Аймақтық саясат
Жоспар
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
1.2 Аймақтың әлеуметтік.экономикасын реттеудің
маңызы
II Қазақстан Республикасы аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму
көрсеткіштерін талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әләуметтік.
экономикалық дамуы
2.3 Аймақтық саясатты жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
1.2 Аймақтың әлеуметтік.экономикасын реттеудің
маңызы
II Қазақстан Республикасы аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму
көрсеткіштерін талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әләуметтік.
экономикалық дамуы
2.3 Аймақтық саясатты жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебаб үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихы дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер курстық жұмыста қарастырылып отыр. Аймақтық саясаттың негізгі мақсаты – аймақтардың тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету – мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді.
Курстық жұмыстың мақсаты-аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асыру бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс, тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелері болып табылады. Осыған орай курстық жұмыста аймақтардың қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына, аймақтық саясатты жетілдіру бағыттарына басты назар аударылды.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебаб үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихы дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер курстық жұмыста қарастырылып отыр. Аймақтық саясаттың негізгі мақсаты – аймақтардың тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету – мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді.
Курстық жұмыстың мақсаты-аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асыру бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс, тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелері болып табылады. Осыған орай курстық жұмыста аймақтардың қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына, аймақтық саясатты жетілдіру бағыттарына басты назар аударылды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 18 ақпан,2005
2. Кенжегузин М.Б. Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы построения и реализации.Алматы,ИЭМОН РК,2005
3. Кенжегузин М.Б. Реформирование экономики,2000
4. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері:Оқу құралы.-Алматы: Экономика,2005
5. Алимбаева А.А. Утешов С.Б. Ахметов С.Н. Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система.-Караганда:Сенат,2002,Том2.-409с.
6. Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері.Алматы,2005
7. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы."Оңтүстік Қазақстан", №40-41 25.03.2004
8. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясы
9. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы.Шымкент,2005
10. Арненовскии И. Основы управления муниципальным хозяйством.-СПБ,1999.-540с.
1. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 18 ақпан,2005
2. Кенжегузин М.Б. Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы построения и реализации.Алматы,ИЭМОН РК,2005
3. Кенжегузин М.Б. Реформирование экономики,2000
4. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері:Оқу құралы.-Алматы: Экономика,2005
5. Алимбаева А.А. Утешов С.Б. Ахметов С.Н. Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система.-Караганда:Сенат,2002,Том2.-409с.
6. Қазақстан Республикасы мен оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері.Алматы,2005
7. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы."Оңтүстік Қазақстан", №40-41 25.03.2004
8. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясы
9. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы.Шымкент,2005
10. Арненовскии И. Основы управления муниципальным хозяйством.-СПБ,1999.-540с.
Жоспар
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
1.2 Аймақтың әлеуметтік-экономикасын реттеудің
маңызы
II Қазақстан Республикасы аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму
көрсеткіштерін талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әләуметтік-
экономикалық дамуы
2.3 Аймақтық саясатты жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы
басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың
әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын
тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет
тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде
белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей
экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи
ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму
деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат
қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда
мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде
мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ
барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебаб үлгі жоқ,
әрбір мемлекет тарихы дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да
өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау,
ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге
асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып
табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкілеттіктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу
мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін
негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер курстық
жұмыста қарастырылып отыр. Аймақтық саясаттың негізгі мақсаты – аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету –
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Курстық жұмыстың мақсаты-аймақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге
асыру бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс,
тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелері
болып табылады. Осыған орай курстық жұмыста аймақтардың қазіргі кезеңдегі
даму ерекшеліктеріне, Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық
дамуына, аймақтық саясатты жетілдіру бағыттарына басты назар аударылды.
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
Аймақтық экономиканы басқарудың мазмұны - аймақта экономикалық
құрылымдар мен өндірістерді ұтымды етіп өндіру болып табылады. Қазіргі
аймақтық экономика да экономикалық білімнің бір саласы болады. Аймақтық
экономика өндіргіш күштерді орналастыру және аймақтық әлеуметтік —
экономикасын дамыту, экономика саласын тиімді орналастыру ісінде табиғи
экономикалық қажеттіліктерді, аймақтық демографиялық және экология
ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Аймақтық экономика ғылым, білім заңдылықтарын
зерттеп, оны өндіргіш күштерді орналастыруды, жергілікті инфрақұрылымды
қалыптастырғанда, экологиялық және әлеуметтік сипаттағы экономиканы
дамытудың стратегиясын жасағанда кеңінен пайдаланады. Аймақтық экономиканы
Қазақстан Республикасы экономикасының ажырамас бөлігі деп қараған дұрыс. Ал
ондай болса әр аймақтың экономикасы Қазақстанның өзге де аймақтарының
экономикаларын, өндірістік потенциялымен, табиғи ресурстарымен, ал оны
былай қойғанда — тіпті әлем экономикасымен, әлемдік шаруашылығымен тығыз,
өзіндік байланысы бары сөзсіз. Аймақтық экономика — аймақтық өндірістік
потенциялы, оның табиғи ресурстарын біліп, ескермей дамуы мүмкін емес.
Демография, еңбек ресурсы, әлемдік шаруашылықта Қазақстанның алатын орны,
еліміздің аймақтарындағы экономикалық даму қарқыны, ерекшеліктері — бәрі
ескеріліп, талдау жасалып нағыз дұрыс шешімдер жасалуы керек.Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 18 ақпандағы Қазақстан халқына
Жолдауындағы басты мәселе еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын
жақсарту.(1) Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік
ететін органдарының рөлі арта түсуі тиіс.
Оған мынадай жағдайлар әсер етеді.
- Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа ұшыраған
шағын және орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың дамуын жеделдету үшін
салық, кеден және тағы басқа режимдерден жеңілдіктер енгізу қажет.
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте күрделі
аймақтық басқару обьектісінің құрылымына сәйкес келуімен сипатталады.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық комплексі күрделі, қайта құруда елдің
кеңістігіне бұрылуда. Бірақ саланың даму приоритетінде өндірілетін тауарлар
тұрғындар үшін, электр жылуы саласы, отын өнеркәсібі, металлургия, химия,
машина құрылысы АӨК саласында, темір жол және құрылыстарда күрделі түйін
болып қалады.
Аймақтық нарықтық процесін құру және аймақтық қаржы — несие қатынастарын
оқып білуді, сондай-ақ аймақтың экономикасына кірістіру. Аймақтық
әлеуметтік -экономикалық білім жүйесінің ғылыми әдебиеттерінде іс жүзіндегі
ерекшесі, территорияда қашанда онымен нақты айналысады. Нақты территорияға
қаржы-банк және есептеу талдау жасауды кірістіру, барлық экономикада бұл
түрлері басым болу керек. Оның ерекшелігін, сондай-ақ потенциялды
ресурстарды, экономиканың дамуын және шаруашылық құрылымын анықтап білуі
міндетті.
Аймақтық экономика территориялық дамумен тікелей байланысқан мынадай
режимде аймақтық жүйеде жұмыс істеумен хабардар етеді: халық өмірінің
саласы және позитивтік динамикалық өлшемде, әлеуметтік ұдайы өндірісті
байланыстыруды тұрақты қамтамасыз етеді, шаруашылықта ресурста және
экологиялық потенциялды территорияда соңғы терминдермен түсіндіреді.
Тұтастай алсақ аймақ, ол-жалпы табиғи-ресурстарды пайдаланумен әлеуметтік
салалардың
пропорционалды байланыстылығымен, ішкі аймақтарда және аймақаралық
өндірістегі
технологиялық байланыстардың орнықты құрылуымен, көпшілік көрнекті түрде
анықталуымен аймақталатын территориялық бірлестік.
Көрсетілген аймақтық шаруашылық комплескте, ғалым
М.Б.Кенжегузин(2) көрсеткендей, тауарлардың ішкі тұтынушыларының салааралық
өнімдердегі үлесі көбінесе аймақтық ресурстарды пайдалану дәрежесіне тең.
Комплексті және бүтіндей қызмет етуді жүзеге асыруда, елдегі халық
шаруашылығының шеңберінде аймақтар өзімен - өзі қатынасады. Онда ұдайы
өндіріспен байланысушы территорияларға шек қойылған, мұнда негізінде
өзбетінше араласуға көңіл бөледі.
Дербес аймақтық экономикасын, экономикалық ресурстарды тәуелсіз және
жауапкершілікті түрде басқарып, әлеуметтік — экономикалық проблемаларды
шешуде, қашанда аймақтың тиімді түрде өркендеуін көздейді.
Аймақтың экономикалық-методиологиялық аспектісін қарастырғанда
қажеттіліктерді әбден біліп, негізгі ғылыми әдістерді аймақтық
экономиканы зерттеуде кеңінен пайдалану тиіс.
Соңғы жылдары нарықтық қатынасқа көшу жағдайымен аймақтық экономиканың
маңызы өсті. Кез келген мәселе, қайта құру процесінде, аймақтық факторлар
мен жағдайлардың әсерімен тығыз байланыста болды.
Сонымен қоса, аймақты ғылымға дұрыс баға берілмеу, аймақтық ғылымның
өзінде белгілі бір дағдарыс жағдайларын тудырды.
Аймақтық экономика кеңінен зерттеле бастады.
Аймақтық экономиканың методологиялык аспектісінен қарағанда "аймақ"
деген терминнің түсіне білу кажет.
Оған себеп: басқару обьектіснің көптеген қайшылықтарының жеке нышандары
бар. Оларға ұлттық — мемлекеттік және әкімшілік — аймақтық құрылыс, өндіріс
күштерінің орналастырылуы мен адамдардың, тұрғындардың орналасу тығыздығы,
көлік байланыстары, тағы басқалары жатады. Сондықтан аймақтық басқару
жүйесіне кейбір обьективтік қайшылықтар тән. Ол қайшылықтарды бәсеңдету
үшін үнемі жетілдіру қажет.
Аймақтық басқару жүйесін жетілдіру мақсаты кем дегенде екі элементтердің
бірімен байланысты. Оның бірі — аймақтық басқару обьектісі, яғни аймақтың
негізгі жүйесі (ұлттық мемлекеттік деңгей, тағы басқасы), екіншісі — оның
субьектісі, яғни аймақтық басқару жүйесі. Оған өзін - өзі баскқару ұйымдары
кіреді.
Ынта қойып зерттейтін мәселелердің бірі аймақтық басқарудың әдістерін
жетілдіру. Бұл мәселе өзін - өзі басқарумен тығыз байланысты. Жетілдірудің
негізгі жолдарының бірі экономикалық әдістерге көшу. Өйткені жергілікті
өкімет органдарына көптеген өкілеттілік беріліп жатыр. Нақты айтқанда,
қаржының бірталай үлесін, материалдық қорларды, өндірістік және әлеуметтік
инфра құрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік — экономикалық
әрекеттестіктің үш түрін жедел дамыту үшін функциялар мен өкілеттіліктердің
кеңейтілуін қамтамасыз ету:
а) аймақтық — салалық өзара байланыстар (әлеуметтік және
өндірістік инфрақұрылымдардың дамуы, қоршаған ортаны қорғау т.б);
ә) салааралық байланыстар (салааралық өндірістің дамуы,
ресурстарды қайта пайдалану, өндірістік кооперация) аймақтық
шеңберінде;
б) жоғарыға қарайтын кәсіпорындарда өндірісті дамыту
(жоспарларды үйлестіру, жоспардың орындалуын бақылау, халықтық тұтыну
тауарларын өндіру).
Жалпылай типологиялық аймақта экономикалық саясаттың билігін жүргізу
(жергілікті дәрежесінің "нарықтағы бағдары") соңғы жылдарда тауар және
қызметтің бағасын кою дәрежесі реттелген, тәуелсіз позициялы аймақты "таза"
түрде үкімет органдары басқаруы әбден мүмкін. 90 жылдары жалпы аймақтық
дамуы өте тұрақсыз болды. Қазақстанның аймағында қарастырылған әр түрлі көз
қарастардың аспектісінде жинақталған оның әлеуметтік — экономикалық
жағдайы, "өзін басқару" әр түрлі территорияда емес, өзінін динамикасын және
тенденциясын үнемі ауыстыру болып табылады. Мұндай жағдайдың барлығының
дұрыстығы толық заңда бар. Қазақстанның аймағында әр түрлі типті сапасы
шындығында қабаттасып өтеді, бірақ оның нәтижесі 90 жылдардың аяғында ғана
тек айқындалған. Аймақтық "модельдік" сапасы бұл кезеңде калыптасуы мүмкін.
Олар:
диверсифицировалық және қаржылық сектордың өсуі;
экспорттық шамада: шикізат, металлургия және темір - жол
салаларының дамуы;
қаржысы мықты аймақтарда ірі кәсіпорындарда ереже
ретінде экологиялық реформаны курсқа алынуы;
мемлекеттің бай табиғи ресурстарын дербес экономиканың
федералды ортаға жеткізілуі;
саясатта шығарылған "жұмсақ" нарыққа өтуі;
дағдарысты аймақтардың жеңіл өнеркәсіп немесе машина
жасауға мамандандырылуы;
экономикалық әлсіз дамуда агралық немесе шет
аймақтардын, - федералды бюджетке
тәуелділігі;
М.Б.Кенжегузин, (3) 70 жылдары айтылған, аймақтық
математикалық — экономикалық моделі мынадай жағдайда қалыптасуы
мүмкін екен.
әлеуметтік - экономкалық аспектілер әрбір нақты
аймақта негізгі бөлік ретінде қарастырылса;
аймақта шаруашылықтың тиімді жақтарын жасау және
территорияның экономикалық пропорциясы сақталса.
Бұл жағдайдың тізімде тек қана басты жағдай әрбір аймақта нақты уақытта әр
түрлі қарқынмен нарыққа кіруге болады. Мысалы: экономикалық жағдайлардың
қиындығына қарамастан өткізген алғашқы этапта сервисті даму әрекеті маңызды
девиденттерді әкелуде. Ішкі экономикалық қолайлы аймақтар да,
орталықтандырылған облыстар да болды. Соның салдарынан осындай жерлерде
жұмыссыздық өсуде.
Қазақстанның барлық аймағында бірдей қарқында аграрлы реформа жүрмеген.
Нарықтық инфрақұрылымының даму дәрежесі жан — жақты емес, өндірісте де
аймақтың бір басқа жағынан дамуында да комерциялық құрылымдар
басым.
Аймақтың әр түрлі әлеуметтік — экономикалық жағдайы екі
факторға бөлінеді. 1.Обьективті (аймақтың даму үшін
мамандықты жеке шаруашылық құрылымды, экономикалық — географиялық
жағдайларды және басқаларын үйрету болып табылады.)
2. Субьективті (саяси үкіметтің барлық аймақпен қарым — қатынасы,
тұрғындардың кәсіпкерлік белсенділігі, реформалауға кері әсері немесе
көмектесуі, миграция, топтарының өзгеруі және басқалары жатады). Дәл
бағытталған субьективті факторлардың маңыздылығының әсерінен жылдамдығы
анықталып өлшенеді және обьективті тенденцияның өзгерістері. Бұл жағдайдың
индекаторы, обьективті факторлардың түрлері, индекатордың сапасы жоғары
тәртіпте қарым — қатынастарға индекатордың субьективті факторы қатысады.
Сол үшін аймақтық даму тенденциясын алдын — ала болжау және түсіну,
қажеттіліктерді анықтау заңдылықтарымен байланысты және мәліметтерге
индекатор көлемді әсер етеді.
Аймақтық экономиканың субьектісі, аймақтың ұдайы өндіріс процесінің
мемлекеттік кәсіпорындарда және ұйымдарда, акционерлік қоғамда, кәсіпорын
арендасында, кооперативтік серіктестіктерде, жеке фирмаларда, аралас
кәсіпорындарда, үй шаруашылығында және тағы басқаларының да қатысы бар.
Орташа субьективті аймақтық экономикасында — территориялық тұрғындардың, -
елді мекенді социоэтикалық барлық адамдардың, үй шаруашылығы маңызды қызмет
атқарады.
Субьективті нарықтық инфрақұрылымдарда аймақта:
коммерциялық банктер, биржалар,
сақтандыру компаниялары немесе ұйымдары, инженерлер консалтингтер,
аудитерліктер фирмалар, жарнамалық агенстволар және басқа да ұйымдар бар.
Олардың да өз маңыздылығы сөзсіз. Сондықтан, аймақ экономикасының қай —
қайсысы болмасын саласының өзіндік қажеттілігі, атқаратын маңызды қызметі
болары сөзсіз.
1.2 Аймақтың әлеуметтік- экономикасын реттеудің маңызы
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді
басқару жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі
көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат.
Қазіргі уақытта ешбір мемлекет ел ішіңдегі тиімді аумақтық басқару
жүйесінсіз бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола
алмайды. Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай
жаңартқан мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын
орналастыру үшін, шет ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті.
Ал бүл қазіргі ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік
жағдайында аса маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
1. әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
2. тиімділік, жалпы ұлттың түрмыс-жағдайын көтеру мақсатында әр
аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі.
Бүл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару қүрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
3. мақсаттар қою арқылы;
4. белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
5. ресурстарға шектеу қою арқылы.(4)
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функциялар болып бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік
аясында әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға
құқықтары бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару қүрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғары деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шьіғып кететін болса, келісімшарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес оңтайлы шешімдер табу
маңызды. Аймақтық басқарудың кез келген деңгейі басқарушылық қызметтің
нақты түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне
қатысты нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің
мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің
мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан - басқару субъектісінен де таралуы тиіс, Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс..
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны
орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру үшін
қажет және жеткілікті болуы тиіс;
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір
функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер шегінен асып
кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты
функцияны жүзеге асыру қажетті материалдык, қаржылық, еңбек және ақпараттық
ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық
(эксперт) әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес
жүргізіледі. Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге
асыру мүмкіңдігін бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын
ескеру талап етіледі, атап айтқанда, халық саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым функциялар жоғарыға берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде
қалады. Аумақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты
жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару
органдарының құзыретінде қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі сарапшылық бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырьп, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәйкес, өз өкілеттіліктері шегіндегі
мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен аймақтар
арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін қолдануды,
аймақаралық және аймақішілік материалдық ресурстар мен қаржылық ағындарды
пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың, әсіресе
дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық дамуына
мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру тәсілдерін көздейді. Қазіргі
кезендегі аймақтар дамуының негізгі басқарушылық астары ретінде
республикалық және аймақтық бағдарламалардың өзара әрекеттесуі мен үйлесуі,
болып жатқан өзгерістерге сай олардың оңтайлы сәйкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін - орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бүл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе -
осы аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймақпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады (1.1-сурет)
2-сурет. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта кұру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпымемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы,
артта қалған аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу,
бірақ мұндай жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсат
тармен ұластыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
1. халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
2. шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі қажет;
3. халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
4. басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
5. табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндеттерінің
сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
1. республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының
функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару
функцияларының қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық
құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір деңгейдің
шаруашылық жүргізу нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын
анықтауға мүмкіндік береді;
2. республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық
жүргізудің аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару
органдарының қатысуының негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық жүргізу
тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
түрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие
аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болу шарт
емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің
кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық
айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі үшін, басқа
аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шет
ел тәжірибесімен айқындалған.(5)
ІІ Қазақстан Республикасының аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму көрсеткіштерін талдау.
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға,
халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды
тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын,
сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді
шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге
асырылуда.
Сонымен қоса, мемлекеттің экономикасын толық жетілдіруде
және мемлекеттің құқықтық пен қаржылық қарым-қатынастарын жақсартуда:
-Бірінші жағынан, оның аймақтарының арасында;
-Екінші жағынан, аймақ пен жергілікті ұйымдар арасында,
актуальді мәселе болып салық жүйесі келеді.
Нарықты экономикада мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын дамытуда тағы бір маңызды орын алатыны, аймақтардың
экономикалық, әлеуметтік, демографиялық- спецификалық объективті бар
қажеттіліктерін және қазіргі таңда көп көңіл бөлініп қолға алынған
эколгиялық мәселелерін есепке ала отырып аймақтардың ерекшеліктерін
ескеруге көп көңіл бөлуді қажет етеді. Себебі, территориялардың
әлеуметтік-экономикалық жағдайының бірқалыпты еместігі, олардағы
әртүрлі топырақты-климаттық жағдайлары, пайдалы қазбалы кен
орындары, әртүрлі сумен етілуі және шаруашылық процесті қолданудың
бірдей еместігі мемлекеттің аймақтарының әлеуметтік-экономикалық
дамуында көп айырмашылықты көрсетеді.
Сонымен бірге, ең маңыздысы, аймақтық саясатты іске
асыруда экономикалық механизмнің өзекті жақтары, экономикалық
потенциалдары деңгейімен байланысты, аймақтардың топтарымен
экономикаға әсер етуін ынталандыру және әдістерді диференциалдау
оның қабілеттілігін артыру болып табылады. Ерекше шамада бұл салық
саясатына қатысты, нарықты экономикада мемлекеттік және аймақтық
өкіметтің фискалдық қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Нарықтық қатынаста аймақтық саясат үшін мемлекеттік және
жергілікті бюджеттің тиімді қарым-қатынасы маңызды орын алады.
Қазіргі таңда, нарықтық экономикалық қатынаста Қазақстанның
аймақтары материалдық өндіріс саласында, қызмет көрсету саласында,
демографиялық даму мен индустриялды дамуы жағынан және әлеуметтік сфераны
дамыту деңгейінде де әртүрлі, бірдей емес жағдайда және де әр қилы
дамуда. Соңғы бес жылда аймақтық жалпы өнім көлемі Қазақстанның барлық
аймақтарында жоғарлап, оның көлемі республика бойынша шамамен 2,8 есе
жоғарлады, 2005 жылдың есебімен 5 трлн теңгеге өсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ 2005 жылғы бағалау
бойынша тұтастай ресубликада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі
763843,4 млн теңгені құрады.
Жалпы аймақтық өнім 2005 жылы 6791111,4 млн теңгені құрады,
оның ең жоғары көлемі Алматы қаласында (1135348,1), Атырау (848964,9
млн теңге), Астана (582472,5 млн теңге), Қарағанды (572542,0 млн теңге)
қалаларында байқалды.
Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір аймағының
өзіндік ерекшеліктері, олардың экономикалық әлеуеті, республикалық
еңбек бөлінісіндегі орны, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі нарықтық
қатынастарға өткелі бері жүргізіліп жатқан реформалардың нәтижесінің әр
келкі болуын тудырды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан аймақтарының әкімшілік-
аумақтық құрылымы мен негізгі сипаттамаларын (2.1 кесте) деректерімен
бейнелеуге болады.
2.1-кесте
Аумақ, Халықтың Аудандар Қалалар КенттерАуыл
мың тығыздығы, дар
шаршы 1 шаршы (сел
км км-ге олар
адам )
Барлығы Олардан
қалалық
маңызы
бар
Қазақстан 2724,9 5,6 168 86 39 167 7262
Республикас
ы
Ақмола 146,2 5,1 17 10 2 14 669
Ақтөбе 300,6 2,3 12 8 1 2 724
Алматы 224,0 7,1 16 10 3 15 769
Атырау 118,6 3,9 7 2 1 11 184
Шығыс 283,2 5,1 15 10 6 25 826
Қазақстан
Жамбыл 144,3 6,9 10 4 1 12 367
Батыс 151,3 4,0 12 2 1 5 477
Қазақстан
Қарағанды 428,0 3,1 9 11 9 39 498
Қостанай 196,0 4,6 16 5 4 8 740
Қызылорда 226,0 2,7 7 3 1 12 265
Маңғыстау 165,6 2,2 4 3 2 5 48
Павлодар 124,8 6,0 10 3 3 6 403
Солтүстік 98,0 6,8 13 5 1 - 727
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
1.2 Аймақтың әлеуметтік-экономикасын реттеудің
маңызы
II Қазақстан Республикасы аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму
көрсеткіштерін талдау
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының әләуметтік-
экономикалық дамуы
2.3 Аймақтық саясатты жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы
басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың
әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын
тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет
тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде
белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей
экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи
ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму
деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат
қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда
мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде
мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ
барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебаб үлгі жоқ,
әрбір мемлекет тарихы дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да
өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау,
ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді.
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге
асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді
өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып
табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкілеттіктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу
мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін
негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер курстық
жұмыста қарастырылып отыр. Аймақтық саясаттың негізгі мақсаты – аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету –
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Курстық жұмыстың мақсаты-аймақтардың әлеуметтік-экономикалық
даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге
асыру бағыттарын, аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің әдіс,
тәсілдерін, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелері
болып табылады. Осыған орай курстық жұмыста аймақтардың қазіргі кезеңдегі
даму ерекшеліктеріне, Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық
дамуына, аймақтық саясатты жетілдіру бағыттарына басты назар аударылды.
I Аймақтық саясаттың мәні
1.1 Аймақтық экономиканы басқару әдістері
Аймақтық экономиканы басқарудың мазмұны - аймақта экономикалық
құрылымдар мен өндірістерді ұтымды етіп өндіру болып табылады. Қазіргі
аймақтық экономика да экономикалық білімнің бір саласы болады. Аймақтық
экономика өндіргіш күштерді орналастыру және аймақтық әлеуметтік —
экономикасын дамыту, экономика саласын тиімді орналастыру ісінде табиғи
экономикалық қажеттіліктерді, аймақтық демографиялық және экология
ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Аймақтық экономика ғылым, білім заңдылықтарын
зерттеп, оны өндіргіш күштерді орналастыруды, жергілікті инфрақұрылымды
қалыптастырғанда, экологиялық және әлеуметтік сипаттағы экономиканы
дамытудың стратегиясын жасағанда кеңінен пайдаланады. Аймақтық экономиканы
Қазақстан Республикасы экономикасының ажырамас бөлігі деп қараған дұрыс. Ал
ондай болса әр аймақтың экономикасы Қазақстанның өзге де аймақтарының
экономикаларын, өндірістік потенциялымен, табиғи ресурстарымен, ал оны
былай қойғанда — тіпті әлем экономикасымен, әлемдік шаруашылығымен тығыз,
өзіндік байланысы бары сөзсіз. Аймақтық экономика — аймақтық өндірістік
потенциялы, оның табиғи ресурстарын біліп, ескермей дамуы мүмкін емес.
Демография, еңбек ресурсы, әлемдік шаруашылықта Қазақстанның алатын орны,
еліміздің аймақтарындағы экономикалық даму қарқыны, ерекшеліктері — бәрі
ескеріліп, талдау жасалып нағыз дұрыс шешімдер жасалуы керек.Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 18 ақпандағы Қазақстан халқына
Жолдауындағы басты мәселе еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын
жақсарту.(1) Мемлекеттің даму барысында аймақтардың және олардың билік
ететін органдарының рөлі арта түсуі тиіс.
Оған мынадай жағдайлар әсер етеді.
- Экономикалық даму жағынан артта қалған аймақтар мен дағдарысқа ұшыраған
шағын және орта қалалар, алыстағы селолық аудандардың дамуын жеделдету үшін
салық, кеден және тағы басқа режимдерден жеңілдіктер енгізу қажет.
Аймақтық басқарудың тиімділігі оның ұйымдастырушылық құрылымы өте күрделі
аймақтық басқару обьектісінің құрылымына сәйкес келуімен сипатталады.
Қазақстанның қазіргі шаруашылық комплексі күрделі, қайта құруда елдің
кеңістігіне бұрылуда. Бірақ саланың даму приоритетінде өндірілетін тауарлар
тұрғындар үшін, электр жылуы саласы, отын өнеркәсібі, металлургия, химия,
машина құрылысы АӨК саласында, темір жол және құрылыстарда күрделі түйін
болып қалады.
Аймақтық нарықтық процесін құру және аймақтық қаржы — несие қатынастарын
оқып білуді, сондай-ақ аймақтың экономикасына кірістіру. Аймақтық
әлеуметтік -экономикалық білім жүйесінің ғылыми әдебиеттерінде іс жүзіндегі
ерекшесі, территорияда қашанда онымен нақты айналысады. Нақты территорияға
қаржы-банк және есептеу талдау жасауды кірістіру, барлық экономикада бұл
түрлері басым болу керек. Оның ерекшелігін, сондай-ақ потенциялды
ресурстарды, экономиканың дамуын және шаруашылық құрылымын анықтап білуі
міндетті.
Аймақтық экономика территориялық дамумен тікелей байланысқан мынадай
режимде аймақтық жүйеде жұмыс істеумен хабардар етеді: халық өмірінің
саласы және позитивтік динамикалық өлшемде, әлеуметтік ұдайы өндірісті
байланыстыруды тұрақты қамтамасыз етеді, шаруашылықта ресурста және
экологиялық потенциялды территорияда соңғы терминдермен түсіндіреді.
Тұтастай алсақ аймақ, ол-жалпы табиғи-ресурстарды пайдаланумен әлеуметтік
салалардың
пропорционалды байланыстылығымен, ішкі аймақтарда және аймақаралық
өндірістегі
технологиялық байланыстардың орнықты құрылуымен, көпшілік көрнекті түрде
анықталуымен аймақталатын территориялық бірлестік.
Көрсетілген аймақтық шаруашылық комплескте, ғалым
М.Б.Кенжегузин(2) көрсеткендей, тауарлардың ішкі тұтынушыларының салааралық
өнімдердегі үлесі көбінесе аймақтық ресурстарды пайдалану дәрежесіне тең.
Комплексті және бүтіндей қызмет етуді жүзеге асыруда, елдегі халық
шаруашылығының шеңберінде аймақтар өзімен - өзі қатынасады. Онда ұдайы
өндіріспен байланысушы территорияларға шек қойылған, мұнда негізінде
өзбетінше араласуға көңіл бөледі.
Дербес аймақтық экономикасын, экономикалық ресурстарды тәуелсіз және
жауапкершілікті түрде басқарып, әлеуметтік — экономикалық проблемаларды
шешуде, қашанда аймақтың тиімді түрде өркендеуін көздейді.
Аймақтың экономикалық-методиологиялық аспектісін қарастырғанда
қажеттіліктерді әбден біліп, негізгі ғылыми әдістерді аймақтық
экономиканы зерттеуде кеңінен пайдалану тиіс.
Соңғы жылдары нарықтық қатынасқа көшу жағдайымен аймақтық экономиканың
маңызы өсті. Кез келген мәселе, қайта құру процесінде, аймақтық факторлар
мен жағдайлардың әсерімен тығыз байланыста болды.
Сонымен қоса, аймақты ғылымға дұрыс баға берілмеу, аймақтық ғылымның
өзінде белгілі бір дағдарыс жағдайларын тудырды.
Аймақтық экономика кеңінен зерттеле бастады.
Аймақтық экономиканың методологиялык аспектісінен қарағанда "аймақ"
деген терминнің түсіне білу кажет.
Оған себеп: басқару обьектіснің көптеген қайшылықтарының жеке нышандары
бар. Оларға ұлттық — мемлекеттік және әкімшілік — аймақтық құрылыс, өндіріс
күштерінің орналастырылуы мен адамдардың, тұрғындардың орналасу тығыздығы,
көлік байланыстары, тағы басқалары жатады. Сондықтан аймақтық басқару
жүйесіне кейбір обьективтік қайшылықтар тән. Ол қайшылықтарды бәсеңдету
үшін үнемі жетілдіру қажет.
Аймақтық басқару жүйесін жетілдіру мақсаты кем дегенде екі элементтердің
бірімен байланысты. Оның бірі — аймақтық басқару обьектісі, яғни аймақтың
негізгі жүйесі (ұлттық мемлекеттік деңгей, тағы басқасы), екіншісі — оның
субьектісі, яғни аймақтық басқару жүйесі. Оған өзін - өзі баскқару ұйымдары
кіреді.
Ынта қойып зерттейтін мәселелердің бірі аймақтық басқарудың әдістерін
жетілдіру. Бұл мәселе өзін - өзі басқарумен тығыз байланысты. Жетілдірудің
негізгі жолдарының бірі экономикалық әдістерге көшу. Өйткені жергілікті
өкімет органдарына көптеген өкілеттілік беріліп жатыр. Нақты айтқанда,
қаржының бірталай үлесін, материалдық қорларды, өндірістік және әлеуметтік
инфра құрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Аймақтық басқарудағы күрделі мәселелерге әлеуметтік — экономикалық
әрекеттестіктің үш түрін жедел дамыту үшін функциялар мен өкілеттіліктердің
кеңейтілуін қамтамасыз ету:
а) аймақтық — салалық өзара байланыстар (әлеуметтік және
өндірістік инфрақұрылымдардың дамуы, қоршаған ортаны қорғау т.б);
ә) салааралық байланыстар (салааралық өндірістің дамуы,
ресурстарды қайта пайдалану, өндірістік кооперация) аймақтық
шеңберінде;
б) жоғарыға қарайтын кәсіпорындарда өндірісті дамыту
(жоспарларды үйлестіру, жоспардың орындалуын бақылау, халықтық тұтыну
тауарларын өндіру).
Жалпылай типологиялық аймақта экономикалық саясаттың билігін жүргізу
(жергілікті дәрежесінің "нарықтағы бағдары") соңғы жылдарда тауар және
қызметтің бағасын кою дәрежесі реттелген, тәуелсіз позициялы аймақты "таза"
түрде үкімет органдары басқаруы әбден мүмкін. 90 жылдары жалпы аймақтық
дамуы өте тұрақсыз болды. Қазақстанның аймағында қарастырылған әр түрлі көз
қарастардың аспектісінде жинақталған оның әлеуметтік — экономикалық
жағдайы, "өзін басқару" әр түрлі территорияда емес, өзінін динамикасын және
тенденциясын үнемі ауыстыру болып табылады. Мұндай жағдайдың барлығының
дұрыстығы толық заңда бар. Қазақстанның аймағында әр түрлі типті сапасы
шындығында қабаттасып өтеді, бірақ оның нәтижесі 90 жылдардың аяғында ғана
тек айқындалған. Аймақтық "модельдік" сапасы бұл кезеңде калыптасуы мүмкін.
Олар:
диверсифицировалық және қаржылық сектордың өсуі;
экспорттық шамада: шикізат, металлургия және темір - жол
салаларының дамуы;
қаржысы мықты аймақтарда ірі кәсіпорындарда ереже
ретінде экологиялық реформаны курсқа алынуы;
мемлекеттің бай табиғи ресурстарын дербес экономиканың
федералды ортаға жеткізілуі;
саясатта шығарылған "жұмсақ" нарыққа өтуі;
дағдарысты аймақтардың жеңіл өнеркәсіп немесе машина
жасауға мамандандырылуы;
экономикалық әлсіз дамуда агралық немесе шет
аймақтардын, - федералды бюджетке
тәуелділігі;
М.Б.Кенжегузин, (3) 70 жылдары айтылған, аймақтық
математикалық — экономикалық моделі мынадай жағдайда қалыптасуы
мүмкін екен.
әлеуметтік - экономкалық аспектілер әрбір нақты
аймақта негізгі бөлік ретінде қарастырылса;
аймақта шаруашылықтың тиімді жақтарын жасау және
территорияның экономикалық пропорциясы сақталса.
Бұл жағдайдың тізімде тек қана басты жағдай әрбір аймақта нақты уақытта әр
түрлі қарқынмен нарыққа кіруге болады. Мысалы: экономикалық жағдайлардың
қиындығына қарамастан өткізген алғашқы этапта сервисті даму әрекеті маңызды
девиденттерді әкелуде. Ішкі экономикалық қолайлы аймақтар да,
орталықтандырылған облыстар да болды. Соның салдарынан осындай жерлерде
жұмыссыздық өсуде.
Қазақстанның барлық аймағында бірдей қарқында аграрлы реформа жүрмеген.
Нарықтық инфрақұрылымының даму дәрежесі жан — жақты емес, өндірісте де
аймақтың бір басқа жағынан дамуында да комерциялық құрылымдар
басым.
Аймақтың әр түрлі әлеуметтік — экономикалық жағдайы екі
факторға бөлінеді. 1.Обьективті (аймақтың даму үшін
мамандықты жеке шаруашылық құрылымды, экономикалық — географиялық
жағдайларды және басқаларын үйрету болып табылады.)
2. Субьективті (саяси үкіметтің барлық аймақпен қарым — қатынасы,
тұрғындардың кәсіпкерлік белсенділігі, реформалауға кері әсері немесе
көмектесуі, миграция, топтарының өзгеруі және басқалары жатады). Дәл
бағытталған субьективті факторлардың маңыздылығының әсерінен жылдамдығы
анықталып өлшенеді және обьективті тенденцияның өзгерістері. Бұл жағдайдың
индекаторы, обьективті факторлардың түрлері, индекатордың сапасы жоғары
тәртіпте қарым — қатынастарға индекатордың субьективті факторы қатысады.
Сол үшін аймақтық даму тенденциясын алдын — ала болжау және түсіну,
қажеттіліктерді анықтау заңдылықтарымен байланысты және мәліметтерге
индекатор көлемді әсер етеді.
Аймақтық экономиканың субьектісі, аймақтың ұдайы өндіріс процесінің
мемлекеттік кәсіпорындарда және ұйымдарда, акционерлік қоғамда, кәсіпорын
арендасында, кооперативтік серіктестіктерде, жеке фирмаларда, аралас
кәсіпорындарда, үй шаруашылығында және тағы басқаларының да қатысы бар.
Орташа субьективті аймақтық экономикасында — территориялық тұрғындардың, -
елді мекенді социоэтикалық барлық адамдардың, үй шаруашылығы маңызды қызмет
атқарады.
Субьективті нарықтық инфрақұрылымдарда аймақта:
коммерциялық банктер, биржалар,
сақтандыру компаниялары немесе ұйымдары, инженерлер консалтингтер,
аудитерліктер фирмалар, жарнамалық агенстволар және басқа да ұйымдар бар.
Олардың да өз маңыздылығы сөзсіз. Сондықтан, аймақ экономикасының қай —
қайсысы болмасын саласының өзіндік қажеттілігі, атқаратын маңызды қызметі
болары сөзсіз.
1.2 Аймақтың әлеуметтік- экономикасын реттеудің маңызы
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді
басқару жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі
көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат.
Қазіргі уақытта ешбір мемлекет ел ішіңдегі тиімді аумақтық басқару
жүйесінсіз бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола
алмайды. Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай
жаңартқан мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын
орналастыру үшін, шет ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті.
Ал бүл қазіргі ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік
жағдайында аса маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
1. әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-жағдайына
жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
2. тиімділік, жалпы ұлттың түрмыс-жағдайын көтеру мақсатында әр
аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі.
Бүл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару қүрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
3. мақсаттар қою арқылы;
4. белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
5. ресурстарға шектеу қою арқылы.(4)
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функциялар болып бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік
аясында әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға
құқықтары бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару қүрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғары деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шьіғып кететін болса, келісімшарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес оңтайлы шешімдер табу
маңызды. Аймақтық басқарудың кез келген деңгейі басқарушылық қызметтің
нақты түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне
қатысты нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің
мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып, өзінің
мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан - басқару субъектісінен де таралуы тиіс, Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс..
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес функцияны
орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді жүзеге асыру үшін
қажет және жеткілікті болуы тиіс;
өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы, белгілі бір
функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген өкілеттіліктер шегінен асып
кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес нақты
функцияны жүзеге асыру қажетті материалдык, қаржылық, еңбек және ақпараттық
ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың сарапшылық
(эксперт) әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес
жүргізіледі. Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге
асыру мүмкіңдігін бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын
ескеру талап етіледі, атап айтқанда, халық саны неғұрлым көп болса,
соғұрлым функциялар жоғарыға берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде
қалады. Аумақтық бірліктердің экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты
жоғары болса, дамуға қатысты функциялардың көбі сол аймақтың басқару
органдарының құзыретінде қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі сарапшылық бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырьп, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәйкес, өз өкілеттіліктері шегіндегі
мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен аймақтар
арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін қолдануды,
аймақаралық және аймақішілік материалдық ресурстар мен қаржылық ағындарды
пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың, әсіресе
дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық дамуына
мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру тәсілдерін көздейді. Қазіргі
кезендегі аймақтар дамуының негізгі басқарушылық астары ретінде
республикалық және аймақтық бағдарламалардың өзара әрекеттесуі мен үйлесуі,
болып жатқан өзгерістерге сай олардың оңтайлы сәйкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін - орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бүл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе -
осы аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймақпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады (1.1-сурет)
2-сурет. Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта кұру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпымемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы,
артта қалған аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу,
бірақ мұндай жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсат
тармен ұластыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі
басқару функциялары рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік
деңгейлері арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды
бөлу жүзеге асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері:
1. халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
2. шаруашылық жүргізудің әр түрлі механизмдерін қолдануды реттеуі қажет;
3. халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыруы тиіс;
4. басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
5. табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндеттерінің
сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
1. республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының
функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару
функцияларының қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық
құрылымының иерархиялылығын белгілеуге, әрбір деңгейдің
шаруашылық жүргізу нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын
анықтауға мүмкіндік береді;
2. республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық
жүргізудің аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару
органдарының қатысуының негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық жүргізу
тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
түрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие
аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болу шарт
емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің
кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық
айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі үшін, басқа
аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шет
ел тәжірибесімен айқындалған.(5)
ІІ Қазақстан Республикасының аймақтарын дамыту мәселелері
2.1 Қазақстан Республикасы аймақтарының даму көрсеткіштерін талдау.
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға,
халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды
тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын,
сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді
шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге
асырылуда.
Сонымен қоса, мемлекеттің экономикасын толық жетілдіруде
және мемлекеттің құқықтық пен қаржылық қарым-қатынастарын жақсартуда:
-Бірінші жағынан, оның аймақтарының арасында;
-Екінші жағынан, аймақ пен жергілікті ұйымдар арасында,
актуальді мәселе болып салық жүйесі келеді.
Нарықты экономикада мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын дамытуда тағы бір маңызды орын алатыны, аймақтардың
экономикалық, әлеуметтік, демографиялық- спецификалық объективті бар
қажеттіліктерін және қазіргі таңда көп көңіл бөлініп қолға алынған
эколгиялық мәселелерін есепке ала отырып аймақтардың ерекшеліктерін
ескеруге көп көңіл бөлуді қажет етеді. Себебі, территориялардың
әлеуметтік-экономикалық жағдайының бірқалыпты еместігі, олардағы
әртүрлі топырақты-климаттық жағдайлары, пайдалы қазбалы кен
орындары, әртүрлі сумен етілуі және шаруашылық процесті қолданудың
бірдей еместігі мемлекеттің аймақтарының әлеуметтік-экономикалық
дамуында көп айырмашылықты көрсетеді.
Сонымен бірге, ең маңыздысы, аймақтық саясатты іске
асыруда экономикалық механизмнің өзекті жақтары, экономикалық
потенциалдары деңгейімен байланысты, аймақтардың топтарымен
экономикаға әсер етуін ынталандыру және әдістерді диференциалдау
оның қабілеттілігін артыру болып табылады. Ерекше шамада бұл салық
саясатына қатысты, нарықты экономикада мемлекеттік және аймақтық
өкіметтің фискалдық қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Нарықтық қатынаста аймақтық саясат үшін мемлекеттік және
жергілікті бюджеттің тиімді қарым-қатынасы маңызды орын алады.
Қазіргі таңда, нарықтық экономикалық қатынаста Қазақстанның
аймақтары материалдық өндіріс саласында, қызмет көрсету саласында,
демографиялық даму мен индустриялды дамуы жағынан және әлеуметтік сфераны
дамыту деңгейінде де әртүрлі, бірдей емес жағдайда және де әр қилы
дамуда. Соңғы бес жылда аймақтық жалпы өнім көлемі Қазақстанның барлық
аймақтарында жоғарлап, оның көлемі республика бойынша шамамен 2,8 есе
жоғарлады, 2005 жылдың есебімен 5 трлн теңгеге өсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ 2005 жылғы бағалау
бойынша тұтастай ресубликада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі
763843,4 млн теңгені құрады.
Жалпы аймақтық өнім 2005 жылы 6791111,4 млн теңгені құрады,
оның ең жоғары көлемі Алматы қаласында (1135348,1), Атырау (848964,9
млн теңге), Астана (582472,5 млн теңге), Қарағанды (572542,0 млн теңге)
қалаларында байқалды.
Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір аймағының
өзіндік ерекшеліктері, олардың экономикалық әлеуеті, республикалық
еңбек бөлінісіндегі орны, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі нарықтық
қатынастарға өткелі бері жүргізіліп жатқан реформалардың нәтижесінің әр
келкі болуын тудырды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан аймақтарының әкімшілік-
аумақтық құрылымы мен негізгі сипаттамаларын (2.1 кесте) деректерімен
бейнелеуге болады.
2.1-кесте
Аумақ, Халықтың Аудандар Қалалар КенттерАуыл
мың тығыздығы, дар
шаршы 1 шаршы (сел
км км-ге олар
адам )
Барлығы Олардан
қалалық
маңызы
бар
Қазақстан 2724,9 5,6 168 86 39 167 7262
Республикас
ы
Ақмола 146,2 5,1 17 10 2 14 669
Ақтөбе 300,6 2,3 12 8 1 2 724
Алматы 224,0 7,1 16 10 3 15 769
Атырау 118,6 3,9 7 2 1 11 184
Шығыс 283,2 5,1 15 10 6 25 826
Қазақстан
Жамбыл 144,3 6,9 10 4 1 12 367
Батыс 151,3 4,0 12 2 1 5 477
Қазақстан
Қарағанды 428,0 3,1 9 11 9 39 498
Қостанай 196,0 4,6 16 5 4 8 740
Қызылорда 226,0 2,7 7 3 1 12 265
Маңғыстау 165,6 2,2 4 3 2 5 48
Павлодар 124,8 6,0 10 3 3 6 403
Солтүстік 98,0 6,8 13 5 1 - 727
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz