Түркі тілдес мемлекеттердің латын графикасына көшуінің маңызы туралы
Мазмұны
1. Қазақ жазу таңбалары жүйесінің тарихы
2 Ұлттық кезеңге дейінгі қазақ жазуы
3 Түркілік бағыт
3.1 Мирза Фатали Ахундов
3.2 Мырза Мелькем.Ханом және басқа да ағартушылар
4 Миссионерлік бағыт
4.1 Н.И. Ильминскийдің жобасы
4.2 В.В.Катаринскийдің жобасы
4.3 А.Е.Алекторовтың жобасы
5 Ағартушылық бағыт
5.1 Ы.Алтынсариннің жобасы
6 Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
7 Латын графикасына байланысты пікірталастар
8 Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
8.1 Нәзір Төреқұловтің жобасы
8.2 Халел Досмұхамедұлының жобасы
8.3 Мұхтар Мырзаұлының жобасы
8.4 Ә. Байділдаұлының жобасы
8.5 Телжан Шонанұлының жобасы
8.6 Ә. Байділдаұлы, Т. Шонанұлы, І. Қабылұлы, І. Жансүгірұлы, Ш. Тоқжігітұлдарының бірлесіп жасаған жобасы
9. 1930 жылы қабылданған әліпби
9.1 Жазылуы
9.2 Қабылданған әліпбидің артықшылығы
9.3 Қабылданған әліпбидің кемшілігі
10 1938 жылғы реформа
11 Орыс графикасына негізделген әліпби және оның қайшылықтары
12 Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақ жазу таңбалары жүйесінің тарихы
2 Ұлттық кезеңге дейінгі қазақ жазуы
3 Түркілік бағыт
3.1 Мирза Фатали Ахундов
3.2 Мырза Мелькем.Ханом және басқа да ағартушылар
4 Миссионерлік бағыт
4.1 Н.И. Ильминскийдің жобасы
4.2 В.В.Катаринскийдің жобасы
4.3 А.Е.Алекторовтың жобасы
5 Ағартушылық бағыт
5.1 Ы.Алтынсариннің жобасы
6 Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
7 Латын графикасына байланысты пікірталастар
8 Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
8.1 Нәзір Төреқұловтің жобасы
8.2 Халел Досмұхамедұлының жобасы
8.3 Мұхтар Мырзаұлының жобасы
8.4 Ә. Байділдаұлының жобасы
8.5 Телжан Шонанұлының жобасы
8.6 Ә. Байділдаұлы, Т. Шонанұлы, І. Қабылұлы, І. Жансүгірұлы, Ш. Тоқжігітұлдарының бірлесіп жасаған жобасы
9. 1930 жылы қабылданған әліпби
9.1 Жазылуы
9.2 Қабылданған әліпбидің артықшылығы
9.3 Қабылданған әліпбидің кемшілігі
10 1938 жылғы реформа
11 Орыс графикасына негізделген әліпби және оның қайшылықтары
12 Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындап отыр. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ”, – деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді.
Тәуелсіздіктің басты тірегі – мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады. Өйткені, ең бастысы – біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан – латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 23 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді. Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр. Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде “Қазақ әліпбиінің тарихы, тағылымы және болашағы” деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. “Көз – қорқақ, қол – батыр” дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып, дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ, олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең бастысы – латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 2/3-і аталмыш әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл – ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындап отыр. Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындап отыр. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ”, – деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына қойған мақсат-тапсырмасы еді.
Тәуелсіздіктің басты тірегі – мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады. Өйткені, ең бастысы – біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб графикасынан – латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 23 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді. Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр. Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде “Қазақ әліпбиінің тарихы, тағылымы және болашағы” деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. “Көз – қорқақ, қол – батыр” дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып, дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ, олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең бастысы – латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 2/3-і аталмыш әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл – ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі туындап отыр. Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар еді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. А, 1971 –170 б. 43-бет
2. Мамырбекова Г. XVIII-XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері: фил. ғыл. канд. автореф. Алматы, 2006.–130 б.
3. Ильминский Н.И. Из переписи по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам Казань, ТИп Имп. Ун-та, 1883 –47 с.
4. Григорьев В.В. О передаче звуков киргизского языка буквами русской азбуки. Письмо к Н.И.Ильминскому. Оренбург, 1862. –12 с.
5. Сулейменов Д. Д. Научно педагогическая деятельность Алекторова А.Е. в Казахстане. Семипалатинск, 1997ж. С. 304
6. Әбілқасымов Б. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. Алматы, 1982. –220бет
7. Сулейменов Д. Д. Научно педагогическая деятельность Алекторова А.Е. в Казахстане. Семиполатинск, 1997ж. С. 304
8. Алтынсарин И. Начальное руководство к обучению киргизов к русскому языку. Оренберг, 1979. 32 бет
9. Стенографический отчет первого Пленума Научного совета ВЦК нового алфавита. Москва, 1930. – 310 с
10. «Аслат'а» қысқартылған сөз — Ассоциации латинского шрифта для турписьменностей.
11. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
12. Байділдаұлы Ә. Жаңа әліппе туралы. Қызылорда, 1928. –166 бет. – 117-121 бб[10, 117-121]
12. Отчетный доклад Центрального комитета нового Казахстана алфавит о работе за 1927—28 год. Проект постановления совета Народных Комиссаров о оплате работ ЦК. 19 июня – 5 мая. 117-бет. Орталық Мемлекеттік мұрағат. 740-қор‚ 1-тізім‚ 3-іс.
13. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
14. Қазақ тілінің емле ережелері// Төте оқу. – 1938ж. –26 апрель (№10-11) // Ауыл мұғалімі. – 1938. –9 наурыз. –48 б. (№6)
15. Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру туралы ғылыми зерттеу материалдары. Алматы, 2007. –194 бет
16. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
17. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
18. Жүнісбеков Ә. Әліпби ауыстыруды жазу реформасына айналдыру керек. Орал, 2007.–32 бет
1. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. А, 1971 –170 б. 43-бет
2. Мамырбекова Г. XVIII-XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері: фил. ғыл. канд. автореф. Алматы, 2006.–130 б.
3. Ильминский Н.И. Из переписи по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам Казань, ТИп Имп. Ун-та, 1883 –47 с.
4. Григорьев В.В. О передаче звуков киргизского языка буквами русской азбуки. Письмо к Н.И.Ильминскому. Оренбург, 1862. –12 с.
5. Сулейменов Д. Д. Научно педагогическая деятельность Алекторова А.Е. в Казахстане. Семипалатинск, 1997ж. С. 304
6. Әбілқасымов Б. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. Алматы, 1982. –220бет
7. Сулейменов Д. Д. Научно педагогическая деятельность Алекторова А.Е. в Казахстане. Семиполатинск, 1997ж. С. 304
8. Алтынсарин И. Начальное руководство к обучению киргизов к русскому языку. Оренберг, 1979. 32 бет
9. Стенографический отчет первого Пленума Научного совета ВЦК нового алфавита. Москва, 1930. – 310 с
10. «Аслат'а» қысқартылған сөз — Ассоциации латинского шрифта для турписьменностей.
11. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
12. Байділдаұлы Ә. Жаңа әліппе туралы. Қызылорда, 1928. –166 бет. – 117-121 бб[10, 117-121]
12. Отчетный доклад Центрального комитета нового Казахстана алфавит о работе за 1927—28 год. Проект постановления совета Народных Комиссаров о оплате работ ЦК. 19 июня – 5 мая. 117-бет. Орталық Мемлекеттік мұрағат. 740-қор‚ 1-тізім‚ 3-іс.
13. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
14. Қазақ тілінің емле ережелері// Төте оқу. – 1938ж. –26 апрель (№10-11) // Ауыл мұғалімі. – 1938. –9 наурыз. –48 б. (№6)
15. Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру туралы ғылыми зерттеу материалдары. Алматы, 2007. –194 бет
16. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
17. Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010
18. Жүнісбеков Ә. Әліпби ауыстыруды жазу реформасына айналдыру керек. Орал, 2007.–32 бет
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Отандық тарих, археология және этнология секциясы
Студенттердің ХХІІ ғылыми-теориялық конференциясы
Б А Я Н Д А М А
Түркі тілдес мемлекеттердің латын графикасына көшуінің маңызы
Түркістан -2013
Мазмұны
1. Қазақ жазу таңбалары жүйесінің тарихы
2 Ұлттық кезеңге дейінгі қазақ жазуы
3 Түркілік бағыт
3.1 Мирза Фатали Ахундов
3.2 Мырза Мелькем-Ханом және басқа да ағартушылар
4 Миссионерлік бағыт
4.1 Н.И. Ильминскийдің жобасы
4.2 В.В.Катаринскийдің жобасы
4.3 А.Е.Алекторовтың жобасы
5 Ағартушылық бағыт
5.1 Ы.Алтынсариннің жобасы
6 Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
7 Латын графикасына байланысты пікірталастар
8 Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
8.1 Нәзір Төреқұловтің жобасы
8.2 Халел Досмұхамедұлының жобасы
8.3 Мұхтар Мырзаұлының жобасы
8.4 Ә. Байділдаұлының жобасы
8.5 Телжан Шонанұлының жобасы
8.6 Ә. Байділдаұлы, Т. Шонанұлы, І. Қабылұлы, І. Жансүгірұлы, Ш.
Тоқжігітұлдарының бірлесіп жасаған жобасы
9. 1930 жылы қабылданған әліпби
1. Жазылуы
9.2 Қабылданған әліпбидің артықшылығы
9.3 Қабылданған әліпбидің кемшілігі
10 1938 жылғы реформа
11 Орыс графикасына негізделген әліпби және оның қайшылықтары
12 Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат
кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі
туындап отыр. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында
сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін
қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай
болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда
басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің
көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені
зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын
тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық
мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты
ештеңе жоқ”, – деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы
көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы –
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына
Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына
дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын
графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына
қойған мақсат-тапсырмасы еді.
Тәуелсіздіктің басты тірегі – мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге
арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын
берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп
қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды
ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық
маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын
әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады.
Өйткені, ең бастысы – біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің
бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб
графикасынан – латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға
көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 23 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз
емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз
үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым
өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік
өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді.
Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді
тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін
көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып
алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің
жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің
тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан
кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы
басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі
оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр.
Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде “Қазақ әліпбиінің тарихы,
тағылымы және болашағы” деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге
қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін
жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды,
мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер
болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. “Көз –
қорқақ, қол – батыр” дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып,
дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді
реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік
қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ,
олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан
әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен
бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас
жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың
бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы
бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар
еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын
туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және
телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең
бастысы – латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін
ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып
саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы
белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 23-і аталмыш
әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының
жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл – ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Тәуелсіздік
алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын
графикасына көшу мәселесі туындап отыр. Латын әліпбиіне көшу – өмірдің
қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне
көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз
қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел
ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз
қауіптенетіндер де бар.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан
әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен
бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас
жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың
бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы
бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар
еді.
Қазақ графикасы
Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес
бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирил жазулары) бағындырылған,
фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.
Қазақ латын әліпбиі (1924)
Графика (гр. graphike — жазылған, өрнектелген) — графемалар,
тыныс, екпін белгілері т.б. жазу құралдар жиынтығы, фонемалық жазудағы
графема мен фонема арасындағы қатынастар жүйесі және оларды зерттейтін тіл
білімінің бір саласы.
Қазіргі қазақ графикасы әріптерінің жазылуы тәсіліне және
өрнегіне қарай жазу графикасы мен баспа графикасы болып бөлінеді. Қазақ
жазу графикасындағы әріптердің нобайы көне орыс жазуындағы дыбыстар
нобайының негізінде пайда болған.
Қазақ жазу таңбалары жүйесінің тарихы
Қазақ тілінің жазу тарихында әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді
басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ
халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келген-ді.
1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу
жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирил графикасы әліпбиін қолданып
келеді.
Ұлттық кезеңге дейінгі қазақ жазуы
Қазақ қоғамындағы араб жазуына қатысты зерттеулерде араб жазуы қадим,
жәдид деп екіге бөлінеді. Зерттеушілердің көрсетуі бойынша, қадим жазу
үлгісіне ХVІ-XVII ғ.ғ. аралығындағы тарихи негізі бар жылнамаларды,
құжаттарды және түркі халқына ортақ еңбектерді, ал жәдид жазуына Түркістан
уалаяты, Дала уалаяты тәрізді алғашқы қазақ газеттерінде қолданылған
жазу үлгілерін жатқызады.
Қадим жазу жүйесінің басты бір ерекшелігі дауысты дыбыстардың таңба арқылы
емес, диакритикалық белгілермен берілуі, яғни дауысты дыбыстардың қызметін
харакаттар атқарған. Харакаттар үшеу: фатха, дамма, кесра. Бұл
белгілер қазақ тіліндегі тоғыз дауыстының мәнін берген, фатха — а, ә;
дамма — ұ, ү, о, ө; кесра — ы, і, е дыбыстарының мәнінде
жұмсалып отырған. Мысалы, мен — ﻦﻤ (мн) , Ешдәулет — ﺕﻠﻭﺍﺪﺸﻴ ﺍ (Ешдәулт),
сөзлешүб — ﺐﺸﻪﻟﺯﺳ (сзлешіб), көңілі — ﻰﻠﻜﻨﻜ (кңлі), бүлдірген — ﻦﺎﻜﺮﺪﻠﺒ
(блдрген).
Қадим жазу жүйесінде ұлттық жазуға тән емес, тек араб сөздеріне ғана тән
таңбалар (ﺾ, ﺙ , ﻆ , ﺫ ) қазақ тілінің төл сөздерін жазуда да қолданылған.
Қадим жазу жүйесінен жадид жазуының басты ерекшелігі жазуда дауысты
дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба арқылы беріліп, дауысты дыбыстар
үнемі жазуда хатқа түсіріліп отырғандығында.
Бұл жөнінде Бабаш Әбілқасымов былай дейді:
Газеттер пайдаланған араб графикасына негізделген алфавитте араб
әліппесіндегі әріп таңбалары түгел дерлік сақталған. Оның үстіне парсы тілі
арқылы енген ﯟ, ﭗ, ﭼ, ﯕ әріптерінің таңбалары және қазақтағы мұрын жолды
"ң" дыбысының таңбасы ретінде "н" мен "к" дыбыстарының қосынды таңбасы
алынған. Араб әліппесін толықтыратын асты, үсті, үтір сияқты қосымша
белгілер пайдаланылмаған
Ал Гүлфар Мамырбекова жәдид жазу жүйесінде аз болса да харакаттардың
қолданылғанын көрсетеді: құл және күң — ﻚﻨُﻜ (1874, №6), күтүб — ﺐﻭﺘُﻜ ,
құшақтасыб — ﺐﺴﺎﺘﻘﺎﺸُﻗ , құрметтеб — ﺏﻴﺪﺘﻤﺭُﻗ (1874, №10), тұхым — ﻢﺤُﺗ ,
құдай — ﺍﺪُﺤ (1874, №16), құл - ﻝُﻘ (1977, №30). Фатха арқылы белгіленген
сөздер: бағасы — ﻰﺳﺎﻐَﺒ (1875, №1), ақраб — ﺐَﺭﻘﺍ [2, 75]. Мұндай гетерогенді
жазба тілді меңгеру көпшіліктің үлесінде емес, тек сол кездегі элиталық
топтың ғана оқу құралы болды. Ескі қазақ жазба тілінде дәстүрлі түркі әдеби
тіл әсері толық сақталғандықтан, қазіргі кезде кодификацияланған сөздер
екіұшты таңбаланған. Сондай-ақ түбірге қосымша қосылғанда, дыбыс үндестігі
заңы сақталмай жазылды. Мысалы, мүлкімізні, аулымызны, бізні т.б. яғни
жалғау және жұрнақтар ескі қазақ жазба тілінде бір ғана инвариант
принципімен алынып, қазіргі кезде көптік мәнде жұмсалатын жалғаулардың (-
дар, -тар) варианттары таңбаланбай, қазақ тілінің үндесім заңдылығы үнемі
бұзылып отырды. Сөз ортасында, соңында ы, і қысаң дауыстылардың орнына
ұ, ү таңбаланғанын көреміз: орұсұңұзны, келтүр, өткүр, үчүн, қабұл,
түрлү, жауұн т.б.
Жадид, қадим жазу үлгілерінде кітаби тілдің тұрпат межесін белгілейтін
графикалық таңбалар, сонымен қатар халықтық тілден едәуір алшақта болды.
Араб жазуындағы осындай үйлесімсіздікті жоюға арналған алғашқы қадам Дала
уалаяты, Айқап беттерінде көтеріледі. Қазақ тілі туралы, әліппе, емле
қағидаттары туралы жазушылар — сол кездегі қазақтың оқығандары, мұғалімдер
араб әліпбиінің кемшілігі туралы, қазақ сөздерін жазуға толық үйлесімді
еместігін, оның орнына ұлттық әліпби шығару керектігін маңызды мәселе
ретінде көтеріп отырған.
Жалпы қазақ жазу тарихында араб графикасын (араб әліпбиін) қабылдауға не
себеп болды, қандай ықпал, әсер негізінде араб жазуына бет бұрды, оның
халық сауатын ашуда, қазақ тілінің дыбыстық жүйесін толық таңбалауда
кемшілік тудыруының себебі неде деген мәселелерді айқындау үшін, араб
графикасына көшуге негізделген түркілік бағыт көрсетіледі.
Түркілік бағыт
Мирза Фатали Ахундов
Әзербайжанда алғаш жазуға байланысты пікір айтқан жазушы, драматург Мирза
Фатали Ахундов 1857-1878 жылдарға дейін жазу мәселесіне байланысты төрт
жоба ұсынған. Осы мәселемен Теһранға (Персия) және Константинопольға
(Түркия) барып, идеясын ортаға салған болатын. Бірақ қолдау таппай, бұл
ұсыныстар ескерусіз қалады. Ол өзінің бірінші және екінші жобасында араб
әліппесін жетілдіруге баса көңіл қойса, үшінші, төртінші жобасында араб
әліпбиін орыс әліпбиіне ауыстыруға ұсыныс жасайды.
Осы еңбегіне орай Ахундов Меджидие атты орденмен марапатталады. Сонымен
қатар, Ахундов Тифлис қаласына келіп, силлабикалық жазудың кемшіліктері
жөнінде баяндалған жаңа кітап құрастырады. Бұл кітапты автор Теһран
қаласына жібереді. Ешқандай қолдау таппаған бұл жобасын автор атақты визирь
Али-Пашеге хат арқылы жолдайды, хатта түрік оқымыстысы Саави-Эфендидің
пікірін келтірген.
Мырза Мелькем-Ханом және басқа да ағартушылар
Ахундовтан кейін бұл мәселемен парсы әдебиеттанушысы Мырза Мелькем-Ханом
айналысқан болатын. Мырза Мелькем-Ханомның Шейх және визирь, Основы
прогресса атты шығармалары осының нақты дәлелі болып табылады. Автор латын
әліпбиіне көшу қажетін әңгіме түрінде өрбітеді: Шейх: Визирь, я заявляю,
что с этим бессымсленным алфавитом дальше невозможно жить на свете. Тысячи
заседаний, тысячи хороших законов, тысячи школ и любое количество
регулярных солдат бесполезны, благодаря именно этому алфавиту (Шейх и
визирь, 28-бет).
Парсы ханзадасы Мырза-Риза-Хан 1879 жылы түркі және парсы халықтары үшін
жоба дайындаған (Alphabet Ruchdie).
Мырза-Риза-Хан есімінен кейін Закавказьенің танымал ағартушысы Ферудин –
Бек Косарли 1898 жылы Кавказ газетіндегі (№230,238,264) орыс тілінде
жазған мақаласында араб әліпбиінің кемшіліктерін баяндайды.
Shardi Rus (Русский Восток) газетінің редакторы Мемед-Ага-Шах-Тахтин
әліпбиді ауыстыруда, ең бірінші үгіт-насихат жұмыстарын арнайы бағдарлама
бойынша жүргізу керек деп тұжырымдайды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдары түрік оқымысты Гази-Мұхтар-Паша Константинопольде
Әліпби реформалау қоғамын құрады. Бірақ бұл ісі аяқсыз қалады.
Бұл кезеңде қазақ қоғамында да әліпби мәселесі қызу талқыға түсіп жатқан
болатын. Қазақтың орысша оқығандарының арасынан да араб жазуының кемшілік
жақтарын сынап, қазақ жазуын орыс графикасына икемдеу жайында пікір айтып,
өз тұжырымдарын негіздеп мақала жазушылар көптеп шыға бастады. Міне,
осындай пікір ағымдарын өз мақсаттарына шеберлікпен пайдаланып қалғысы
келген орыс миссионерлері де араб жазуы үлгісіндегі қазақ әліпби жүйесіне
орыс графикасын енгізуді насихаттай бастайды.
Расында да, жазылу графикасы да қиын, оқылу жолдары да (оңнан солға)
қиын болып келетін әрі қазақтың дауысты дыбыстарын таңбалауға
лайықталмаған, қазақ фонемаларын толық таңбалай алмайтын араб әліпбиінің
қазақ тілін одан әрі өркендеп, дамытуға еш мүмкіндігі болмағандықтан,
өзінен өзі басқа графикаға ауысуға сұранып тұрды.
Миссионерлік бағыт
Қазақ қоғамында және түркі тілдес халықтарында болып жатқан әртүрлі
көзқарасты байқаған орыс миссионерлері бүкіл түркі жұртының мәдени, рухани
құндылықтарын жою үшін, сонымен бірге тілдік болмысын құрту үшін саяси
астармен араб жазуы қолайсыз, қазақ және басқа түркі тілдерінің дыбыстық
жүйесін беруге икемсіз деген желеумен орыс графикасына негізделген қазақ
әліпбилерін және оқулықтарын шығара бастайды. Олар орыс жазуына көшуді
насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді көздеді.
Н.И. Ильминскийдің жобасы
Н.И. Ильминский түркі тілдес халықтардың кітаптары араб әрпімен жазылса,
бұл келешекте орыс жазуының үстемдік алуына кедергі жасайды деген
миссионерлік оймен алғаш қазақ әліпбиін орыс графикасына негіздеп, жоба да
ұсынады. Дауысты дыбыстарға 8 әріп арнайды: а (ä), é (е); ы, і; о, ö; у, ÿ,
ал дауыссыз дыбыстарға 19 әріп: п, б, м, w, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j,
ќ, ѓ, њ.
Н.И. Ильминский қазақ тілінің дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбаларын
алмайды. Ол жөнінде былай дейді: кроме приспособления русских букв к
татарским звукам, мне пришлось постепенно изменять и установлять
орфографию. В первом издании букваря я писал су – вода, аулъ – деревня, аю
– медведь. Теперь мы пишем сыу, ауыл, айыу [3].
Ильминскийдің бұл жобасына В.В. Григорьев қарсы шығып, өзінің О передаче
звуков киргизского языка буквами русской азбуки деп аталатын мақаласында
орыс әліпбиіндегі таңбалар өзгермеуі тиіс деп көрсетеді. [4].
Сол кезеңдегі әліпби мәселесін қозғаған жиындарда түркі тілдес халықтар
тіліндегі төл дыбыстарды бейнелейтін қосымша әріптер жөнінде айтыс-
тартыстар да болады. 1976 жылы 29 сәуірде Қазан университетінің жанындағы
археология, тарих, этнография қоғамының мәжілісінде орыс әліпбиі араб
әліпбиіне қарағанда осы күйінде де қазақ тіліне жарайды деп шешілген
болатын.
В.В.Катаринскийдің жобасы
1897 жылы В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка. Фонетика,
этимология и синтаксис (Орынбор, 1897) атты еңбегі жарыққа шығады. Ғалым
қазақ тілінде 9 дауысты және 15 дауыссыз бар деп көрсете отырып, 21 әріптен
тұратын мынадай әліпбиін жариялайды: а (а), е, ы, и, о (о), у, б, г, д, ж,
з, к, л, м, н, г, п, р, с, т, ш [5].
Үкімет тарапынан қазақ әліпбиін ғана емес, сол кезеңдері Ресей отары болып
отырған барша түркі тілдес халықтардың жазуын өзгерту арқылы өз ықпалын
күшейтуге тырысқан астыртын әрекеттер нәтижесі аяқсыз қалған жоқ. 1906
жылдың 31 наурызында Ресей патшалығының өзге халықтар жазуын орыс
графикасына көшіру туралы заң да шығарып қойғанын тарихи деректерден
көреміз. Жоспарланған саясаттың астарын білдірмеу үшін 1910 жылы маусымда
Петербург қаласында өткен кеңесте "орыс жазуы тек ресми құжаттар мен оқулық
кітаптарға ғана қолданылатын болсын", деген қаулы қабылданған болатын [6].
Жалпы қазақ жазу тарихындағы өзгерістер мен әліпбилердің ауысуы себептерін
талдап, салыстыра баға беру нәтижесінде мынадай қорытынды жасауға тура
келеді. Әліпби реформасына байланысты бұл кезде екі түрлі көзқарас болды.
Бірінші топ — қазақ тілінің дыбыс жүйесін беруде араб жазуының мүлде
жарамсыздығын дәлелдеп, оны басқа әліпбимен ауыстыруға шақырса, екінші
топтағылар араб әліпбиін ғасырлар бойы пайдаланып отырғандықтан, рухани
мұрамыздан қол үзбеу үшін әліпбиді түбегейлі реформалауға қарсы тұрып, тек
қана өзгерістер енгізумен шектелу керектігін қолдайды.
А.Е.Алекторовтың жобасы
1892 жылы А.Е.Алекторовтың Русско-казахская азбука. К мудрости ступенька
деп аталатын еңбегі жарыққа шығады. Жұмыстың көлемі 114 бет. Онда қазақ
тілінің 1300-дей сөзі қамтылған. А.Е.Алекторов орыс графикасындағы
таңбаларды пайдалана отырып, 38 әріптен тұратын, орыс графикасына
негізделген қазақ әліпбиін құрастырады: а, с, ш, у, з, к, ы, т, р, е, л, и,
о, н, м, п, і, й, б, д, ж, г, ә, ө, ұ, ң, ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, е,
ғ. Алекторов қазақ тіліндегі а-ә, о-ө, ы-і жұп дауысты дыбыстарына арнайы
таңба арнайды.
Қазақ тілінің дыбыстық құрамында жоқ ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, ë
тәрізді дыбыстар да алынады. Автор бұл дыбыстарды ең соңынан барып оқытылуы
тиіс деп көрсетеді: Обучение грамоте должно быть начато на природном
(казахском) языке учащихся, только в этом случае обучение будет
сознательное и не пойдет вразрез с главными педагогическими правилами –
идти от известного (казахского) и неизвестному (русскому), от легкого к
трудному дей отырып, Азбука к мудрости ступенька составлена в строгой
последовательности, переходя от изучения легких в произношении киргизов к
более трудным звукам, что сочетания звуков в слоги и слова – самые легкие и
доступные, как показала практика, детям даже шестилетнего возраста.
Ағартушылық бағыт
Ы.Алтынсариннің жобасы
Н.И. Ильминскийден кейін, 1879 жылы қазақ ағартушыларының бірі –
Ы.Алтынсарин орыс әліпбиі негізінде қазақ балаларына арнап қазақша анықтама
жасаған болатын.
Жобаның негізгі ерекшелігі – Ы.Алтынсарин орыс графикасындағы бар
таңбалармен ғана шектеліп, қазақ тілінің дауыссыз дыбыстарын беруде де осы
жүйені ұстанған, яғни қант, қағаз, дөңгелек, үзеңгі, тоғай, айғыр тәрізді
сөздерді кант, кагаз, дунгелек, узенги, тогай, айгыр түрінде таңбалаған. Ал
қазақ тіліндегі сонор ң дауыссыз дыбысын әріп тіркесі арқылы белгілейді:
нг" (мангдай – маңдай, сарангдык – сараңдық). Сөзді жіңішкерту үшін сөздің
соңында (урть – өрт) және л дауыссыз дыбысынан кейін ь (жіңішкерту)
таңбасын жүйелі түрде қойып отырған: тульки (түлкі), бль (піл), куль (күл),
бельбеу (белбеу), таль (тал). Иа, иу әріп тіркесі келетін жерде орыс
графикасындағы ю, я графемаларын да белгілегенін көреміз: аяк, узюк [8].
Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
Толық мақаласы: А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы
Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, әліпби құрастырған
қазақтың алғашқы фонологі – Ахмет Байтұрсынұлы. А.Байтұрсынұлы – өзінің
бүкіл саналы өмірін қазақ жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа
тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын
дамытқан ірі ғұлама.
А.Байтұрсынұлы қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске
асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін
кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының
қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық
ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялық ұлттық әліпби түзеді. Сөйтіп,
А.Байтұрсынұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқыту
процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, 24 әріптен тұратын
әліпби құрастырады.
• Дауысты дыбыстар: а (ا), о (و), ұ (وو), ы (ى), е (ه)
• Дауыссыз дыбыстар: б (ب), п (ﭗ), т (ت), ж (ج), ш (ﭺ), д (د), р (ر), з
(ز), с (س), ғ (غ), қ (ق), к (ك), г (ﮒ), ң (ﮎ), л (ل), м (م), н (ن)
• Жарты дауысты дыбыстар: у (و..), й (ﻱ) [8]
Әліпбиде қазақ тіліне тән, төл дыбыстарға ғана орын беріліп, кірме дыбыстар
алынбайды. Ғалым гетерогенді сипат алған емлені, әліпбиді жалпыхалықтық,
ұлттық негізде қарастырады. Сондықтан А.Байтұрсынұлының бұл жазу жүйесін
ұлттық қазақ жазуы деп атаймыз.
А.Байтұрсыновтың реформалауынан кейін араб жазуын бүкіл түркі жұрты ұлттық
жазу жүйесі деп таныса да, күштеу саясаты өз дегеніне жетіп тынады. Латын
жазуына қарсыларға саяси айып тағылып, тіпті заң қорғау орындары да араласа
бастайды. Жаңа әліпби қабылданғаннан соң, араб әліпбиін қолданатындарға
шектеу қатты болып, өкіметтің уәкілдері тарапынан бақылауда болады.
Латын жазуын қабылдағанда қол жетер нәтижеміз неде? деген тәрізді сұрақтар
өз уақытында қойылғанмен, оларға жауап бұрмаланып, бүркемеленіп, басты
саяси-идеологиялық мақсатты құпия қалдырып келген. А.Байтұрсынұлы
реформалаған араб жазуымен тез арада, әрі жеңіл, оп-оңай сауат аша бастаған
қазақ халқын тағы да жаңадан латын таңбасымен қайтадан сауат ашуға мәжбүр
етті. ХХ ғ. бірінші ширегінде Орта Азия халықтарының арасында латын
әліпбиіне көшу процесі үдей түседі. Сонымен қазақ жазу тарихындағы ұлттық
жазу мен оның латын графикасына көшу кезеңдерін қарастыра келгенде мынадай
қорытынды шығаруға болады. Латын графикасының қазақ қоғамында орын алуы тек
саяси идеологиялық түрткіжайтқа негізделді.
Латын графикасына байланысты пікірталастар
Сатсыйалды Қазақстан газеті
Латын графикасына негізделген алғашқы қазақ әліпби жобасы
Әліпби, емле және оны реформалауға байланысты қазақ оқымыстыларының
арасындағы пікірталас алғашқыда Дала уәлаяты, Айқап, Қазақ газеттері
беттерінен көрініс тапса, 1920 жылдан бастап Еңбекші қазақ, Жаршы,
Жаңа мектеп газеттерінде де көрініс тауып, газет төңірегіне ұйыса
бастайды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақтар арасында латын әліпбиіне көшу
мәселесі жиырмасыншы жылдың орта тұсынан бастап сөз бола бастады. Алғашқыда
осы жөнінде алдыңғы қатардағы қазақ оқымыстылары баспасөз беттерінде арнайы
мақала, пікір-талас ретінде өз ойларын білдіріп отырды. Әліпбиге байланысты
көзқарас, пікірталастарды бұқара арасына жариялап халық талқысына салып
отырған Еңбекші қазақ газетінің орны ерекше болды. Аталмыш газетке екі
топтың жүздеген мақалалары жарияланып отырды. Айталық, Н.Төреқұлов Бізге
қандай әліппе керек, Ә.Байдилдиннің Жаңа әліппе тарихынан,
Б.Байтоғайұлы, Қ.Басымов, М.Дулатов, Т.Шонанұлының Бізге жаңа әліппе не
үшін керек, О.Жандосұлы, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов, Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров,
Н.Қаймекеұлы, Ж.Аймауытовтың, М.Мұхтарұлы Дыбыс белгілерін негізінен
өзгерту керек т.б. және шетелдік Г.И.Бройдо, Н.Яковлев, Поливанов,
Навширманов, профессор Ашмарин, профессор Жюзе, академик Бартольд,
профессор Л.Жирков, профессор Б.Шобанзаде сынды ғалымдардың бірнеше
мақалалары оған дәлел бола алады.
Латын графикасын қабылдау қарсаңында, 1920 жылдарда, яғни араб жазуын
қолданыстан мүлдем шығарып, латын әліпбиін қабылдау алдында қазақ зиялылары
арасында түрлі бағыттағы пікірталастар болып, олар латыншылдар және
арабшылдар немесе қазақшылдар деген екі топқа бөлінді.
Соңында латын графикасы негізіндегі әліпби жүйесіне көшіру жұмысы
басталады. Жалпы Шығыс елдеріне жақын орналасқан дамымаған мемлекеттердің
алғашқы жазу графикасы ретінде латын әліпбиінің енуі 1924-32 жылдар
аралығын қамтиды. Байқап қарасақ, сол кезде латын графикасын дүниежүзі
болып қабылдау мақсатын жүзеге асыру сияқты жаһандық проблеманы алға тарту
көзделген болуы керек. Осындай саяси идеологияның негізінде мына елдерде
латын графикасы қабылданып, шама-шарқынша қызмет етті.
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жылы жазуы
1 Әзербайжан 1922 Араб
түріктері
2 Қарашай 1924 жазуы жоқ
3 Бұлғар 1924 Жазуы жоқ
4 Қазақ 1929 Араб
5 Қырғыз 1928 Араб
6 Түрікмен 1927 Араб
7 Өзбек 1927 Араб
8 Қарақалпақ 1928 Араб
9 Ұйғыр 1928 Араб
10Қырым татарлары 1927 Араб
11Құмық 1927 Араб
12Ноғай 1928 Араб
13Башқұрт 1927 Араб
14Татар 1928 Араб
15Ойрат 1929 Орыс
16Хакас 1929 Орыс
17Шор 1921 Жазуы жоқ
18Құман 1932 Жазуы жоқ
19Якут 1920 Орыс
20Қарайым 1928 Еврей
21Қырым еврейлері 1928 Еврей
Иран тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жылы жазуы
22Тәжік 1928 Араб
23Еврей 1929 Еврей
24Ортаазиялық 1929 Eврей
еврей
25Талыш 1929 жазуы жоқ
26Күрд 1929 Жазуы жоқ
27Тат 1933 Жазуы жоқ
28Парсы 1930 Араб
29Шугнан 1932 Жазуы жоқ
30Рушан --- Жазуы жоқ
31Белудж 1933 Жазуы жоқ
32Осетин-дигор 1923 Орыс
33Осетин-ирон 1923 Орыс
Моңғол тілдер тобына
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
жылы
34Қалмақ 1930 Моңғол графикасы, содан кейін орыс
әліпбиі
35Бурят 1929 Моңғол
Финно-угор тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
36Коми-зырян 1931-32 Орыс
37Коми-пермяк1931-32 Орыс
38Вепс 1932 Орыс
39Ижор 1932 Жазуы жоқ
40Карел 1932 Жазуы жоқ
Кавказ тілдер тобына
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылы Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
41Абхаз 1924 (1929 жылы Орыс әліпбиі және араб әліпби
бірлестірілген әліпби)
42Кабардин 1923 Жазуы жоқ
43Адыгей 1925-26 Жазуы жоқ
44Черкес 1925 Жазуы жоқ
45Ингуш 1923 Жазуы жоқ
46Чечен 1925 Жазуы жоқ
47Абазин 1932 Жазуы жоқ
Оңтүстік Кавказ тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
48Лаз Example Example
Дағыстан тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
49Авар 1928 Араб
50Даргин 1928 Араб
51Лак 1928 Араб
52Лезгин 1928 Жазуы жоқ
53Табасаран 1931-32 Жазуы жоқ
Қытай-тибет тілдер семьясы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
55Дүңген 1928 Араб
Сібір тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
56Лопар 1931 Жазуы жоқ
57Самаед 1931 Жазуы жоқ
58Вогул 1931 Жазуы жоқ
59Остяк 1931 Жазуы жоқ
60Тұңғыс 1931 Жазуы жоқ
61Лапут 1931 Жазуы жоқ
62Чукча 1931 Жазуы жоқ
63Гольд 1931 Жазуы жоқ
64Удэ 1931 Жазуы жоқ
65Коряк 1931 Жазуы жоқ
66Гиляк 1931 Жазуы жоқ
67Эскимос 1931 Жазуы жоқ
68Кет 1931 Жазуы жоқ
69Селькуп 1931 Жазуы жоқ
70Алеут 1931 Жазуы жоқ
71Ительмен 1931 Жазуы жоқ
Латын әліпбиін басқа шетел мемлекеттер көшуі
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
72Моңғол 1930 Моңғол
73Тувин 1932 Жазуы жоқ
1925-1938 жылдардағы латын графикасына негізделген түркі тілдері
әліпбилерін талдау нәтижесінде мынадай қорытындыға келеміз. Латын графикасы
жазуы жоқ және жазба тілі кенжелеп қалған түркі тілді халықтардың жазба
тілін дамытуға күшті серпін берді. Түркі тілдері әліпбилерін латын
графикасына көшіру біршама жетістіктер әкеліп, қазіргі заманғы жазба тілдің
құрылуына негіз болды.
Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
Түркі тілдес халықтарды латын графикасына негізделген әліпбиге көшіруге
байланысты шыққан алғашқы жинақ.
Нәзір Төреқұловтің жобасы
Латын графикасы негізінде әліпби жүйесін алғаш түзген қазақтың дарынды
дипломаты Нәзір Төреқұлов.
1924 жылы Мәскеу қаласында Жаңа әліпби туралы атты кітабында өзінің
жобасын көрсетеді. Осы жөнінде Е. Д. Поливанов былай дейді:
Аслат'а заготовил и предварительный проект подобного алфавита,
опубликованный тов. Тюрякуловым в виде брощюры – Jaŋa alәрbe.
Жобада 28 дыбысқа 28 әріп арнаған. Дауысты дыбыстардың жіңішке варианттарын
автор дәйекше арқылы айыруға болатындығын көрсетеді. Мысалы, on (он) — on'
(өн), un (ұн) – un' (үн) т.б.
Кірме сөздер арқылы енген ф, ч дыбыстарына әріп арнайды. Мысалы,
fylosofya (философия), cempyon (чемпион).
Реті Реті
Әріп Әріп
Аталуы Аталуы
1 16
А а G g
А а Г г
2 17
В в Ğ ğ
Б б Ғ ғ
3 18
C c L l
Ч ч Л л
4 19
Çç M m
Ш ш М м
5 20
P p N n
П п Н н
6 21
T t Ŋ
Т т ң
7 22
D d О о
Д д О о
8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Отандық тарих, археология және этнология секциясы
Студенттердің ХХІІ ғылыми-теориялық конференциясы
Б А Я Н Д А М А
Түркі тілдес мемлекеттердің латын графикасына көшуінің маңызы
Түркістан -2013
Мазмұны
1. Қазақ жазу таңбалары жүйесінің тарихы
2 Ұлттық кезеңге дейінгі қазақ жазуы
3 Түркілік бағыт
3.1 Мирза Фатали Ахундов
3.2 Мырза Мелькем-Ханом және басқа да ағартушылар
4 Миссионерлік бағыт
4.1 Н.И. Ильминскийдің жобасы
4.2 В.В.Катаринскийдің жобасы
4.3 А.Е.Алекторовтың жобасы
5 Ағартушылық бағыт
5.1 Ы.Алтынсариннің жобасы
6 Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
7 Латын графикасына байланысты пікірталастар
8 Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
8.1 Нәзір Төреқұловтің жобасы
8.2 Халел Досмұхамедұлының жобасы
8.3 Мұхтар Мырзаұлының жобасы
8.4 Ә. Байділдаұлының жобасы
8.5 Телжан Шонанұлының жобасы
8.6 Ә. Байділдаұлы, Т. Шонанұлы, І. Қабылұлы, І. Жансүгірұлы, Ш.
Тоқжігітұлдарының бірлесіп жасаған жобасы
9. 1930 жылы қабылданған әліпби
1. Жазылуы
9.2 Қабылданған әліпбидің артықшылығы
9.3 Қабылданған әліпбидің кемшілігі
10 1938 жылғы реформа
11 Орыс графикасына негізделген әліпби және оның қайшылықтары
12 Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Тәуелсіздік алып, әлемдік ақпарат
кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын графикасына көшу мәселесі
туындап отыр. 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында
сөйлеген сөзінде Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев: “Латын әліпбиін
қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай
болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда
басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің
көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені
зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын
тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық
мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты
ештеңе жоқ”, – деген болатын. Араға алты жыл салып Елбасы осы мәселені тағы
көтерді, көтеріп қана қойған жоқ, “Қазақстан – 2050” Стратегиясы –
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан халқына
Жолдауында латын әліпбиіне көшу мәселесін ортаға салып, нақты уақытына
дейін белгілеп берді. Бұл Елбасының 2025 жылға дейін қазақ жазуын латын
графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге ауыстыру туралы Жолдаудағы ел алдына
қойған мақсат-тапсырмасы еді.
Тәуелсіздіктің басты тірегі – мемлекеттік тіл. 2050 жылға дейінгі кезеңге
арналған бұл даму стратегиясында да мемлекеттік тілге жеткілікті орын
берілген. Әсіресе, Елбасының 2025 жылы Қазақстан латын әліпбиіне көшеді деп
қадап айтуы көпшілікке ой туғызып отыр.
Латын әліпбиіне көшу туралы қоғамдық пікір айтылып болды, толыққанды
ұсыныстар жасалды. Ендігі арада саяси-экономикалық, ғылыми және халықаралық
маңызы бар бұл мәселені тек іске асыру шараларын жоспарлау үшін бізде латын
әліпбиіне көшуге қажетті барлық алғышарттар жасалған деп санауға болады.
Өйткені, ең бастысы – біздің елімізде бір әліпбиден екінші әліпбиге көшудің
бір емес, екі бірдей тәжірибесі бар. Мысалы, 1926 жылы Қазақстанда араб
графикасынан – латын әліпбиіне, ал латын әліпбиінен бүгінгі кириллицаға
көшу 1937 жылы басталып, ол 1940 жылы толық аяқталған болатын.
Тәуелсіздік алғалы 23 жыл ішінде игеріліп жатқан жетістіктеріміз аз
емес. Қазақстан өзгелермен терезесі тең ел болған кезде, мұндай бастама біз
үшін өте маңызды. Көрнекті қоғам және ғылым қайраткерлері, зиялы қауым
өкілдері латын әліпбиіне көшуді қолдап қана қоймай, олар мұны әлемдік
өркениет жетістіктеріне алып баратын бірден-бір төте жол деп есептейді.
Латын әліпбиіне көше қалған жағдайда ертең қандай әліпбиді
тұтынуымыз керек, ол әліпбилік жүйемізде қанша таңба болатынына дейін
көптеген жобалар ұсынылды, солардың ішінен негізгі төрт жоба таңдалып
алынды.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты латын әліпбиіне көшудің
жобасын әзірлеп те қойған. Бұл институт мамандары ең әуелі өз еліміздің
тарихындағы әліпби реформасының, сонымен қатар өз тәуелсіздіктерін алғаннан
кейін кириллицадан латынға көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, тағы
басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп және де осы реформаның бұл елдердегі
оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерінің бәрін де зерделеп, жинақтап отыр.
Осының негізінде, латын графикасының негіздерінде “Қазақ әліпбиінің тарихы,
тағылымы және болашағы” деген тақырыбына үлкен кітап та шығарды.
Латын әліпбиіне көшу – өмірдің қажеттілігі, әлемдік бәсекеге
қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне көшіп кетсек, осы уақытқа дейін
жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз қолданыстан қалып қояды,
мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел ішінде түсінбеушіліктер
болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз қауіптенетіндер де бар. “Көз –
қорқақ, қол – батыр” дейді халқымыз. Ойымыз бен ісіміз бір жерден шығып,
дұрыс бағытта жұмыла қимылдасақ, алынбайтын қамал жоқ. Әліпбиді
реформалаудың зиянынан гөрі пайдасының көп болатындығын бүгін көпшілік
қауым аңғарған сыңайлы. Қоғамда тұрақталған пікірлерді зерделейтін болсақ,
олардың көпшілігімен келісуге әбден болады.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан
әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен
бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас
жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың
бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы
бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар
еді. Тіпті, өзге ұлттардың да қазақ тілін оқуға, зерттеуге деген сұранысын
туғызуы әбден мүмкін.
Ешбір талас туғыза қоймайтын тағы бір дәлеліміз, ақпарат және
телекоммуникациялық саладағы қолжетімділік арта түседі. Бұл арада, ең
бастысы – латын әліпбиі дегеніміз ағылшын әліпбиінің негізі екендігін
ескергеніміз абзал. Ал ағылшын тілі болса, ол ең ірі халықаралық тіл болып
саналады. Әлем халықтарының басым бөлігі латын әрпін қолданып отырғандығы
белгілі. Деректерге сүйенер болсақ, дүниедегі адам санының 23-і аталмыш
әріпті пайдаланады екен. Латын әліпбиі Батыс Еуропа халықтарының
жазуларының қалыптасуына көп ықпал еткендігі де мәлім.
Әліпби ауыстыру, бұл – ұлтымыздың тарихындағы ең маңызды бетбұрыс болып
табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Тәуелсіздік
алып, әлемдік ақпарат кеңістігіне дербес шыға бастағалы бері латын
графикасына көшу мәселесі туындап отыр. Латын әліпбиіне көшу – өмірдің
қажеттілігі, әлемдік бәсекеге қабілеттілік мәселесі. Егер латын әрпіне
көшіп кетсек, осы уақытқа дейін жазылған бүкіл әдеби, ғылыми мұраларымыз
қолданыстан қалып қояды, мемлекеттік тіліміздің дамуы кешеуілдеп қалады, ел
ішінде түсінбеушіліктер болады деген пікірлерді алға тартып, жөнсіз
қауіптенетіндер де бар.
Латын әліпбиіне көшу арқылы Қазақстанның түрік әлемімен байланысы одан
әрі арта түседі. Еліміздің мемлекеттік мәртебесіне зор ықпал етеді. Сонымен
бірге шетелдерде тұратын қандастарымыз үшін өз атамекенімен қарым-қатынас
жасауларын да жеңілдете түсер еді. Жалпы түрік халықтарымен бірге болудың
бір үлкен жолы – ортақ әліпбиде жүру. Болашақта түрік халықтарының жазудағы
бірлігі сақталатын болса, негізгі мақсаттарымыздың бірі орындалған болар
еді.
Қазақ графикасы
Қазақ графикасы — қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес
бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирил жазулары) бағындырылған,
фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.
Қазақ латын әліпбиі (1924)
Графика (гр. graphike — жазылған, өрнектелген) — графемалар,
тыныс, екпін белгілері т.б. жазу құралдар жиынтығы, фонемалық жазудағы
графема мен фонема арасындағы қатынастар жүйесі және оларды зерттейтін тіл
білімінің бір саласы.
Қазіргі қазақ графикасы әріптерінің жазылуы тәсіліне және
өрнегіне қарай жазу графикасы мен баспа графикасы болып бөлінеді. Қазақ
жазу графикасындағы әріптердің нобайы көне орыс жазуындағы дыбыстар
нобайының негізінде пайда болған.
Қазақ жазу таңбалары жүйесінің тарихы
Қазақ тілінің жазу тарихында әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді
басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ
халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келген-ді.
1929-40 жылдар аралығында латын графикасына негізделген әліпбиді жазу
жүйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері қарай кирил графикасы әліпбиін қолданып
келеді.
Ұлттық кезеңге дейінгі қазақ жазуы
Қазақ қоғамындағы араб жазуына қатысты зерттеулерде араб жазуы қадим,
жәдид деп екіге бөлінеді. Зерттеушілердің көрсетуі бойынша, қадим жазу
үлгісіне ХVІ-XVII ғ.ғ. аралығындағы тарихи негізі бар жылнамаларды,
құжаттарды және түркі халқына ортақ еңбектерді, ал жәдид жазуына Түркістан
уалаяты, Дала уалаяты тәрізді алғашқы қазақ газеттерінде қолданылған
жазу үлгілерін жатқызады.
Қадим жазу жүйесінің басты бір ерекшелігі дауысты дыбыстардың таңба арқылы
емес, диакритикалық белгілермен берілуі, яғни дауысты дыбыстардың қызметін
харакаттар атқарған. Харакаттар үшеу: фатха, дамма, кесра. Бұл
белгілер қазақ тіліндегі тоғыз дауыстының мәнін берген, фатха — а, ә;
дамма — ұ, ү, о, ө; кесра — ы, і, е дыбыстарының мәнінде
жұмсалып отырған. Мысалы, мен — ﻦﻤ (мн) , Ешдәулет — ﺕﻠﻭﺍﺪﺸﻴ ﺍ (Ешдәулт),
сөзлешүб — ﺐﺸﻪﻟﺯﺳ (сзлешіб), көңілі — ﻰﻠﻜﻨﻜ (кңлі), бүлдірген — ﻦﺎﻜﺮﺪﻠﺒ
(блдрген).
Қадим жазу жүйесінде ұлттық жазуға тән емес, тек араб сөздеріне ғана тән
таңбалар (ﺾ, ﺙ , ﻆ , ﺫ ) қазақ тілінің төл сөздерін жазуда да қолданылған.
Қадим жазу жүйесінен жадид жазуының басты ерекшелігі жазуда дауысты
дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба арқылы беріліп, дауысты дыбыстар
үнемі жазуда хатқа түсіріліп отырғандығында.
Бұл жөнінде Бабаш Әбілқасымов былай дейді:
Газеттер пайдаланған араб графикасына негізделген алфавитте араб
әліппесіндегі әріп таңбалары түгел дерлік сақталған. Оның үстіне парсы тілі
арқылы енген ﯟ, ﭗ, ﭼ, ﯕ әріптерінің таңбалары және қазақтағы мұрын жолды
"ң" дыбысының таңбасы ретінде "н" мен "к" дыбыстарының қосынды таңбасы
алынған. Араб әліппесін толықтыратын асты, үсті, үтір сияқты қосымша
белгілер пайдаланылмаған
Ал Гүлфар Мамырбекова жәдид жазу жүйесінде аз болса да харакаттардың
қолданылғанын көрсетеді: құл және күң — ﻚﻨُﻜ (1874, №6), күтүб — ﺐﻭﺘُﻜ ,
құшақтасыб — ﺐﺴﺎﺘﻘﺎﺸُﻗ , құрметтеб — ﺏﻴﺪﺘﻤﺭُﻗ (1874, №10), тұхым — ﻢﺤُﺗ ,
құдай — ﺍﺪُﺤ (1874, №16), құл - ﻝُﻘ (1977, №30). Фатха арқылы белгіленген
сөздер: бағасы — ﻰﺳﺎﻐَﺒ (1875, №1), ақраб — ﺐَﺭﻘﺍ [2, 75]. Мұндай гетерогенді
жазба тілді меңгеру көпшіліктің үлесінде емес, тек сол кездегі элиталық
топтың ғана оқу құралы болды. Ескі қазақ жазба тілінде дәстүрлі түркі әдеби
тіл әсері толық сақталғандықтан, қазіргі кезде кодификацияланған сөздер
екіұшты таңбаланған. Сондай-ақ түбірге қосымша қосылғанда, дыбыс үндестігі
заңы сақталмай жазылды. Мысалы, мүлкімізні, аулымызны, бізні т.б. яғни
жалғау және жұрнақтар ескі қазақ жазба тілінде бір ғана инвариант
принципімен алынып, қазіргі кезде көптік мәнде жұмсалатын жалғаулардың (-
дар, -тар) варианттары таңбаланбай, қазақ тілінің үндесім заңдылығы үнемі
бұзылып отырды. Сөз ортасында, соңында ы, і қысаң дауыстылардың орнына
ұ, ү таңбаланғанын көреміз: орұсұңұзны, келтүр, өткүр, үчүн, қабұл,
түрлү, жауұн т.б.
Жадид, қадим жазу үлгілерінде кітаби тілдің тұрпат межесін белгілейтін
графикалық таңбалар, сонымен қатар халықтық тілден едәуір алшақта болды.
Араб жазуындағы осындай үйлесімсіздікті жоюға арналған алғашқы қадам Дала
уалаяты, Айқап беттерінде көтеріледі. Қазақ тілі туралы, әліппе, емле
қағидаттары туралы жазушылар — сол кездегі қазақтың оқығандары, мұғалімдер
араб әліпбиінің кемшілігі туралы, қазақ сөздерін жазуға толық үйлесімді
еместігін, оның орнына ұлттық әліпби шығару керектігін маңызды мәселе
ретінде көтеріп отырған.
Жалпы қазақ жазу тарихында араб графикасын (араб әліпбиін) қабылдауға не
себеп болды, қандай ықпал, әсер негізінде араб жазуына бет бұрды, оның
халық сауатын ашуда, қазақ тілінің дыбыстық жүйесін толық таңбалауда
кемшілік тудыруының себебі неде деген мәселелерді айқындау үшін, араб
графикасына көшуге негізделген түркілік бағыт көрсетіледі.
Түркілік бағыт
Мирза Фатали Ахундов
Әзербайжанда алғаш жазуға байланысты пікір айтқан жазушы, драматург Мирза
Фатали Ахундов 1857-1878 жылдарға дейін жазу мәселесіне байланысты төрт
жоба ұсынған. Осы мәселемен Теһранға (Персия) және Константинопольға
(Түркия) барып, идеясын ортаға салған болатын. Бірақ қолдау таппай, бұл
ұсыныстар ескерусіз қалады. Ол өзінің бірінші және екінші жобасында араб
әліппесін жетілдіруге баса көңіл қойса, үшінші, төртінші жобасында араб
әліпбиін орыс әліпбиіне ауыстыруға ұсыныс жасайды.
Осы еңбегіне орай Ахундов Меджидие атты орденмен марапатталады. Сонымен
қатар, Ахундов Тифлис қаласына келіп, силлабикалық жазудың кемшіліктері
жөнінде баяндалған жаңа кітап құрастырады. Бұл кітапты автор Теһран
қаласына жібереді. Ешқандай қолдау таппаған бұл жобасын автор атақты визирь
Али-Пашеге хат арқылы жолдайды, хатта түрік оқымыстысы Саави-Эфендидің
пікірін келтірген.
Мырза Мелькем-Ханом және басқа да ағартушылар
Ахундовтан кейін бұл мәселемен парсы әдебиеттанушысы Мырза Мелькем-Ханом
айналысқан болатын. Мырза Мелькем-Ханомның Шейх және визирь, Основы
прогресса атты шығармалары осының нақты дәлелі болып табылады. Автор латын
әліпбиіне көшу қажетін әңгіме түрінде өрбітеді: Шейх: Визирь, я заявляю,
что с этим бессымсленным алфавитом дальше невозможно жить на свете. Тысячи
заседаний, тысячи хороших законов, тысячи школ и любое количество
регулярных солдат бесполезны, благодаря именно этому алфавиту (Шейх и
визирь, 28-бет).
Парсы ханзадасы Мырза-Риза-Хан 1879 жылы түркі және парсы халықтары үшін
жоба дайындаған (Alphabet Ruchdie).
Мырза-Риза-Хан есімінен кейін Закавказьенің танымал ағартушысы Ферудин –
Бек Косарли 1898 жылы Кавказ газетіндегі (№230,238,264) орыс тілінде
жазған мақаласында араб әліпбиінің кемшіліктерін баяндайды.
Shardi Rus (Русский Восток) газетінің редакторы Мемед-Ага-Шах-Тахтин
әліпбиді ауыстыруда, ең бірінші үгіт-насихат жұмыстарын арнайы бағдарлама
бойынша жүргізу керек деп тұжырымдайды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдары түрік оқымысты Гази-Мұхтар-Паша Константинопольде
Әліпби реформалау қоғамын құрады. Бірақ бұл ісі аяқсыз қалады.
Бұл кезеңде қазақ қоғамында да әліпби мәселесі қызу талқыға түсіп жатқан
болатын. Қазақтың орысша оқығандарының арасынан да араб жазуының кемшілік
жақтарын сынап, қазақ жазуын орыс графикасына икемдеу жайында пікір айтып,
өз тұжырымдарын негіздеп мақала жазушылар көптеп шыға бастады. Міне,
осындай пікір ағымдарын өз мақсаттарына шеберлікпен пайдаланып қалғысы
келген орыс миссионерлері де араб жазуы үлгісіндегі қазақ әліпби жүйесіне
орыс графикасын енгізуді насихаттай бастайды.
Расында да, жазылу графикасы да қиын, оқылу жолдары да (оңнан солға)
қиын болып келетін әрі қазақтың дауысты дыбыстарын таңбалауға
лайықталмаған, қазақ фонемаларын толық таңбалай алмайтын араб әліпбиінің
қазақ тілін одан әрі өркендеп, дамытуға еш мүмкіндігі болмағандықтан,
өзінен өзі басқа графикаға ауысуға сұранып тұрды.
Миссионерлік бағыт
Қазақ қоғамында және түркі тілдес халықтарында болып жатқан әртүрлі
көзқарасты байқаған орыс миссионерлері бүкіл түркі жұртының мәдени, рухани
құндылықтарын жою үшін, сонымен бірге тілдік болмысын құрту үшін саяси
астармен араб жазуы қолайсыз, қазақ және басқа түркі тілдерінің дыбыстық
жүйесін беруге икемсіз деген желеумен орыс графикасына негізделген қазақ
әліпбилерін және оқулықтарын шығара бастайды. Олар орыс жазуына көшуді
насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді көздеді.
Н.И. Ильминскийдің жобасы
Н.И. Ильминский түркі тілдес халықтардың кітаптары араб әрпімен жазылса,
бұл келешекте орыс жазуының үстемдік алуына кедергі жасайды деген
миссионерлік оймен алғаш қазақ әліпбиін орыс графикасына негіздеп, жоба да
ұсынады. Дауысты дыбыстарға 8 әріп арнайды: а (ä), é (е); ы, і; о, ö; у, ÿ,
ал дауыссыз дыбыстарға 19 әріп: п, б, м, w, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j,
ќ, ѓ, њ.
Н.И. Ильминский қазақ тілінің дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбаларын
алмайды. Ол жөнінде былай дейді: кроме приспособления русских букв к
татарским звукам, мне пришлось постепенно изменять и установлять
орфографию. В первом издании букваря я писал су – вода, аулъ – деревня, аю
– медведь. Теперь мы пишем сыу, ауыл, айыу [3].
Ильминскийдің бұл жобасына В.В. Григорьев қарсы шығып, өзінің О передаче
звуков киргизского языка буквами русской азбуки деп аталатын мақаласында
орыс әліпбиіндегі таңбалар өзгермеуі тиіс деп көрсетеді. [4].
Сол кезеңдегі әліпби мәселесін қозғаған жиындарда түркі тілдес халықтар
тіліндегі төл дыбыстарды бейнелейтін қосымша әріптер жөнінде айтыс-
тартыстар да болады. 1976 жылы 29 сәуірде Қазан университетінің жанындағы
археология, тарих, этнография қоғамының мәжілісінде орыс әліпбиі араб
әліпбиіне қарағанда осы күйінде де қазақ тіліне жарайды деп шешілген
болатын.
В.В.Катаринскийдің жобасы
1897 жылы В.В.Катаринскийдің Грамматика киргизского языка. Фонетика,
этимология и синтаксис (Орынбор, 1897) атты еңбегі жарыққа шығады. Ғалым
қазақ тілінде 9 дауысты және 15 дауыссыз бар деп көрсете отырып, 21 әріптен
тұратын мынадай әліпбиін жариялайды: а (а), е, ы, и, о (о), у, б, г, д, ж,
з, к, л, м, н, г, п, р, с, т, ш [5].
Үкімет тарапынан қазақ әліпбиін ғана емес, сол кезеңдері Ресей отары болып
отырған барша түркі тілдес халықтардың жазуын өзгерту арқылы өз ықпалын
күшейтуге тырысқан астыртын әрекеттер нәтижесі аяқсыз қалған жоқ. 1906
жылдың 31 наурызында Ресей патшалығының өзге халықтар жазуын орыс
графикасына көшіру туралы заң да шығарып қойғанын тарихи деректерден
көреміз. Жоспарланған саясаттың астарын білдірмеу үшін 1910 жылы маусымда
Петербург қаласында өткен кеңесте "орыс жазуы тек ресми құжаттар мен оқулық
кітаптарға ғана қолданылатын болсын", деген қаулы қабылданған болатын [6].
Жалпы қазақ жазу тарихындағы өзгерістер мен әліпбилердің ауысуы себептерін
талдап, салыстыра баға беру нәтижесінде мынадай қорытынды жасауға тура
келеді. Әліпби реформасына байланысты бұл кезде екі түрлі көзқарас болды.
Бірінші топ — қазақ тілінің дыбыс жүйесін беруде араб жазуының мүлде
жарамсыздығын дәлелдеп, оны басқа әліпбимен ауыстыруға шақырса, екінші
топтағылар араб әліпбиін ғасырлар бойы пайдаланып отырғандықтан, рухани
мұрамыздан қол үзбеу үшін әліпбиді түбегейлі реформалауға қарсы тұрып, тек
қана өзгерістер енгізумен шектелу керектігін қолдайды.
А.Е.Алекторовтың жобасы
1892 жылы А.Е.Алекторовтың Русско-казахская азбука. К мудрости ступенька
деп аталатын еңбегі жарыққа шығады. Жұмыстың көлемі 114 бет. Онда қазақ
тілінің 1300-дей сөзі қамтылған. А.Е.Алекторов орыс графикасындағы
таңбаларды пайдалана отырып, 38 әріптен тұратын, орыс графикасына
негізделген қазақ әліпбиін құрастырады: а, с, ш, у, з, к, ы, т, р, е, л, и,
о, н, м, п, і, й, б, д, ж, г, ә, ө, ұ, ң, ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, е,
ғ. Алекторов қазақ тіліндегі а-ә, о-ө, ы-і жұп дауысты дыбыстарына арнайы
таңба арнайды.
Қазақ тілінің дыбыстық құрамында жоқ ъ, ь, в, ф, ц, ч, щ, я, ю, э, ë
тәрізді дыбыстар да алынады. Автор бұл дыбыстарды ең соңынан барып оқытылуы
тиіс деп көрсетеді: Обучение грамоте должно быть начато на природном
(казахском) языке учащихся, только в этом случае обучение будет
сознательное и не пойдет вразрез с главными педагогическими правилами –
идти от известного (казахского) и неизвестному (русскому), от легкого к
трудному дей отырып, Азбука к мудрости ступенька составлена в строгой
последовательности, переходя от изучения легких в произношении киргизов к
более трудным звукам, что сочетания звуков в слоги и слова – самые легкие и
доступные, как показала практика, детям даже шестилетнего возраста.
Ағартушылық бағыт
Ы.Алтынсариннің жобасы
Н.И. Ильминскийден кейін, 1879 жылы қазақ ағартушыларының бірі –
Ы.Алтынсарин орыс әліпбиі негізінде қазақ балаларына арнап қазақша анықтама
жасаған болатын.
Жобаның негізгі ерекшелігі – Ы.Алтынсарин орыс графикасындағы бар
таңбалармен ғана шектеліп, қазақ тілінің дауыссыз дыбыстарын беруде де осы
жүйені ұстанған, яғни қант, қағаз, дөңгелек, үзеңгі, тоғай, айғыр тәрізді
сөздерді кант, кагаз, дунгелек, узенги, тогай, айгыр түрінде таңбалаған. Ал
қазақ тіліндегі сонор ң дауыссыз дыбысын әріп тіркесі арқылы белгілейді:
нг" (мангдай – маңдай, сарангдык – сараңдық). Сөзді жіңішкерту үшін сөздің
соңында (урть – өрт) және л дауыссыз дыбысынан кейін ь (жіңішкерту)
таңбасын жүйелі түрде қойып отырған: тульки (түлкі), бль (піл), куль (күл),
бельбеу (белбеу), таль (тал). Иа, иу әріп тіркесі келетін жерде орыс
графикасындағы ю, я графемаларын да белгілегенін көреміз: аяк, узюк [8].
Ұлттық бағыт және қазақ жазуы
Толық мақаласы: А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы
Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, әліпби құрастырған
қазақтың алғашқы фонологі – Ахмет Байтұрсынұлы. А.Байтұрсынұлы – өзінің
бүкіл саналы өмірін қазақ жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа
тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын
дамытқан ірі ғұлама.
А.Байтұрсынұлы қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске
асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін
кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының
қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық
ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялық ұлттық әліпби түзеді. Сөйтіп,
А.Байтұрсынұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқыту
процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, 24 әріптен тұратын
әліпби құрастырады.
• Дауысты дыбыстар: а (ا), о (و), ұ (وو), ы (ى), е (ه)
• Дауыссыз дыбыстар: б (ب), п (ﭗ), т (ت), ж (ج), ш (ﭺ), д (د), р (ر), з
(ز), с (س), ғ (غ), қ (ق), к (ك), г (ﮒ), ң (ﮎ), л (ل), м (م), н (ن)
• Жарты дауысты дыбыстар: у (و..), й (ﻱ) [8]
Әліпбиде қазақ тіліне тән, төл дыбыстарға ғана орын беріліп, кірме дыбыстар
алынбайды. Ғалым гетерогенді сипат алған емлені, әліпбиді жалпыхалықтық,
ұлттық негізде қарастырады. Сондықтан А.Байтұрсынұлының бұл жазу жүйесін
ұлттық қазақ жазуы деп атаймыз.
А.Байтұрсыновтың реформалауынан кейін араб жазуын бүкіл түркі жұрты ұлттық
жазу жүйесі деп таныса да, күштеу саясаты өз дегеніне жетіп тынады. Латын
жазуына қарсыларға саяси айып тағылып, тіпті заң қорғау орындары да араласа
бастайды. Жаңа әліпби қабылданғаннан соң, араб әліпбиін қолданатындарға
шектеу қатты болып, өкіметтің уәкілдері тарапынан бақылауда болады.
Латын жазуын қабылдағанда қол жетер нәтижеміз неде? деген тәрізді сұрақтар
өз уақытында қойылғанмен, оларға жауап бұрмаланып, бүркемеленіп, басты
саяси-идеологиялық мақсатты құпия қалдырып келген. А.Байтұрсынұлы
реформалаған араб жазуымен тез арада, әрі жеңіл, оп-оңай сауат аша бастаған
қазақ халқын тағы да жаңадан латын таңбасымен қайтадан сауат ашуға мәжбүр
етті. ХХ ғ. бірінші ширегінде Орта Азия халықтарының арасында латын
әліпбиіне көшу процесі үдей түседі. Сонымен қазақ жазу тарихындағы ұлттық
жазу мен оның латын графикасына көшу кезеңдерін қарастыра келгенде мынадай
қорытынды шығаруға болады. Латын графикасының қазақ қоғамында орын алуы тек
саяси идеологиялық түрткіжайтқа негізделді.
Латын графикасына байланысты пікірталастар
Сатсыйалды Қазақстан газеті
Латын графикасына негізделген алғашқы қазақ әліпби жобасы
Әліпби, емле және оны реформалауға байланысты қазақ оқымыстыларының
арасындағы пікірталас алғашқыда Дала уәлаяты, Айқап, Қазақ газеттері
беттерінен көрініс тапса, 1920 жылдан бастап Еңбекші қазақ, Жаршы,
Жаңа мектеп газеттерінде де көрініс тауып, газет төңірегіне ұйыса
бастайды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақтар арасында латын әліпбиіне көшу
мәселесі жиырмасыншы жылдың орта тұсынан бастап сөз бола бастады. Алғашқыда
осы жөнінде алдыңғы қатардағы қазақ оқымыстылары баспасөз беттерінде арнайы
мақала, пікір-талас ретінде өз ойларын білдіріп отырды. Әліпбиге байланысты
көзқарас, пікірталастарды бұқара арасына жариялап халық талқысына салып
отырған Еңбекші қазақ газетінің орны ерекше болды. Аталмыш газетке екі
топтың жүздеген мақалалары жарияланып отырды. Айталық, Н.Төреқұлов Бізге
қандай әліппе керек, Ә.Байдилдиннің Жаңа әліппе тарихынан,
Б.Байтоғайұлы, Қ.Басымов, М.Дулатов, Т.Шонанұлының Бізге жаңа әліппе не
үшін керек, О.Жандосұлы, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов, Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров,
Н.Қаймекеұлы, Ж.Аймауытовтың, М.Мұхтарұлы Дыбыс белгілерін негізінен
өзгерту керек т.б. және шетелдік Г.И.Бройдо, Н.Яковлев, Поливанов,
Навширманов, профессор Ашмарин, профессор Жюзе, академик Бартольд,
профессор Л.Жирков, профессор Б.Шобанзаде сынды ғалымдардың бірнеше
мақалалары оған дәлел бола алады.
Латын графикасын қабылдау қарсаңында, 1920 жылдарда, яғни араб жазуын
қолданыстан мүлдем шығарып, латын әліпбиін қабылдау алдында қазақ зиялылары
арасында түрлі бағыттағы пікірталастар болып, олар латыншылдар және
арабшылдар немесе қазақшылдар деген екі топқа бөлінді.
Соңында латын графикасы негізіндегі әліпби жүйесіне көшіру жұмысы
басталады. Жалпы Шығыс елдеріне жақын орналасқан дамымаған мемлекеттердің
алғашқы жазу графикасы ретінде латын әліпбиінің енуі 1924-32 жылдар
аралығын қамтиды. Байқап қарасақ, сол кезде латын графикасын дүниежүзі
болып қабылдау мақсатын жүзеге асыру сияқты жаһандық проблеманы алға тарту
көзделген болуы керек. Осындай саяси идеологияның негізінде мына елдерде
латын графикасы қабылданып, шама-шарқынша қызмет етті.
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жылы жазуы
1 Әзербайжан 1922 Араб
түріктері
2 Қарашай 1924 жазуы жоқ
3 Бұлғар 1924 Жазуы жоқ
4 Қазақ 1929 Араб
5 Қырғыз 1928 Араб
6 Түрікмен 1927 Араб
7 Өзбек 1927 Араб
8 Қарақалпақ 1928 Араб
9 Ұйғыр 1928 Араб
10Қырым татарлары 1927 Араб
11Құмық 1927 Араб
12Ноғай 1928 Араб
13Башқұрт 1927 Араб
14Татар 1928 Араб
15Ойрат 1929 Орыс
16Хакас 1929 Орыс
17Шор 1921 Жазуы жоқ
18Құман 1932 Жазуы жоқ
19Якут 1920 Орыс
20Қарайым 1928 Еврей
21Қырым еврейлері 1928 Еврей
Иран тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жылы жазуы
22Тәжік 1928 Араб
23Еврей 1929 Еврей
24Ортаазиялық 1929 Eврей
еврей
25Талыш 1929 жазуы жоқ
26Күрд 1929 Жазуы жоқ
27Тат 1933 Жазуы жоқ
28Парсы 1930 Араб
29Шугнан 1932 Жазуы жоқ
30Рушан --- Жазуы жоқ
31Белудж 1933 Жазуы жоқ
32Осетин-дигор 1923 Орыс
33Осетин-ирон 1923 Орыс
Моңғол тілдер тобына
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
жылы
34Қалмақ 1930 Моңғол графикасы, содан кейін орыс
әліпбиі
35Бурят 1929 Моңғол
Финно-угор тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
36Коми-зырян 1931-32 Орыс
37Коми-пермяк1931-32 Орыс
38Вепс 1932 Орыс
39Ижор 1932 Жазуы жоқ
40Карел 1932 Жазуы жоқ
Кавказ тілдер тобына
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылы Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
41Абхаз 1924 (1929 жылы Орыс әліпбиі және араб әліпби
бірлестірілген әліпби)
42Кабардин 1923 Жазуы жоқ
43Адыгей 1925-26 Жазуы жоқ
44Черкес 1925 Жазуы жоқ
45Ингуш 1923 Жазуы жоқ
46Чечен 1925 Жазуы жоқ
47Абазин 1932 Жазуы жоқ
Оңтүстік Кавказ тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
48Лаз Example Example
Дағыстан тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
49Авар 1928 Араб
50Даргин 1928 Араб
51Лак 1928 Араб
52Лезгин 1928 Жазуы жоқ
53Табасаран 1931-32 Жазуы жоқ
Қытай-тибет тілдер семьясы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
55Дүңген 1928 Араб
Сібір тілдер тобы
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
56Лопар 1931 Жазуы жоқ
57Самаед 1931 Жазуы жоқ
58Вогул 1931 Жазуы жоқ
59Остяк 1931 Жазуы жоқ
60Тұңғыс 1931 Жазуы жоқ
61Лапут 1931 Жазуы жоқ
62Чукча 1931 Жазуы жоқ
63Гольд 1931 Жазуы жоқ
64Удэ 1931 Жазуы жоқ
65Коряк 1931 Жазуы жоқ
66Гиляк 1931 Жазуы жоқ
67Эскимос 1931 Жазуы жоқ
68Кет 1931 Жазуы жоқ
69Селькуп 1931 Жазуы жоқ
70Алеут 1931 Жазуы жоқ
71Ительмен 1931 Жазуы жоқ
Латын әліпбиін басқа шетел мемлекеттер көшуі
Халық аты Жаңа әліппиге көшкен жылыЖаңа әліпбиге көшпес бұрынғы
жазуы
72Моңғол 1930 Моңғол
73Тувин 1932 Жазуы жоқ
1925-1938 жылдардағы латын графикасына негізделген түркі тілдері
әліпбилерін талдау нәтижесінде мынадай қорытындыға келеміз. Латын графикасы
жазуы жоқ және жазба тілі кенжелеп қалған түркі тілді халықтардың жазба
тілін дамытуға күшті серпін берді. Түркі тілдері әліпбилерін латын
графикасына көшіру біршама жетістіктер әкеліп, қазіргі заманғы жазба тілдің
құрылуына негіз болды.
Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
Түркі тілдес халықтарды латын графикасына негізделген әліпбиге көшіруге
байланысты шыққан алғашқы жинақ.
Нәзір Төреқұловтің жобасы
Латын графикасы негізінде әліпби жүйесін алғаш түзген қазақтың дарынды
дипломаты Нәзір Төреқұлов.
1924 жылы Мәскеу қаласында Жаңа әліпби туралы атты кітабында өзінің
жобасын көрсетеді. Осы жөнінде Е. Д. Поливанов былай дейді:
Аслат'а заготовил и предварительный проект подобного алфавита,
опубликованный тов. Тюрякуловым в виде брощюры – Jaŋa alәрbe.
Жобада 28 дыбысқа 28 әріп арнаған. Дауысты дыбыстардың жіңішке варианттарын
автор дәйекше арқылы айыруға болатындығын көрсетеді. Мысалы, on (он) — on'
(өн), un (ұн) – un' (үн) т.б.
Кірме сөздер арқылы енген ф, ч дыбыстарына әріп арнайды. Мысалы,
fylosofya (философия), cempyon (чемпион).
Реті Реті
Әріп Әріп
Аталуы Аталуы
1 16
А а G g
А а Г г
2 17
В в Ğ ğ
Б б Ғ ғ
3 18
C c L l
Ч ч Л л
4 19
Çç M m
Ш ш М м
5 20
P p N n
П п Н н
6 21
T t Ŋ
Т т ң
7 22
D d О о
Д д О о
8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz