Дарынды балалар қабілетінің дамыуын психолог қызметі арқылы анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГТЫҢ РӨЛІ ҒЫЛЫМИ . ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаттамасы мен психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық мәселесі ... ... ...18
1.3 Қабілеттілік және оны дамытудың жолдары
2. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМЫТУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Дарынды балалардың қабілетінің анықталуы.
2.2 Дарынды балалардың қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Нәтижені жинақтау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГТЫҢ РӨЛІ ҒЫЛЫМИ . ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаттамасы мен психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық мәселесі ... ... ...18
1.3 Қабілеттілік және оны дамытудың жолдары
2. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМЫТУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Дарынды балалардың қабілетінің анықталуы.
2.2 Дарынды балалардың қабілетін дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Нәтижені жинақтау ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Психолог Н.С. Лейтес зерттеуі бойынша балалардың осындай ерекшеліктері жоғары жүйке қызметінің туа бітті қызметіне (мидағы уақытша байланыстардың тез жасалып, берік орнығуы, алмасу қабілетінің молдығы, динамикалық стереотиптердің шапшаң жасаланып, жақсы орнығуы, т.б) байланысты екенін көрсетті Дарынды балалар алғыр, зерек, жинақы келеді, күрделі іс-әрекеттерді шығармашылықпен, зейін қоя беріліп атқарады. Дарындылықтың белгілері; білімді игерудегі қайрымдылық, белгілі бір салада (ғылым, өнер, т.б.) жұмысты ұйымдастыра және сапалы атқаруға бейімділік не нәрсені болса да қызығушылықпен беріле істеуге, өзіндік даралық қолтаңба, шығармашылық қуат, т.б. Сәбидің ерекше қабілетін дер кезінде байқап, жетілдіре түссе шынайы. Дарындылық иесіне - талантқа айналады, ал дұрыс бағдар беріп, баулымаса, тәрбиелей алмаса, қабілетті өшіп, ерекше қасиет-қарымын жоғалтуы мүмкін [3].
Адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында болғанда-ақ пайда болады. Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы. Мұны анатомиялық нышан дейді. Нышанның соңғы түрі дарындылық секілді сатыда болады. Мәселен, баланың есту анализаторларының жетіле дамуы музыкалық қабілет үшін, көру анализаторының өзгешелігі сурет салу қабілетінің көрінуіне септігін тигізеді. Бірақ нышан қабілетінің дамуына бірден-бір шарт бола алмайды. Ол- адамның ішкі мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болма да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгілі әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке арнаулы нышан сәйкес келеді деп ойлау да қате. Нышан көп мәнді қасиет, яғни солнышанға негізделіп, адам өмірінің жан-жақтылығына қарай түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида уақытша байланыстардың тез жасалып, берік орнығуы, жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы динамикалық стереотиптерңһінің шапшаң жасалып, оңай өзгеруі т.б.) байланысты болып келеді.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады. Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде болсын мұндай мысалдар өте көп. Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда «Ұстазы Крисиан фон Шенах жазып алған любектік төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті, саяхаты мен өлімі» деген кітап жарық көрді.
Адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында болғанда-ақ пайда болады. Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы. Мұны анатомиялық нышан дейді. Нышанның соңғы түрі дарындылық секілді сатыда болады. Мәселен, баланың есту анализаторларының жетіле дамуы музыкалық қабілет үшін, көру анализаторының өзгешелігі сурет салу қабілетінің көрінуіне септігін тигізеді. Бірақ нышан қабілетінің дамуына бірден-бір шарт бола алмайды. Ол- адамның ішкі мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болма да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгілі әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке арнаулы нышан сәйкес келеді деп ойлау да қате. Нышан көп мәнді қасиет, яғни солнышанға негізделіп, адам өмірінің жан-жақтылығына қарай түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылығы оның жоғары жүйке қызметінің тума типіне (мида уақытша байланыстардың тез жасалып, берік орнығуы, жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы динамикалық стереотиптерңһінің шапшаң жасалып, оңай өзгеруі т.б.) байланысты болып келеді.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады. Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде болсын мұндай мысалдар өте көп. Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда «Ұстазы Крисиан фон Шенах жазып алған любектік төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті, саяхаты мен өлімі» деген кітап жарық көрді.
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» 2007 жылы 27 шілдедегі №319 4 тарау 15 бап, 2 бөлім
2. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия 3-том, Г-Ж. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы Алматы, 2001
3. Лейтес Н. С.Возрастная одарённость школьников. -М «Academia», 2001.
4. Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы Жантану оқулығы жоғары және арнаулы орта оқу орындарынының, сондай-ақ университеттер мен пединституттардың педагогика және психология бөлімнің студенттеріне арналған. - Алматы, 2008
5. Жексенбаева У.Б. Содержание деятельности РНПЦ «Дарын». - Алматы, 2002.
6. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
7. Педагогика және оқушы психологиясы республикалық журналы / Адрасулова Д.А. - «Дарынды балаларды дамытудың психологиялық қызмет жұмысы» / 2014 №5
8. Бап-Баба С.Б. Жалпы психология (жантану негіздері). Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған, дәрісбаяндар жинағы. А.М.Құдиярова басшылығымен. - Алматы, Заң әдебиеті. -2004. -268бет.
9. Жұмасова К.С.Психология: Оқулық. -Астана: Фолиант, 2006. -296б
10. Мектептегі психология. «Дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктері». А.Еділбаева №9 (87) 2015.
11. Қызықты психология республикалық ғылыми-практикалық, танымдық-психологиялық журналы / Рахимберлина А.Н., Кенжебекова Л.Т.- «Дарынды балаларлармен жұмыс» / №5, 2014 (мамыр-май)
12. Хуторской А.В. Развитие одаренности школьников. - М.: 2000
13. Асмолов, А.Г.Одаренность и счастье личности 1996. -683-685б.
14. Нарикбаева, Калиева С.И. Подготовка будущего учителя к работе с одаренными детьми: Методическое пособие. - Алматы,- 2001
15. Практикалық психология республикалық ғылыми-практикалық, танымдық-психологиялық журналы / Исабаева Ж. «Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық мәселесі» №1, 2015 (қаңтар-январь)
16. Гольтон Ф. Наследственность таланта: законы и последствия. М.: 2003, 245б
17. Практикалық психолгия республикалық ғылыми-практикалық, танымдық-психологиялық журналы / М.А. Асылханова, Л. Белоусова. - «Дарынды балалардың психологиялық дамуын ғылыми тұрғыдан қолданудың маңыздылығы» / 2015 №9-10, (желтоқсан-қараша)
18. Савенков А.И. Ваш ребеннок талантлив: Детская одаренность и домашнее обучение, Ярославль, 2002. -351бет.
19. Елеупаева Ж.К. Қазіргі мектептерде оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытыудың педагогикалық шарттары // Педагогика ғылымдарының кандитаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - Түркістан, 2008. - 9 б.
20. Психология. Адамзат ақыл-ойынның қазынасы. 10томдық; Когнивті психололгия. 7-том/Жетекшісі-акад. Ә.Н.Нысанбаев. -Алматы: «Таймас» баспа үйі,2006. -480 бет.
21. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. -М .: Наука. 1961.-312
22. С. Л. Рубинштейн. Основы общей психологии. СПб, 1998.
23. Жақыпов С.М. Жалпы психология кіріспе. Оқулық - Алматы: Қазақ университеті 2007. -230 б
24. Жарықбаев Қ.Ж Жантану атауларының түсіндірме сөздігі, Қ. Жарықбаев, О. Сангилбаев. -Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. -384 с
25. Педагогика және оқушы психологиясы Аймурзина А. «Қабілеттілік және оны дамытудың жолдары» №2 2014 (наурыз-сәуір)
2. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия 3-том, Г-Ж. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы Алматы, 2001
3. Лейтес Н. С.Возрастная одарённость школьников. -М «Academia», 2001.
4. Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы Жантану оқулығы жоғары және арнаулы орта оқу орындарынының, сондай-ақ университеттер мен пединституттардың педагогика және психология бөлімнің студенттеріне арналған. - Алматы, 2008
5. Жексенбаева У.Б. Содержание деятельности РНПЦ «Дарын». - Алматы, 2002.
6. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
7. Педагогика және оқушы психологиясы республикалық журналы / Адрасулова Д.А. - «Дарынды балаларды дамытудың психологиялық қызмет жұмысы» / 2014 №5
8. Бап-Баба С.Б. Жалпы психология (жантану негіздері). Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған, дәрісбаяндар жинағы. А.М.Құдиярова басшылығымен. - Алматы, Заң әдебиеті. -2004. -268бет.
9. Жұмасова К.С.Психология: Оқулық. -Астана: Фолиант, 2006. -296б
10. Мектептегі психология. «Дарынды балалардың психологиялық ерекшеліктері». А.Еділбаева №9 (87) 2015.
11. Қызықты психология республикалық ғылыми-практикалық, танымдық-психологиялық журналы / Рахимберлина А.Н., Кенжебекова Л.Т.- «Дарынды балаларлармен жұмыс» / №5, 2014 (мамыр-май)
12. Хуторской А.В. Развитие одаренности школьников. - М.: 2000
13. Асмолов, А.Г.Одаренность и счастье личности 1996. -683-685б.
14. Нарикбаева, Калиева С.И. Подготовка будущего учителя к работе с одаренными детьми: Методическое пособие. - Алматы,- 2001
15. Практикалық психология республикалық ғылыми-практикалық, танымдық-психологиялық журналы / Исабаева Ж. «Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық мәселесі» №1, 2015 (қаңтар-январь)
16. Гольтон Ф. Наследственность таланта: законы и последствия. М.: 2003, 245б
17. Практикалық психолгия республикалық ғылыми-практикалық, танымдық-психологиялық журналы / М.А. Асылханова, Л. Белоусова. - «Дарынды балалардың психологиялық дамуын ғылыми тұрғыдан қолданудың маңыздылығы» / 2015 №9-10, (желтоқсан-қараша)
18. Савенков А.И. Ваш ребеннок талантлив: Детская одаренность и домашнее обучение, Ярославль, 2002. -351бет.
19. Елеупаева Ж.К. Қазіргі мектептерде оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытыудың педагогикалық шарттары // Педагогика ғылымдарының кандитаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - Түркістан, 2008. - 9 б.
20. Психология. Адамзат ақыл-ойынның қазынасы. 10томдық; Когнивті психололгия. 7-том/Жетекшісі-акад. Ә.Н.Нысанбаев. -Алматы: «Таймас» баспа үйі,2006. -480 бет.
21. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. -М .: Наука. 1961.-312
22. С. Л. Рубинштейн. Основы общей психологии. СПб, 1998.
23. Жақыпов С.М. Жалпы психология кіріспе. Оқулық - Алматы: Қазақ университеті 2007. -230 б
24. Жарықбаев Қ.Ж Жантану атауларының түсіндірме сөздігі, Қ. Жарықбаев, О. Сангилбаев. -Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. -384 с
25. Педагогика және оқушы психологиясы Аймурзина А. «Қабілеттілік және оны дамытудың жолдары» №2 2014 (наурыз-сәуір)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГТЫҢ РӨЛІ ҒЫЛЫМИ -
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаттамасы мен психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.2 Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Қабілеттілік және оны дамытудың жолдары
2. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМЫТУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Дарынды балалардың қабілетінің
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Дарынды балалардың қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Нәтижені
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі .
Психолог Н.С. Лейтес зерттеуі бойынша балалардың осындай
ерекшеліктері жоғары жүйке қызметінің туа бітті қызметіне (мидағы уақытша
байланыстардың тез жасалып, берік орнығуы, алмасу қабілетінің молдығы,
динамикалық стереотиптердің шапшаң жасаланып, жақсы орнығуы, т.б)
байланысты екенін көрсетті Дарынды балалар алғыр, зерек, жинақы келеді,
күрделі іс-әрекеттерді шығармашылықпен, зейін қоя беріліп атқарады.
Дарындылықтың белгілері; білімді игерудегі қайрымдылық, белгілі бір салада
(ғылым, өнер, т.б.) жұмысты ұйымдастыра және сапалы атқаруға бейімділік не
нәрсені болса да қызығушылықпен беріле істеуге, өзіндік даралық қолтаңба,
шығармашылық қуат, т.б. Сәбидің ерекше қабілетін дер кезінде байқап,
жетілдіре түссе шынайы. Дарындылық иесіне - талантқа айналады, ал дұрыс
бағдар беріп, баулымаса, тәрбиелей алмаса, қабілетті өшіп, ерекше қасиет-
қарымын жоғалтуы мүмкін [3].
Адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында болғанда-ақ пайда болады.
Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы. Мұны анатомиялық
нышан дейді. Нышанның соңғы түрі дарындылық секілді сатыда болады. Мәселен,
баланың есту анализаторларының жетіле дамуы музыкалық қабілет үшін, көру
анализаторының өзгешелігі сурет салу қабілетінің көрінуіне септігін
тигізеді. Бірақ нышан қабілетінің дамуына бірден-бір шарт бола алмайды. Ол-
адамның ішкі мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болма
да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгілі әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті
айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке арнаулы нышан сәйкес келеді деп
ойлау да қате. Нышан көп мәнді қасиет, яғни солнышанға негізделіп, адам
өмірінің жан-жақтылығына қарай түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның
ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылығы оның жоғары жүйке
қызметінің тума типіне (мида уақытша байланыстардың тез жасалып, берік
орнығуы, жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы динамикалық стереотиптерңһінің
шапшаң жасалып, оңай өзгеруі т.б.) байланысты болып келеді.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде болсын мұндай мысалдар өте көп.
Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда Ұстазы Крисиан фон Шенах жазып алған
любектік төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-
әрекеті, саяхаты мен өлімі деген кітап жарық көрді.
Аса дарынды бала жөніндегі алғашқы кітап осы болатын. Туылғанына он ай
толмай жатып кішкентеһай Гейнрих суретке салынған заттардың көпшілігінің
айырып атайтын болған. Ол үшін жасқа келгенде ертегілерді өзі оқып,
математиканың төрт амалымен есеп шығара алады. Көп ұзамай сәби француз
тілін үйреніп географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам латын
мәтелін біледі. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылып, оны Дания королі қонаққа
шақырады. Сол дарынды сәби төрт жастан төрт ай асқанда қайтыс болған.
Жарықбаев айтуынша дарынды балалар мектептің оқу бағдарламасын ерте
меңгереді. 5-6 жаста ондай балалар өзінен екі есе үлкен балалардың
білгенінен артық білетін болады. Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға
көңіл бөлмейтін кездері де кездеседі. Мәселен, Д. Байрон, В. Скотт,
Ч.Дарвин бала күндерінде түк білмейтіндердің қатарында саналған. Олардың
көпшілігі өз уақыттарын өлең жазып, сурет салып, көбелек ұстап, коллекция
жинауға немесе химиялық тәжірибе жасауға сарп етеді. Мұндай дарынды
адамдардың балалық шақтағы туралы көптеген шығармалар әлі де сақтаулы.
Айталық, Дюрер үш жасында өз портретін салған, жеті жасар Моцарт төрт
соната жазып үлгерген. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бір жасында үлкен
концерт қояға қатысқан [4].
Әр түрлі іс-әрекеттерге байланысты адам қандай да қызметті орындауы
қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін
сапаларға ие болуытиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті
түрде, бір жағынан өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден-
әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісін жеке адам қабілеті деп атаймыз.
Дарындылық түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен
уақыттарда қалд. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында құрбылыларын интеллект
белгілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару-мектептің
көкейкесті міндетінің бірі болып табылады.
Дарындылық мәселесі әрі қарай зерттеуді қажет етеді. Бұл көп жақты,
көп құрылымы мен даму бағыт-бағдары әлі де көптеген әзденістерді қажет
ететін, шеті табылмаған жұмбақты құбылыс пен процестің бірі болып табылады;
Осыған орай бүгінгі бастауыш сынып мұғалімдері мен психологтың алдында
оқушыға білім, білік, дағдыларын игертіп қана қоймай, қабылдауын, ойлауын,
қиялын, сезімдерін, ерік-жігерін, яғни жан- жақты, азат шығармашыл дамыту
міндеттері де тұр.
Оқушының шығармашылық әрекетін педагогикалық және психологиялық
тұрғысынан жан - жақты зерттеулер көбеюде. Өйткені, қоғамның тәжірибесі
шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын
мойындап, психология - педагогикалық ойлардың осы мәселеге назар аударуына
мәжбүр етті.
Психикалық қасиеттер - бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығу
жатады [5]
Қоғамның осындай дарынды адамдарға деген қажеттілігін қанағаттандыру
талабы білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік
белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық қабілеті зор жеке тұлғаны
қалыптастыру міндетін қойып отыр.Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту
дегенді ғылыми тұрғыдан түсіндірудің негізгі қабілет ұғымының мәнін ашудан
бастау алады.Әр баланың шығармашылық қабілетін арттыруға арналған жұмыстар
оның ойлау мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне дейін жету керек. Күн өткен
сайын ол деңгей биіктей береді де, жүйелі, жұмыс нәтижесінде оның дамуы
жоғары дәрежеге жетеді. [6].
Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту дарынды, талапты оқушыны
көбейтуге әсерін тигізеді. деп еліміздің болашағы жастарға үлкен мән
берген. Қазіргі таңда дарынды балалады дер кезінде анықтау және ары қарай
дамыту психологтың қолында, сондықтан бүгінгі таңда Дарынды балалар
қабілетінің дамуындағы психологтың рөлі зерттеу аса маңызды болып отыр
Зерттеудің мақсаты - дарынды балалар қабілетінің дамыуын психолог
қызметі арқылы анықтау.
Зерттеу нысаны -дарынды балалардың қабілетін психологиялық
қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні - дарынды балалардың қабілетіне психологтың ықпал жасау
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер дарындылық қабілеттің дамуына
психологтар арнайы теориялық зерттеулер ұйымдастырып, оны анықтау мен
жетілдіруге бағытталған жұмыс жолдары нақтыланса, онда дарынды балалар
қабілетінің дамуында психологтың рөлі маңызды орын алады.
Зерттеу міндеттері:
-дарынды балалардың қабілеті ұғымына сипаттама жасау.
-дарынды балалар қабілетінің дамуындағы психологтың қызмет
ерекшеліктері
- эксперименттік зерттеу нәтижелерін жинақтау және қорытындылау.
Зерттеу әдістері: ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: дарындылық
ерекшеліктерін зерттеген Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, В.А.Крутецкий,
Н.С.Лейтес, Б.М.Теплов еңбектеріне тұжырым жасалған.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы -дарынды балалардың қабілетінің
дамуындағы психолог тәжірибеде зерттеп оның дамуына тигізетін әсерін
анықтауға арналған әдістерді қолдану нәтижелері тиімділігін жоғарылатады.
Зерттеу базасы - Тараз қ, Абай атындағы №26 орта мектебі
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесін анықтау үшін
психологиялық - педагогикалық және арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды
және жүйеге келтірілді, зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңінде жинақталған материалдарға қазіргі педагогика,
психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан сараланып дарындылық
қабілетін зерттеуге арналған эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
1 ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГТЫҢ РӨЛІ ҒЫЛЫМИ -
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаттамасы мен психологиялық
ерекшеліктері
Дарындылық-бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы,
сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық-бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Бүгінгі таңда дарынды бала сөзі жиі қолданыста. Дарындылық-адамның өз
бейімділігі арқылы шығармашылықпен жұмыс істеуде қалыптасқан қасие. Бала
бойындағы қасиетті байқап, оның бар екеніне көщ жеткізу, дамыт,
қабілеттерінің жан-жақты ашылуына мүмкіндік жасау.
Елімізде дарынды балаларды іздестіру мен олардың қабілетін дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 1998 жылы Республикалық Дарын ғылыми-
практикалық орталығы құрылып, еліміздегі дарынды балалармен жұмысты қолға
алды. Білім беру жүйесін реформалау дарынды балаларды арнайы мектептерде
ғана емес, жалпы білім беретін мектептерде де жүзеге асыруды міндеттеді.
2015 жыл Дарынды балаларды қолдау жылы деп аталады. Дарынды баланы дамыту
мәселесі қоғамдық маңызы бар проблема.
Дарындылық-баланың алғырлығы, зерделігі қабілетімен дамып отыратын
үздіксіз процнесс. Дарындылықты дамыту мен қалыптастыруға психологтың орны
ерекше. Осы орайда дарындылықта тоқталайық.
Дарындылық-адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі. Баланың қабілеті мен
талантын дамытуға көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады.
Бала бойындағы ерекше қасиеттерді, оған жаұын жасы үлкендер жігерін ескеру
қажет,-деп көрсеткен. Мектептерде ерекше қабілеті бар балаларды іріктеп
алып, олардың әрі қарай дамуы үшін жағдайлар жасалынуы тиіс. Жаңа
технологияларды практикаға енгізу қоғамның стандартты емес ойлау
қабілетіне ие әлеуметтік өмірге жаңа мазмұн енгізетін болашаққа қатысты
жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға қажеттілік өсті.
Дарынды баланы қабілеті мен ерекшелігіне қарай үшке бөлуге
болады:шығармашылық дарындылық, интеллектуалды табиғи дарындылық, лидерлік
дарындылық.
Мұғалім оқушы қабілеті мен ерекшелігін дамыту үшін: оқушылардың ғылыми
қоғамның құрылуы, оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына қызығушылығын
арттыру үшін жағдай жасау, ғылыми-зерттеу проблемасын шешуде қоғам
мүшелерін өз бетінше жұмыс жасауға дағдыландыру, ғылым, техника, өнер
саласындағы жетістіктерді танымал ету, шығармашылық қабілеттерін таныту мен
дамыту,шығармашылық сипаттағы тәрбие жұмыстарын жүргізу, ғылыми білімнің
жеке адам үшін және жалпы қоғам үшін маңыздылығын ұғындыру.
Баланың рухани өсуіне, оның әр түрлі әлеуметтік ортада жайлы сезінуіне
жағдай жасау кажет. Алдағы уақытта бейімдеу және мектеп қабырғасынан
инновациялық ғылыми сипатқа бейңмдеу сынды мәселе тұр. Сондықтан мұғалім
құзіреттілігіне арнайы білім бағдарламаларын оқытып қана қоймай баланың
шығармашылық қабілетіне қарай оқыту тиесілі.
Мектепшілік әр түрлі шығармашылық жұмыстар өткізу, қатысқан оқушыларды
еңбегіне қарай бағалау. Ұйымдастырылған әрбір жұмыс-ұстаз қауымының төккен
терінің қайтарымды, оқушы қабілеті мен дарынының шындалуы. Дарындылықты
қалыптастыру деңгейі: актуалды дарындылық, потенциалдық дарындылық болып
екіге бөлінеді.
Бұлақ көрсең, көзін аш деген ұлағатты сөзді басшылыққа алып баланың
тжанына жақын даралықты дәл тауып, соны жандандыруға жасалынған жұмыс өз
нәтижесін береді.Табиғаттың дарындылықты адамның бәріне бірдей бөліп
бермейтіні анық. Ғалымдар дарындылықты зерттеуді үш деңгейде қарастырады.
Олар теориялық, әдістемелік, педагогикалық-ұйымдастыру,әдістемел ік-
қабылданған анықтау әдісі мен оқушының білімін дамыту бағдарламасының
сәйкестігі, педагогикалық ұйымдастыру -дарынды баламен диагностикалық
жұмысты таңдау түрі немесе болжамы.
Өз қабілетін сабақ үстінде көрсете білген, жақсы көрсеткішке жеткен
оқушыларды ғылым мен мәдениетті шығармашылық жолмен тануға дайындау керек.
Тұлға қалыптастыруға мұғалім оқыту міндеттерін ескеру керек. Міндеттері:
оқу процесін тиімді ұйымдастыру, өзін-өзі бақылау мен өз білімін жетілдіру,
жеке тапсырмалар беру арқылы оқыту, жеке тұлғаның қасиетттері мен
қабілеттерін анықтау.
Дарынды оқушыны қалай оқыту керек?
Бұл мәселені шешу үшін әр түрлі дарындылық ерекшеліктері анықталады.
Сол ерекшеліктерді дамытуға бағытталған оқыту технологиясыбелгіленеді.
Қандай оқушы, дарын ерекшелігі неде?
Бұл сұраққа жауап беру барысында арнайы оқыту технологиясының мазмұны
анықталып, құлымдық жүйесі жасалады
Дарындылықтың негізгі белгілері: а) ой-өріснің жоғарылығы; ә)
шығармашылық және тиімді ойлау, өз ойын айту, пікір айту; б) қатынас пен
белсенділік; в) қозғалғыштық
мүмкіндігімен ерекшеленеді, өте басым боп келетін белсенді де саналы
талап көрінеді, білімді терең игергеннен, ой еңбегінен қуаныш сезінеді.
Өмірдің өзі мектеп талапкердің ылғи өзгеріске түсіп отыратын
жағдайларға жол таба білуге, ашық, жайдары, тез тіл табысатын және
құзіреттілікке дайын болуын талап етеді.
Мектептегі дарынды оқушыны анықтау, мұғалімнің зерттеу
диагностикасының жүргізілуі өздеріңізге таныс. Сабақ беріп жүрген
сыныптардағы дарынды оқушыны мұғалім әр түрлі еркешеліктеріне қарай жұмыс
түріне тартады.
Дарынды оқушыны табудың өзектілігі: кешенді диагностикалық әдісмелерді
күнделікті қолдану, психолог оқушыны өз тақырыбы бойынша басқаша пікірге
әкеліп, оны шешудін жолдарын табуды өздеріне ұсына алуы дарындыдылықты
дамытудыға ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, психо-педагогикалық бағыт-
бағдар беру, дарынды оқушының ата-анасымен тығыз байланыс орнату.
Оқушылар келесі бағытта танылып, айқындалады: шығармашылық ойлау
қабілеті, өзін-өзі бағалау деңгейі, төзімділік, әрекеттің тәуірлеу түрлері,
сезімталдық күші, сіз көшбасшысыз ба?, сізге не ұнайды(қызығушылық
картасы)?, тапсырма беру диагностикасы және тұлғаның бейімділігі, дарынды
балалардың тәртібітуралы мінездемесі.
Дарындылықтың ақталуы мен дамуы-бұл шығармашылық әлеуетті жүзеге
асырудағы қоғамдық дамудың да жеке тағдырдың да мәселесі.
Ерекеше дарынды балаларды айқындауда психологтарға келесі жағдайлар
туындайды: әр тұлғаның дамуына әсер ету, мүмкін болған жағдайда дерес
жетістіктерді ертерек жоғары деңгейге жеткізу, дарындылық ресурсының
қызметін жүктеу арқылы қоғамдық дамуға ықпал ету.
Жас дарынды іздеуде балаларға ғана емес, ата-аналар мен педагогтарға
бағытталған шаралар кешенін (медико-психолгиялық педагогикалық) негізгі жол
деп тануға болады. Балаларды таңдаудың әртүрлі әдістерін қолдану және
алдағы уақытта олардың жетістіктерін үздіксіз қадағалау да маңызд. Дарынды
балалардың жетілдірудің бірінші сатысында баланың ата-анадан және
психологтан келетін белгілі бір әрекеттегі жоғары жетістігі есепке алынады
[7].
Дарындылық дегніміз не және ол кішкентай нәрестеде қалай байқалады?
Дарындылық-сананың белгілі бір нысанаға бағытталып, сол нәрсеге
шоғырлануы.
Дарындылық-қуат пен серпін беретін сиқырлы күш.
Дарындылық-даналығымен даралану, ойлылығымен ерекшелену.
Дарындылар-материалдық және рухани жағынан бай адамдар. Әлбетте,
дарындылықтың тұқым қуалайтындығы, ұрпақтан-ұрпаққа берілетіндігі даусыз.
Ғылым бұны дәлелдеп те берді. Дарынды балалардың ерте сөйлеуі мен
абстрактылы ойлауға негізделген есте сақтауы жақсы жетілген. Олар
топтастыру қабілеті мәлімет пен тәжірибені категориялауда алынған білімді
кең көлемде қолдану ерекшелігімен байқалады. Олардың топтастыру мен шешімге
бейімділігі дарынды балалардың балалардың сүйікті ісі-коллекция жинау мен
қайта жасау үлкен қуаныш сезімін әкеледіғ бірақ әсемдеу, тәртіппен жинау
олар үшін мақсат болып табылмайды.
С.Бап-Баба Дарындылық-табиғаттан берілген еркеше қабілет деп
түсіндіріледі. Адами ойлау-табиңаттың адамзаттқа берген тамаша сыйы.
Дарындыларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу-қоғам үшін бүгінгі күні өте
қажет.
Дарынды балалардың ата-аналарын ойландыратын мәселенің бірі-мектептегі
оқу кезінде кездесетін қиындықтар. Бұл қиындықтар дарынды бала туралы
қоғамды қалыптасқан түсінікке байланысты. Өйткені, орта қабілетті бала
мектепте мақталады да ақылды балаға сенімсіздік жасалады. Оның қабілеті
көп жағдайжда ескерілмейді. Соның салдарынан дарынды балалар ерекшеленуге,
көзге түспеуге тырысады. Ортаның осындай ықпалының нәтижесіндедарынды бала
өз қабілетін танып, дұрыс бағалай алмайды. Сөйтіп өз деңгейінде дамып
жетілмей, шектеледі.
Ол жерде дарынды балаларды-таңдап олардың бойындағы ерекше қасиеті
бағалап, өмірде дұрыс бағдар бере білуіміз қажет. Дарынды балалар білуге
құштар мынау қалай құрылған?, Егер жағдайды өзгертсе қайтеді? деген
сұрақарға жауап іздейді. Қоршаған ортаны белсенді түрде зерттейді. Дарынды
бала өз әрекетін шектеуді ұнатпайды.
Ал талантқа талдау жасасақ,дарындылықьтың жоғары деңгейі, ол қызмеи
өнімін алуға рұқсат етеді. Данышпандық-бұл дарындылықтың жоғары деңгейі.
Қызметтің белгілі бір сферсындағы принципиалды ілгері жылжуды жүзеге
асырады
Дарынды оқушы тұлғаның төрт негізгі аспектілермен өзара байланыста
сипатталады.
Олар:
-Интеллект (зияттылық)
-Шығармашылық (креативтілік)
-Мотивция
-Тұлғаның әлеуметтік бейімділігі
Сонымен дарынды бала өз талантын түрліше сезінеді. Отбасында іні,
бауырларымен ойнағанда өз ерекшелігін сезінсе, мектепте құрдастарымен өзін
салыстыру арқылы байқалады. Баланың таным процестері қабылдауы мен
тәжірибесіне байланысты. Бала қоршаған ортаны зерттеу барысында, нақты нені
жасай алатынын, нені істей алмайтынын біледі. Ал айналадағы адамдар оның
істеген ісін түрлі жолмен бағалайды. Бұл кезеңде ол өзін қоршаған
адамдардың, ата-анасының өзіне көңіл аударғанын ұнатады. Ата-ана үшін
баласының әрекетін бақылап, бағыттап, оқыту көп қиындық жасамайды.
Психологтардың зерттеуі бойынша интеллект-жас өскен сайын өспейді, толыса
түседі.
Балалардың әр түрлі жас кезіндегі ақыл-ойының мүмкіндігін түсіну үшін
қазіргі кезеңдегі деңгейдің өзгеруі мен жоғарыда келтірген жастық
сезімталдығының бағытталуын зерттеу өте маңызды әсер ететін теориялық
нәтижелерден мынадай анықтама шығады: А.Еділбаева Дарындылық-бұл
интегралды тұлғалық білім, интеллектуалдық жоғары сатысымен сипатталады.
Бұл тұлғаның қабілеттілігі мен бейнелігінің бірігуін анықтайды. Белгілі бір
қызмет саласында ерекше табысқа жетуге мұмкіндік туғызады. Бүгінгі дарын
иесі егемен еліміздің ертеңгі тірегі.
Мектептердің ұлы мақсаты -оқушылардың бүгінгі ақпараттар ағынын
сауатты игере алатын, сол игерген білімнің қай жерде нақты көмекке
келетінін пайымдай алатын, қандай әлеуметтік топпен де қарым-қатынас жасай
алатын, өз бетінше оқу,іздену арқылы кез-келген мәселенің шешімін таба
алатын ұлт азаматтары, дарынды да қабілетті адамдардың даярлау мен
қалыптастыру [8].
Дарындылық-адамның белегілі бір іске деген айырықшы қабілеттілігі,
өмірдің, ұандай да бір саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі. Сонымен
бірге, дарынды бала өз ісінен ләззат алуға бейім болғандықтан, есте сақтау
және қайталау әдісі оны біріншіден, тез жалықтырады, екіншіден, оның
санасында білімді толық игеру, яғни сабақта өтілетін дидактикалық
материалды толық білу елесі пайда болады, үшіншіден, ол мұғалімге
тәуелділікке төзе алмайды. Нәтижесінде дарын сөнеді. Дарындылық сөнбеуі
үшін бала тұрақты түрде бақылауда болуы тиіс, тұрақты түрде шығармашыл
деңгейде іс-әрекет жасау қажет, мұғалімге тәуелді екенін сезінбеу керек. Әр
оқушы өздерінің мұғалімнің зерттеу обьектісінде тұрғанын сыныптастары бірін-
бірі білмеу керек, бақылау табиғи түрде жүргізілу керек. Адам қабілетіндегі
дарындылық пен талант одан әрі дамып, данышпандыұ ұасиетін тудырады. Бұл-
адамның ақыл-ойы мен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежеге көтерілуі.Дарныды
адамның іс-әрекет нәтижелері адамның әлеуметтік өмірі мен қоғамдық
тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени-рухани, саяси-
экономикалық салаларында өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи дамуында
өшпес із қалдырады [9].
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік- дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. А.Еділбаева дарынды адамдарға тән қасиеттер:
зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай
түлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие,
еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік
деңгейі анағұрлым жоғары. Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас
қажырлылық таныта алады. Дарынды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат
шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне
жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды. Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті
білімдер мен ептілік, дағдыларды игеріп, жетілдіріп дамытуға тікелей
тәуелді. Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші -тарихқа және біреулер-
қоғамдық жұмыстарға, лидер болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты іс-
әрекетте кейін дамыта түседі. Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар
қайтпас қажырлылық таныта алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі 2-3 жасар
баланың бір іспен үзбей шұғылдана алу уақыты, басқа қатарларымен
салыстырғанда әлдеқайда ұзақ болады. Дарынды бала өзін қызықтырған іспен
бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта
оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды [10].
Дарынды балалар - өз құрбыларынан ақыл-ойының дамуымен біршама озатын
немесе аса көрнекті арнаулы қабілеттерін көрсететін (музыкалық, көркемдік
т.б.) балалар.
Дарынды баламен жұмыста психолгтің мақсаты-олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру.
Баланың дарындылығын анықтап, олармен жұмыс жасау қалай жүзеге асырылуы
керек?
Ол үшін:
1. Дарынды баланы анықтаған кеде баланың жеке құжаттарын, мінездемесін
балабақшадағы түрлі конкурстарда көрсеткен өнеріне сүйеніп зерттеу
2. Балаларды түрлі ахуалдығы іс-әрекетіне бақылау жасап, талдау
жүргізу
3. Әр түрлі әдістерді пайдаланып баланың даму көрсеткішін, білімін
тексеретін жұмыстарды ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау
керек.
Кез келген психолог осындай жұмыстарды жүйелі жасап және жан-жақты
талдау жұмыстарын жүргізе алса ғана,балалардың дарындылығын, қабілет
мүмкіндіктерін айқындай алады. Дарындылықтың, баланың креативті
белсенділігін айөындау процесі көпжақты. Рахимберлина А.Н., Кенжебекова Л.Т
дарындылық дегеніміз -табиғи және тәрбиелеу барысындағы дарындылық болуы
мүмкін, сондықтан да оның қалай пайда болғанына қарамастан диагностикасы
болу керек. Осы тұрғыда бала-бақшадағы психологтың рөлі артады, олар
педагогтарға көмек көрсетуі керек қажет.
Дарынды баланы диагностикалауды осында ағытта жургізуге болады:
баланың кревтивті ойлауына, баланың қызығушылығы арқылы, өзінің достарының
арасында лидер ме?, өзін мен бәрін білемін деп бағалай ма?, баланың
көңілінен шығатын іс-әрекеті, баланың тұлғалық бейімділігі мен келбеттілі
анықталады.
Дарынды баланың ерекшеліктері: танымдық қасиеті жоғары есте сақтау
қабілеті жоғары, кез-келген іс-әрекетті өзінше орындайды
Дарынды балаларды айқындау мен дамытудың тиімді жолдары
1) Бақылау әдісі
2) Арнайы бағдарламалар ;
3) Мұғалімнің және ата-ананың эксперттік бағалауы;
4) Эксперттік бағалау (әдіскер, ғылым т.б);
5) Психо-диагностикалық трениннгтер;
6) Конференция, фестиваль, көрмелер т.б
7) Психо-диагностикалық зерттеулер.
Дарындылықтын түрлері:
-Интелектуалды дарындылық;
-Академиялық дарындылық;
-Көркемдік дарындылық;
-Шығармашылық дарындылық;
-Лидерлік және әлеуметтік дарындылық;
-Спорттық дарындылық;
Қазіргі таңда дарынды балалармен жұмыс жасаудың негізгі бағыттары
анықталады.
Осы бағаттардың мақсаттарын мен міндеттері төмендегідей:
1) Дарынды баланың ақыл-ойының, эмоциялық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін анықтау.
2) Жан-жақты ақпаратты қабылдауы
3) Коммуникативті бейімділігі.
4) Дарынды баланың шығармашылық деңгейі.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа педагогикалық
технологияларын меңмейінше жан-жақты білгір маман болу мүмкін емес. Жаңа
педагогикалық технологиянв меңгергу- психологтың(тәрбиешінің) зейіні-
зерделік, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық келбетінің қалыптасуына
игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үржісін жүйелі
ұйыдастыруға көмектеседі Дарынды, қабілетті балаларды іздеу, оларды оқыту
мен тәрбиелеу қоғам үшін бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды адам,
қабілетті адам басқаларға қарағанда көп пайда әкеледі. Әрбір талантты адам
еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен жігерлі еңбек етеді. Сонымен
дарынды, қабілетті, талантты бала деп баланың, ата-ананың, мектептің
үздіксіз еңбегінің жемісін айтуға болады. Мектептің мақсаты - жан-жақты
білімді, іскер, өздік ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары, қабілетті
тұлға қалыптастыру, балалармен жүйелі жұмыс ұйымдастыру [11].
1.2 Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық мәселесі
Бүгінгі таңда дарындылық мәселесінің өзектілігі соншалықты психология
ғылымыныңм докторы Н.С.Лейтестің айтуы бойынша, оны анықтау және қолдау
маңызды екенін қазір дәлелдеудің қажеттілігі шамалы. Дарынды балаларға
қоңамдық, мемлекеттік назар аудару, бір жағынан, дарынды адамдар басқа
өзінң жерлестерімен салыстырғанда, елдің ғылыми-техникалық ақпараттық және
мәден дамуында үлкен ықпал етуге қабілетті. Екінші жағынан, жастардың
жоғары энергетикалық белсенділігі және әр уақытта болатын интеллектуалдық
инициативтілік, басқарушылық зейіні мен көмегі болмағанда жеке тұлғалық
және әлеуметтік қауіпті әрекеттерге ұшырауы мүмкін. Сонымен дарынды деген
кім және оның ерекшеліктері қандай? деген сұраққа жоғарыда айтылған
ғалымдарымыздың еңбектерін қорытындылай келіп, Дарынды баладегеніміз-
алдына мақсат қоя білетін, оны дұрыс болжай алатын, оның нәтижесіне көзі
жететін, жан-жақты ойлана отырып бір тоқтамға келетін, өзіне сенімді,
шығармашылықпен жұмыс жасауда биіктерден көрінетін, адамгершілікті жоғары
қоятын, ерекше тұлға деп түсінемін. Ал оның дарынды оқушының
ерекшелеліктеріне тоқталатын болсам, олар 1. Ойлау шеберлігі, 2.тұлғалық
жеке қасиеттері. 3. Өмірге деген көзқарасы мүлдем өзгеше, қабілетті тұлға.
Өткенге қарап басымызды иеміз, ертеңге қарап білек сыбанамыз демекші,
бала-ертеңгі азамат. Оны тәрбиелеп, биік шыңдарға жеткізу, мемлекеттің
мүддесіне өзі жететіндей етіп қалыптастыру педагог қауымы бірден-бір
мемлкеттік үлесі деп білемін. Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты
-олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын
қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және
оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.Дарынды оқушымен
жұмыс жүйесіндегі мұғалім маңызды орын алады. Дарынды балалар - өз
құрбыларынан ақыл-ойының дамуымен біршама озатын немесе аса көрнекті
арнаулы қабілеттерін көрсететін (музыкалық, көркемдік т.б.) балалар.
Барлық бала дарынды немесе өзiндiк жеке дара ерекше қасиетi бар деген
тұжырым педиатрлардың, педагогтардың, спорттық және көркем студиялардың
маңызды мәселесiне айналды. Дарынды деп өз қатарларынан әлде қайда дамыған
немесе ерекше бiр зейiн бар (музыкалық, көркемдiк, спорттық т.б. қасиеттер
бар) балаларды айтады; ғылыми тұрғыдан кәдiмгi сөзде оларды жиi
вундеркиндтер деп те айтады. Психология көзқарасынан дарындылық екi мағына
бередi - жалпы рухани зейiндiлiк және нақты дарындылық. Жалпы зейiндiлiктi
ғалымдар - жалпылау икемдiлiгi, кез-келген тақырыпта әңгемелесу,
мәселелердi шешу және өз тәжiрибесiнде үйрену деп тұжырымдайды [3].
Дарындылық теориясының негіздерін кеңес психологтары өңделген.
Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, В.А.Крутецкий, Н.С.Лейтес, Б.М.Теплов және
т.б. психологиялық концеплары интегралды жеке тұлғалық білім ретінде
дарындылыққа жүйелік көзқарас қалыптастыруды және адам қабілетінің
құрылымдық компаненттерін анықталады. Дарындылық мәселесіне шетел
ғалымдары К.Абрамс, Ф. Гальто, М.Карне, Э.Мейман, Дж. Рензулли, Э.
Торндайк, В. Шетрн т.б. да өз зерттеулерін арнаған. Олар дарынды балаларды
эксперименталды және қолданбалы зертеу бөлігіне көп үлес қосқан және олар
осыған байланысты тест әдістерін өңделген.
Дарынды, қабілетті балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды және талантты, қабілетті адам
қоғамға көбірек пайда әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол
шығармашылық тапқырлықпен еңбек етеді. Біздің мақсатымыз жан- жақты
білімді, іскер, өздік ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары,
қабілетті тұлға қалыптастыру, балалармен жүргізілетін жұмысты дұрыс
ұйымдастыру болып табылады. Мұғалімдер балаларға білім беруде барынша
жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшін қолайлы орта жасауға тырысады.Дарынды
және талантты балаларға қатысты бұл едәуір күрделі деп ойлаймын. Себебі,
дарынды және талантты балаларға тапсырмалар дайындаған кезде көп ойлануды,
талқылауды және мұқият жоспарлауды талап етеді.
Көптеген ғалымдар әр баланың туа біткен шығармашылық мүмкіндіктері
бар, ол креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген
пікірде. Демек, шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік орта
шарттарына тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін қолданып, танымдық процесті
ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін дамытуды ынталандырады.
Креативтілік туралы айтқанда шығармашылық ойлау ғана емес, тұлғаның қасиеті
мен дамуы да ескерілуі керек.
Дарындылық дамуының психологиялық механизмдері. Дарынды балалармен
жұмыс жасаудың эффектифті әдістерін құру үшін тек қабілеттердің дамуына
ықпал ететін факторларды біліп қана қоймай, осы ықпалдың психологиялық
механизімдері туралы да хабардар болуы керек. Көптеген зерттеулер бала
қабілеттілігінің дамуына мотивацияның маңызын атай отырып, дарындылық
феноменін белгілі бір қажеттіліктер мен мотивтер түрлерімен байланыстрады,
және танымды қажеттіліктер жетекші рольге ие болады. Зерттеушілердің
пікірінше танымдық қажеттіліктердің айқын көріну және өзіндік ерекшелік
дәрежесі дарындылықтың дамуының түрі мен деңгейін анықтайды.Осы көз
қарастан шығатын тұжырым дарындылықты идентификациялау үшін баланың
танымдық қажеттілігінің даму деңгейін диагностикалап өту керек дегенге
келеді. Мотивтерді класификациялаған кезде дәстүрлі түрде-ішкі
(экстринсивті) және сыртқы (интринсивті) мотивацияларды дифференциалдайды.
А.В.Хуторской қазіргі таңда ішкі - мотивацияны зерттеудің алты негізгі
әдістемелерін бөлуге болады деп есептейді [12].
Дарындылыққа А.Г.Асмолов жұмыстарында мәнді, аса терең түсінік
берілген. Ол бұл феноменнің табиғатын түсіндіруге көңіл бөлген. А.Г.Асмолов
ғылыми зерттеулерде үш түрлі көзқарас бар екенін көрсетеді, яғни генді,
әлеуметтік, тарихи-эволюциялық қатынасқа, герменевтикалық парадигма
алғашқы түсіндірушілер дарындылық мазмұнында генетикалық алғышарттар негізі
дейді. Екінші түсінікті жақтаушылар адамнан психиканы тіптен бөліп шығып,
өз зерттеулерінде дарындылықтың қалыптасуына бағытталған әлеуеметтік
манипуляция әдістерінің ізденістеріне көңіл бөліп, қоршаған орта фактарын
басым етеді.
А.Г.Асмолов тарихи-эволюциялық қатынастың герменевтикалық
парагдигмасы ретінде белгіленген позициясы дарындылық феноменнің қарастыра
отырып, генетикалық нышанды болжайды, бірақ детерминациялайтын күш ретінде
емес [13]
Бастауыш сынып оқушыларының бала бойындағы қасиеттерінің шығармашылық
үшін тиімсіз жақтарын:
1). Төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанымен,
олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын ала
ой, идея, мақсат тумайды. Ой - қиялы тұрақсыз болғандықтан, оны әлдебір
тапсырма міндет төңірегінде тұрақтандыру өте қиын.
2). Төменгі сынып шығармашылыққа өте белсендік көрсеткенімен, оны тек
ойын ретінде қабылдайды.
3). Төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
шыдамсыз.
4). Бастауыш сынып оқушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы.
Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең екеніне
қарамастан балалардың бойына жауапкершілік сезімін сіңіру керек. Оларды
шығармашылыққа бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге дағдыландыру
керек.
Бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамыту жолдарын қарастыра
отырып, педагогикаляқ инновациялық процесте оқытушының түрткісі мен
шығармашылығының қатынастары инновациялық әрекеттің тиімділігін қамтамасыз
етеді. Өткізілген зерттеулер өз кезегінде болашақтағы инновациялық әрекетті
болжау деңгейі мен сипатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қысқасы, дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні қажет, себебі дарынды адам басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбеке бейімді, ол шығармашылық тапқырлықпен
жемісті еңбек етеді. Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру,
оның рухани әлемін байыту, сабаққа ынта - жігерін арттыру, жеке
дарындылығын дамыту -бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені,
қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамыуымен
байланысты болса, ол болашақта ғылым мен техниканы, өндірісті дамытатын
бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік
пен білімдарлықты қажет етеді. Оқушылардың өз - өзіне сенімін арттыру,
олардың шығармашылығын дамыту, өтілетін сабақтың оқу - материалын терең
ұғына білуге баулу - мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілетін сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай
болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің күнделікті
өтілетін әрбір сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім-тәрбиелік мәні
жан-жақты ашылуы тиіс.Осы талаптардың орынды атқаруында ғана оқушыда
шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы
дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып әрбір өтетін сабағын жаңаша
ұйымдастыра біліп, оқытудың озық әдіс-тәсілдерін қолдана білгенде ғана
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттері дами түседі [14].
Дарындылық-бірдей өмір шартында қатарларымен салыстырғанда үйрену мен
оқуға аса жоғары қабылдаулары мен шығармашылық ерекше көрініс берулер.
Исабаева Ж. бұл- тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сондай-ақ
қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап-мақсаттар, бұл-
мақсатқа ұмтылушылық ақыл -ой күшіне ерте дайындық, бұл -адам іс-
әрекетінің кез келген әлеуметтік маңызды сферасында белгілі жетістіктерге
жете алу қабілеті.
Дарындылық -адам психикасының өмір бойы жүйелі түрде дамып, басқалармен
салыстырғанда адамның бір немесе бірнеше іс-әрекет төңірегінде әдеттен тыс,
сирек кездесетін жоғары нәтижелерге мүмкіндігі.
Дарындылық кредосы
1) Сен білуге міндеттісің дегеннің орнына, сенің қолыңнан келеді!
ұстанымы.
2) Белгілі жағдайдан, белгісіздікке бетбұрыс жасау қағидасы.
3) Іс-әрекеттің нәтижесіне жету барысындағы қуаныш!
4) Баланың қиялын ұштай отырып, сұрақ қоя білуге үйрету!
5) Болашаққа бейімдеу.
6) Дамыта оқыту
7) Жеке ғана емес, әлеуметтік ойлау қабілетін дамыту!
8) Мақсатының айқын болуы-50 пайыз
9) Іс-әрекет-20 пайыз.
10) Эмоция, көңіл-күйі жоғары-25 пайыз
11) Сәттілік- 5 пайыз.
Дарындылықтың түрлері: интелектуалды дарындылық, академиялық
дарындылық, көркемдік дарындылық, шығармашылық дарындылық, лидерлік немесе
әлеуметтік дарындылық, спорттық дарындылық [15].
Психологиялық педагогикалық зерттеулердің нәтижесі бойынша дарынды
баланың бейнесі анықталды.
1.Интеллектуалды және ақыл- ой белсенділігі бар бала сөйлеу
белсенділігінің жоғарлығымен, ойының ұшқырлығымен, байқағыштығымен,
мәселені шешуде жан -жақты жолды қарастырумен, тәуелсіздігімен,
құрбыларының арасында көсем болумен, есте сақтауының беріктігімен
қасиеттерімен ерекшеленеді.
2.Бейнелеу өнері бар бала -сурет салуға көп уақыт бөлінуінен, көргенін
есте сақтауымен, сурет сабағын жақсы көретіндігімен ерекшеленеді.
3.Әнге қабілеті бар балалар- ән сабақтарына аса қызығушылықпен
қарайды, ритмикалық бөліктерді оңай қайталайды, таныс әуендерді бірінші
дыбыстан таниды.
4.Қозғалыстың белсенділігі бар бала жаттығуларды орындауда тепе-теңдік
сақтайтын, қозғалысты жақсы көретін, өзінің жасына дене күші күшті болып
келеді.
Қабілеттіліктің алғашқы негізін қалаушы ангиялық психолог Френсис
Гальтон ХІХ ғ., ол адамдардың даралық ерекшеліктер мәселесін зерттеді.
Ф.Гальтон өзінің таланттың тұқым қуалаушылығы; оның пайда болуы мен
заңдылығы атты еңбегінде қабілеттің пайда болуының әдістемелік базасын
негіздеді және келсі заңдылықтарды бөліп көрсетті. Егер адам жоғары
қабілеттерге ие болмаса, бір де бір адам қоғамды жоғары дәрежеге ие
болмауы, қабілеттің кез-келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген
деген қорытындыға келеді деуі.Дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді
жалғастырады, ол дарындылықтың туа біткен аспектілерінзертей отырып, осының
негізінде нышан типтерін бөлді. Педагогикалық теория негіздерінің дамуына
[16].
Дарынды және басқа балалар арасындағы терең айырмашылық табиғи
процестерге емес, оларды түрліше қолдануға белгілі мәдени тәсілдерді
қолданатындығын атап көрсетті. Дарындылықтың барлық психикалық
мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет түрінде ерекше маңызды болатын сапаларының
басым болуы мен бір уақатта қосылуын болжайды. Н.С.Лейтестің редакциясымен
1996 жылы шыққан Дарынды балалар мен жасөспірімдер психологиясы атты
оқулығынан бұл тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен
қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап-мақсаттары, бұл
мақсатқа ұмтылушылық ақыл-ой күшіне ерте дайындылық, бұл адам іс-
әрекетінің кез-келген әлеуметтік-маңызды сферасында белгілі жетістітерге
жете алу қабілеті деп келтірген ғалымдардың цитаталарынан көретініміздей,
дарындылық-бұл тек психологиялық құбылыс емес, сонымен қатар әлеуметтік
құбылыс деген. Ақыл-ой қабілетінің қалыптасуына қоршаған ортаның әсері
тұқымқуалаушылыққа қарағанда мәнді және осының негізінде әр адам
интеллетісінің даму мүмкіндігін оптимистік түрде бағалайды. дарындылықтың
қай түрін анықтасақта, әр түрлі дарындылықта іс-әрекеттің бөтен түрлері де
көрінетінін байқауымыз керек, мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттің
бөтен түрлері де көрінетінін байқауымыз керек, суретші немесе музыкант іс-
әрекеттің сипаттамасы бойынша көркемдік-эститикалық болып табылады, сонымен
қатар танымдық практикалық коммуникативті және рухани-бағалық іс-әрекет
түрлері қолданылады Дарындылықтың дамуын ішкі мотивацияның ықпалымен
байланыстырады.
Сыртқы жетістіктерге бағдарлану (мансап, ақша, т.б), субьектінің
шығармашылық белсенділігіне негативті әсер етеді. Шығармашылық психология
саласының белгілі маманы Н.С.Лейтес өз іс әрекетіне толық берілген адам
сезінетін белсенділіктің қуанышты сезімін білдіретін тасқын немесе ағын
ұғымын енгізді. Соңғы кездері бұл түсінік дарындылық феноменін сипаттауда
жиі қолданылып жүр [2].
Дарынды балаларды анықтау өте күрделі, жан-жақты мәселе. Қазірге дейін
ғылым мен тәжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар. Біреулері
кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап, дамыту
керек дейді. Ал қарсы көзқарастағылар дарындылық өте сирек құбылыс, жалпы
адамдарыдың өте аз тобын ғана тән, сондықтан дарынды балаларды іздеу алтын
түйірін іздегенмен бірдей дейді.
Дарынды баланың одан әрі жетіле түсуіне ұстаз тарапынан мейірім мен
кішіпейілділік, бала жанын жазбай танушылық қасиет қажет - ақ. Бала
бойындағы дарындылық, ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық қасиеттерін
зерттеу, айқындау -ең басты мәселе. Ал оқытудың түпкілікті нәтижесі - өз
ойын дәлелдей алатын, жан -жақты білімді, білімін жүзеге асыра алатын,
қалыптасқан өзіндік азаматтық көзқарасы бар іскер, ақылды, адамгершілігі
мол тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру. Ол үшін белгілі бір жоба болуы шарт.
Яғни, оқушының дарындылығын айқындау, шығармашылық дарындылығын зерттеу,
анықтау, белгілі бір бағыт -бағдарлама бойынша жұмыс жүргізу қажет. Оқу
жылының басында дарынды балаларға арналған тиімді жұмыс жоспарын құру.
Дарындылықты анықтауға арналған түрлі диагностикалық әдістер бар.
Дарындылықты анықтауға арналған әдістерінің бірі тест әдісі. Тест әдісі-
жас ғылым. Сондықтан жас ғылым саласында қиыншылықтар болады., оның
қорытындысын да қамтамасыз ету қиын. Тест әдісіне қарсы шығушылар да бірге
кездеседі. Сондықтан тест әдісімен бірге тәжірибелі зерттеушілер басқа
әдістерді қолданады. Мысалы, Станфорл-Бине шкалысы бойынша балл жинаса,
бала дарынды саналады. 135 балдан жоғары болу керек. Келесісі әр түрлі
бағалаушы іс-әрекеттерден негізделген, кешенді баға. Алайда бұлай бағалауда
қателік жіберу қаупі бар. Зерттеу қорытындысы бойынша бала дарынды деп
танылып, бірақ ол кейін дарындыболмаса, бола үшін ең қиыны сол. Дарындарды
іздеу, тек белгілі мақсаттарлға байланысты ғана болып, балаға көмек беру
мақсатында болмаса өте қиын. Педагогтар: Балаға дарынды, талант деген
айдар тағу бала үшін зиянды,-дейді.
Жалпы дарындылықты диагностикалау, бұндай ерекше жағдай жасауға арнайы
дайындалған бағдармалармен оқыту мақсатынды болу керек. Біздің елімізде көп
уақытқа дейін тест әдісін қолдануға рұқсат етілмейді. Тек соңғы кезде
арнаулы диагностика мамандарының оқулықтары, тестілері, шыға бастады.
Көптеген зерттеушілер тест әдісін қолданумен дарындылықты анықтау мүмкін
емес дейді, себебі өте жоғары тесттің өзімен де дарындылықты өлшеуге қате
жіберілуі мүмкін. Сондай-ақ қазіргі бар тесттердің біреуі де дарындылықтың
барлық түрін қамти алмайды.
Кез келген тест өлшем құралы. Әрине жалғыз тест әдісімен ғана
дарындылықты анықтауға болмайды. Сондықтан тәжірибелі диагностиктер басқа
әдістерді бірге қолданады.
Адами ойлау, ізденімпаздық -табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы.
Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары сөзсіз. Дегенмен, табиғат оны
бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу, біреуге аздау, ал үшіншілеріне
мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Біз дарынды деп белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа қабілетінен
ерекшеленетіндержі айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы
ерекшеліктің одан әрі дамуына кәсіби ұстаздық кез келген ерекше қабілетті
оқушыны дарынға айналдыра алады. Көптеген ғалымдар дарындылықты
генетикалық нәрсе деп қарастырып, оныы белгілі бір даму сатысының соңғы
нәтижесі деп түсіндіреді [17].
Белгілі ағылшын психолгы Г. Айзенк дарындылық туралы түбегейлі тұрақты
қорытынды шығаруға асықпаған жөн деген. ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында
дарындылық мәселесі туралы А.Бэн, В.Вунт, Д.Миль, Г. Спенсер, Т.Циган
сияқты психологтар ой-өрісі дарындылығын диагностикалау үшін бес негізгі
функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: зейін ой, ерік, қабылдау,
есте сақтау.
Тек ХХ ғасырды нағыз дарынды ғылыми қызмет, ғылыми ойлаудан іздеу
керектігі айтылды.
Қазіргі ғылымда дарындылықты жалпы дарындылық және арнаулы деп екіге
бөлінеді.
Жалпы дарындылық-интеллектіден өзгеше, оны тұлғаның өз ойын жаңа
талаптар, мақсаттар мен міндеттерді орындауға саналы түрде бағыттай алатын
қабілеті.
Арнаулы дарындылық дегеніміз- бұл белгілі бір бағытта ерекше
кабілеттер таныта білуі. Мысалы, қолөнер, сурет, ақындық, жеке тұлғаның
ұшқыр ой, жаңа идеяларды туындатуы, мысалы, күрделі стандартты емес есептер
шешімін таба білуі.
Дарынды балаларды оқытудың басты мақсаты, әрбір шәкірттің жеке дара
ерекше қабілеттерін ілгері дамыту, дарындылығы анықталған оқушыны
қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азаматетіп, қалыптастыруға
жағдайлар жасау, дарынды балалармен жұмыс жасау аясында ғалымдар мен өнер
қайраткерлерін, ізденімпаз ұзтасдар ұжымын топтастыру.
Міндеттер: оқушылардың ақыл-ой қабілетін жетілдіру, шәкірттердің
шығармашылық жеке дарындылығын дамыту, оқушыларды қоршаған ортаны аялауға
әлемдік адамгершілік негіздерін басшылыққа алуға, демократия мен
ізгілендіру талаптарына сай болуға баулу, шәкірттердің ғылыми-зерттеу
дағдыларын қалыптастыру.
А.Савенков дарынды балаларды анықтаудың келесі принциптерін ұсынды:
Кешенді бағалау принципі.Баланы зерттеу жан-жақты және кешенді болуы
керек. Баланың интеллектуалдық қабілеттілігінің даму деңгейінен басқа психо-
физикалық қасиеттері мен құбылыстарының мүмкіндігінше кең аймағын
зерттеуіміз қажет. Зерттеуші үшін баланың шығармашылық қабілеттілігінің
дәрежесін, психо-әлеуметтік және физикалық даму деңгейін зерттеу маңызды.
Бала психикасының құрылымындағы жеке функциялары мен қабілеттерінің даму
деңгейінің сәйкестілігін анықтау өзекті мәселе.
Ұзақ мерзімдік принцип.Балалар дарындылығының деңгейін анықтау
мақсатында жүргізілетін диагностикалық зерттеулердің бір уақыттық шара
болуы мүмкін емес. Бұлай жасауға осы мәселенің теориялық жағынан
қарастырылу деңгейі ғана емес, сонымен қатар осы үрдістің әдістемелік
жағынан қамтамасыз етілу деңгейі де мүмкіндік бермейді. Бір реткі зерттеуге
арналған кәдімгі диагностикалық әдістемелердің кемшілігіне баладан арнайы
стандартты тапсырмалар арнасын шешуді талап ету және оның нәтижесі бойынша
бағалау жатады. Сонымен қатар, бір реткі тапсырмалар бір уақыттық
диагностиканың қызметін атқарады, олар кейбір жағдайларда балаларда табиғи
стресс туғызған қателіктердің алдын алуға да мүмкіндік бермейді.
Тренингтік әдістер мен тапсырмаларды қолдану принципі. Тренингтік
әдістемелер диагностиканың мақсатын өзгертуге, яғни оларды ең әуелі бала
қабілеттілігін коррекциялау мен дамытуға бағыттауға мүмкіндік жасайды.
Тренингтік әдістемелерді қолдана отырып, ұзақ мерзімдік диагностиканы
жүзеге асыруға сол арқылы бір реттік зерттеуде міндетті түрде болатын
кейбір психологиялық бөгеттерді шектеу мүмкін болады. Бала біртіндеп
қысымнан құтыла отырып, өзінің табиғи қабілетін көрсете бастайды.
Баланың потенциалдық мүмкіндіктерін ескеру принципі. Көптеген мамандар
баланың дарындылық деңгейін бағалауда қанша актуальды жағын бағаласақ,
сонша потенциалдық мүмкіндігін бағалау керек дегенді айтады. Бұдан басқа,
педагогикалық және әлеуметтік жағынан баланың сол сәттегі істегені емес,
одан болашақта не күтуге болады сол маңыздырақ болады
Әр түрлі мамандардың қатысу принципі. Диагностикалық зерттеулерде
психологтардан басқа педагогтар, физиологтар, ата-аналар және балалар
қатысуы қажет. Балалар үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГТЫҢ РӨЛІ ҒЫЛЫМИ -
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаттамасы мен психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 7
1.2 Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3 Қабілеттілік және оны дамытудың жолдары
2. ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМЫТУДАҒЫ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Дарынды балалардың қабілетінің
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Дарынды балалардың қабілетін дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Нәтижені
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі .
Психолог Н.С. Лейтес зерттеуі бойынша балалардың осындай
ерекшеліктері жоғары жүйке қызметінің туа бітті қызметіне (мидағы уақытша
байланыстардың тез жасалып, берік орнығуы, алмасу қабілетінің молдығы,
динамикалық стереотиптердің шапшаң жасаланып, жақсы орнығуы, т.б)
байланысты екенін көрсетті Дарынды балалар алғыр, зерек, жинақы келеді,
күрделі іс-әрекеттерді шығармашылықпен, зейін қоя беріліп атқарады.
Дарындылықтың белгілері; білімді игерудегі қайрымдылық, белгілі бір салада
(ғылым, өнер, т.б.) жұмысты ұйымдастыра және сапалы атқаруға бейімділік не
нәрсені болса да қызығушылықпен беріле істеуге, өзіндік даралық қолтаңба,
шығармашылық қуат, т.б. Сәбидің ерекше қабілетін дер кезінде байқап,
жетілдіре түссе шынайы. Дарындылық иесіне - талантқа айналады, ал дұрыс
бағдар беріп, баулымаса, тәрбиелей алмаса, қабілетті өшіп, ерекше қасиет-
қарымын жоғалтуы мүмкін [3].
Адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында болғанда-ақ пайда болады.
Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы. Мұны анатомиялық
нышан дейді. Нышанның соңғы түрі дарындылық секілді сатыда болады. Мәселен,
баланың есту анализаторларының жетіле дамуы музыкалық қабілет үшін, көру
анализаторының өзгешелігі сурет салу қабілетінің көрінуіне септігін
тигізеді. Бірақ нышан қабілетінің дамуына бірден-бір шарт бола алмайды. Ол-
адамның ішкі мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болма
да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгілі әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті
айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке арнаулы нышан сәйкес келеді деп
ойлау да қате. Нышан көп мәнді қасиет, яғни солнышанға негізделіп, адам
өмірінің жан-жақтылығына қарай түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның
ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылығы оның жоғары жүйке
қызметінің тума типіне (мида уақытша байланыстардың тез жасалып, берік
орнығуы, жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы динамикалық стереотиптерңһінің
шапшаң жасалып, оңай өзгеруі т.б.) байланысты болып келеді.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгі өмірімізде болсын мұндай мысалдар өте көп.
Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда Ұстазы Крисиан фон Шенах жазып алған
любектік төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннің өмірі, іс-
әрекеті, саяхаты мен өлімі деген кітап жарық көрді.
Аса дарынды бала жөніндегі алғашқы кітап осы болатын. Туылғанына он ай
толмай жатып кішкентеһай Гейнрих суретке салынған заттардың көпшілігінің
айырып атайтын болған. Ол үшін жасқа келгенде ертегілерді өзі оқып,
математиканың төрт амалымен есеп шығара алады. Көп ұзамай сәби француз
тілін үйреніп географиядан жақсы мағлұмат алады және мыңнан астам латын
мәтелін біледі. Гейнрихтың даңқы әлемге жайылып, оны Дания королі қонаққа
шақырады. Сол дарынды сәби төрт жастан төрт ай асқанда қайтыс болған.
Жарықбаев айтуынша дарынды балалар мектептің оқу бағдарламасын ерте
меңгереді. 5-6 жаста ондай балалар өзінен екі есе үлкен балалардың
білгенінен артық білетін болады. Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға
көңіл бөлмейтін кездері де кездеседі. Мәселен, Д. Байрон, В. Скотт,
Ч.Дарвин бала күндерінде түк білмейтіндердің қатарында саналған. Олардың
көпшілігі өз уақыттарын өлең жазып, сурет салып, көбелек ұстап, коллекция
жинауға немесе химиялық тәжірибе жасауға сарп етеді. Мұндай дарынды
адамдардың балалық шақтағы туралы көптеген шығармалар әлі де сақтаулы.
Айталық, Дюрер үш жасында өз портретін салған, жеті жасар Моцарт төрт
соната жазып үлгерген. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бір жасында үлкен
концерт қояға қатысқан [4].
Әр түрлі іс-әрекеттерге байланысты адам қандай да қызметті орындауы
қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін
сапаларға ие болуытиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті
түрде, бір жағынан өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден-
әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісін жеке адам қабілеті деп атаймыз.
Дарындылық түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды.
Мектепте орташа оқитын оқушыны бағалау негізінде бағдарлау өткен
уақыттарда қалд. Қазір біздің қоғамның жаңа дамуында құрбылыларын интеллект
белгілерін көрсете отырып, озық еткен балаларға көңіл аудару-мектептің
көкейкесті міндетінің бірі болып табылады.
Дарындылық мәселесі әрі қарай зерттеуді қажет етеді. Бұл көп жақты,
көп құрылымы мен даму бағыт-бағдары әлі де көптеген әзденістерді қажет
ететін, шеті табылмаған жұмбақты құбылыс пен процестің бірі болып табылады;
Осыған орай бүгінгі бастауыш сынып мұғалімдері мен психологтың алдында
оқушыға білім, білік, дағдыларын игертіп қана қоймай, қабылдауын, ойлауын,
қиялын, сезімдерін, ерік-жігерін, яғни жан- жақты, азат шығармашыл дамыту
міндеттері де тұр.
Оқушының шығармашылық әрекетін педагогикалық және психологиялық
тұрғысынан жан - жақты зерттеулер көбеюде. Өйткені, қоғамның тәжірибесі
шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын
мойындап, психология - педагогикалық ойлардың осы мәселеге назар аударуына
мәжбүр етті.
Психикалық қасиеттер - бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз
болатын ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі
мен темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығу
жатады [5]
Қоғамның осындай дарынды адамдарға деген қажеттілігін қанағаттандыру
талабы білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік
белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық қабілеті зор жеке тұлғаны
қалыптастыру міндетін қойып отыр.Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту
дегенді ғылыми тұрғыдан түсіндірудің негізгі қабілет ұғымының мәнін ашудан
бастау алады.Әр баланың шығармашылық қабілетін арттыруға арналған жұмыстар
оның ойлау мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне дейін жету керек. Күн өткен
сайын ол деңгей биіктей береді де, жүйелі, жұмыс нәтижесінде оның дамуы
жоғары дәрежеге жетеді. [6].
Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту дарынды, талапты оқушыны
көбейтуге әсерін тигізеді. деп еліміздің болашағы жастарға үлкен мән
берген. Қазіргі таңда дарынды балалады дер кезінде анықтау және ары қарай
дамыту психологтың қолында, сондықтан бүгінгі таңда Дарынды балалар
қабілетінің дамуындағы психологтың рөлі зерттеу аса маңызды болып отыр
Зерттеудің мақсаты - дарынды балалар қабілетінің дамыуын психолог
қызметі арқылы анықтау.
Зерттеу нысаны -дарынды балалардың қабілетін психологиялық
қалыптастыру процесі.
Зерттеу пәні - дарынды балалардың қабілетіне психологтың ықпал жасау
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер дарындылық қабілеттің дамуына
психологтар арнайы теориялық зерттеулер ұйымдастырып, оны анықтау мен
жетілдіруге бағытталған жұмыс жолдары нақтыланса, онда дарынды балалар
қабілетінің дамуында психологтың рөлі маңызды орын алады.
Зерттеу міндеттері:
-дарынды балалардың қабілеті ұғымына сипаттама жасау.
-дарынды балалар қабілетінің дамуындағы психологтың қызмет
ерекшеліктері
- эксперименттік зерттеу нәтижелерін жинақтау және қорытындылау.
Зерттеу әдістері: ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау, эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: дарындылық
ерекшеліктерін зерттеген Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, В.А.Крутецкий,
Н.С.Лейтес, Б.М.Теплов еңбектеріне тұжырым жасалған.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы -дарынды балалардың қабілетінің
дамуындағы психолог тәжірибеде зерттеп оның дамуына тигізетін әсерін
анықтауға арналған әдістерді қолдану нәтижелері тиімділігін жоғарылатады.
Зерттеу базасы - Тараз қ, Абай атындағы №26 орта мектебі
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесін анықтау үшін
психологиялық - педагогикалық және арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды
және жүйеге келтірілді, зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңінде жинақталған материалдарға қазіргі педагогика,
психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан сараланып дарындылық
қабілетін зерттеуге арналған эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
1 ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР ҚАБІЛЕТІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГТЫҢ РӨЛІ ҒЫЛЫМИ -
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаттамасы мен психологиялық
ерекшеліктері
Дарындылық-бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы,
сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық-бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.
Бүгінгі таңда дарынды бала сөзі жиі қолданыста. Дарындылық-адамның өз
бейімділігі арқылы шығармашылықпен жұмыс істеуде қалыптасқан қасие. Бала
бойындағы қасиетті байқап, оның бар екеніне көщ жеткізу, дамыт,
қабілеттерінің жан-жақты ашылуына мүмкіндік жасау.
Елімізде дарынды балаларды іздестіру мен олардың қабілетін дамытудың
мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 1998 жылы Республикалық Дарын ғылыми-
практикалық орталығы құрылып, еліміздегі дарынды балалармен жұмысты қолға
алды. Білім беру жүйесін реформалау дарынды балаларды арнайы мектептерде
ғана емес, жалпы білім беретін мектептерде де жүзеге асыруды міндеттеді.
2015 жыл Дарынды балаларды қолдау жылы деп аталады. Дарынды баланы дамыту
мәселесі қоғамдық маңызы бар проблема.
Дарындылық-баланың алғырлығы, зерделігі қабілетімен дамып отыратын
үздіксіз процнесс. Дарындылықты дамыту мен қалыптастыруға психологтың орны
ерекше. Осы орайда дарындылықта тоқталайық.
Дарындылық-адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі. Баланың қабілеті мен
талантын дамытуға көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады.
Бала бойындағы ерекше қасиеттерді, оған жаұын жасы үлкендер жігерін ескеру
қажет,-деп көрсеткен. Мектептерде ерекше қабілеті бар балаларды іріктеп
алып, олардың әрі қарай дамуы үшін жағдайлар жасалынуы тиіс. Жаңа
технологияларды практикаға енгізу қоғамның стандартты емес ойлау
қабілетіне ие әлеуметтік өмірге жаңа мазмұн енгізетін болашаққа қатысты
жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын мамандарға қажеттілік өсті.
Дарынды баланы қабілеті мен ерекшелігіне қарай үшке бөлуге
болады:шығармашылық дарындылық, интеллектуалды табиғи дарындылық, лидерлік
дарындылық.
Мұғалім оқушы қабілеті мен ерекшелігін дамыту үшін: оқушылардың ғылыми
қоғамның құрылуы, оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына қызығушылығын
арттыру үшін жағдай жасау, ғылыми-зерттеу проблемасын шешуде қоғам
мүшелерін өз бетінше жұмыс жасауға дағдыландыру, ғылым, техника, өнер
саласындағы жетістіктерді танымал ету, шығармашылық қабілеттерін таныту мен
дамыту,шығармашылық сипаттағы тәрбие жұмыстарын жүргізу, ғылыми білімнің
жеке адам үшін және жалпы қоғам үшін маңыздылығын ұғындыру.
Баланың рухани өсуіне, оның әр түрлі әлеуметтік ортада жайлы сезінуіне
жағдай жасау кажет. Алдағы уақытта бейімдеу және мектеп қабырғасынан
инновациялық ғылыми сипатқа бейңмдеу сынды мәселе тұр. Сондықтан мұғалім
құзіреттілігіне арнайы білім бағдарламаларын оқытып қана қоймай баланың
шығармашылық қабілетіне қарай оқыту тиесілі.
Мектепшілік әр түрлі шығармашылық жұмыстар өткізу, қатысқан оқушыларды
еңбегіне қарай бағалау. Ұйымдастырылған әрбір жұмыс-ұстаз қауымының төккен
терінің қайтарымды, оқушы қабілеті мен дарынының шындалуы. Дарындылықты
қалыптастыру деңгейі: актуалды дарындылық, потенциалдық дарындылық болып
екіге бөлінеді.
Бұлақ көрсең, көзін аш деген ұлағатты сөзді басшылыққа алып баланың
тжанына жақын даралықты дәл тауып, соны жандандыруға жасалынған жұмыс өз
нәтижесін береді.Табиғаттың дарындылықты адамның бәріне бірдей бөліп
бермейтіні анық. Ғалымдар дарындылықты зерттеуді үш деңгейде қарастырады.
Олар теориялық, әдістемелік, педагогикалық-ұйымдастыру,әдістемел ік-
қабылданған анықтау әдісі мен оқушының білімін дамыту бағдарламасының
сәйкестігі, педагогикалық ұйымдастыру -дарынды баламен диагностикалық
жұмысты таңдау түрі немесе болжамы.
Өз қабілетін сабақ үстінде көрсете білген, жақсы көрсеткішке жеткен
оқушыларды ғылым мен мәдениетті шығармашылық жолмен тануға дайындау керек.
Тұлға қалыптастыруға мұғалім оқыту міндеттерін ескеру керек. Міндеттері:
оқу процесін тиімді ұйымдастыру, өзін-өзі бақылау мен өз білімін жетілдіру,
жеке тапсырмалар беру арқылы оқыту, жеке тұлғаның қасиетттері мен
қабілеттерін анықтау.
Дарынды оқушыны қалай оқыту керек?
Бұл мәселені шешу үшін әр түрлі дарындылық ерекшеліктері анықталады.
Сол ерекшеліктерді дамытуға бағытталған оқыту технологиясыбелгіленеді.
Қандай оқушы, дарын ерекшелігі неде?
Бұл сұраққа жауап беру барысында арнайы оқыту технологиясының мазмұны
анықталып, құлымдық жүйесі жасалады
Дарындылықтың негізгі белгілері: а) ой-өріснің жоғарылығы; ә)
шығармашылық және тиімді ойлау, өз ойын айту, пікір айту; б) қатынас пен
белсенділік; в) қозғалғыштық
мүмкіндігімен ерекшеленеді, өте басым боп келетін белсенді де саналы
талап көрінеді, білімді терең игергеннен, ой еңбегінен қуаныш сезінеді.
Өмірдің өзі мектеп талапкердің ылғи өзгеріске түсіп отыратын
жағдайларға жол таба білуге, ашық, жайдары, тез тіл табысатын және
құзіреттілікке дайын болуын талап етеді.
Мектептегі дарынды оқушыны анықтау, мұғалімнің зерттеу
диагностикасының жүргізілуі өздеріңізге таныс. Сабақ беріп жүрген
сыныптардағы дарынды оқушыны мұғалім әр түрлі еркешеліктеріне қарай жұмыс
түріне тартады.
Дарынды оқушыны табудың өзектілігі: кешенді диагностикалық әдісмелерді
күнделікті қолдану, психолог оқушыны өз тақырыбы бойынша басқаша пікірге
әкеліп, оны шешудін жолдарын табуды өздеріне ұсына алуы дарындыдылықты
дамытудыға ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, психо-педагогикалық бағыт-
бағдар беру, дарынды оқушының ата-анасымен тығыз байланыс орнату.
Оқушылар келесі бағытта танылып, айқындалады: шығармашылық ойлау
қабілеті, өзін-өзі бағалау деңгейі, төзімділік, әрекеттің тәуірлеу түрлері,
сезімталдық күші, сіз көшбасшысыз ба?, сізге не ұнайды(қызығушылық
картасы)?, тапсырма беру диагностикасы және тұлғаның бейімділігі, дарынды
балалардың тәртібітуралы мінездемесі.
Дарындылықтың ақталуы мен дамуы-бұл шығармашылық әлеуетті жүзеге
асырудағы қоғамдық дамудың да жеке тағдырдың да мәселесі.
Ерекеше дарынды балаларды айқындауда психологтарға келесі жағдайлар
туындайды: әр тұлғаның дамуына әсер ету, мүмкін болған жағдайда дерес
жетістіктерді ертерек жоғары деңгейге жеткізу, дарындылық ресурсының
қызметін жүктеу арқылы қоғамдық дамуға ықпал ету.
Жас дарынды іздеуде балаларға ғана емес, ата-аналар мен педагогтарға
бағытталған шаралар кешенін (медико-психолгиялық педагогикалық) негізгі жол
деп тануға болады. Балаларды таңдаудың әртүрлі әдістерін қолдану және
алдағы уақытта олардың жетістіктерін үздіксіз қадағалау да маңызд. Дарынды
балалардың жетілдірудің бірінші сатысында баланың ата-анадан және
психологтан келетін белгілі бір әрекеттегі жоғары жетістігі есепке алынады
[7].
Дарындылық дегніміз не және ол кішкентай нәрестеде қалай байқалады?
Дарындылық-сананың белгілі бір нысанаға бағытталып, сол нәрсеге
шоғырлануы.
Дарындылық-қуат пен серпін беретін сиқырлы күш.
Дарындылық-даналығымен даралану, ойлылығымен ерекшелену.
Дарындылар-материалдық және рухани жағынан бай адамдар. Әлбетте,
дарындылықтың тұқым қуалайтындығы, ұрпақтан-ұрпаққа берілетіндігі даусыз.
Ғылым бұны дәлелдеп те берді. Дарынды балалардың ерте сөйлеуі мен
абстрактылы ойлауға негізделген есте сақтауы жақсы жетілген. Олар
топтастыру қабілеті мәлімет пен тәжірибені категориялауда алынған білімді
кең көлемде қолдану ерекшелігімен байқалады. Олардың топтастыру мен шешімге
бейімділігі дарынды балалардың балалардың сүйікті ісі-коллекция жинау мен
қайта жасау үлкен қуаныш сезімін әкеледіғ бірақ әсемдеу, тәртіппен жинау
олар үшін мақсат болып табылмайды.
С.Бап-Баба Дарындылық-табиғаттан берілген еркеше қабілет деп
түсіндіріледі. Адами ойлау-табиңаттың адамзаттқа берген тамаша сыйы.
Дарындыларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу-қоғам үшін бүгінгі күні өте
қажет.
Дарынды балалардың ата-аналарын ойландыратын мәселенің бірі-мектептегі
оқу кезінде кездесетін қиындықтар. Бұл қиындықтар дарынды бала туралы
қоғамды қалыптасқан түсінікке байланысты. Өйткені, орта қабілетті бала
мектепте мақталады да ақылды балаға сенімсіздік жасалады. Оның қабілеті
көп жағдайжда ескерілмейді. Соның салдарынан дарынды балалар ерекшеленуге,
көзге түспеуге тырысады. Ортаның осындай ықпалының нәтижесіндедарынды бала
өз қабілетін танып, дұрыс бағалай алмайды. Сөйтіп өз деңгейінде дамып
жетілмей, шектеледі.
Ол жерде дарынды балаларды-таңдап олардың бойындағы ерекше қасиеті
бағалап, өмірде дұрыс бағдар бере білуіміз қажет. Дарынды балалар білуге
құштар мынау қалай құрылған?, Егер жағдайды өзгертсе қайтеді? деген
сұрақарға жауап іздейді. Қоршаған ортаны белсенді түрде зерттейді. Дарынды
бала өз әрекетін шектеуді ұнатпайды.
Ал талантқа талдау жасасақ,дарындылықьтың жоғары деңгейі, ол қызмеи
өнімін алуға рұқсат етеді. Данышпандық-бұл дарындылықтың жоғары деңгейі.
Қызметтің белгілі бір сферсындағы принципиалды ілгері жылжуды жүзеге
асырады
Дарынды оқушы тұлғаның төрт негізгі аспектілермен өзара байланыста
сипатталады.
Олар:
-Интеллект (зияттылық)
-Шығармашылық (креативтілік)
-Мотивция
-Тұлғаның әлеуметтік бейімділігі
Сонымен дарынды бала өз талантын түрліше сезінеді. Отбасында іні,
бауырларымен ойнағанда өз ерекшелігін сезінсе, мектепте құрдастарымен өзін
салыстыру арқылы байқалады. Баланың таным процестері қабылдауы мен
тәжірибесіне байланысты. Бала қоршаған ортаны зерттеу барысында, нақты нені
жасай алатынын, нені істей алмайтынын біледі. Ал айналадағы адамдар оның
істеген ісін түрлі жолмен бағалайды. Бұл кезеңде ол өзін қоршаған
адамдардың, ата-анасының өзіне көңіл аударғанын ұнатады. Ата-ана үшін
баласының әрекетін бақылап, бағыттап, оқыту көп қиындық жасамайды.
Психологтардың зерттеуі бойынша интеллект-жас өскен сайын өспейді, толыса
түседі.
Балалардың әр түрлі жас кезіндегі ақыл-ойының мүмкіндігін түсіну үшін
қазіргі кезеңдегі деңгейдің өзгеруі мен жоғарыда келтірген жастық
сезімталдығының бағытталуын зерттеу өте маңызды әсер ететін теориялық
нәтижелерден мынадай анықтама шығады: А.Еділбаева Дарындылық-бұл
интегралды тұлғалық білім, интеллектуалдық жоғары сатысымен сипатталады.
Бұл тұлғаның қабілеттілігі мен бейнелігінің бірігуін анықтайды. Белгілі бір
қызмет саласында ерекше табысқа жетуге мұмкіндік туғызады. Бүгінгі дарын
иесі егемен еліміздің ертеңгі тірегі.
Мектептердің ұлы мақсаты -оқушылардың бүгінгі ақпараттар ағынын
сауатты игере алатын, сол игерген білімнің қай жерде нақты көмекке
келетінін пайымдай алатын, қандай әлеуметтік топпен де қарым-қатынас жасай
алатын, өз бетінше оқу,іздену арқылы кез-келген мәселенің шешімін таба
алатын ұлт азаматтары, дарынды да қабілетті адамдардың даярлау мен
қалыптастыру [8].
Дарындылық-адамның белегілі бір іске деген айырықшы қабілеттілігі,
өмірдің, ұандай да бір саласында өзін ерекше қырынан көрсетуі. Сонымен
бірге, дарынды бала өз ісінен ләззат алуға бейім болғандықтан, есте сақтау
және қайталау әдісі оны біріншіден, тез жалықтырады, екіншіден, оның
санасында білімді толық игеру, яғни сабақта өтілетін дидактикалық
материалды толық білу елесі пайда болады, үшіншіден, ол мұғалімге
тәуелділікке төзе алмайды. Нәтижесінде дарын сөнеді. Дарындылық сөнбеуі
үшін бала тұрақты түрде бақылауда болуы тиіс, тұрақты түрде шығармашыл
деңгейде іс-әрекет жасау қажет, мұғалімге тәуелді екенін сезінбеу керек. Әр
оқушы өздерінің мұғалімнің зерттеу обьектісінде тұрғанын сыныптастары бірін-
бірі білмеу керек, бақылау табиғи түрде жүргізілу керек. Адам қабілетіндегі
дарындылық пен талант одан әрі дамып, данышпандыұ ұасиетін тудырады. Бұл-
адамның ақыл-ойы мен іс-әрекетінің ең жоғары дәрежеге көтерілуі.Дарныды
адамның іс-әрекет нәтижелері адамның әлеуметтік өмірі мен қоғамдық
тіршілігінің жақсаруына елеулі үлес қосып, мәдени-рухани, саяси-
экономикалық салаларында өркендеуіне әсер етеді, қоғамның тарихи дамуында
өшпес із қалдырады [9].
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік- дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. А.Еділбаева дарынды адамдарға тән қасиеттер:
зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай
түлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие,
еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік
деңгейі анағұрлым жоғары. Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас
қажырлылық таныта алады. Дарынды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат
шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне
жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды. Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті
білімдер мен ептілік, дағдыларды игеріп, жетілдіріп дамытуға тікелей
тәуелді. Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші -тарихқа және біреулер-
қоғамдық жұмыстарға, лидер болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты іс-
әрекетте кейін дамыта түседі. Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар
қайтпас қажырлылық таныта алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі 2-3 жасар
баланың бір іспен үзбей шұғылдана алу уақыты, басқа қатарларымен
салыстырғанда әлдеқайда ұзақ болады. Дарынды бала өзін қызықтырған іспен
бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта
оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды [10].
Дарынды балалар - өз құрбыларынан ақыл-ойының дамуымен біршама озатын
немесе аса көрнекті арнаулы қабілеттерін көрсететін (музыкалық, көркемдік
т.б.) балалар.
Дарынды баламен жұмыста психолгтің мақсаты-олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру.
Баланың дарындылығын анықтап, олармен жұмыс жасау қалай жүзеге асырылуы
керек?
Ол үшін:
1. Дарынды баланы анықтаған кеде баланың жеке құжаттарын, мінездемесін
балабақшадағы түрлі конкурстарда көрсеткен өнеріне сүйеніп зерттеу
2. Балаларды түрлі ахуалдығы іс-әрекетіне бақылау жасап, талдау
жүргізу
3. Әр түрлі әдістерді пайдаланып баланың даму көрсеткішін, білімін
тексеретін жұмыстарды ұйымдастырып, баланың білім деңгейін анықтау
керек.
Кез келген психолог осындай жұмыстарды жүйелі жасап және жан-жақты
талдау жұмыстарын жүргізе алса ғана,балалардың дарындылығын, қабілет
мүмкіндіктерін айқындай алады. Дарындылықтың, баланың креативті
белсенділігін айөындау процесі көпжақты. Рахимберлина А.Н., Кенжебекова Л.Т
дарындылық дегеніміз -табиғи және тәрбиелеу барысындағы дарындылық болуы
мүмкін, сондықтан да оның қалай пайда болғанына қарамастан диагностикасы
болу керек. Осы тұрғыда бала-бақшадағы психологтың рөлі артады, олар
педагогтарға көмек көрсетуі керек қажет.
Дарынды баланы диагностикалауды осында ағытта жургізуге болады:
баланың кревтивті ойлауына, баланың қызығушылығы арқылы, өзінің достарының
арасында лидер ме?, өзін мен бәрін білемін деп бағалай ма?, баланың
көңілінен шығатын іс-әрекеті, баланың тұлғалық бейімділігі мен келбеттілі
анықталады.
Дарынды баланың ерекшеліктері: танымдық қасиеті жоғары есте сақтау
қабілеті жоғары, кез-келген іс-әрекетті өзінше орындайды
Дарынды балаларды айқындау мен дамытудың тиімді жолдары
1) Бақылау әдісі
2) Арнайы бағдарламалар ;
3) Мұғалімнің және ата-ананың эксперттік бағалауы;
4) Эксперттік бағалау (әдіскер, ғылым т.б);
5) Психо-диагностикалық трениннгтер;
6) Конференция, фестиваль, көрмелер т.б
7) Психо-диагностикалық зерттеулер.
Дарындылықтын түрлері:
-Интелектуалды дарындылық;
-Академиялық дарындылық;
-Көркемдік дарындылық;
-Шығармашылық дарындылық;
-Лидерлік және әлеуметтік дарындылық;
-Спорттық дарындылық;
Қазіргі таңда дарынды балалармен жұмыс жасаудың негізгі бағыттары
анықталады.
Осы бағаттардың мақсаттарын мен міндеттері төмендегідей:
1) Дарынды баланың ақыл-ойының, эмоциялық және әлеуметтік дамуы мен
ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін анықтау.
2) Жан-жақты ақпаратты қабылдауы
3) Коммуникативті бейімділігі.
4) Дарынды баланың шығармашылық деңгейі.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа педагогикалық
технологияларын меңмейінше жан-жақты білгір маман болу мүмкін емес. Жаңа
педагогикалық технологиянв меңгергу- психологтың(тәрбиешінің) зейіні-
зерделік, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық келбетінің қалыптасуына
игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үржісін жүйелі
ұйыдастыруға көмектеседі Дарынды, қабілетті балаларды іздеу, оларды оқыту
мен тәрбиелеу қоғам үшін бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды адам,
қабілетті адам басқаларға қарағанда көп пайда әкеледі. Әрбір талантты адам
еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен жігерлі еңбек етеді. Сонымен
дарынды, қабілетті, талантты бала деп баланың, ата-ананың, мектептің
үздіксіз еңбегінің жемісін айтуға болады. Мектептің мақсаты - жан-жақты
білімді, іскер, өздік ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары, қабілетті
тұлға қалыптастыру, балалармен жүйелі жұмыс ұйымдастыру [11].
1.2 Психолог ғалымдардың еңбектеріндегі дарындылық мәселесі
Бүгінгі таңда дарындылық мәселесінің өзектілігі соншалықты психология
ғылымыныңм докторы Н.С.Лейтестің айтуы бойынша, оны анықтау және қолдау
маңызды екенін қазір дәлелдеудің қажеттілігі шамалы. Дарынды балаларға
қоңамдық, мемлекеттік назар аудару, бір жағынан, дарынды адамдар басқа
өзінң жерлестерімен салыстырғанда, елдің ғылыми-техникалық ақпараттық және
мәден дамуында үлкен ықпал етуге қабілетті. Екінші жағынан, жастардың
жоғары энергетикалық белсенділігі және әр уақытта болатын интеллектуалдық
инициативтілік, басқарушылық зейіні мен көмегі болмағанда жеке тұлғалық
және әлеуметтік қауіпті әрекеттерге ұшырауы мүмкін. Сонымен дарынды деген
кім және оның ерекшеліктері қандай? деген сұраққа жоғарыда айтылған
ғалымдарымыздың еңбектерін қорытындылай келіп, Дарынды баладегеніміз-
алдына мақсат қоя білетін, оны дұрыс болжай алатын, оның нәтижесіне көзі
жететін, жан-жақты ойлана отырып бір тоқтамға келетін, өзіне сенімді,
шығармашылықпен жұмыс жасауда биіктерден көрінетін, адамгершілікті жоғары
қоятын, ерекше тұлға деп түсінемін. Ал оның дарынды оқушының
ерекшелеліктеріне тоқталатын болсам, олар 1. Ойлау шеберлігі, 2.тұлғалық
жеке қасиеттері. 3. Өмірге деген көзқарасы мүлдем өзгеше, қабілетті тұлға.
Өткенге қарап басымызды иеміз, ертеңге қарап білек сыбанамыз демекші,
бала-ертеңгі азамат. Оны тәрбиелеп, биік шыңдарға жеткізу, мемлекеттің
мүддесіне өзі жететіндей етіп қалыптастыру педагог қауымы бірден-бір
мемлкеттік үлесі деп білемін. Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты
-олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын
қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және
оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.Дарынды оқушымен
жұмыс жүйесіндегі мұғалім маңызды орын алады. Дарынды балалар - өз
құрбыларынан ақыл-ойының дамуымен біршама озатын немесе аса көрнекті
арнаулы қабілеттерін көрсететін (музыкалық, көркемдік т.б.) балалар.
Барлық бала дарынды немесе өзiндiк жеке дара ерекше қасиетi бар деген
тұжырым педиатрлардың, педагогтардың, спорттық және көркем студиялардың
маңызды мәселесiне айналды. Дарынды деп өз қатарларынан әлде қайда дамыған
немесе ерекше бiр зейiн бар (музыкалық, көркемдiк, спорттық т.б. қасиеттер
бар) балаларды айтады; ғылыми тұрғыдан кәдiмгi сөзде оларды жиi
вундеркиндтер деп те айтады. Психология көзқарасынан дарындылық екi мағына
бередi - жалпы рухани зейiндiлiк және нақты дарындылық. Жалпы зейiндiлiктi
ғалымдар - жалпылау икемдiлiгi, кез-келген тақырыпта әңгемелесу,
мәселелердi шешу және өз тәжiрибесiнде үйрену деп тұжырымдайды [3].
Дарындылық теориясының негіздерін кеңес психологтары өңделген.
Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, В.А.Крутецкий, Н.С.Лейтес, Б.М.Теплов және
т.б. психологиялық концеплары интегралды жеке тұлғалық білім ретінде
дарындылыққа жүйелік көзқарас қалыптастыруды және адам қабілетінің
құрылымдық компаненттерін анықталады. Дарындылық мәселесіне шетел
ғалымдары К.Абрамс, Ф. Гальто, М.Карне, Э.Мейман, Дж. Рензулли, Э.
Торндайк, В. Шетрн т.б. да өз зерттеулерін арнаған. Олар дарынды балаларды
эксперименталды және қолданбалы зертеу бөлігіне көп үлес қосқан және олар
осыған байланысты тест әдістерін өңделген.
Дарынды, қабілетті балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды және талантты, қабілетті адам
қоғамға көбірек пайда әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол
шығармашылық тапқырлықпен еңбек етеді. Біздің мақсатымыз жан- жақты
білімді, іскер, өздік ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі жоғары,
қабілетті тұлға қалыптастыру, балалармен жүргізілетін жұмысты дұрыс
ұйымдастыру болып табылады. Мұғалімдер балаларға білім беруде барынша
жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшін қолайлы орта жасауға тырысады.Дарынды
және талантты балаларға қатысты бұл едәуір күрделі деп ойлаймын. Себебі,
дарынды және талантты балаларға тапсырмалар дайындаған кезде көп ойлануды,
талқылауды және мұқият жоспарлауды талап етеді.
Көптеген ғалымдар әр баланың туа біткен шығармашылық мүмкіндіктері
бар, ол креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген
пікірде. Демек, шығармашылық даралықты қалыптастыру әлеуметтік орта
шарттарына тәуелді. Мектеп білім беру әдістерін қолданып, танымдық процесті
ұйымдастыру тәсілдері арқылы баланың креативтілігін дамытуды ынталандырады.
Креативтілік туралы айтқанда шығармашылық ойлау ғана емес, тұлғаның қасиеті
мен дамуы да ескерілуі керек.
Дарындылық дамуының психологиялық механизмдері. Дарынды балалармен
жұмыс жасаудың эффектифті әдістерін құру үшін тек қабілеттердің дамуына
ықпал ететін факторларды біліп қана қоймай, осы ықпалдың психологиялық
механизімдері туралы да хабардар болуы керек. Көптеген зерттеулер бала
қабілеттілігінің дамуына мотивацияның маңызын атай отырып, дарындылық
феноменін белгілі бір қажеттіліктер мен мотивтер түрлерімен байланыстрады,
және танымды қажеттіліктер жетекші рольге ие болады. Зерттеушілердің
пікірінше танымдық қажеттіліктердің айқын көріну және өзіндік ерекшелік
дәрежесі дарындылықтың дамуының түрі мен деңгейін анықтайды.Осы көз
қарастан шығатын тұжырым дарындылықты идентификациялау үшін баланың
танымдық қажеттілігінің даму деңгейін диагностикалап өту керек дегенге
келеді. Мотивтерді класификациялаған кезде дәстүрлі түрде-ішкі
(экстринсивті) және сыртқы (интринсивті) мотивацияларды дифференциалдайды.
А.В.Хуторской қазіргі таңда ішкі - мотивацияны зерттеудің алты негізгі
әдістемелерін бөлуге болады деп есептейді [12].
Дарындылыққа А.Г.Асмолов жұмыстарында мәнді, аса терең түсінік
берілген. Ол бұл феноменнің табиғатын түсіндіруге көңіл бөлген. А.Г.Асмолов
ғылыми зерттеулерде үш түрлі көзқарас бар екенін көрсетеді, яғни генді,
әлеуметтік, тарихи-эволюциялық қатынасқа, герменевтикалық парадигма
алғашқы түсіндірушілер дарындылық мазмұнында генетикалық алғышарттар негізі
дейді. Екінші түсінікті жақтаушылар адамнан психиканы тіптен бөліп шығып,
өз зерттеулерінде дарындылықтың қалыптасуына бағытталған әлеуеметтік
манипуляция әдістерінің ізденістеріне көңіл бөліп, қоршаған орта фактарын
басым етеді.
А.Г.Асмолов тарихи-эволюциялық қатынастың герменевтикалық
парагдигмасы ретінде белгіленген позициясы дарындылық феноменнің қарастыра
отырып, генетикалық нышанды болжайды, бірақ детерминациялайтын күш ретінде
емес [13]
Бастауыш сынып оқушыларының бала бойындағы қасиеттерінің шығармашылық
үшін тиімсіз жақтарын:
1). Төменгі сынып оқушылары небір дүниені қиялында қиыстыра алғанымен,
олардың қиялы тұрақтап, бір образды, сюжетті ұстап тұра алмайды, алдын ала
ой, идея, мақсат тумайды. Ой - қиялы тұрақсыз болғандықтан, оны әлдебір
тапсырма міндет төңірегінде тұрақтандыру өте қиын.
2). Төменгі сынып шығармашылыққа өте белсендік көрсеткенімен, оны тек
ойын ретінде қабылдайды.
3). Төменгі сынып оқушылары бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге
шыдамсыз.
4). Бастауыш сынып оқушыларында өзіндік сын мүлдем жоқтың қасы.
Бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа тәрбиелеу үшін қиын кезең екеніне
қарамастан балалардың бойына жауапкершілік сезімін сіңіру керек. Оларды
шығармашылыққа бағыттап, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге дағдыландыру
керек.
Бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамыту жолдарын қарастыра
отырып, педагогикаляқ инновациялық процесте оқытушының түрткісі мен
шығармашылығының қатынастары инновациялық әрекеттің тиімділігін қамтамасыз
етеді. Өткізілген зерттеулер өз кезегінде болашақтағы инновациялық әрекетті
болжау деңгейі мен сипатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қысқасы, дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні қажет, себебі дарынды адам басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбеке бейімді, ол шығармашылық тапқырлықпен
жемісті еңбек етеді. Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру,
оның рухани әлемін байыту, сабаққа ынта - жігерін арттыру, жеке
дарындылығын дамыту -бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі. Өйткені,
қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамыуымен
байланысты болса, ол болашақта ғылым мен техниканы, өндірісті дамытатын
бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік
пен білімдарлықты қажет етеді. Оқушылардың өз - өзіне сенімін арттыру,
олардың шығармашылығын дамыту, өтілетін сабақтың оқу - материалын терең
ұғына білуге баулу - мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне де байланысты.
Мұғалімнің әрбір өтілетін сабағы қазіргі кездегі оқыту талаптарына сай
болып келуі қажет. Бұл айтылған талаптармен бірге мұғалімнің күнделікті
өтілетін әрбір сабағы ғылыми түрде негізделіп, оның тәлім-тәрбиелік мәні
жан-жақты ашылуы тиіс.Осы талаптардың орынды атқаруында ғана оқушыда
шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы
дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып әрбір өтетін сабағын жаңаша
ұйымдастыра біліп, оқытудың озық әдіс-тәсілдерін қолдана білгенде ғана
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттері дами түседі [14].
Дарындылық-бірдей өмір шартында қатарларымен салыстырғанда үйрену мен
оқуға аса жоғары қабылдаулары мен шығармашылық ерекше көрініс берулер.
Исабаева Ж. бұл- тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сондай-ақ
қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап-мақсаттар, бұл-
мақсатқа ұмтылушылық ақыл -ой күшіне ерте дайындық, бұл -адам іс-
әрекетінің кез келген әлеуметтік маңызды сферасында белгілі жетістіктерге
жете алу қабілеті.
Дарындылық -адам психикасының өмір бойы жүйелі түрде дамып, басқалармен
салыстырғанда адамның бір немесе бірнеше іс-әрекет төңірегінде әдеттен тыс,
сирек кездесетін жоғары нәтижелерге мүмкіндігі.
Дарындылық кредосы
1) Сен білуге міндеттісің дегеннің орнына, сенің қолыңнан келеді!
ұстанымы.
2) Белгілі жағдайдан, белгісіздікке бетбұрыс жасау қағидасы.
3) Іс-әрекеттің нәтижесіне жету барысындағы қуаныш!
4) Баланың қиялын ұштай отырып, сұрақ қоя білуге үйрету!
5) Болашаққа бейімдеу.
6) Дамыта оқыту
7) Жеке ғана емес, әлеуметтік ойлау қабілетін дамыту!
8) Мақсатының айқын болуы-50 пайыз
9) Іс-әрекет-20 пайыз.
10) Эмоция, көңіл-күйі жоғары-25 пайыз
11) Сәттілік- 5 пайыз.
Дарындылықтың түрлері: интелектуалды дарындылық, академиялық
дарындылық, көркемдік дарындылық, шығармашылық дарындылық, лидерлік немесе
әлеуметтік дарындылық, спорттық дарындылық [15].
Психологиялық педагогикалық зерттеулердің нәтижесі бойынша дарынды
баланың бейнесі анықталды.
1.Интеллектуалды және ақыл- ой белсенділігі бар бала сөйлеу
белсенділігінің жоғарлығымен, ойының ұшқырлығымен, байқағыштығымен,
мәселені шешуде жан -жақты жолды қарастырумен, тәуелсіздігімен,
құрбыларының арасында көсем болумен, есте сақтауының беріктігімен
қасиеттерімен ерекшеленеді.
2.Бейнелеу өнері бар бала -сурет салуға көп уақыт бөлінуінен, көргенін
есте сақтауымен, сурет сабағын жақсы көретіндігімен ерекшеленеді.
3.Әнге қабілеті бар балалар- ән сабақтарына аса қызығушылықпен
қарайды, ритмикалық бөліктерді оңай қайталайды, таныс әуендерді бірінші
дыбыстан таниды.
4.Қозғалыстың белсенділігі бар бала жаттығуларды орындауда тепе-теңдік
сақтайтын, қозғалысты жақсы көретін, өзінің жасына дене күші күшті болып
келеді.
Қабілеттіліктің алғашқы негізін қалаушы ангиялық психолог Френсис
Гальтон ХІХ ғ., ол адамдардың даралық ерекшеліктер мәселесін зерттеді.
Ф.Гальтон өзінің таланттың тұқым қуалаушылығы; оның пайда болуы мен
заңдылығы атты еңбегінде қабілеттің пайда болуының әдістемелік базасын
негіздеді және келсі заңдылықтарды бөліп көрсетті. Егер адам жоғары
қабілеттерге ие болмаса, бір де бір адам қоғамды жоғары дәрежеге ие
болмауы, қабілеттің кез-келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген
деген қорытындыға келеді деуі.Дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді
жалғастырады, ол дарындылықтың туа біткен аспектілерінзертей отырып, осының
негізінде нышан типтерін бөлді. Педагогикалық теория негіздерінің дамуына
[16].
Дарынды және басқа балалар арасындағы терең айырмашылық табиғи
процестерге емес, оларды түрліше қолдануға белгілі мәдени тәсілдерді
қолданатындығын атап көрсетті. Дарындылықтың барлық психикалық
мүмкіндіктерді нақты іс-әрекет түрінде ерекше маңызды болатын сапаларының
басым болуы мен бір уақатта қосылуын болжайды. Н.С.Лейтестің редакциясымен
1996 жылы шыққан Дарынды балалар мен жасөспірімдер психологиясы атты
оқулығынан бұл тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен
қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап-мақсаттары, бұл
мақсатқа ұмтылушылық ақыл-ой күшіне ерте дайындылық, бұл адам іс-
әрекетінің кез-келген әлеуметтік-маңызды сферасында белгілі жетістітерге
жете алу қабілеті деп келтірген ғалымдардың цитаталарынан көретініміздей,
дарындылық-бұл тек психологиялық құбылыс емес, сонымен қатар әлеуметтік
құбылыс деген. Ақыл-ой қабілетінің қалыптасуына қоршаған ортаның әсері
тұқымқуалаушылыққа қарағанда мәнді және осының негізінде әр адам
интеллетісінің даму мүмкіндігін оптимистік түрде бағалайды. дарындылықтың
қай түрін анықтасақта, әр түрлі дарындылықта іс-әрекеттің бөтен түрлері де
көрінетінін байқауымыз керек, мысалы: суретші немесе музыкант іс-әрекеттің
бөтен түрлері де көрінетінін байқауымыз керек, суретші немесе музыкант іс-
әрекеттің сипаттамасы бойынша көркемдік-эститикалық болып табылады, сонымен
қатар танымдық практикалық коммуникативті және рухани-бағалық іс-әрекет
түрлері қолданылады Дарындылықтың дамуын ішкі мотивацияның ықпалымен
байланыстырады.
Сыртқы жетістіктерге бағдарлану (мансап, ақша, т.б), субьектінің
шығармашылық белсенділігіне негативті әсер етеді. Шығармашылық психология
саласының белгілі маманы Н.С.Лейтес өз іс әрекетіне толық берілген адам
сезінетін белсенділіктің қуанышты сезімін білдіретін тасқын немесе ағын
ұғымын енгізді. Соңғы кездері бұл түсінік дарындылық феноменін сипаттауда
жиі қолданылып жүр [2].
Дарынды балаларды анықтау өте күрделі, жан-жақты мәселе. Қазірге дейін
ғылым мен тәжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар. Біреулері
кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап, дамыту
керек дейді. Ал қарсы көзқарастағылар дарындылық өте сирек құбылыс, жалпы
адамдарыдың өте аз тобын ғана тән, сондықтан дарынды балаларды іздеу алтын
түйірін іздегенмен бірдей дейді.
Дарынды баланың одан әрі жетіле түсуіне ұстаз тарапынан мейірім мен
кішіпейілділік, бала жанын жазбай танушылық қасиет қажет - ақ. Бала
бойындағы дарындылық, ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық қасиеттерін
зерттеу, айқындау -ең басты мәселе. Ал оқытудың түпкілікті нәтижесі - өз
ойын дәлелдей алатын, жан -жақты білімді, білімін жүзеге асыра алатын,
қалыптасқан өзіндік азаматтық көзқарасы бар іскер, ақылды, адамгершілігі
мол тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру. Ол үшін белгілі бір жоба болуы шарт.
Яғни, оқушының дарындылығын айқындау, шығармашылық дарындылығын зерттеу,
анықтау, белгілі бір бағыт -бағдарлама бойынша жұмыс жүргізу қажет. Оқу
жылының басында дарынды балаларға арналған тиімді жұмыс жоспарын құру.
Дарындылықты анықтауға арналған түрлі диагностикалық әдістер бар.
Дарындылықты анықтауға арналған әдістерінің бірі тест әдісі. Тест әдісі-
жас ғылым. Сондықтан жас ғылым саласында қиыншылықтар болады., оның
қорытындысын да қамтамасыз ету қиын. Тест әдісіне қарсы шығушылар да бірге
кездеседі. Сондықтан тест әдісімен бірге тәжірибелі зерттеушілер басқа
әдістерді қолданады. Мысалы, Станфорл-Бине шкалысы бойынша балл жинаса,
бала дарынды саналады. 135 балдан жоғары болу керек. Келесісі әр түрлі
бағалаушы іс-әрекеттерден негізделген, кешенді баға. Алайда бұлай бағалауда
қателік жіберу қаупі бар. Зерттеу қорытындысы бойынша бала дарынды деп
танылып, бірақ ол кейін дарындыболмаса, бола үшін ең қиыны сол. Дарындарды
іздеу, тек белгілі мақсаттарлға байланысты ғана болып, балаға көмек беру
мақсатында болмаса өте қиын. Педагогтар: Балаға дарынды, талант деген
айдар тағу бала үшін зиянды,-дейді.
Жалпы дарындылықты диагностикалау, бұндай ерекше жағдай жасауға арнайы
дайындалған бағдармалармен оқыту мақсатынды болу керек. Біздің елімізде көп
уақытқа дейін тест әдісін қолдануға рұқсат етілмейді. Тек соңғы кезде
арнаулы диагностика мамандарының оқулықтары, тестілері, шыға бастады.
Көптеген зерттеушілер тест әдісін қолданумен дарындылықты анықтау мүмкін
емес дейді, себебі өте жоғары тесттің өзімен де дарындылықты өлшеуге қате
жіберілуі мүмкін. Сондай-ақ қазіргі бар тесттердің біреуі де дарындылықтың
барлық түрін қамти алмайды.
Кез келген тест өлшем құралы. Әрине жалғыз тест әдісімен ғана
дарындылықты анықтауға болмайды. Сондықтан тәжірибелі диагностиктер басқа
әдістерді бірге қолданады.
Адами ойлау, ізденімпаздық -табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы.
Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары сөзсіз. Дегенмен, табиғат оны
бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу, біреуге аздау, ал үшіншілеріне
мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Біз дарынды деп белгілі бір қабілеті көпшіліктің орташа қабілетінен
ерекшеленетіндержі айтып жүрміз. Өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы
ерекшеліктің одан әрі дамуына кәсіби ұстаздық кез келген ерекше қабілетті
оқушыны дарынға айналдыра алады. Көптеген ғалымдар дарындылықты
генетикалық нәрсе деп қарастырып, оныы белгілі бір даму сатысының соңғы
нәтижесі деп түсіндіреді [17].
Белгілі ағылшын психолгы Г. Айзенк дарындылық туралы түбегейлі тұрақты
қорытынды шығаруға асықпаған жөн деген. ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында
дарындылық мәселесі туралы А.Бэн, В.Вунт, Д.Миль, Г. Спенсер, Т.Циган
сияқты психологтар ой-өрісі дарындылығын диагностикалау үшін бес негізгі
функцияны өлшеп, зерттеу керектігін айтады. Олар: зейін ой, ерік, қабылдау,
есте сақтау.
Тек ХХ ғасырды нағыз дарынды ғылыми қызмет, ғылыми ойлаудан іздеу
керектігі айтылды.
Қазіргі ғылымда дарындылықты жалпы дарындылық және арнаулы деп екіге
бөлінеді.
Жалпы дарындылық-интеллектіден өзгеше, оны тұлғаның өз ойын жаңа
талаптар, мақсаттар мен міндеттерді орындауға саналы түрде бағыттай алатын
қабілеті.
Арнаулы дарындылық дегеніміз- бұл белгілі бір бағытта ерекше
кабілеттер таныта білуі. Мысалы, қолөнер, сурет, ақындық, жеке тұлғаның
ұшқыр ой, жаңа идеяларды туындатуы, мысалы, күрделі стандартты емес есептер
шешімін таба білуі.
Дарынды балаларды оқытудың басты мақсаты, әрбір шәкірттің жеке дара
ерекше қабілеттерін ілгері дамыту, дарындылығы анықталған оқушыны
қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азаматетіп, қалыптастыруға
жағдайлар жасау, дарынды балалармен жұмыс жасау аясында ғалымдар мен өнер
қайраткерлерін, ізденімпаз ұзтасдар ұжымын топтастыру.
Міндеттер: оқушылардың ақыл-ой қабілетін жетілдіру, шәкірттердің
шығармашылық жеке дарындылығын дамыту, оқушыларды қоршаған ортаны аялауға
әлемдік адамгершілік негіздерін басшылыққа алуға, демократия мен
ізгілендіру талаптарына сай болуға баулу, шәкірттердің ғылыми-зерттеу
дағдыларын қалыптастыру.
А.Савенков дарынды балаларды анықтаудың келесі принциптерін ұсынды:
Кешенді бағалау принципі.Баланы зерттеу жан-жақты және кешенді болуы
керек. Баланың интеллектуалдық қабілеттілігінің даму деңгейінен басқа психо-
физикалық қасиеттері мен құбылыстарының мүмкіндігінше кең аймағын
зерттеуіміз қажет. Зерттеуші үшін баланың шығармашылық қабілеттілігінің
дәрежесін, психо-әлеуметтік және физикалық даму деңгейін зерттеу маңызды.
Бала психикасының құрылымындағы жеке функциялары мен қабілеттерінің даму
деңгейінің сәйкестілігін анықтау өзекті мәселе.
Ұзақ мерзімдік принцип.Балалар дарындылығының деңгейін анықтау
мақсатында жүргізілетін диагностикалық зерттеулердің бір уақыттық шара
болуы мүмкін емес. Бұлай жасауға осы мәселенің теориялық жағынан
қарастырылу деңгейі ғана емес, сонымен қатар осы үрдістің әдістемелік
жағынан қамтамасыз етілу деңгейі де мүмкіндік бермейді. Бір реткі зерттеуге
арналған кәдімгі диагностикалық әдістемелердің кемшілігіне баладан арнайы
стандартты тапсырмалар арнасын шешуді талап ету және оның нәтижесі бойынша
бағалау жатады. Сонымен қатар, бір реткі тапсырмалар бір уақыттық
диагностиканың қызметін атқарады, олар кейбір жағдайларда балаларда табиғи
стресс туғызған қателіктердің алдын алуға да мүмкіндік бермейді.
Тренингтік әдістер мен тапсырмаларды қолдану принципі. Тренингтік
әдістемелер диагностиканың мақсатын өзгертуге, яғни оларды ең әуелі бала
қабілеттілігін коррекциялау мен дамытуға бағыттауға мүмкіндік жасайды.
Тренингтік әдістемелерді қолдана отырып, ұзақ мерзімдік диагностиканы
жүзеге асыруға сол арқылы бір реттік зерттеуде міндетті түрде болатын
кейбір психологиялық бөгеттерді шектеу мүмкін болады. Бала біртіндеп
қысымнан құтыла отырып, өзінің табиғи қабілетін көрсете бастайды.
Баланың потенциалдық мүмкіндіктерін ескеру принципі. Көптеген мамандар
баланың дарындылық деңгейін бағалауда қанша актуальды жағын бағаласақ,
сонша потенциалдық мүмкіндігін бағалау керек дегенді айтады. Бұдан басқа,
педагогикалық және әлеуметтік жағынан баланың сол сәттегі істегені емес,
одан болашақта не күтуге болады сол маңыздырақ болады
Әр түрлі мамандардың қатысу принципі. Диагностикалық зерттеулерде
психологтардан басқа педагогтар, физиологтар, ата-аналар және балалар
қатысуы қажет. Балалар үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz