Кәсіпкерлік нарықтық экономика дамуының негізі ретінде
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6 бет.
I тарау. Нарықты экономикадағы кәсіпкерлік теориясы және
кәсіпорынның ұйымдық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8 бет.
1.1. Кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың түрлері ... ... ... ... ... ... 13 бет.
1.2. Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның қызметі мен
мінез.құлқы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21 бет.
1.3. Шаруашылық және коммерциялық есептер. Кәсіпорын табыстары
және оларды бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23 бет.
II тарау. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26 бет.
2.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің экономикалық ролі ... ... 31 бет.
2.2 Шағын кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары ... ... ... ... ...33 бет.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35 бет.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6 бет.
I тарау. Нарықты экономикадағы кәсіпкерлік теориясы және
кәсіпорынның ұйымдық нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8 бет.
1.1. Кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың түрлері ... ... ... ... ... ... 13 бет.
1.2. Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның қызметі мен
мінез.құлқы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21 бет.
1.3. Шаруашылық және коммерциялық есептер. Кәсіпорын табыстары
және оларды бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23 бет.
II тарау. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26 бет.
2.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің экономикалық ролі ... ... 31 бет.
2.2 Шағын кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары ... ... ... ... ...33 бет.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35 бет.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғалы, елімізде әлеуметтік - экономикалық мәні аса жоғары игі өзгерістерге қол жеткізілді. Елімізде экономиканы дамыту, осының негізінде әлеуметтік – экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл - ауқатын түбегейлі жақсарту міндеттері орындалуда. Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жүзеге асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсанда теуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен үдеп кетті. Тәуелсіздік жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық уақиғалар: 1992 жылы қаңтарда бағаны ырықтандыру /либерализациялау/, 1993 жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993 жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау; 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша - несие саясатын жүргізу; индикативті жоспарлар жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы Жан - жақты күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті экономикалық тасқынды қамтамасыз етуді көздейді. «Егер біз стратегиямызды мүлтіксіз орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз Орталық Азияның нағыз барысы бола аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке және барша халықтың экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде – дамушы елдер үшін үлгіге айналамыз» - делінген Президенттің халыққа Жолдауында.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы экономикалық жаңа қатынастардың қалыптасуына, нарықтық қайта құруды одан ары тереңдетуге бағытталған айтарлықтай шараларды жүзеге асыру жағдайында жұмыс істеуде.
Республикамызда кеңестік дәуірдегі мемлекеттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Сонымен қатар жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперотивтер, шаруашылық серіктестіктері, шаруа қожалықтары құрылды. Экономмиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басым бағыты - шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға алынды.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік - экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсіпкерлердің алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер
қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл кәсіпорын. Міне сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызымет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен техналогияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өндірісті және өнімді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол - сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі - менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білу қажет.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі аса зор. Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті – оның тиімді жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту, кәсіпкерлік еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады. Бұл мәселені шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін заңнама - құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді және оны экономикалық барша субьектілердің орындауын қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі, мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік қызметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға айналды. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты ескере отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбек ақыларын есептеу, т.б. жұмыстарды іске асырады
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғалы, елімізде әлеуметтік - экономикалық мәні аса жоғары игі өзгерістерге қол жеткізілді. Елімізде экономиканы дамыту, осының негізінде әлеуметтік – экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл - ауқатын түбегейлі жақсарту міндеттері орындалуда. Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жүзеге асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсанда теуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен үдеп кетті. Тәуелсіздік жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық уақиғалар: 1992 жылы қаңтарда бағаны ырықтандыру /либерализациялау/, 1993 жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993 жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау; 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша - несие саясатын жүргізу; индикативті жоспарлар жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы Жан - жақты күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті экономикалық тасқынды қамтамасыз етуді көздейді. «Егер біз стратегиямызды мүлтіксіз орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз Орталық Азияның нағыз барысы бола аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке және барша халықтың экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде – дамушы елдер үшін үлгіге айналамыз» - делінген Президенттің халыққа Жолдауында.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы экономикалық жаңа қатынастардың қалыптасуына, нарықтық қайта құруды одан ары тереңдетуге бағытталған айтарлықтай шараларды жүзеге асыру жағдайында жұмыс істеуде.
Республикамызда кеңестік дәуірдегі мемлекеттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Сонымен қатар жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперотивтер, шаруашылық серіктестіктері, шаруа қожалықтары құрылды. Экономмиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басым бағыты - шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға алынды.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік - экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға кәсіпкерлердің алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер
қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл кәсіпорын. Міне сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызымет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен техналогияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өндірісті және өнімді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол - сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі - менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білу қажет.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі аса зор. Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті – оның тиімді жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту, кәсіпкерлік еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады. Бұл мәселені шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін заңнама - құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді және оны экономикалық барша субьектілердің орындауын қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі, мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік қызметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті буынға айналды. Мәселе мынада, рыноктық сұранысты ескере отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбек ақыларын есептеу, т.б. жұмыстарды іске асырады
Әдебиеттер
1. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе 2004 ж.
Шеденов Ө. Қ. , Сағындықов Е. Н., Жүнісов Б. А.,
Байжомартов Ү. С.,Комягин Б. И.
2. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Алматы – 2002ж.
Үмбеталиев А. Керімбек Ғ.
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы – 2001ж.
Дүйсенбаев К.Ш. Төлегенов Э.Т. Жұмағалиев Г.Ж.
4. Кәсіпорындар мен бірлестіктердің шаруашылық жұмыстарына талдау.
Алматы – 1987ж.
5. Кәсіпорын экономикасы. А.Қ. Мейірбеков. Қ.Ә. Әлімбетов. Алматы –
2003ж.
6. Кәсіпкерлік негіздері. М.Б. Бисенғазиев. А.Ш. Хамитов. Орал – 2001ж.
7. Кәсіпорын экономикасы. Жолдасбаева Ғ.Ө.
8. Экономикалық теория. Шымкент – 2005ж. Райымқұлов С.
9. Экономикалық теория. Алматы – 1994ж. Аубакиров Я. Ескалиев М.
10. Экономикалық теория. Алматы – 2003ж. Мауленов С.С. Бекмолдин
С.Қ. Құдайбергенов Е.Қ.
11. Экономикалық теория. Крымова.
12. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. Мәдешов Б.
13. Нарықтық экономика дегеніміз не? Әлейбеков М.И.
14. Курс рыночной экономики. Рузавин Г.И.М.1994ж.
15. Экономикалық теория негіздері. Алматы-2002ж. Осипова Г. М.
16. Стратегия развития Казахстана до 2030г. Алматы – 1997.
17. Закон Р.К. «О государственной поддержке малого
предпринимательстве» от 19.06.97г. Алматы 1997г.
18. Закон Р.К. «Об акционерных обществах» от 10.07.98 г Казахстанская
правда,21 июля 1998 г
19. Указ Президента РК «О защите прав граждан и юридических лиц на
свободу предпринимательской деятельности» от 27.04.98 г Биен, 21
мая 1998 г
20. Введение в рыночную экономику. Ливщиц А.Я. М.1992г.
21. Пркладная экономика. Пер. С англ. – Алматы : ТОО «Книга), 1997
22. Указ Президента Республики Казахстан )О мерах по усилению
государственной поддержки и активизации развития малого
предпринимательства Казахстанская правда, 1997г, 13 марта
23. Указ Президента Республики Казахстан «О приоритетах и
региональных программах поддержки и развития малого
предпринимательства в Республике Казахстан Казахстанская правда,
1997, 8 июля
24. Адасбаев Е.А. Анализ развития малого предпринимательства в
1992-1997 г.г и прогноз на 1998 г. Аль – Пари, 1997, августь-октябрь
25. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория. – М.: Норма
Инфра, 1998г.
26. Ефимова Е.Г. Экономика для юристов. – М.: Флинт, 1999г.
1. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе 2004 ж.
Шеденов Ө. Қ. , Сағындықов Е. Н., Жүнісов Б. А.,
Байжомартов Ү. С.,Комягин Б. И.
2. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. Алматы – 2002ж.
Үмбеталиев А. Керімбек Ғ.
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы – 2001ж.
Дүйсенбаев К.Ш. Төлегенов Э.Т. Жұмағалиев Г.Ж.
4. Кәсіпорындар мен бірлестіктердің шаруашылық жұмыстарына талдау.
Алматы – 1987ж.
5. Кәсіпорын экономикасы. А.Қ. Мейірбеков. Қ.Ә. Әлімбетов. Алматы –
2003ж.
6. Кәсіпкерлік негіздері. М.Б. Бисенғазиев. А.Ш. Хамитов. Орал – 2001ж.
7. Кәсіпорын экономикасы. Жолдасбаева Ғ.Ө.
8. Экономикалық теория. Шымкент – 2005ж. Райымқұлов С.
9. Экономикалық теория. Алматы – 1994ж. Аубакиров Я. Ескалиев М.
10. Экономикалық теория. Алматы – 2003ж. Мауленов С.С. Бекмолдин
С.Қ. Құдайбергенов Е.Қ.
11. Экономикалық теория. Крымова.
12. Нарықтық экономика теориясына кіріспе. Мәдешов Б.
13. Нарықтық экономика дегеніміз не? Әлейбеков М.И.
14. Курс рыночной экономики. Рузавин Г.И.М.1994ж.
15. Экономикалық теория негіздері. Алматы-2002ж. Осипова Г. М.
16. Стратегия развития Казахстана до 2030г. Алматы – 1997.
17. Закон Р.К. «О государственной поддержке малого
предпринимательстве» от 19.06.97г. Алматы 1997г.
18. Закон Р.К. «Об акционерных обществах» от 10.07.98 г Казахстанская
правда,21 июля 1998 г
19. Указ Президента РК «О защите прав граждан и юридических лиц на
свободу предпринимательской деятельности» от 27.04.98 г Биен, 21
мая 1998 г
20. Введение в рыночную экономику. Ливщиц А.Я. М.1992г.
21. Пркладная экономика. Пер. С англ. – Алматы : ТОО «Книга), 1997
22. Указ Президента Республики Казахстан )О мерах по усилению
государственной поддержки и активизации развития малого
предпринимательства Казахстанская правда, 1997г, 13 марта
23. Указ Президента Республики Казахстан «О приоритетах и
региональных программах поддержки и развития малого
предпринимательства в Республике Казахстан Казахстанская правда,
1997, 8 июля
24. Адасбаев Е.А. Анализ развития малого предпринимательства в
1992-1997 г.г и прогноз на 1998 г. Аль – Пари, 1997, августь-октябрь
25. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория. – М.: Норма
Инфра, 1998г.
26. Ефимова Е.Г. Экономика для юристов. – М.: Флинт, 1999г.
Аннотация
Курстық жұмыстың тақырыбы: Кәсіпкерлік нарықтық экономика
дамуының негізі ретінде.
Бұл курстық жұмыста мынадай мәселелер қамтылды: нарықтық
экономикадағы кәсіпкерлік теориясы және кәсіпорынның ұйымдағы нысандары,
кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың түрлері, нарықтық тәуекел
жағдайындағы кәсіпорынның қызметі мен мінез – құлқы, кәсіпорындағы
шаруашылық және коммерциялық есептер, кәсіпорын табыстары және оларды бөлу.
Қазақстанда шағын бизнестің дамуы, шағын кәсіпкерліктің ролі, шағын
кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары.
Курстық жұмыс 48 беттен тұрады. Оның ішінде 4 кесте,
Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың 2000-2003 жылдар аралығындағы
жұмыстарының ең маңызды статистикалық көрсеткіштерін енгіздім. Осы
статистикалық көрсеткіш бойынша 2002-2003 жылдардың салыстырмалы 4
диаграммасын кірістірдім.
Әр түрлі әдебиеттер пайдаландым. Орысша – қазақша сөздіктер
қолдандым. Қосымша 4 плакат жасадым.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6 бет.
I тарау. Нарықты экономикадағы кәсіпкерлік теориясы және
кәсіпорынның ұйымдық
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..8 бет.
1.1. Кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың
түрлері ... ... ... ... ... ... 13 бет.
1.2. Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның қызметі мен
мінез-
құлқы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21 бет.
1.3. Шаруашылық және коммерциялық есептер. Кәсіпорын табыстары
және оларды
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23 бет.
II тарау. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26 бет.
2.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің экономикалық ролі ... ... 31
бет.
2.2 Шағын кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары ... ... ... ... ...3 3
бет.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..35 бет.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз
мемлекет болғалы, елімізде әлеуметтік - экономикалық мәні аса жоғары
игі өзгерістерге қол жеткізілді. Елімізде экономиканы дамыту, осының
негізінде әлеуметтік – экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл
- ауқатын түбегейлі жақсарту міндеттері орындалуда.
Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға
бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жүзеге
асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған
Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсанда
теуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен үдеп кетті. Тәуелсіздік
жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық
уақиғалар: 1992 жылы қаңтарда бағаны ырықтандыру либерализациялау, 1993
жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993
жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада
ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау;
1994-1996 ж.ж. қатаң ақша - несие саясатын жүргізу; индикативті жоспарлар
жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі
стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы Жан -
жақты күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті
экономикалық тасқынды қамтамасыз етуді көздейді. Егер біз стратегиямызды
мүлтіксіз орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз Орталық Азияның нағыз
барысы бола аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке және барша
халықтың экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде –
дамушы елдер үшін үлгіге айналамыз - делінген Президенттің халыққа
Жолдауында.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы экономикалық жаңа қатынастардың
қалыптасуына, нарықтық қайта құруды одан ары тереңдетуге бағытталған
айтарлықтай шараларды жүзеге асыру жағдайында жұмыс істеуде.
Республикамызда кеңестік дәуірдегі мемлекеттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке
негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде
бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет
елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде.
Сонымен қатар жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен
ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік
кооперотивтер, шаруашылық серіктестіктері, шаруа қожалықтары құрылды.
Экономмиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басым
бағыты - шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға алынды.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік -
экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты
тұлға кәсіпкерлердің алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер
қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді
қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру
барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны - бұл кәсіпорын. Міне сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызымет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар
жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді
техникалар мен техналогияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі.
Кәсіпорындарда өндірісті және өнімді сатуға кететін шығындарды
мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол - сияқты бизнес – жоспарлар
әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі - менеджмент
іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін
кәсіпорынның экономикалық негізін терең білу қажет.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі аса зор.
Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті – оның
тиімді жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту, кәсіпкерлік
еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады. Бұл мәселені
шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін
заңнама - құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді
және оны экономикалық барша субьектілердің орындауын қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі,
мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік
қызметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару
органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты
жүргізудегі негізгі объективті буынға айналды. Мәселе мынада,
рыноктық сұранысты ескере отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана
қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс
орындарын ашу, еңбек ақыларын есептеу, т.б. жұмыстарды іске асырады.
I тарау. Нарықты экономикадағы кәсіпкерлік теориясы
және кәсіпорынның ұйымдық нысандары.
1.1 Кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың түрлері.
Нарықтық экономиканың субьектілері болып жекеленген меншік
иелері саналады. Меншік иесінің өз мүліктерін пайдалануға, йеленуге құқығы
бар. Меншіктің көптүрлі формалы болуы кәсіпорынның әртүрлі ұйымдық -
құқылық формасын құруға негіз болып табылады.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің
пайда алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай – ақ
мүліктік жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызмет.
Барлық шаруашылық қызметін емес, тек тәуекелмен, ынтамен,
іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілік және белсенді ізденумен
байланысты шаруашылық қызмет - кәсіпкерлік қызмет деп санауға
болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерлікте тұлға (субъект) және нысанын (объект) бөліп
қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары (субъектілері) жеке тұлғалар, әр түрлі
ассоциациалар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтер)
және мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары (объектілері) шаруашылық қызметтің кез
келген түрлері, коммерциалық делдалдық, кеңес беру қызметтері,
бағалы қағаздармен операциалар, сату, сатып алу жұмыстары бола
алады.
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол
еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бүған кезінде атақты
неміс экономисті Гарворд университетінің профессоры Иозеф Алиоз
Шумпетер (1883-1950жж.) мән берген. Оның айтқан мынадай сөзін эпиграф
етіп алуға болады: Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істемеу,
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар . Ол жайлы француз экономисті Жан
Батист Сэй (1767-1832 жж) былай деген: Кәсіпкер –адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам. Кәсіпкерлік терминін алғаш
рет ағылшын экономисті Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұл
ұғымға нарықтық тәуекелдік жағдайында табыс табу мақсатымен өндірісті
ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.
Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш.
Кәсіпкерлік – бұл адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бел
буады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара - пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады.
Кәсіпорын фирма кәсіпкерлік қызмет өндірістің звеносының негізі
болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма
ұғымын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір - бірінен өзара айырмашылығы
бар: фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен
өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін
процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда:
ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық
және құқықтық тұрғыдан дараланған.
Кәсіпкерлік қызметінің орны ең алдымен – кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер өндірістік қатынастарды ұйымдастырудың
негізгі буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар дара
шаруашылық субъектісі өзіне бекітіліп берілген мүліктерді пайдалана отырып
өнім өндіреді, түрлі жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет көрсетеді.
Кәсіпорын (фирма) қоғамдық өндірістің бастапқы, басты буыны
болып саналады. Тікелей кәсіпорындарда өнім шығарылып, жұмыстар атқарылады,
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және таза табыс алу мақсатындағы
игі қызметтер көрсетіледі. Кәсіпорын өз алдына шаруашылық етуші субьекті
болып табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынас жағдайында әрбір
кәсіпорын:
1. Нарықтық коньюнктураға сүйене отырып, өз алдына өз жұмысын
жоспарлайды және даму перспективаларын белгілейді. Жоспарларының негізін
тауар жұмыс, қызмет тұтынушылармен жасалған келісімдері құрайды.
2. Өз өнімдерін жұмыстары, қызметтерін және өндірістің
қалдықтарын өз бетінше немесе келісім негізінде белгіленген бағалар мен
тарифтер бойынша таратады, ал кейбір жағдайда заңнама бойынша бағаны реттеу
немесе белгілеуді мемлекет атқарады.
Кәсіпорын – қоғамдық өндірістің негізгі буыны. Кәсіпорындарда
тауарлар мен игі қызметтер өндіріледі, тасымалданады және нақтылы
тұтынушыларға сатылады. Әрбір өндіруші өз кәсіпорнында жасалған өнімдерді
сатуға ғана ұмтылып қоймайды, сонымен бірге таза табыс алуға да тырысады.
Кәсіпкерлік мәртебесі мемлекеттік тіркеу және реестрге кіргізілуі
арқылы беріледі. Реестр – фирмалардың атаулары, олардың жұмыс бағыттары,
жеке жауапкершіліктері бар серіктестіктер мүшелерінің фамилиялары, фирманың
жеке капиталы туралы мәлімет және басқадай деректер жазылған есеп жүргізу
кітабы.
Кәсіпорынды басқарушы субьекті мен меншік иесі арасындағы қатынас
жақтардың өзара міндеттемелерін, мүлікті пайдалану және қызметтің кейбір
түрлерін жүзеге асыру құқығын шектеуді, жақтардың қаржылық өзара
қатынастары мен материалдық жауапкершілігінің тәртібі мен жағдайларын,
шартты бұзудың негіздері мен жағдайларын белгілейтін шартпен келісіммен
реттеледі; кәсіпорын мүлік иесінің басқарушымен шарт жасасқаннан кейін,
шартта, кәсіпорын жарғысында және Қазақстан Республикасы заңнамасында
көзделген жағдайлардан өзге реттерде, кәсіпорын қызметіне араласуға құқығы
жоқ.
Кәсіпорынның банкіде есеп айырысатын өз есепшоты, мөрі болуы
мүмкін, сондай - ақ ол әр текті операциялар жасап, мәмлелер жүргізе алады.
Бұл жағдайда ол басқа кәсіпорын немесе мемлекет қаражаттары есебінен де
немесе өз бетінше де өмір сүре алады. Осыған байланысты кәсіпорын әртүрлі
дербестік алады. Бірінші жағдайда біз жедел шаруашылық жүргізудегі
дербестік туралы, ал екінші жағдайда кәсіпорынға тұрақты қаржылық жағдай
жасайтын оның экономикалық дербестігі, тиімді қызметі туралы айтып тұрмыз.
Экономикалық дербестігінің қалыптасу басы болып кәсіпорынның өз
алдына шаруашылықты - оперативті единица немесе заңды тұлға түріндегі
бөлінуі саналады.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды
тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады.
Заңды тұлға болып тіркелу үшін кәсіпорынның төмендегідей белгілері
болуы керек:
1. Ұйымдық тұтастығы. Бұл, нақтылап айтқанда, құрылтай құжаттарында
өзінің ішкі құрылым және басқару тәртібі бекітілген ұйымдасқан ұжым.
2. Жекеленген мүлік. Кәсіпорынның негізгі және айналым
қаражаттардан тұратын меншік мүліктері болады, ол өз алдына мүлік иеленіп,
оны есепке алады, пайдаланады, сатады, жарамсыз деп табады, мүлікке салық
төлейді.
3. Мүліктік жауапкершілік. Заңда көрсетілгендей кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
4. Азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу. Кәсіпорын, кәдімгі адам
секілді танитындай, басқа кәсіпорындардан айыра алатындай болуы керек. Сол
мақсаттар үшін кәсіпорынға ат атау береді, сол атпен ол мүліктік және
жеке мүліктік емес құқыққа ие болады және одан айырады, міндет алады,
сотта, төрелік сотта және аралық сотта талапкердің және жауапкердің рөлін
атқарады.
Кәсіпкерлік қызметінің негізгі факторлары:
1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан
зор табиғи байлық
2. Жұмыс күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың
тәжірибелік және интеллектуальды құрамы.
3. Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек
құралдары арқылы өнім өндіріледі, тиісті қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген, шаруашылық және басқа да
қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне қарай шектелген ақша
қаражаты.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік - тауарлар , қызыметтер, ақпараттар,
рухани құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Кәсіпкерліктің бұл түрінде
өндіріс функциясы негізгі болып табылады. Өндірістік кәсіпкерлікке
қатысты негізгі қызметтер: өнім өндіруге бағытталған жұмыстар мен қызмет
көрсетуді атқару; ақпараттарды өңдеу және жинау; рухани
құндылықтарды игеру; тұтынуға жататын басқада өткізілімдер.
Бұлардың негізгі қолдану өрістері:
- өндірістік кәсіпорын және мекемелер;
- коммерциялық сауда мекемелері;
- тауар - қор биржалары;
- банктер мен халықтар.
Коммерциялық кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтерді қайта сату
бойынша мәмілелер мен операциялар құрамына енеді және өнім өндірісімен
байланыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу жоғары бағаға сату
арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шегінде болса, алыпсатарлық
болып есептелмейді. Атқаратын жұмыстары:
- тауарларды көтере сатып алу және сату бағалары бойынша есеп
айырысулар:
- жарнама;
- коммерциялық құжаттарды дайындау;
- сатып алу және сату мәселелерін жүргізу.
Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары, сауда
мекемелері. Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен сауда жасаумен
бірге, келісім шарттар, яғни фьючерлік айырбас келісімдер жасалады.
Тауар биржасының айналымының көп бөлігі нақты тауарлар сату емес,
тауарды келісім шарт бойынша сату, болашақта тауарлармен тұтынушыларды
жабдықтау туралы шарттар жасаудан тұрады.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі аса зор. Нарықтық
экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті – оның тиімді
жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту, кәсіпкерлік
еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады. Бұл мәселені
шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін
заңнама - құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді
және оны экономикалық барша субьектілердің орындауын қамтамасыз етеді.
Қаржылық кәсіпкерлік - коммерциялық кәсіпкерліктің бір
түрі болып табылады, сату – сатып алудың объектісі ақша, валюта,
бағалы қағаздар болып табылады. Оларға қатысушылар:
- коммерциялық банктер;
- қор биржалары;
- кейбір кәсіпорындар мен ұйымдар;
- кәсіпкерлер және жеке тұлғалар.
Коммерциялық банкілер – бұл финанс - кредит мекемелері, негізінен
акционерлік типте болады. Олар кәсіпорындарға несие береді, ол үшін пайыз
ставкасымен берген несиесін қарайды.
Қор биржалары – бағалы қағаздар нарығы. Ол капиталдың қозғалысын
жеделдетеді және активтердің реалды құнын анықтайды.
Делдалдық кәсіпкерлік - бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың
басын қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін
кәсіпкер табыс алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі - кәсіпкер сақтандырған оқиға болған
кезде ғана қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы
кәсіпкерлігінің ерекше формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік
табысты құрайды.
Консультативтік кәсіпкерлік - бұл ой нарығының бір бөлігі. Онда
мынадай жұмыстар істеледі; финанстық, инвестициялық саясаттарды жасақтау,
белсенді маркетинг, тәуелсіз кеңестер. Нарыққа бағытталу туралы финанстық,
шаруашылық талдауды жасауға, басқару мәселелері жөнінде көмектер т.б.
көрсетіледі. Консультация кеңес беру әдістері:
1. Экспорттық консультация - мұнда маман өз бетімен диагноз қояды,
шешімдер жасақтайды және енгізуге ұсыныстар береді;
2. Процестік консультация – фирманың маманы клиентпен белсенді
түрде қарым - қатынаста болады, оның өз ойын айтуына ынталандырады,
клиентпен бірге талдау жасайды, сонан кейін ұсыныстар белгілейді.
3. Оқулық консультация - лекция оқу, семинар өткізу, оқу құралдарын
жасақтау т.б. Бұл кәсіпкерлік істердің қандай түріне болмасын, істі қалай
табысты жүргізуге кеңес береді. Казақстан Республикасында кәсіпкерліктің
бұл түрі үлкен өріс алып дамыған жоқ, бірақ оның болашағы зор.
Көріп отырғандай кәсіпкерліктің барлық түрі табыс табуға
бағытталған.
А.Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және
пайда алу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік ретінде
сипаттайды.
Кәсіпкер өз ісіне шын берілген адам және одан қанағат алуы парыз.
Ол әлеуметтік мәселелерге белсенді араласып, жағдай жасауы тиіс: денсаулық
сақтау, жұмыс орнын жасақтау, еңбек ақы мөлшерін қадағалау т.б.
Кәсіпкерлікті жасақтау және оны дамыту үшін кадрларды оқыту, білім
дәрежесін, мамандығын көтеруге көңіл бөлу, кәсіпкерлер даярлауды тұрақты
қадағалау.
Кәсіпорын ең алдымен кейбір жеке меншік түрінің
басымдылығына қарай – қоғамдық немесе жеке меншік болып екі типке бөлінеді.
Бірінші тип. Мемлекеттік кәсіпорын - мұнда негізгі құралдар
мемлекеттің меншігінде болады. Мемлекеттік органдардың қарамағында
болатын кәсіпорындарды қазыналық деп атайды. Олардың жиынтығы
экономикалық қоғамдық секторы болып саналады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік - тұрақты және капитал сыйымдылығы
жоғары, себебі: үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан
қамқорлығында болады.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар: біріншісі –
шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті
басқару құқығына негізделген. Мұнда шаруашылық есептің екі түрі
қолданылады. Таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық -
толық емес шаруашылық есеп. Мемлекеттік және
қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады.
Екінші тип. Серіктестіктерді, акционерлік қоғамдарды,
аралас кәсіпорындарды, кооперативтерді жеке йелену. Олар экономикалық жеке
меншік секторын құрайды.
Экономиканың жеке меншік секторындағы кәсіпорындар кәсіпорын йелері
біреу немесе бірнеше адам болып келулеріне, кәсіпорын жұмысы үшін
жауапкершіліктеріне, кәсіпорынның жалпы капиталына жеке капиталдарды қосу
тәсіліне байланысты бөлінеді.
Серіктестік – бұл пайда табу мақсатында екі не одан да көп
қатынасушылардың арасындағы кәсіпорын құру келісімі, сонымен қатар қатысушы
ретінде тек жекелеген тұлғалар ғана емес, ұйымдар да бола алады.
Серіктестік – жауапкершілігі шектеулі, сондай - ақ жауапкершілігі
шектелмеген болып құрылуы мүмкін.
Жауапкершілік шектеулі және шектеусіз болып келеді.
Шектеулі жауапкершілік – кәсіпорынға өз қаражатын қосқан адам
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзі қосқан қаражат мөлшерінде ғана
жауапкершілік көтереді дегенді білдіреді.
Жауапкершіліктері шектеулі серіктестіктерде, (оларды генералды
серіктестіктер деп те атайды), немесе бірнеше генералды серіктестіктер (ГС)
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша шектелмеген жауапкершіліктеріне ие
болады және кәсіпорынды басқаруды жүзеге асырады. Қалған шектеулі
серіктестердің (ШС) жауапкершіліктері салған капитал мөлшерімен шектеледі
және олар кәсіпорынды басқаруға қатыспайды. Кейде серіктестіктің
қатысушыларының құрамында жұмыстан тыс уақытта кәсіпорын жұмысына кеңес
беруші ретінде қатысатын заңды емес мүшелер де болуы мүмкін. Әдетте олардың
есімдері қоғам алдында кең жарияланбайды. Дегенмен де, арнайы құжаттарда
бұл мүшелердің жауапкершіліктері мен олардың алатын пайда мөлшері
көрсетіледі.
Бизнесті ұйымдастырудың бұл түрі толық және коммандиттік
серіктестік пен акционерлік қоғам арасындағы орынға ие. Артықшылықтары
ретінде капитал тарту мүмкіндігін, қатысушылардың жауапкершіліктері
шектеулі болуының есебінен тәуекелді азайту мүмкіндіктерін, жұрт алдында
есеп беру талабының және жарғылық қорға салымды көп кешіктіріп салу
құқығының жоқтығын, ал серітестіктің тіркелуі кезінде тиісті соманың тек
25% ғана жеткілікті болатындығын айтуға болады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – алдын - ала белгіленген
пайшылар үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің жеке
және заңды йегерлері қоғамның міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері
жоқ, олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана тәуекелділік жасай алады.
Шетелдік фирмаларда қазір біздің елімізде жиі кездесетін
Лимитед қысқаша Ltd шектеулі серіктестік деген ұғымды білдіреді.
Көпшілік жағдайда жауапкершілігі шектеулі қоғамда кампаньондар арасында
өзара берік байланыс қалыптасады. Бұл отбасылық кәсіпорындар ұйымдастыруға
өте қолайлы. Егер қоғамдастықтың бар мүлкі бір адамның билігінде болса,
онда бір адамның қоғамы болғаны.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай
келісім шарты жасалады, онда:
- кәсіпорынның аты;
- мекен - жайы;
- негізгі қызмет бағыттары;
- қызмет түрлері;
- капитал мөлшері;
- қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.
Айта кететін бір жайт – серіктестіктерді ұйымдастырушылардың ақша
қаражаттарынан басқа құнды материалдық заттар түрінде заттық үлестері,
мәселен, автокөлік, жылжымайтын мүліктер болуы да мүмкін.
Қоғамдастық мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет
өткізілетін жалпы жиналысында анықталады да, ал одан әрі ол тереңдетіліп,
дамып отырады.
Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар, атап
айтқанда:
- жылдық балансты бекітеді;
- кірісті белгілі бір мақсатты көздеп, орынды пайдаланады;
- шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқындайды;
- қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды көздейді, оған
әр түрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.
Қоғамдық жұмысын бақылауды бақылау комиссиясы, экономикасы дамыған
елдерде бақылау кеңесі іске асырады, оның мүшелерін жалпы жиналыста
тағайындайды.
Шектеусіз жауапкершілік - кәсіпорынға өз қаражатын қосқан
адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүліктерімен ортақ
жауапкершілікте болады дегенді білдіреді.
Айталық, екі адам ортақ кәсіпорынға 100 млн. теңгеден салды делік.
Сонда кәсіпорынның жалпы капиталы 200 млн. теңге құрайды. Егер кәсіпорын
несие берушілер алдындағы 300 млн. теңге көлеміндегі міндеттемелері бойынша
банкрот болса, онда жауапкершілігі шектеулі әрбір қос йегерлер қарыз
міндеттемелерін 100 млн. теңгеден, яғни өздері қосқан мөлшерде ғана жабады.
Ал шектеусіз жауапкершілік жағдайында екі ортақтас 300 млн. теңгелерімен
қоштасып қала береді. Егер біреуі 100 млн. теңге ғана төлей алса, онда
соры қайнаған кәсіпорынның екінші иегеріне 200 млн. теңге төлеуге тура
келеді.
Жауапкершілігі шектелмеген серіктестіктің жеке кәсіпкерліктен
негізгі айырмашылығы – бірден көп қатысушының болуы. Бұл серіктестіктердің
арасында келісім-шартқа отыру қажеттілігін білдіреді, ол жерде мыналар
көрсетіледі: серіктестіктің атауы, негізгі қызмет түрі, серіктестіктің
жұмыс істеуінің өміршеңдігі, әрбір серіктестіктің құқықтары мен міндеттері,
пайданы бөлістіру тәртібі, серіктестіктің ескі мүшелерін шығарып,
жаңаларын қабылдау жолдары. Барлық қалған жағдайларда жауапкершілігі
шектелмеген серіктестік жеке кәсіпкерлікпен бірдей дерлік. Демек барлық
серіктестердің кәсіпорынның берешектері мен міндеттемелері үшін
жауыпкершіліктері бірдей, ал пайда мен шығындар жеке - жеке әрбір
серіктестің салық салынатын кірістерінің құрамына қосылады. Бұдан басқа
серіктестер серіктестіктің кез келген қатысушысының берешектері мен
міндеттемелеріне жауап береді және кейде несие берушілер өз шығындарын
серіктестіктің барлық қатысушыларынан алатын жағдайлар да болады.
Келісім - шарт дайындау қажеттілігі мен осы мақсатта кеңес беруші
заңгерлер тартуды есептемегенде серіктестік құру да айтарлықтай оңай.
Серіктестікте сабақтастық деген нәрсе жоқ, яғни бір серіктестің кетуімен
немесе өлуімен серіктестік өз жұмысын тоқтатады. Әрбір серіктес
басқаларының келісім берулерімен өз меншігінің бір бөлігін үшінші біреуге
беруге құқығы бар. Бұған қоса серіктестің басқа тұлғалардан немесе
ұйымдардан өз атына несие алу құқығы бар.
Дербес отбасылық жекеменшік кәсіпорын азаматтардың өз
меншіктеріне негізделген. Оның иесі болып табыстың бәрін алатын және
шаруашылық қызметтің нәтижелеріне орай барша тәуекелді көтеретін бір отбасы
бір тұлға саналады.
Артықшылығы: таза табысты бөлісу жөнінен ың - шың жоқ, салық салу
жүйесі оңай, жеңілдіктер болуы мүмкін.
Кемшілігі: бастау капиталының мөлшері болымсыз, банктен несие алу,
ауқымды істі бастау қиын.
Толық серіктестік мүшелердің үлестік пай меншіктігіне
негізделген. Серіктестіктің барлық мүшелері шаруашылық қызметтің нәтижесі
бойынша өздерінің жеке мүліктеріменен толық жауапкершілікті көтереді.
Қаржылы жылдың қорытындысы бойынша серіктестік тапқан таза табыс
қатысушылар арасында олардың жарғылық капиталға қосқан үлесіне сәйкес
бөлінеді.
Толық серіктестік төмендегі негізгі екі белгісімен ерекшеленеді:
1. Кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің қызметтері
олардың өз қызметтері болып саналады, ал оның міндеттері бойынша кез -
келген қатысушы өзінің барлық мүлкімен жауап береді.
2. Серіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір
қатысушы серіктестіктің атынан мәміле жасаса, мүліктік жауапкершілік басқа
қатысушыға жүктеледі. Сондықтан толық серіктестік отбасылық кәсіпкерлік
ретінде дамып келеді. Егер толық серіктестікке оны ұйымдастырушылардың бәрі
жеке Адам ретінде кіретін болса, белгілі бір жауапкершілікті жағдайға
кезіккенде мәселен банкротқа ұшырағанда, өмірге қажетті күнделікті
заттарды қоспағанда, басқа да жеке мүліктерін, атап айтқанда: көлік,
саяжай, жиһаз, қылқалам туындысы, зергерлік бұйымдар, басқа да құнды
мүліктерді есепке алады.
Әдетте толық серіктестікті заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар
құрайды.
Артықшылығы: айтарлықтай қаражатты салыстырмалы қысқа
мерзім ішінде жинақтауға болады; қаражат салу бағытында жұмыла кірісіп кете
алады, экономиканың әртүрлі салаларына қаражат салуда әртүрлілікті қолдана
алады.
Кемшілігі: таза табысты бөлу кезінде серіктестікке қатысушылар
арасында қиындық туады; салық салуда жеңілдік жоқ.
Коммандитті серіктестік - үлестік меншікке негізделген.
Коммандитті серіктестік өзінің салымы мөлшерінде жауакершілік көтеретін,
салымшы мүшелерді коммандистер және міндеттеме бойынша толық ортақ жауап
беретін толық жолдастарды өзінің мүлкімен жауап беретін жауапты
серіктестіктерді қамтиды.
Салық тұрғысынан қарағанда Коммандитті серіктестік – жауапкершілігі
шектеулі қоғам. Мұндай құрылым жауапкершілігі шектеулі коммандитті
серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы – салық төлеу тұрғысынан
қарағанда, ол - серіктестік, ал азаматтық құқық тұрғысынан алсақ,
жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық. Әдетте олардың капиталы да көп
болмайды.
Біздің елімізде коммандиттік серіктестіктің аралас түрі әлі дами
қойған жоқ. Алайда белгілі бір жағдайда оған деген қажеттіліктің тууы
мүмкін. Мысалы, әлеуметтік - экономикалық маңызы бар бағдарламаны жекелеген
азаматтар береді, ал оған сенім білдіріп, мақұлдайтын кәсіпорындар да
кездеседі. Бірақ оны жүзеге асыруға қажетті қаражат екеуінде де болмауы
мүмкін. Осыған орай, серіктестіктің аралас түрі құрылады, жеке тұлға оған
шектеулі жауапкершілікпен алынса, ал кәсіпорын толық мүшелік құқымен
кіреді. Міне бұл жағдайда:
- біріншіден, кәсіпорындар банк несиесінің кепілі бола алады;
- екіншіден, кәсіпорынның бақылауымен оған жеке адам билік етеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне сәйкес 77-84 баптары,
сонымен қатар қосымша жауапкершілікті серіктестіктер құруға болады .
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – қатысушыларының жарғылық
қорға салған салымдарымен шектелетін жауапкершіліктері бар, ал ол сомалар
жеткіліксіз болған жағдайда салған салымдарына тең келетін өз иелігіндегі
мал - мүлкімен қосымша жауапты болатын шаруашылық серіктестік. Бұл
жауапкершіліктің көлемі қатысушылардың өздерімен өз бетінше жасалады да
жарғылық құжаттарда белгіленеді, бірақ ол олардың жарғылық қорға салған
салымдарының екі есесінен аз болмауға тиіс.
Ашық акционерлік қоғам – бұл акция шығарып және оны сату
арқылы көптеген қатысушылардың қаражаттарын біріктіру жолымен ақшалай
қаржысы құралған кәсіпорын. Акцияның иесі болып – мемлекет, кәсіпорын, ұйым
секілді заңды тұлғалармен бірге жеке азаматтар да бола алады.
Кәсіпорынның міндеттемелері мен шығыны жөнінен акционерлердің
кәсіпорынның қос иегері қаржылық - экономикалық жауапкершілігі олардың
қоғам капиталына салған ақша мөлшерімен шектелінеді.
Акционерлік қоғамның бағыты мен қызметінің өзгешелігі әртүрлі болуы
мүмкін, жалпы мақсаты – таза пайдаға кенелу болып табылады.
Ашық акционерлік қоғам – қатысушылары осы қоғамның басқа
мүшелерінің келісімінсіз өз акцияларын басқа тұлғаларға бере алатын және
сата алатын қоғам. Ол ашық түрде шығарылатын акцияларына жазылу өткізуге
және оларды еркін түрде сатуға құқылы. Ашық акционерлік қоғам мынадай өте
маңызды сипаттамаларға ие: қатысушылардың санына шектеудің қойылмауы, қоғам
құрамының өзгеруіне байланысты қоғамның қайта тіркелу қажеттілігінің
болмауы және міндетті түрде жұрт алдында есеп беруі.
Кәсіпорынның тиімділік дәрежесі бағаланып, бизнесті ұйымдастыру
түрі таңдалғаннан кейін, кәсіпорынның алдында тұратын айтарлықтай маңызды
үшінші мәселе – бұл фирманың тікелей құрылуы мен тіркелуі.
Жабық акционерлік қоғам – акцияларды тек оның
құрылтайшылары арасында немесе алдын - ала белгіленген адамдар арасында
ғана бөледі.
Жарғылық қоры акциялардың номиналды құнына тең келетін акциялардың
белгілі санына бөлінген және тек құрылтайшылар арасында немесе алдын ала
анықталған тұлғалар шеңберінде бөлістірілетін шаруашылық серіктестіктер
жабық акционерлік қоғам деп аталады. Ол шығарылатын акцияларды ашық түрде
сата алмайды немесе былайша айтқанда, шектеусіз тұлғалардың сатып алулары
үшін ұсыныс жасау құқығы жоқ.
Кәсіпорындардың басқа да формалары бар. Мысалы, кіші бизнестің
құрамына кіретін – франчайзинг (жеңілдікті) және венчурлық тәуекелшіл
кәсіпкерлік жүйелері бар.
Франчайзинг - ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалануға құқық
алу үшін және белгілі бір сферада, белгілі бір территорияда өз
қызметін жасауға рұқсат алу үшін келісім шарт жасайтын ұсақ жеке
фирмалар жүйесі. Олардың бағаны төмендету, тауарды жеткізуге, құрал-
жабдықты сатып алуға, кредит алуға көмек түрлерінде жеңілдіктері
бар.
Ұсақ фирмалар ірі компаниялар өнімдерінің бөлшек сатыушылары
болып қалыптасады. Бұндай келісімдер екі жаққа да пайдалы: ұсақ
фирмалар ірі корпорациялардан сауда запасын, кредит алады және
олардың қамқорлығына енеді, ал корпорациялар өз өнімдерін өткізуге
шығын жұмсамайды, сондай-ақ өз қамқорлығындардан ұдайы төлем алып
отырады.
Венчурлық фирма - ғылыми зерттеулерді жасаумен шұғылданатын
коммерциялық ұйымдар. Венчурлық кәсіпорындар жаңалықтармен бизнес
жасайды. Ол экономиканың ғылымды көп қажет ететін салаларында ғылыми
зерттеу, инженерлік талдау, маңызды жаңалық жасау және оны өндіріске ендіру
жөнінен мамандырылған шағын кәсіпорын. Венчурлық кәсіпкерліктің отаны АҚШ
болып табылады және ол екінші дүниежүзілік соғыстан соң кең дамыды.
Бүгінгі күні венчурлық фирмалар Қазақстанда да құрылып қызмет ете
бастады.
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай :
1. коммерциялық;
2. коммерциялық емес болып бөлінеді.
Коммерциялық фирмалар Шаруашылық серіктестіктер, Өндіріс
кооперативтер, мемлекеттік және жергілікті унитарлық кәсіпорындар
формасында құрыла алады. Шарушылық серіктестіктер өз кезегінде толық
серіктестік, сенім серіктестік (командиттік), жауапкершілігі шектелген
серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам
(ашық және жабық), еншілес және тәуелді қоғамдар түрінде қызмет етеді.
Коммерциялық емес фирмалар тұтыну кооперативі, қоғамдық немесе діни
ұйым, қайырылымдылық қор фирмаларында құрылады.
Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорыннан
айырмашылығы – пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерцияға қатысушылар арасында бөлінеді.
Бюджеттік кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ
ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік - әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министрліктерге, ведомстволарға немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет
есебінен өтеледі, пайдадан салық төлеуге де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы
көздерін пайдаланбайды. Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар
тағайындайды, мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекеттік қызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер
принципінде біріккен қоғам, адамдар тобы: капиталистер кеңінен қолданатын
акционерлік қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорацялар монополиялық
бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоцациялар – шаруашылық есеп, өзін - өзі қаржыландыру және өзін -
өзі басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің біріңғай
экономикалық, әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоцияцияға кіретін кәсіпорындар шаруашылық дербестігін, заңды
тұлға құқығын сақтайды, иеншік нысанын өзгертпейді, өз қызметін
кәсіпорындар (бірлестіктер) туралы заңының ережелеріне сәйкес жүргізеді.
Ассоцияция құрамына мемлекетік, жалгерлік, бірлескен, акционерлік қоғам,
сондай - ақ қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындары өз құрылтайшыларымен
келіспеспей - ақ кіре берулеріне құқылы. Ассоциациялар өндірістік
шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметін ел аумағында, тіпті шетелдерде
де халық шаруашылығының кез -келген салаларында жүзеге асыруларына болады.
Түрлі өндірістік, шаруашылық, басқару жұмыстарын бір орталықтан жүзеге
асыру мақсатында бұл міндеттер ассоцияцияға қатысушының біреуіне немесе
бірнешеуіне жүктеледі. Ассоцияцияға қатысушылар бірлескен қызметтен түскен
пайдадан (кіріскен) өз үлестерін алуға құқылы.
Ассоцияциялардың негізгі түрлері мыналар:
- концерн:
- салааралық:
- мемлекеттік бірлестік:
- шаруашылық ассоцияциясы:
- консорциум:
1. Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу
үлесі, патенттік - лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорындарда акционерлік қоғам немесе басқадай сауда
серіктестіктері түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарының бірі,
қарыздарды бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі
коммерциялық поерациялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге
асыру, белгілі бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында бірнеше
банк немесе өнеркәсіп субьектілері арасында жасалып, қабылданатын уақытша
келісім.
Холдинг – басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған бірлестік,
ассоцияция. Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жіктеледі:
- сату шарттарын қадағалау жөніндегі ассоцияция;
- баға белгілеу жөніндегі ассоцияция;
- өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату
мақсатында құрылған ассоцияция;
- бизнестің белгілі бір саласында нақты үлесті айқындауды
көздейтін ассоцияция.
Синдикат - өндірушілердің өнімді біртұтас сауда кеңсесі арқылы
бірігіп сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық пайда алу
мақсатымен монополиялық бірігу нысаны. Синдикатқа қатысушылар
коммерциялық дербестігін сақтамаса да, өндірістік дербестігін
жоғалтпайды.
Трест – кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін
кәсіпорындардың өндірістік коммерциалық және заңдық дербестігін
жойып, бірыңғай басқару жүйесіне бағынуымен ерекшкленеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық
қызметінің еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы, Жеке кәсіпкерлік
қорғау мен қолдау туралы республика заңдарында кәсіпорын кезкелген меншік
түрінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
1.2.Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның
қызыметі мен мінез құлқы.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық
құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер
жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналысатын қызметі шеңбері кәдімгідей
ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс - әрекеті тек
қана өндірістік қызметпен тұйықталды. Кәсіпорын өзінің экономикалық және
әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизімі арқылы
жүзеге асырады. Аралас әрі әлеуметтік - бағытталғаң нарықтық экономика
жағдайында мемлекет кәсіпорынға иелік құқыұ бере отырып, оның өз мүлкін,
өндірген өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын
шығындары арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтанда барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ
экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті.
Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
- өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін
қажетті тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты;
- алынған табысты бөлу мен қолдану қызметі, мұнда өндіріс іс-
әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды әлеуметтік
дамытуға жұмсалады;
- жаңа жағдайда кәсіпорын өндірілген өнімді өткеру қызметімен
айналысуға мәжбүр, мұнда ол нарықтық коньюктурамен, бәсекелестік орта
жағдайымен, сұраным төлем қабілеттілігімен және нарықтық ортаның
басқада факторларымен есептесуі керек;
- жаңа жағдайда кәсіпорын иығына мемлекеттік экономикадағы
кәсіпорында кездеспеген – кәсіпкерлік қызмет жүктеледі. Осы қызмет
бұрындары және қазіргі кезде де дәстүрлі түрде шағын бизнеспен
байланыстырылады. Қазіргі нарықтық жағдай кәсіпкерлік жайлы ескі
көзқарасты барынша жоюда.
Экономикалық әдебиеттерде бизнес саласындағы кәсіпкер жетістігін,
олардың бизнес жүргізу мүмкіндігін ашу қабілеттігі және оны қолдану
шеберлігімен байланыстырылады. Жалпы кәсіпорын кәсіпкер ретінде мынаны
шешу қажет:
- нарықтық тұтыныстардың құрылымын дұрыс бағалау керек және
олардың ішінен қанағаттандырылатындардың қайсысы көп эффект беретіндігін
анықтау;
- өзінің меншікті табысын қалай максимализацияласа, сатып
алушылардың пайдалылығын да солай арттыру керек. Ол үшін оған ынталандыру
қажет.
Сондай - ақ осыдан туындайтын нарықтық экономиканың жаңа жағдайында
кәсіпорынға басқа бірнеше қызметтерді жүзеге асыруға тура келеді;
- нарықтық ортаның жағдайында кәсіпорынның бәсекелестік
қабілеттілігін қолдау;
- менеджемент жүйесін қолдана отырып, ішкі ортаны басқару қызметі;
- қазіргі маркетинг жүйені қолданып, сыртқы нарықтық ортаны
басқару қызметі.
Осы аталған үш қызметті кәсіпорынның атқаруы оған өзінің нарықтық
ортадағы мінез – құлқұының сипатын анықтауға көмектеседі.
Нарықтық экономикада кәсіпорынның қызмет жасауы үнемі
айқынсыздықпен және тәуекелмен байланысты. Сондықтанда кәсіпорын жайлы
мінез - құлық теорияларынан ерекше мәнге ие теориялар - ол нарықтық тәуекел
жағдайындағы кәсіпорынның мінез - құлқын қарастыратындары болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметте тәуекелсіз нәтижеге жету мүмкін емес. Егер
басшы тәуекелге бой ұрмаса, онда ол түбінде банкрот болады. Менеджемент,
егер кәсіпкер тәуекелдік шешімнен қашқақтайтын болса, онда оны ұйым үшін
қауіпті әрі тоқырауға алып барады деп есептеген.
Тәуекелдің әр түрлі анықтамалары бар. Бір жағдайда ол келешекпен
салыстырғанда анықталмағандық ретінде түсіндірілсе, екіншісінде - оның
дефинициялануы мүмкін болатын салдарды қосып алады, үшіншіде - өзінше
тәуекелді жүзеге асырушы жаңалық ретінде түсіндіріледі. Өте дәлелденген
және ыңғайлы деп мына анықтаманы айтуға болады: тәуекелдік – қоғамдық
пайдалы нәтижеге мақсаттылықпен жету үшін құқылы қауіптілікті жасау,
себебі кәдімгі және тәуекелсіздік құралдарымен қол жеткізу мүмкін емес.
Тәуеклді әртүрлі белгісіне қарай классификациялауға болады:
өндірістік, коммерциялық, қаржылық, пайыздық, несиелік.
Өндірістік тәуекел кез - келген өндірістік қызмет түрін жүзеге
асырумен байланысты түсіндіріледі. Өндірістік тәуекелдің басты себептері –
межеленген өндіріс және өткеру көлемін мүмкіндігінше төмендету,
материалдық яғни басқа да шығындардың өсуі, көтеріңкі төлем мен салықтарды
және т.б. төлеу.
Коммерциялық тәуекел - кәсіпкерлерге бекітілген тауар мен қызмет
көрсету процесін өткергенде туындайды. Қазіргі уақытта коммерциялық
тәуекелдің кең тараған түріне, тауардың сатып алу көлемінің ойламаған
жерден төмендеуін, айналым процесіндегі тауардың жоғалуын, айналымдағы
шығынның көтерілуін, өткерілу көлемінің төмендеуін және т.б. жатқызуға
болады.
Кәсіпкерліктегі қаржылық тәуекел заем қорларының барлық
кәсіпорындағы қаржы қорларына қатынасымен байланысты болады.
Пайыздық тәуекел – пайыз нормасының өсуіне қарай, бағалы
қағаздарға бағаның төмендеу мүмкінділігімен байланыстырылады.
Несие тәуекелінің пайда болуы заемщиктің қарызды төлемендігімен
түсіндіріледі.
1.3. Шаруашылық және коммерциялық есептер. Кәсіпорын
табыстары және оларды бөлу.
Нарықтық экономиканың аралас әлеуметтік – бағытталған екі секторлық
ортасы - өзіне мемлекеттік әрі мемлекеттік емес кәсіпорындарды ендіріп,
кәсіпорынның (фирма) шаруашылық қызметінің екі түрін қолға алады:
шаруашылық және коммерциялық есеп.
Шаруашылық есептің принциптері.
Біріншіден, шаруашылық есептің бөлінбейтін бөлшегіне
шаруашылықтың өз бетінше жұмыс жасауы жатады. Қазақстан Республикасы
Президенттің Мемлекеттік кәсіпорын жайлы Жарлығына сай, мемлекеттік
кәсіпорынға шаруашылығын өз бетінше жүргізуге құқық берілген.
Екіншіден, кәсіпорын өзін - өзі сақтау принципін жүзеге асырады.
Үшіншіден, қазіргі кезде мемлекет меншігіндегі кәсіпорын өзін -өзі
қаржыландыру принципін жүзеге асыруы қажет. Бұл мемлекеттік кәсіпорын
ұжымының басты міндеті болып саналады. Нарықтық жағдай ресурстардың
төлемділігін байқатады. Ендігі жерде ұжым өзі тұтынатын нәрсенің барлығына
да төлеу қажет. Тек материал, энергия және ірі жабдықтарға ғана емес, енді
кәсіпорын бұрындары тегін немесе азғана төлем төлеген нәрсеге де: жұмыс
күшіне, жер, су, пайдалы қазбалар және басқа да табиғи ресурстарға төлейтін
болды.
Төртіншіден, өндірістегі оңды нәтижелер үшін мемлекеттік
марапаттауды күтпей - ақ (бұрын мұны мемлекет атқарған) өзін - өзі
марапаттау принципіне көшуде. Бұл толық шаруашылық есептің коммерциялық
жақындасуына алып келеді.
Жедел басқару құқығы арқасында құрылатын қазыналық кәсіпорындар
(мемлекеттіктің бір түрі) толық емес шаруашылық есепте болады, сөйтіп тек
өзі өндірген өнімді ғана өз бетінше өндіруіне рұқсат етіледі, қалғанын
мемлекет анықтайды.
Қазақстан экономикасының әкімшілдік - әміршілдік модельден нарықтық
қатынасқа көшуіне шаруашылық есеп сауалын қарастыруға жаңаша көзқарасты
талап етті. Мұндай көзқарасты қысқаша ғана былай тұжырымдауға болады:
әртүрлі меншіктегі кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметі шаруашылық есептің
коммерциялық есепке ауысуын талап етеді. Егер шаруашылық есептегі
кәсіпорынның алдында негізінен өндірістік - өткізу міндеті тұрса,
коммерциялық есеп жағдайында кәсіпорын алдындағы міндет – тек өндірістік
өткізу ғана емес, сонымен қатар қаржылық сатып - алу және маркетинктік
қызмет көрсету болып табылады.
Коммерциялыық есеп жағдайында кәсіпорын қызметінің құрылымы
түбегейлі түрде өзгереді, себебі тұтынушымен қатаң тапсырыс байланысының
үзілуінен өзінің тауар өткізу кепілдігі болмайды және олардың басқа
өндірушілер тауарына бағыт бұруы мүмкін. Демек кәсіпорын өзінің қызметін
жаңа факторды ескере отырып жоспарлауы қажет, ол бүгінгі талаппен айтар
болсақ – нарықтық тәуекел болып табылады. Коммерциялық есеп кәсіпорын
қызметінің жоспарлау мағынасын жаңалай түседі. Бұл процесс коммерциялық
есеп жағдайында бір ғана өндірістік бағытты қамтып алмай, сондай – ақ оның
негізінен төрт аспектісін: өткізу, қаржы, өндіріс және сатып алуды да
қамтиды.
Батыстың экономикалық теория мектептерінде кәсіпорын табыстарын
талдағанда мынандай экономикалық категориялар қолданылады:
- жалпы ( жиынтық) табыс, өзінің өнімін өткеруден алынған;
- орташа табыс, өткерілген өнім бірлігіне есептелінген;
- шектелген табыс, қосымша өнімді сату арқылы жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Кәсіпкерлік нарықтық экономика
дамуының негізі ретінде.
Бұл курстық жұмыста мынадай мәселелер қамтылды: нарықтық
экономикадағы кәсіпкерлік теориясы және кәсіпорынның ұйымдағы нысандары,
кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың түрлері, нарықтық тәуекел
жағдайындағы кәсіпорынның қызметі мен мінез – құлқы, кәсіпорындағы
шаруашылық және коммерциялық есептер, кәсіпорын табыстары және оларды бөлу.
Қазақстанда шағын бизнестің дамуы, шағын кәсіпкерліктің ролі, шағын
кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары.
Курстық жұмыс 48 беттен тұрады. Оның ішінде 4 кесте,
Қазақстандағы шағын кәсіпорындардың 2000-2003 жылдар аралығындағы
жұмыстарының ең маңызды статистикалық көрсеткіштерін енгіздім. Осы
статистикалық көрсеткіш бойынша 2002-2003 жылдардың салыстырмалы 4
диаграммасын кірістірдім.
Әр түрлі әдебиеттер пайдаландым. Орысша – қазақша сөздіктер
қолдандым. Қосымша 4 плакат жасадым.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6 бет.
I тарау. Нарықты экономикадағы кәсіпкерлік теориясы және
кәсіпорынның ұйымдық
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..8 бет.
1.1. Кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың
түрлері ... ... ... ... ... ... 13 бет.
1.2. Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның қызметі мен
мінез-
құлқы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21 бет.
1.3. Шаруашылық және коммерциялық есептер. Кәсіпорын табыстары
және оларды
бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23 бет.
II тарау. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26 бет.
2.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің экономикалық ролі ... ... 31
бет.
2.2 Шағын кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары ... ... ... ... ...3 3
бет.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..35 бет.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз
мемлекет болғалы, елімізде әлеуметтік - экономикалық мәні аса жоғары
игі өзгерістерге қол жеткізілді. Елімізде экономиканы дамыту, осының
негізінде әлеуметтік – экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл
- ауқатын түбегейлі жақсарту міндеттері орындалуда.
Қазақстан қазір ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға
бағытталған құрылымдық реформаның жаппай қамтитын бағдарламасын жүзеге
асыруда. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған
Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсанда
теуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен үдеп кетті. Тәуелсіздік
жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық
уақиғалар: 1992 жылы қаңтарда бағаны ырықтандыру либерализациялау, 1993
жылы қаңтарда қабылданған Конституцияда және 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993
жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада
ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 ж.ж. дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау;
1994-1996 ж.ж. қатаң ақша - несие саясатын жүргізу; индикативті жоспарлар
жасау, 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі
стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы Жан -
жақты күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті
экономикалық тасқынды қамтамасыз етуді көздейді. Егер біз стратегиямызды
мүлтіксіз орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз Орталық Азияның нағыз
барысы бола аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке және барша
халықтың экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде –
дамушы елдер үшін үлгіге айналамыз - делінген Президенттің халыққа
Жолдауында.
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы экономикалық жаңа қатынастардың
қалыптасуына, нарықтық қайта құруды одан ары тереңдетуге бағытталған
айтарлықтай шараларды жүзеге асыру жағдайында жұмыс істеуде.
Республикамызда кеңестік дәуірдегі мемлекеттік кәсіпорындар,
зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке
негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде
бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет
елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде.
Сонымен қатар жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен
ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік
кооперотивтер, шаруашылық серіктестіктері, шаруа қожалықтары құрылды.
Экономмиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басым
бағыты - шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға алынды.
Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік -
экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты
тұлға кәсіпкерлердің алатын орны ерекше. Отандық кәсіпкер
қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді
қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру
барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны - бұл кәсіпорын. Міне сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызымет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорында ең білікті кадрлар
жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді
техникалар мен техналогияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі.
Кәсіпорындарда өндірісті және өнімді сатуға кететін шығындарды
мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол - сияқты бизнес – жоспарлар
әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі - менеджмент
іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін
кәсіпорынның экономикалық негізін терең білу қажет.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі аса зор.
Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті – оның
тиімді жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту, кәсіпкерлік
еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады. Бұл мәселені
шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін
заңнама - құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді
және оны экономикалық барша субьектілердің орындауын қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде кәсіпорынның мәртебесі, оны құрудың тәртібі,
мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік
қызметтер, кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін - өзі басқару
органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеледі.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты
жүргізудегі негізгі объективті буынға айналды. Мәселе мынада,
рыноктық сұранысты ескере отырып, кәсіпорын тек өнім өндіріп қана
қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс
орындарын ашу, еңбек ақыларын есептеу, т.б. жұмыстарды іске асырады.
I тарау. Нарықты экономикадағы кәсіпкерлік теориясы
және кәсіпорынның ұйымдық нысандары.
1.1 Кәсіпорын типтері және кәсіпорындардың түрлері.
Нарықтық экономиканың субьектілері болып жекеленген меншік
иелері саналады. Меншік иесінің өз мүліктерін пайдалануға, йеленуге құқығы
бар. Меншіктің көптүрлі формалы болуы кәсіпорынның әртүрлі ұйымдық -
құқылық формасын құруға негіз болып табылады.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің
пайда алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай – ақ
мүліктік жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызмет.
Барлық шаруашылық қызметін емес, тек тәуекелмен, ынтамен,
іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілік және белсенді ізденумен
байланысты шаруашылық қызмет - кәсіпкерлік қызмет деп санауға
болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерлікте тұлға (субъект) және нысанын (объект) бөліп
қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары (субъектілері) жеке тұлғалар, әр түрлі
ассоциациалар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтер)
және мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары (объектілері) шаруашылық қызметтің кез
келген түрлері, коммерциалық делдалдық, кеңес беру қызметтері,
бағалы қағаздармен операциалар, сату, сатып алу жұмыстары бола
алады.
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол
еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бүған кезінде атақты
неміс экономисті Гарворд университетінің профессоры Иозеф Алиоз
Шумпетер (1883-1950жж.) мән берген. Оның айтқан мынадай сөзін эпиграф
етіп алуға болады: Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істемеу,
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар . Ол жайлы француз экономисті Жан
Батист Сэй (1767-1832 жж) былай деген: Кәсіпкер –адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам. Кәсіпкерлік терминін алғаш
рет ағылшын экономисті Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұл
ұғымға нарықтық тәуекелдік жағдайында табыс табу мақсатымен өндірісті
ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.
Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш.
Кәсіпкерлік – бұл адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бел
буады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара - пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады.
Кәсіпорын фирма кәсіпкерлік қызмет өндірістің звеносының негізі
болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма
ұғымын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір - бірінен өзара айырмашылығы
бар: фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен
өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін
процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында
кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда:
ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық
және құқықтық тұрғыдан дараланған.
Кәсіпкерлік қызметінің орны ең алдымен – кәсіпорын. Экономикалық
категория ретінде ол өндіргіш күштер өндірістік қатынастарды ұйымдастырудың
негізгі буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар дара
шаруашылық субъектісі өзіне бекітіліп берілген мүліктерді пайдалана отырып
өнім өндіреді, түрлі жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет көрсетеді.
Кәсіпорын (фирма) қоғамдық өндірістің бастапқы, басты буыны
болып саналады. Тікелей кәсіпорындарда өнім шығарылып, жұмыстар атқарылады,
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және таза табыс алу мақсатындағы
игі қызметтер көрсетіледі. Кәсіпорын өз алдына шаруашылық етуші субьекті
болып табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынас жағдайында әрбір
кәсіпорын:
1. Нарықтық коньюнктураға сүйене отырып, өз алдына өз жұмысын
жоспарлайды және даму перспективаларын белгілейді. Жоспарларының негізін
тауар жұмыс, қызмет тұтынушылармен жасалған келісімдері құрайды.
2. Өз өнімдерін жұмыстары, қызметтерін және өндірістің
қалдықтарын өз бетінше немесе келісім негізінде белгіленген бағалар мен
тарифтер бойынша таратады, ал кейбір жағдайда заңнама бойынша бағаны реттеу
немесе белгілеуді мемлекет атқарады.
Кәсіпорын – қоғамдық өндірістің негізгі буыны. Кәсіпорындарда
тауарлар мен игі қызметтер өндіріледі, тасымалданады және нақтылы
тұтынушыларға сатылады. Әрбір өндіруші өз кәсіпорнында жасалған өнімдерді
сатуға ғана ұмтылып қоймайды, сонымен бірге таза табыс алуға да тырысады.
Кәсіпкерлік мәртебесі мемлекеттік тіркеу және реестрге кіргізілуі
арқылы беріледі. Реестр – фирмалардың атаулары, олардың жұмыс бағыттары,
жеке жауапкершіліктері бар серіктестіктер мүшелерінің фамилиялары, фирманың
жеке капиталы туралы мәлімет және басқадай деректер жазылған есеп жүргізу
кітабы.
Кәсіпорынды басқарушы субьекті мен меншік иесі арасындағы қатынас
жақтардың өзара міндеттемелерін, мүлікті пайдалану және қызметтің кейбір
түрлерін жүзеге асыру құқығын шектеуді, жақтардың қаржылық өзара
қатынастары мен материалдық жауапкершілігінің тәртібі мен жағдайларын,
шартты бұзудың негіздері мен жағдайларын белгілейтін шартпен келісіммен
реттеледі; кәсіпорын мүлік иесінің басқарушымен шарт жасасқаннан кейін,
шартта, кәсіпорын жарғысында және Қазақстан Республикасы заңнамасында
көзделген жағдайлардан өзге реттерде, кәсіпорын қызметіне араласуға құқығы
жоқ.
Кәсіпорынның банкіде есеп айырысатын өз есепшоты, мөрі болуы
мүмкін, сондай - ақ ол әр текті операциялар жасап, мәмлелер жүргізе алады.
Бұл жағдайда ол басқа кәсіпорын немесе мемлекет қаражаттары есебінен де
немесе өз бетінше де өмір сүре алады. Осыған байланысты кәсіпорын әртүрлі
дербестік алады. Бірінші жағдайда біз жедел шаруашылық жүргізудегі
дербестік туралы, ал екінші жағдайда кәсіпорынға тұрақты қаржылық жағдай
жасайтын оның экономикалық дербестігі, тиімді қызметі туралы айтып тұрмыз.
Экономикалық дербестігінің қалыптасу басы болып кәсіпорынның өз
алдына шаруашылықты - оперативті единица немесе заңды тұлға түріндегі
бөлінуі саналады.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды
тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады.
Заңды тұлға болып тіркелу үшін кәсіпорынның төмендегідей белгілері
болуы керек:
1. Ұйымдық тұтастығы. Бұл, нақтылап айтқанда, құрылтай құжаттарында
өзінің ішкі құрылым және басқару тәртібі бекітілген ұйымдасқан ұжым.
2. Жекеленген мүлік. Кәсіпорынның негізгі және айналым
қаражаттардан тұратын меншік мүліктері болады, ол өз алдына мүлік иеленіп,
оны есепке алады, пайдаланады, сатады, жарамсыз деп табады, мүлікке салық
төлейді.
3. Мүліктік жауапкершілік. Заңда көрсетілгендей кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.
4. Азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу. Кәсіпорын, кәдімгі адам
секілді танитындай, басқа кәсіпорындардан айыра алатындай болуы керек. Сол
мақсаттар үшін кәсіпорынға ат атау береді, сол атпен ол мүліктік және
жеке мүліктік емес құқыққа ие болады және одан айырады, міндет алады,
сотта, төрелік сотта және аралық сотта талапкердің және жауапкердің рөлін
атқарады.
Кәсіпкерлік қызметінің негізгі факторлары:
1. Жер. Бұл белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан
зор табиғи байлық
2. Жұмыс күші – ой және дене еңбегі, еңбекке қатысушылардың
тәжірибелік және интеллектуальды құрамы.
3. Еңбек заты және еңбек құралдары. Еңбек заты және еңбек
құралдары арқылы өнім өндіріледі, тиісті қызмет көрсетіледі.
4. Кәсіпкерлік – меншікке негізделген, шаруашылық және басқа да
қызмет.
5. Капитал – тұтыну заттарының көлеміне қарай шектелген ақша
қаражаты.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік - тауарлар , қызыметтер, ақпараттар,
рухани құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Кәсіпкерліктің бұл түрінде
өндіріс функциясы негізгі болып табылады. Өндірістік кәсіпкерлікке
қатысты негізгі қызметтер: өнім өндіруге бағытталған жұмыстар мен қызмет
көрсетуді атқару; ақпараттарды өңдеу және жинау; рухани
құндылықтарды игеру; тұтынуға жататын басқада өткізілімдер.
Бұлардың негізгі қолдану өрістері:
- өндірістік кәсіпорын және мекемелер;
- коммерциялық сауда мекемелері;
- тауар - қор биржалары;
- банктер мен халықтар.
Коммерциялық кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтерді қайта сату
бойынша мәмілелер мен операциялар құрамына енеді және өнім өндірісімен
байланыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу жоғары бағаға сату
арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шегінде болса, алыпсатарлық
болып есептелмейді. Атқаратын жұмыстары:
- тауарларды көтере сатып алу және сату бағалары бойынша есеп
айырысулар:
- жарнама;
- коммерциялық құжаттарды дайындау;
- сатып алу және сату мәселелерін жүргізу.
Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары, сауда
мекемелері. Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен сауда жасаумен
бірге, келісім шарттар, яғни фьючерлік айырбас келісімдер жасалады.
Тауар биржасының айналымының көп бөлігі нақты тауарлар сату емес,
тауарды келісім шарт бойынша сату, болашақта тауарлармен тұтынушыларды
жабдықтау туралы шарттар жасаудан тұрады.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі аса зор. Нарықтық
экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті – оның тиімді
жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдайлар тудыру және дамыту, кәсіпкерлік
еркіндігі мен адал бәсекелестік ұйымдастыру болып табылады. Бұл мәселені
шешудегі ең алғашқы адым көптүрлі экономикалық процестерді реттейтін
заңнама - құқықтық және нормативті база жасау болуы қажет.
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді
және оны экономикалық барша субьектілердің орындауын қамтамасыз етеді.
Қаржылық кәсіпкерлік - коммерциялық кәсіпкерліктің бір
түрі болып табылады, сату – сатып алудың объектісі ақша, валюта,
бағалы қағаздар болып табылады. Оларға қатысушылар:
- коммерциялық банктер;
- қор биржалары;
- кейбір кәсіпорындар мен ұйымдар;
- кәсіпкерлер және жеке тұлғалар.
Коммерциялық банкілер – бұл финанс - кредит мекемелері, негізінен
акционерлік типте болады. Олар кәсіпорындарға несие береді, ол үшін пайыз
ставкасымен берген несиесін қарайды.
Қор биржалары – бағалы қағаздар нарығы. Ол капиталдың қозғалысын
жеделдетеді және активтердің реалды құнын анықтайды.
Делдалдық кәсіпкерлік - бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың
басын қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін
кәсіпкер табыс алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі - кәсіпкер сақтандырған оқиға болған
кезде ғана қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы
кәсіпкерлігінің ерекше формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік
табысты құрайды.
Консультативтік кәсіпкерлік - бұл ой нарығының бір бөлігі. Онда
мынадай жұмыстар істеледі; финанстық, инвестициялық саясаттарды жасақтау,
белсенді маркетинг, тәуелсіз кеңестер. Нарыққа бағытталу туралы финанстық,
шаруашылық талдауды жасауға, басқару мәселелері жөнінде көмектер т.б.
көрсетіледі. Консультация кеңес беру әдістері:
1. Экспорттық консультация - мұнда маман өз бетімен диагноз қояды,
шешімдер жасақтайды және енгізуге ұсыныстар береді;
2. Процестік консультация – фирманың маманы клиентпен белсенді
түрде қарым - қатынаста болады, оның өз ойын айтуына ынталандырады,
клиентпен бірге талдау жасайды, сонан кейін ұсыныстар белгілейді.
3. Оқулық консультация - лекция оқу, семинар өткізу, оқу құралдарын
жасақтау т.б. Бұл кәсіпкерлік істердің қандай түріне болмасын, істі қалай
табысты жүргізуге кеңес береді. Казақстан Республикасында кәсіпкерліктің
бұл түрі үлкен өріс алып дамыған жоқ, бірақ оның болашағы зор.
Көріп отырғандай кәсіпкерліктің барлық түрі табыс табуға
бағытталған.
А.Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және
пайда алу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік ретінде
сипаттайды.
Кәсіпкер өз ісіне шын берілген адам және одан қанағат алуы парыз.
Ол әлеуметтік мәселелерге белсенді араласып, жағдай жасауы тиіс: денсаулық
сақтау, жұмыс орнын жасақтау, еңбек ақы мөлшерін қадағалау т.б.
Кәсіпкерлікті жасақтау және оны дамыту үшін кадрларды оқыту, білім
дәрежесін, мамандығын көтеруге көңіл бөлу, кәсіпкерлер даярлауды тұрақты
қадағалау.
Кәсіпорын ең алдымен кейбір жеке меншік түрінің
басымдылығына қарай – қоғамдық немесе жеке меншік болып екі типке бөлінеді.
Бірінші тип. Мемлекеттік кәсіпорын - мұнда негізгі құралдар
мемлекеттің меншігінде болады. Мемлекеттік органдардың қарамағында
болатын кәсіпорындарды қазыналық деп атайды. Олардың жиынтығы
экономикалық қоғамдық секторы болып саналады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік - тұрақты және капитал сыйымдылығы
жоғары, себебі: үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан
қамқорлығында болады.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар: біріншісі –
шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті
басқару құқығына негізделген. Мұнда шаруашылық есептің екі түрі
қолданылады. Таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық -
толық емес шаруашылық есеп. Мемлекеттік және
қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады.
Екінші тип. Серіктестіктерді, акционерлік қоғамдарды,
аралас кәсіпорындарды, кооперативтерді жеке йелену. Олар экономикалық жеке
меншік секторын құрайды.
Экономиканың жеке меншік секторындағы кәсіпорындар кәсіпорын йелері
біреу немесе бірнеше адам болып келулеріне, кәсіпорын жұмысы үшін
жауапкершіліктеріне, кәсіпорынның жалпы капиталына жеке капиталдарды қосу
тәсіліне байланысты бөлінеді.
Серіктестік – бұл пайда табу мақсатында екі не одан да көп
қатынасушылардың арасындағы кәсіпорын құру келісімі, сонымен қатар қатысушы
ретінде тек жекелеген тұлғалар ғана емес, ұйымдар да бола алады.
Серіктестік – жауапкершілігі шектеулі, сондай - ақ жауапкершілігі
шектелмеген болып құрылуы мүмкін.
Жауапкершілік шектеулі және шектеусіз болып келеді.
Шектеулі жауапкершілік – кәсіпорынға өз қаражатын қосқан адам
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзі қосқан қаражат мөлшерінде ғана
жауапкершілік көтереді дегенді білдіреді.
Жауапкершіліктері шектеулі серіктестіктерде, (оларды генералды
серіктестіктер деп те атайды), немесе бірнеше генералды серіктестіктер (ГС)
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша шектелмеген жауапкершіліктеріне ие
болады және кәсіпорынды басқаруды жүзеге асырады. Қалған шектеулі
серіктестердің (ШС) жауапкершіліктері салған капитал мөлшерімен шектеледі
және олар кәсіпорынды басқаруға қатыспайды. Кейде серіктестіктің
қатысушыларының құрамында жұмыстан тыс уақытта кәсіпорын жұмысына кеңес
беруші ретінде қатысатын заңды емес мүшелер де болуы мүмкін. Әдетте олардың
есімдері қоғам алдында кең жарияланбайды. Дегенмен де, арнайы құжаттарда
бұл мүшелердің жауапкершіліктері мен олардың алатын пайда мөлшері
көрсетіледі.
Бизнесті ұйымдастырудың бұл түрі толық және коммандиттік
серіктестік пен акционерлік қоғам арасындағы орынға ие. Артықшылықтары
ретінде капитал тарту мүмкіндігін, қатысушылардың жауапкершіліктері
шектеулі болуының есебінен тәуекелді азайту мүмкіндіктерін, жұрт алдында
есеп беру талабының және жарғылық қорға салымды көп кешіктіріп салу
құқығының жоқтығын, ал серітестіктің тіркелуі кезінде тиісті соманың тек
25% ғана жеткілікті болатындығын айтуға болады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – алдын - ала белгіленген
пайшылар үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің жеке
және заңды йегерлері қоғамның міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері
жоқ, олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана тәуекелділік жасай алады.
Шетелдік фирмаларда қазір біздің елімізде жиі кездесетін
Лимитед қысқаша Ltd шектеулі серіктестік деген ұғымды білдіреді.
Көпшілік жағдайда жауапкершілігі шектеулі қоғамда кампаньондар арасында
өзара берік байланыс қалыптасады. Бұл отбасылық кәсіпорындар ұйымдастыруға
өте қолайлы. Егер қоғамдастықтың бар мүлкі бір адамның билігінде болса,
онда бір адамның қоғамы болғаны.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру үшін құрылтай
келісім шарты жасалады, онда:
- кәсіпорынның аты;
- мекен - жайы;
- негізгі қызмет бағыттары;
- қызмет түрлері;
- капитал мөлшері;
- қоғам мүшелерінің үлестері көрсетіледі.
Айта кететін бір жайт – серіктестіктерді ұйымдастырушылардың ақша
қаражаттарынан басқа құнды материалдық заттар түрінде заттық үлестері,
мәселен, автокөлік, жылжымайтын мүліктер болуы да мүмкін.
Қоғамдастық мүшелерінің құқығы жылына бір немесе екі рет
өткізілетін жалпы жиналысында анықталады да, ал одан әрі ол тереңдетіліп,
дамып отырады.
Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар, атап
айтқанда:
- жылдық балансты бекітеді;
- кірісті белгілі бір мақсатты көздеп, орынды пайдаланады;
- шығындарды неғұрлым аз жұмсау жолдарын айқындайды;
- қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды көздейді, оған
әр түрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.
Қоғамдық жұмысын бақылауды бақылау комиссиясы, экономикасы дамыған
елдерде бақылау кеңесі іске асырады, оның мүшелерін жалпы жиналыста
тағайындайды.
Шектеусіз жауапкершілік - кәсіпорынға өз қаражатын қосқан
адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүліктерімен ортақ
жауапкершілікте болады дегенді білдіреді.
Айталық, екі адам ортақ кәсіпорынға 100 млн. теңгеден салды делік.
Сонда кәсіпорынның жалпы капиталы 200 млн. теңге құрайды. Егер кәсіпорын
несие берушілер алдындағы 300 млн. теңге көлеміндегі міндеттемелері бойынша
банкрот болса, онда жауапкершілігі шектеулі әрбір қос йегерлер қарыз
міндеттемелерін 100 млн. теңгеден, яғни өздері қосқан мөлшерде ғана жабады.
Ал шектеусіз жауапкершілік жағдайында екі ортақтас 300 млн. теңгелерімен
қоштасып қала береді. Егер біреуі 100 млн. теңге ғана төлей алса, онда
соры қайнаған кәсіпорынның екінші иегеріне 200 млн. теңге төлеуге тура
келеді.
Жауапкершілігі шектелмеген серіктестіктің жеке кәсіпкерліктен
негізгі айырмашылығы – бірден көп қатысушының болуы. Бұл серіктестіктердің
арасында келісім-шартқа отыру қажеттілігін білдіреді, ол жерде мыналар
көрсетіледі: серіктестіктің атауы, негізгі қызмет түрі, серіктестіктің
жұмыс істеуінің өміршеңдігі, әрбір серіктестіктің құқықтары мен міндеттері,
пайданы бөлістіру тәртібі, серіктестіктің ескі мүшелерін шығарып,
жаңаларын қабылдау жолдары. Барлық қалған жағдайларда жауапкершілігі
шектелмеген серіктестік жеке кәсіпкерлікпен бірдей дерлік. Демек барлық
серіктестердің кәсіпорынның берешектері мен міндеттемелері үшін
жауыпкершіліктері бірдей, ал пайда мен шығындар жеке - жеке әрбір
серіктестің салық салынатын кірістерінің құрамына қосылады. Бұдан басқа
серіктестер серіктестіктің кез келген қатысушысының берешектері мен
міндеттемелеріне жауап береді және кейде несие берушілер өз шығындарын
серіктестіктің барлық қатысушыларынан алатын жағдайлар да болады.
Келісім - шарт дайындау қажеттілігі мен осы мақсатта кеңес беруші
заңгерлер тартуды есептемегенде серіктестік құру да айтарлықтай оңай.
Серіктестікте сабақтастық деген нәрсе жоқ, яғни бір серіктестің кетуімен
немесе өлуімен серіктестік өз жұмысын тоқтатады. Әрбір серіктес
басқаларының келісім берулерімен өз меншігінің бір бөлігін үшінші біреуге
беруге құқығы бар. Бұған қоса серіктестің басқа тұлғалардан немесе
ұйымдардан өз атына несие алу құқығы бар.
Дербес отбасылық жекеменшік кәсіпорын азаматтардың өз
меншіктеріне негізделген. Оның иесі болып табыстың бәрін алатын және
шаруашылық қызметтің нәтижелеріне орай барша тәуекелді көтеретін бір отбасы
бір тұлға саналады.
Артықшылығы: таза табысты бөлісу жөнінен ың - шың жоқ, салық салу
жүйесі оңай, жеңілдіктер болуы мүмкін.
Кемшілігі: бастау капиталының мөлшері болымсыз, банктен несие алу,
ауқымды істі бастау қиын.
Толық серіктестік мүшелердің үлестік пай меншіктігіне
негізделген. Серіктестіктің барлық мүшелері шаруашылық қызметтің нәтижесі
бойынша өздерінің жеке мүліктеріменен толық жауапкершілікті көтереді.
Қаржылы жылдың қорытындысы бойынша серіктестік тапқан таза табыс
қатысушылар арасында олардың жарғылық капиталға қосқан үлесіне сәйкес
бөлінеді.
Толық серіктестік төмендегі негізгі екі белгісімен ерекшеленеді:
1. Кәсіпкерлік қызмет және оған қатысушы серіктестіктің қызметтері
олардың өз қызметтері болып саналады, ал оның міндеттері бойынша кез -
келген қатысушы өзінің барлық мүлкімен жауап береді.
2. Серіктестік жеке сенімді қатынастарға негізделеді: егер бір
қатысушы серіктестіктің атынан мәміле жасаса, мүліктік жауапкершілік басқа
қатысушыға жүктеледі. Сондықтан толық серіктестік отбасылық кәсіпкерлік
ретінде дамып келеді. Егер толық серіктестікке оны ұйымдастырушылардың бәрі
жеке Адам ретінде кіретін болса, белгілі бір жауапкершілікті жағдайға
кезіккенде мәселен банкротқа ұшырағанда, өмірге қажетті күнделікті
заттарды қоспағанда, басқа да жеке мүліктерін, атап айтқанда: көлік,
саяжай, жиһаз, қылқалам туындысы, зергерлік бұйымдар, басқа да құнды
мүліктерді есепке алады.
Әдетте толық серіктестікті заңды тұлғалар, ірі кәсіпорындар
құрайды.
Артықшылығы: айтарлықтай қаражатты салыстырмалы қысқа
мерзім ішінде жинақтауға болады; қаражат салу бағытында жұмыла кірісіп кете
алады, экономиканың әртүрлі салаларына қаражат салуда әртүрлілікті қолдана
алады.
Кемшілігі: таза табысты бөлу кезінде серіктестікке қатысушылар
арасында қиындық туады; салық салуда жеңілдік жоқ.
Коммандитті серіктестік - үлестік меншікке негізделген.
Коммандитті серіктестік өзінің салымы мөлшерінде жауакершілік көтеретін,
салымшы мүшелерді коммандистер және міндеттеме бойынша толық ортақ жауап
беретін толық жолдастарды өзінің мүлкімен жауап беретін жауапты
серіктестіктерді қамтиды.
Салық тұрғысынан қарағанда Коммандитті серіктестік – жауапкершілігі
шектеулі қоғам. Мұндай құрылым жауапкершілігі шектеулі коммандитті
серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы – салық төлеу тұрғысынан
қарағанда, ол - серіктестік, ал азаматтық құқық тұрғысынан алсақ,
жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық. Әдетте олардың капиталы да көп
болмайды.
Біздің елімізде коммандиттік серіктестіктің аралас түрі әлі дами
қойған жоқ. Алайда белгілі бір жағдайда оған деген қажеттіліктің тууы
мүмкін. Мысалы, әлеуметтік - экономикалық маңызы бар бағдарламаны жекелеген
азаматтар береді, ал оған сенім білдіріп, мақұлдайтын кәсіпорындар да
кездеседі. Бірақ оны жүзеге асыруға қажетті қаражат екеуінде де болмауы
мүмкін. Осыған орай, серіктестіктің аралас түрі құрылады, жеке тұлға оған
шектеулі жауапкершілікпен алынса, ал кәсіпорын толық мүшелік құқымен
кіреді. Міне бұл жағдайда:
- біріншіден, кәсіпорындар банк несиесінің кепілі бола алады;
- екіншіден, кәсіпорынның бақылауымен оған жеке адам билік етеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне сәйкес 77-84 баптары,
сонымен қатар қосымша жауапкершілікті серіктестіктер құруға болады .
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік – қатысушыларының жарғылық
қорға салған салымдарымен шектелетін жауапкершіліктері бар, ал ол сомалар
жеткіліксіз болған жағдайда салған салымдарына тең келетін өз иелігіндегі
мал - мүлкімен қосымша жауапты болатын шаруашылық серіктестік. Бұл
жауапкершіліктің көлемі қатысушылардың өздерімен өз бетінше жасалады да
жарғылық құжаттарда белгіленеді, бірақ ол олардың жарғылық қорға салған
салымдарының екі есесінен аз болмауға тиіс.
Ашық акционерлік қоғам – бұл акция шығарып және оны сату
арқылы көптеген қатысушылардың қаражаттарын біріктіру жолымен ақшалай
қаржысы құралған кәсіпорын. Акцияның иесі болып – мемлекет, кәсіпорын, ұйым
секілді заңды тұлғалармен бірге жеке азаматтар да бола алады.
Кәсіпорынның міндеттемелері мен шығыны жөнінен акционерлердің
кәсіпорынның қос иегері қаржылық - экономикалық жауапкершілігі олардың
қоғам капиталына салған ақша мөлшерімен шектелінеді.
Акционерлік қоғамның бағыты мен қызметінің өзгешелігі әртүрлі болуы
мүмкін, жалпы мақсаты – таза пайдаға кенелу болып табылады.
Ашық акционерлік қоғам – қатысушылары осы қоғамның басқа
мүшелерінің келісімінсіз өз акцияларын басқа тұлғаларға бере алатын және
сата алатын қоғам. Ол ашық түрде шығарылатын акцияларына жазылу өткізуге
және оларды еркін түрде сатуға құқылы. Ашық акционерлік қоғам мынадай өте
маңызды сипаттамаларға ие: қатысушылардың санына шектеудің қойылмауы, қоғам
құрамының өзгеруіне байланысты қоғамның қайта тіркелу қажеттілігінің
болмауы және міндетті түрде жұрт алдында есеп беруі.
Кәсіпорынның тиімділік дәрежесі бағаланып, бизнесті ұйымдастыру
түрі таңдалғаннан кейін, кәсіпорынның алдында тұратын айтарлықтай маңызды
үшінші мәселе – бұл фирманың тікелей құрылуы мен тіркелуі.
Жабық акционерлік қоғам – акцияларды тек оның
құрылтайшылары арасында немесе алдын - ала белгіленген адамдар арасында
ғана бөледі.
Жарғылық қоры акциялардың номиналды құнына тең келетін акциялардың
белгілі санына бөлінген және тек құрылтайшылар арасында немесе алдын ала
анықталған тұлғалар шеңберінде бөлістірілетін шаруашылық серіктестіктер
жабық акционерлік қоғам деп аталады. Ол шығарылатын акцияларды ашық түрде
сата алмайды немесе былайша айтқанда, шектеусіз тұлғалардың сатып алулары
үшін ұсыныс жасау құқығы жоқ.
Кәсіпорындардың басқа да формалары бар. Мысалы, кіші бизнестің
құрамына кіретін – франчайзинг (жеңілдікті) және венчурлық тәуекелшіл
кәсіпкерлік жүйелері бар.
Франчайзинг - ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалануға құқық
алу үшін және белгілі бір сферада, белгілі бір территорияда өз
қызметін жасауға рұқсат алу үшін келісім шарт жасайтын ұсақ жеке
фирмалар жүйесі. Олардың бағаны төмендету, тауарды жеткізуге, құрал-
жабдықты сатып алуға, кредит алуға көмек түрлерінде жеңілдіктері
бар.
Ұсақ фирмалар ірі компаниялар өнімдерінің бөлшек сатыушылары
болып қалыптасады. Бұндай келісімдер екі жаққа да пайдалы: ұсақ
фирмалар ірі корпорациялардан сауда запасын, кредит алады және
олардың қамқорлығына енеді, ал корпорациялар өз өнімдерін өткізуге
шығын жұмсамайды, сондай-ақ өз қамқорлығындардан ұдайы төлем алып
отырады.
Венчурлық фирма - ғылыми зерттеулерді жасаумен шұғылданатын
коммерциялық ұйымдар. Венчурлық кәсіпорындар жаңалықтармен бизнес
жасайды. Ол экономиканың ғылымды көп қажет ететін салаларында ғылыми
зерттеу, инженерлік талдау, маңызды жаңалық жасау және оны өндіріске ендіру
жөнінен мамандырылған шағын кәсіпорын. Венчурлық кәсіпкерліктің отаны АҚШ
болып табылады және ол екінші дүниежүзілік соғыстан соң кең дамыды.
Бүгінгі күні венчурлық фирмалар Қазақстанда да құрылып қызмет ете
бастады.
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай :
1. коммерциялық;
2. коммерциялық емес болып бөлінеді.
Коммерциялық фирмалар Шаруашылық серіктестіктер, Өндіріс
кооперативтер, мемлекеттік және жергілікті унитарлық кәсіпорындар
формасында құрыла алады. Шарушылық серіктестіктер өз кезегінде толық
серіктестік, сенім серіктестік (командиттік), жауапкершілігі шектелген
серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам
(ашық және жабық), еншілес және тәуелді қоғамдар түрінде қызмет етеді.
Коммерциялық емес фирмалар тұтыну кооперативі, қоғамдық немесе діни
ұйым, қайырылымдылық қор фирмаларында құрылады.
Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорыннан
айырмашылығы – пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерцияға қатысушылар арасында бөлінеді.
Бюджеттік кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ
ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік - әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министрліктерге, ведомстволарға немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет
есебінен өтеледі, пайдадан салық төлеуге де тиісті емес. Олар сыртқы қаржы
көздерін пайдаланбайды. Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар
тағайындайды, мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекеттік қызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер
принципінде біріккен қоғам, адамдар тобы: капиталистер кеңінен қолданатын
акционерлік қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорацялар монополиялық
бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоцациялар – шаруашылық есеп, өзін - өзі қаржыландыру және өзін -
өзі басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің біріңғай
экономикалық, әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоцияцияға кіретін кәсіпорындар шаруашылық дербестігін, заңды
тұлға құқығын сақтайды, иеншік нысанын өзгертпейді, өз қызметін
кәсіпорындар (бірлестіктер) туралы заңының ережелеріне сәйкес жүргізеді.
Ассоцияция құрамына мемлекетік, жалгерлік, бірлескен, акционерлік қоғам,
сондай - ақ қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындары өз құрылтайшыларымен
келіспеспей - ақ кіре берулеріне құқылы. Ассоциациялар өндірістік
шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметін ел аумағында, тіпті шетелдерде
де халық шаруашылығының кез -келген салаларында жүзеге асыруларына болады.
Түрлі өндірістік, шаруашылық, басқару жұмыстарын бір орталықтан жүзеге
асыру мақсатында бұл міндеттер ассоцияцияға қатысушының біреуіне немесе
бірнешеуіне жүктеледі. Ассоцияцияға қатысушылар бірлескен қызметтен түскен
пайдадан (кіріскен) өз үлестерін алуға құқылы.
Ассоцияциялардың негізгі түрлері мыналар:
- концерн:
- салааралық:
- мемлекеттік бірлестік:
- шаруашылық ассоцияциясы:
- консорциум:
1. Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу
үлесі, патенттік - лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорындарда акционерлік қоғам немесе басқадай сауда
серіктестіктері түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарының бірі,
қарыздарды бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі
коммерциялық поерациялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге
асыру, белгілі бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында бірнеше
банк немесе өнеркәсіп субьектілері арасында жасалып, қабылданатын уақытша
келісім.
Холдинг – басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған бірлестік,
ассоцияция. Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жіктеледі:
- сату шарттарын қадағалау жөніндегі ассоцияция;
- баға белгілеу жөніндегі ассоцияция;
- өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату
мақсатында құрылған ассоцияция;
- бизнестің белгілі бір саласында нақты үлесті айқындауды
көздейтін ассоцияция.
Синдикат - өндірушілердің өнімді біртұтас сауда кеңсесі арқылы
бірігіп сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық пайда алу
мақсатымен монополиялық бірігу нысаны. Синдикатқа қатысушылар
коммерциялық дербестігін сақтамаса да, өндірістік дербестігін
жоғалтпайды.
Трест – кәсіпкерлер бірлестігі, ол өзіне кіретін
кәсіпорындардың өндірістік коммерциалық және заңдық дербестігін
жойып, бірыңғай басқару жүйесіне бағынуымен ерекшкленеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық
қызметінің еркіндігі мен кәсіпкерлікті дамыту туралы, Жеке кәсіпкерлік
қорғау мен қолдау туралы республика заңдарында кәсіпорын кезкелген меншік
түрінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
1.2.Нарықтық тәуекел жағдайындағы кәсіпорынның
қызыметі мен мінез құлқы.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық
құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер
жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналысатын қызметі шеңбері кәдімгідей
ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс - әрекеті тек
қана өндірістік қызметпен тұйықталды. Кәсіпорын өзінің экономикалық және
әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизімі арқылы
жүзеге асырады. Аралас әрі әлеуметтік - бағытталғаң нарықтық экономика
жағдайында мемлекет кәсіпорынға иелік құқыұ бере отырып, оның өз мүлкін,
өндірген өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын
шығындары арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтанда барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ
экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті.
Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
- өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін
қажетті тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты;
- алынған табысты бөлу мен қолдану қызметі, мұнда өндіріс іс-
әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды әлеуметтік
дамытуға жұмсалады;
- жаңа жағдайда кәсіпорын өндірілген өнімді өткеру қызметімен
айналысуға мәжбүр, мұнда ол нарықтық коньюктурамен, бәсекелестік орта
жағдайымен, сұраным төлем қабілеттілігімен және нарықтық ортаның
басқада факторларымен есептесуі керек;
- жаңа жағдайда кәсіпорын иығына мемлекеттік экономикадағы
кәсіпорында кездеспеген – кәсіпкерлік қызмет жүктеледі. Осы қызмет
бұрындары және қазіргі кезде де дәстүрлі түрде шағын бизнеспен
байланыстырылады. Қазіргі нарықтық жағдай кәсіпкерлік жайлы ескі
көзқарасты барынша жоюда.
Экономикалық әдебиеттерде бизнес саласындағы кәсіпкер жетістігін,
олардың бизнес жүргізу мүмкіндігін ашу қабілеттігі және оны қолдану
шеберлігімен байланыстырылады. Жалпы кәсіпорын кәсіпкер ретінде мынаны
шешу қажет:
- нарықтық тұтыныстардың құрылымын дұрыс бағалау керек және
олардың ішінен қанағаттандырылатындардың қайсысы көп эффект беретіндігін
анықтау;
- өзінің меншікті табысын қалай максимализацияласа, сатып
алушылардың пайдалылығын да солай арттыру керек. Ол үшін оған ынталандыру
қажет.
Сондай - ақ осыдан туындайтын нарықтық экономиканың жаңа жағдайында
кәсіпорынға басқа бірнеше қызметтерді жүзеге асыруға тура келеді;
- нарықтық ортаның жағдайында кәсіпорынның бәсекелестік
қабілеттілігін қолдау;
- менеджемент жүйесін қолдана отырып, ішкі ортаны басқару қызметі;
- қазіргі маркетинг жүйені қолданып, сыртқы нарықтық ортаны
басқару қызметі.
Осы аталған үш қызметті кәсіпорынның атқаруы оған өзінің нарықтық
ортадағы мінез – құлқұының сипатын анықтауға көмектеседі.
Нарықтық экономикада кәсіпорынның қызмет жасауы үнемі
айқынсыздықпен және тәуекелмен байланысты. Сондықтанда кәсіпорын жайлы
мінез - құлық теорияларынан ерекше мәнге ие теориялар - ол нарықтық тәуекел
жағдайындағы кәсіпорынның мінез - құлқын қарастыратындары болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметте тәуекелсіз нәтижеге жету мүмкін емес. Егер
басшы тәуекелге бой ұрмаса, онда ол түбінде банкрот болады. Менеджемент,
егер кәсіпкер тәуекелдік шешімнен қашқақтайтын болса, онда оны ұйым үшін
қауіпті әрі тоқырауға алып барады деп есептеген.
Тәуекелдің әр түрлі анықтамалары бар. Бір жағдайда ол келешекпен
салыстырғанда анықталмағандық ретінде түсіндірілсе, екіншісінде - оның
дефинициялануы мүмкін болатын салдарды қосып алады, үшіншіде - өзінше
тәуекелді жүзеге асырушы жаңалық ретінде түсіндіріледі. Өте дәлелденген
және ыңғайлы деп мына анықтаманы айтуға болады: тәуекелдік – қоғамдық
пайдалы нәтижеге мақсаттылықпен жету үшін құқылы қауіптілікті жасау,
себебі кәдімгі және тәуекелсіздік құралдарымен қол жеткізу мүмкін емес.
Тәуеклді әртүрлі белгісіне қарай классификациялауға болады:
өндірістік, коммерциялық, қаржылық, пайыздық, несиелік.
Өндірістік тәуекел кез - келген өндірістік қызмет түрін жүзеге
асырумен байланысты түсіндіріледі. Өндірістік тәуекелдің басты себептері –
межеленген өндіріс және өткеру көлемін мүмкіндігінше төмендету,
материалдық яғни басқа да шығындардың өсуі, көтеріңкі төлем мен салықтарды
және т.б. төлеу.
Коммерциялық тәуекел - кәсіпкерлерге бекітілген тауар мен қызмет
көрсету процесін өткергенде туындайды. Қазіргі уақытта коммерциялық
тәуекелдің кең тараған түріне, тауардың сатып алу көлемінің ойламаған
жерден төмендеуін, айналым процесіндегі тауардың жоғалуын, айналымдағы
шығынның көтерілуін, өткерілу көлемінің төмендеуін және т.б. жатқызуға
болады.
Кәсіпкерліктегі қаржылық тәуекел заем қорларының барлық
кәсіпорындағы қаржы қорларына қатынасымен байланысты болады.
Пайыздық тәуекел – пайыз нормасының өсуіне қарай, бағалы
қағаздарға бағаның төмендеу мүмкінділігімен байланыстырылады.
Несие тәуекелінің пайда болуы заемщиктің қарызды төлемендігімен
түсіндіріледі.
1.3. Шаруашылық және коммерциялық есептер. Кәсіпорын
табыстары және оларды бөлу.
Нарықтық экономиканың аралас әлеуметтік – бағытталған екі секторлық
ортасы - өзіне мемлекеттік әрі мемлекеттік емес кәсіпорындарды ендіріп,
кәсіпорынның (фирма) шаруашылық қызметінің екі түрін қолға алады:
шаруашылық және коммерциялық есеп.
Шаруашылық есептің принциптері.
Біріншіден, шаруашылық есептің бөлінбейтін бөлшегіне
шаруашылықтың өз бетінше жұмыс жасауы жатады. Қазақстан Республикасы
Президенттің Мемлекеттік кәсіпорын жайлы Жарлығына сай, мемлекеттік
кәсіпорынға шаруашылығын өз бетінше жүргізуге құқық берілген.
Екіншіден, кәсіпорын өзін - өзі сақтау принципін жүзеге асырады.
Үшіншіден, қазіргі кезде мемлекет меншігіндегі кәсіпорын өзін -өзі
қаржыландыру принципін жүзеге асыруы қажет. Бұл мемлекеттік кәсіпорын
ұжымының басты міндеті болып саналады. Нарықтық жағдай ресурстардың
төлемділігін байқатады. Ендігі жерде ұжым өзі тұтынатын нәрсенің барлығына
да төлеу қажет. Тек материал, энергия және ірі жабдықтарға ғана емес, енді
кәсіпорын бұрындары тегін немесе азғана төлем төлеген нәрсеге де: жұмыс
күшіне, жер, су, пайдалы қазбалар және басқа да табиғи ресурстарға төлейтін
болды.
Төртіншіден, өндірістегі оңды нәтижелер үшін мемлекеттік
марапаттауды күтпей - ақ (бұрын мұны мемлекет атқарған) өзін - өзі
марапаттау принципіне көшуде. Бұл толық шаруашылық есептің коммерциялық
жақындасуына алып келеді.
Жедел басқару құқығы арқасында құрылатын қазыналық кәсіпорындар
(мемлекеттіктің бір түрі) толық емес шаруашылық есепте болады, сөйтіп тек
өзі өндірген өнімді ғана өз бетінше өндіруіне рұқсат етіледі, қалғанын
мемлекет анықтайды.
Қазақстан экономикасының әкімшілдік - әміршілдік модельден нарықтық
қатынасқа көшуіне шаруашылық есеп сауалын қарастыруға жаңаша көзқарасты
талап етті. Мұндай көзқарасты қысқаша ғана былай тұжырымдауға болады:
әртүрлі меншіктегі кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметі шаруашылық есептің
коммерциялық есепке ауысуын талап етеді. Егер шаруашылық есептегі
кәсіпорынның алдында негізінен өндірістік - өткізу міндеті тұрса,
коммерциялық есеп жағдайында кәсіпорын алдындағы міндет – тек өндірістік
өткізу ғана емес, сонымен қатар қаржылық сатып - алу және маркетинктік
қызмет көрсету болып табылады.
Коммерциялыық есеп жағдайында кәсіпорын қызметінің құрылымы
түбегейлі түрде өзгереді, себебі тұтынушымен қатаң тапсырыс байланысының
үзілуінен өзінің тауар өткізу кепілдігі болмайды және олардың басқа
өндірушілер тауарына бағыт бұруы мүмкін. Демек кәсіпорын өзінің қызметін
жаңа факторды ескере отырып жоспарлауы қажет, ол бүгінгі талаппен айтар
болсақ – нарықтық тәуекел болып табылады. Коммерциялық есеп кәсіпорын
қызметінің жоспарлау мағынасын жаңалай түседі. Бұл процесс коммерциялық
есеп жағдайында бір ғана өндірістік бағытты қамтып алмай, сондай – ақ оның
негізінен төрт аспектісін: өткізу, қаржы, өндіріс және сатып алуды да
қамтиды.
Батыстың экономикалық теория мектептерінде кәсіпорын табыстарын
талдағанда мынандай экономикалық категориялар қолданылады:
- жалпы ( жиынтық) табыс, өзінің өнімін өткеруден алынған;
- орташа табыс, өткерілген өнім бірлігіне есептелінген;
- шектелген табыс, қосымша өнімді сату арқылы жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz