін бір жәйт – ақыр аяғында борыш белгілі бір тілекке жетуге негіз болып
табылады, ал тілекті дұрыс түсіну борышты нәтижелі орындауға алып келеді.
Борыш сезімі жоғары дамыған тұлға әрқашан өзінің субъективтік талаптары мен
құштарлықтарынан жоғары тұра алады және өзін борыштың талаптарына бағындыра
алады. Осылай, міндеттілік белгілі бір дәрежеде тілекке айналып, сыртқы
талпыныстан тұлғаның ішкі талпынысына ауысады. Борыш пен тұлғаның
талпыныстары, құштарлықтары арасындағы, борыш пен өзін-өзі сақтап қалу
сезімінің арасындағы қарама-қайшылықтар тапсырылған істің жүзеге аспай
қалуымен қатар құқыққорғау органдары қызметкері үшін өте ауыр салдарға,
тіпті, өлімге де алып келуі мүмкін. Қызметтік борышты орындауға,
тапсырылған істің әділдігіне бір сәт болса да күмәндану тұлғаның өмірін
мүлдем басқа бағытқа бұрып жіберуі мүмкін.
Құқықтық мемлекетіміздің құқықтық жүйесінде де азаматтардың құқықтық
санасы мен заңгерлердің құқықтық мәдениетінің қалыптасуына олардың ішкі
түйсік қабілеттері де елеулі әсер етеді. Олардың ішкі түйсік қабілеттерін
қызмет барысындағы жауаптылық пен адамгершілік қарым-қатынас сипатына қарап
талдауға болады.
Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарым-қатынастарды,
олардың мемлекет пен қоғамға катынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне
мемлекет пен қоғамның қойған талаптарын адамгершілік одан әрі нақтыландыра
түседі. Тұлғаның қабылдаған моральдық нормалары оның ішкі сеніміне айналып,
сезімдерін басқарады, оның үйреншікті әдетіне ауысады. Қоғамдық мораль
қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне жәрдемдеседі,
белсенді тұлғаны қалыптастырады. Тұлғаның даму үдерісінде оған моральдың
бағалаушылық және нормативтік жақтары әсер етеді. Моральдың бағалаушылық
жағы жақсылық пен әділдікке негізделсе, нормативтік жағы борышқа
бағытталған. Борыш — бұл құқықтық нормалардың барлық жиынтығын заңгер
мамандардың іс жүзіндегі әрекетімен байланыстыратын өзек. Бұл өзекке
біртұтас болып негізгі мен туынды, бағалаушылық пен нормативтік,
жетістіктер мен арман-тілектер жинақталған. Мұнда теория тәжірибеге,
жақсылық пен әділдік идеялары мықты материалдық күшке, моральдық қағидалар
мен нормалар шынайы әрекеттерге айналады. Борыш арқылы моральдың белсенді
табиғаты тікелей көрініс табады. Ол идеялар мен мақсаттарға нақты сипат
берумен қатар, оларға жетуге итереді, талап етеді. Сол себепті де, қоғамдық
борышты қолданыстағы құқықтық сана деп атауға болады. Ол, ең алдымен,
адамның адамгершілігіне сипаттама бере алады, себебі, адамның әрекеттері
арқылы оның адамгершілік касиеттері мен кемшіліктеріне баға беруге болады.
Заңгер мамандардың жүріс-тұрысының механизмі, олардың ұжымындағы
адамгершілік қатынастардың мәні үш маңызды факторға негізделеді:
- қызметкердің ұжымнан, мемлекеттен және коғамнан тәуелділігі, абырой
сезімінен көрініс табатын онын қоғамдық қолдауға мүдделілігі;
- объективтік анықталған мүмкіндіктер түрінің шегінде қызметкердің
белгілі бір жүріс-тұрыс түрін таңдау мүмкіндігінен көрініс табатын
тәуелсіздігі, бостандығы;
- өз әрекеттерінің еркіндігінің нәтижелері мен салдары үшін
қызметкерлердің жауапкершілігі, яғни, әрбір жекелеген кызметкердің ұжым мен
қоғам қалыптастырған адамгершілік нормалар шегінде өзінің моральдық
тандауына жауап беру міндеті.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің адамгершілік борышының
объективтік және субъективтік жақтары болады.
Объективтік жақ мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігін корғау, оның
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету кажеттігімен
анықталады.
Субъективтік жақ мемлекеттің құқыққорғау органдарының алдына қойған
төмендегідей нақты міндеттерімен анықталады: құқықтық тәртіпті нығайту,
мемлекет пен қоғамның кауіпсіздігін, оның азаматтарының құқықтары мен
бостандықтарын қорғауға байланысты өзіне жүктелген міндеттерді орындаудағы
қызметкерлердің саналылығы және жауапкершілігі, әрбір қызметкердің борыш
талаптарын, жалпы істегі өз орны мен ролін түсінудегі, өзінің борышқа деген
ішкі сезімін анықтаудағы, өзіне-өзі жоғары талаптар қоя білудегі қабілеті
мен дайындығы.
Құкыққоргау органдарының кейбір мақсат-міндеттері ерікті және мақсатқа
жетелеуші қызметке айналады, себебі, оларды қызметкерлер әділ әрі ақиқатты
ретінде қабылдайды. Ішкі қозғаушы себеп құқыққорғау органдарының әрбір
қызметкерінің адамгершілік борышының мәніне тұлғаның адамгершілік
күштерінің қайнар көзі ретінде еніп кетеді.
Бақылау сұрақтары:
4. Кәсіби этика мен борыш категориясының айырмашылығы
5. Адамгершілік категориясы және қызметтік міндет
3. Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің өзіне-өзі жоғары талаптар
қоя білудегі
қабілеті мен дайындығы.
Қажетті әдебиеттер:
1. Кроноткин П.А. Этика. М., 1991
2. Абишев К. Қазақтың би шешендері. Алматы, Жазушы 1993
3. Артыкбаев Ж. Материалы к истории правящего дома казахов. Алматы,
2001
5-лекция. Тақырыбы: Этикалық адамгершілік категориялар
Жоспары:
1. Этикалық категориялардың түсінігі
2. Этикалық адамгершілік категориялардың ерекшелігі
3. Этикалық категориялардың функциялары
Лекция мақсаты: Заңгер қызметкерлердің өз қызметін атқару барысындағы
аса жауапкершілігі мен қызметтік міндеттерді тәжірибелі маманданудың
негізінде іскерлік танытып, асыра орындау іс-әрекеттерін баяндайды.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Құқыққорғау органдары қызметін ұйымдастырудың
ерекшелігіне қарай олардағы адамгершілік қатынастар азаматтық өмірдің басқа
салаларына қарағанда құқықтық нормалармен әлдеқайда жан-жақты реттелген.
Сол себепті де, борыш — тілек емес, ол, ең алдымен, мемлекет пен коғамның
талабы және бұл талаптың орындалуы міндетті сипатқа ие. Борыштың
адамгершілік мазмұны заң күшіне ие құқықтық талаптармен бекітіледі.
Борыштың адамгершілік сезімі арқылы көптеген жоғары қасиеттер ашылады.
Олар: саналы ынта, қайрат, абырой, рухани мәдениет, қоғамдық міндеттерге
деген белсенді қатынас.
Кәсіби борышты тікелей көрсететін және бекітетін қатынастардың барлығы
адамгершілік және құқықтық беделге ие. Моральдық нормаларды бұзу көп
жағдайларда заң нормаларын бұзуды да білдіреді. Антта, жарғыларда,
нұсқауларда көрініс табатын заңды рәсімделген борыш талаптарында моральдық
бағалау мен құқықтық норма бірдей орын алған. Кәсіби борыш саласында
моральдық күші жоқ занды талаптар болмайтыны секілді құқықтық белсенділігі
жоқ адамгершілік нормалары да болмайды.
Алайда, құқыққорғау органдарының қызметін реттейтін құқықтық актілерде
қоғамдық талаптардың бұл екі түрінің өзара әсері әлдеқайда тығыз, әрі
тереңірек. Құқықтық және адамгершілік нормалар ұйымдастырушылық, нақтылық
пен тәртіптің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Кәсіби борыш белсенді күшке
ие, ол қызметкерлердің істері мен ойларын жұмысты нақты және мерзімінде
орындауға, барлық күшін қойылған мақсаттарға жетуге бағытталатын ұмтылыспен
толықтырады.
Кәсіби борышта кұқықтық және адамгершілік талаптарды нақты бөліп
қарастыруға болмайды. Борыштың құқықтык жағының ерекше қасиеті болып
катысты болса да, жоғарғы бақылаудың болуы, әкімшілік санкцияны қолдану
мүмкіндігі және ережелерді орындамаудағы жазалаудың орын алуы табылады. Ал
моральдық нормалар ішкі сенімнің, ар-намыстың негізінде және қоғамдық
көзқарас күшінің әсер етуімен жүзеге асырылады. Осы жерде борыштың екі жағы
біртұтас сипатқа ие болады. Яғни, кәсіби борыш құқықтық және адамгершілік
жақтардың біртұтастығын білдіреді, себебі, моральдық талаптар мемлекет
еркімен сәйкес келеді. Құкықтық санкция мен моральдық итермелегіш қүш
құқыққорғау органдарының қызметкерлерінің санасы мен еркіне әсер етуде
түрліше сипатқа ие. Құқық жедел түрде әсер етеді, ал ішкі сеніммен,
моральдық итермелегіш күшпен жүзеге асырылған әрекеттер негізділікке,
тұрақтылыкқа ие, алайда, моральдык тұрғыдан дайындығы бар қызметкер өз
әрекеттерін адамгершілік қағидаларға сәйкес қатаң түрде жүзеге асыру үшін
уақыт қажет. Құқықтық санкция бірден әсер етеді және жекелеген
қызметкерлерге мемлекеттік мәжбүрлеуді қолданумен сипатталады. Адамгершілік
талаптар адамның әрекеттерінің барлық түрлеріне таралады. Олар
қызметкерлердің қатынастарындағы өзгерістерді бағалау мен көрініс табу
жағынан белсенді сипатқа ие.
Адамгершілік борыштың маңызды құрамдас бөлігі болып өзіндік тәртіп
табылады. Егер жеке сеніммен, ар-намыспен сәйкес келмесе, құқықтык әсер ету
күші де, ұжымның әсері де жедел-қызметтік іс-әрекеттерде қызметкердің
моральдык нормаларды сақтап, өз мінезінің беріктігін керсетуінің кепілі
бола алмайды. Ең алдымен, адамның борышқа деген адамгершілік қатынасының
жоғарғы дәрежесі қажет, борышты орындау ар-ожданның талабына сәйкес болуы
тиіс және кәсіби борыштың басты көрінісі ретіндегі тәртіп өзіндік тәртіпке
айналуы тиіс. Себебі, өзіндік тәртіп дегеніміз кәсіби борыштың талаптарын
орындау қажеттігін түсіну, өз әрекеттерін кәсіби борыш талаптарына
келістіруге дайындық, ішкі мүдделілік. Анттың, жарғылардың, өз басшыларының
талаптарын орындаудағы ішкі дайындық, оны қажеттік ретінде түсіну -
жауапкершіліктің ең жоғарғы көрсеткіші, кәсіби борышты мәжбүрлеу арқылы
емес, өз ар-ожданына қарай, ерікті орындау дайындығы. Борыш пен жеке
моральдық сезімдер арасында, борыш пен ар-ождан арасында оңтайлы
қатынастарды орнықтыру борыштың талабы ретіндегі қоғамдық тәртіптің өзіндік
тәртіп деңгейіне көтерілуіне алып келеді. Борыш адамгершілік қажеттікке
айналады. Сол себепті де, өзіндік тәртіп дегеніміз борыш пен ар-ожданның
жақындасуы негізінде жүзеге асырылатын, жоғары адамгершілік сипатқа ие
мінез-құлық қалпы.
Алайда, кәсіби борыштың қоғамдық қажеттігін түсіну, сезіну — өзіндік
тәртіптің бір жағы ғана. Оның екінші жағы болып алдына қойылған міндеттерді
орындау шегіндегі жүріс-тұрысты таңдау бостандығы, ерік бостандығы болып
табылады. Орындаушылык қасиет ынтамен, өз дербес шешімі үшін
жауапкершілікті мойнына алуға дайындықпен толықтырылғанда ғана қызмет үшін
маңызды сипатты иеленеді. Ынтаның болмауы орындаушылықтың адамгершілік
құндылығын жоғалтады, ал орындаушылықсыз ынта — тәуекел ретінде көрсетуге
тырысатын кемшілік. Саналы тәуекел жалпы мүдделерден, борышқа деген
адалдықтан туындайды.
Ерекше атап өтетін бір мәселе, құқыққорғау қызметінде адамгершілік
қатынастарды қалыптастырудың тәжірибедегі міндеті кызметкерлер қызметінің
моральдық талаптары мәселесін шешуді қажет етеді. Кәсіби борышты орындауды
моральдық бағалау талабын анықтау қызметкер мен ұжымның жүріс-тұрысының
себептерін зерттеуді талап етеді. Кәсіби борыштың адамгершілік өлшемі болып
сөздер емес, мемлекет пен қоғамға, қызметкерлердің бір-біріне деген
қатынасынан туындайтын істер табылады. Қызметкерлердің жоғары моральдық-
патриоттық және кәсіби қасиеттері көп жағдайда олардың кәсіби және қоғамдық
қызметке белсенді араласуы кезінде қалыптасатыны белгілі.
Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби борышын орындаудың
адамгершілік талабы түсінігіне оның тәжірибелік нәтижелерімен қатар жүріс-
тұрыс себептері де кіреді. Жекелеген түрде қызметтің объективтік салдары
(оның нәтижелері) да, субъективтік себептер (жүріс-тұрыс себебі) де кәсіби
борышты орындаудың адамгершілік құндылығы туралы жауап бере алмайды. Оны
жүзеге асыру үшін қызметкердің алдына қойылған міндетін орындаудағы
жауапкершілігінің деңгейін, тұлғаның мәселелерді шешу мүмкіндігін және өз
әрекеттерінің салдарын есепке алу деңгейін анықтаудың маңызы зор.
Бақылау сұрақтары:
1. Этикалық категориялардың түрлері мен өзара байланысы
2. Этикалық адамгершілік категориялардың қолданылу тәсілі
3. Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби борышы
Қажетті әдебиеттер:
1. Өзбекұлы С. Қазақ билерінің көзқарастарындағы әділетті басқару және
әділсот
мәселелері 1998
2. Лукашева Е.А. Право, мораль, личность. М., 1986
3. Абишев К. Қазақтың би шешендері. Алматы, Жазушы 1993
4. Амандықов Х. Жеті жарғы, 1991
6-лекция. Тақырыбы: Мораль және құқықтық сана
Жоспары:
1.. Моральдың пайда болуы және қызметі
2. Құқықтық мораль және құқықтық сана
3. Моральдың құқықпен, этикамен өзара байланысы
Лекция мақсаты: Құқықтық тәрбие беру арқылы құқықтық санасы мен мәдениеті
жоғары деңгейде дамыған заңгер мамандарын қалыптастыру болып табылады.
Лекция мәтіні: (қысқаша) Азаматтардың құқықтық санасы мен тәртібін
құқықтық тәрбие беру арқылы қалыптастыра отырып, заңгер мамандар өзінің
қоғамдық борышын, заң нормаларын орындау және заңдылық қағидалар мен
құқықтық тәртіпті қорғау міндеттерін ұғынатын саналы азаматтарды тәрбиелеу
арқылы құқықтың негізгі қызметін жүзеге асырады. Сонымен жеке тұлғаға
сапалы құқықтық тәрбие берудің негізгі дәлелі деп - заңгер мамандардың
жоғары деңгейде дамыған құқықтық санасы мен мәдениетін айтамыз.
Құқықтық тәрбие беру арқылы құқықтық мәдениетті бойына сіңірген
заңгерлердің ең жоғары деңгейі профессионал – заңгерлер деп аталады. Бұл
топқа жататын мамандар: құқық қорғау органдарында қызмет атқаратын
азаматтар (тергеуші, сот, прокурор) және заңгерлік кеңес беру немесе жоғары
оқу орындары мен ғылыми ұйымдарда жұмыс істейтін тұлғалар. Олардың
көпшілігінің құқықтық сана – сезімі, білімі мен біліктілігі және
құқыққабілеттілік тәжірибесі өте жоғары дәрежеде болады. Сондықтан олар
нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға, қорғауға, орындауға өте зор
үлес қосады, қателікке, кемшілікке жол бермейді. Бұл бағытта әсіресе маман
заңгерлердің рөлі өте жоғары дәрежеде болады. Олар құқықтың шығу, қалыптасу
тарихын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеп, дамытып отырады. Нормативтік
құқықтық актілердің сапалы болып шығуына, орындалуына маңызды үлес қосады.
Профессионал заңгерлер құқықтық сана-сезімдері мен құқықтық біліктілігін
ұштастыра отырып, құқықтық мәдениетін қалыптастырады.
Құқықтық санасы мен мәдениеті қалыптасқан заңгер мамандар дегеніміз –
заң мен құқық күшін сезінетін, мемлекеттік аппарат жүйесін, қызметтері мен
өкілеттіктерін ұғынатын, құқық бұзушылықтың түрлерін, заңды жауапкершілік
шараларын білетін, өз құқықтары мен бостандықтарын қорғай алатын, заңды
міндеттерін орындайтын құқықтық мемлекеттің жаңа заман талабына сай
бәсекеге барынша қабілетті білікті азаматы.
Құқықтық санасы қалыптасқан құқықтық мәдениеттің негізгі шарттары:
- біріншіден – халықтың рухани және құқықтық сана-сезімін дамыту;
- екіншіден – мемлекеттік биліктің үш бағыттағы жұмысын жақсарту;
- үшіншіден – заңдылықты, құқықтық тәртіпті орнату;
- төртіншіден - мәдениеттің жетістіктерін қорғау;
- бесіншіден – құқықтық мемлекет қалыптастыру болып табылады.
Құқықтық санасы қалыптасып, құқықтық мәдениеті дамыған құқықтық
мемлекеттегі мемлекеттік биліктің бағыттары:
- біріншіден – қоғамның саяси, экономикалық, әлеуметтік даму процесін
күшейту;
- екіншіден – мемлекеттік құзырлы органдар қызметкерлерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz