Жеке тұлға қалыптастыруының ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау
КІРІСПЕ
1.1 АДАМ БОЛМЫСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТАБИҒАТЫ
1.2 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ
1.3 ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2 ¥ЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІККЕ САЙ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1 МУЗЫКАНЫҢ ЖЕКЕ Т¥ЛҒАҒА ӘСЕР ЕТУДЕГІ РӨЛІ
2.2 ¥ЛТТЫҚ БЕЛГІМІЗ . ДОМБЫРА ӨНЕРІНІҢ ТӘЛІМДІК ОРНЫ
Қорытынды
1.1 АДАМ БОЛМЫСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТАБИҒАТЫ
1.2 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ
1.3 ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2 ¥ЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІККЕ САЙ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1 МУЗЫКАНЫҢ ЖЕКЕ Т¥ЛҒАҒА ӘСЕР ЕТУДЕГІ РӨЛІ
2.2 ¥ЛТТЫҚ БЕЛГІМІЗ . ДОМБЫРА ӨНЕРІНІҢ ТӘЛІМДІК ОРНЫ
Қорытынды
Даму мен қалыптасу бір-бірімен байланысты жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін танытатын процестік сипаты бар ұғым.
Жеке тұлғаны қалыптастыру элеуметтік күрделі мэселе болғандықтан мемлекеттік тұрғыда адамдарды қорғайды, білім беруді, кэсіпке үйретеді. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясында және білім беру заңында көрсетілген.
Білім беру қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени жэне дене дамуы мен кэсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізу мақсат ететін үздіксіз тэрбиелеу мен оқыту процесі деп көрсетілген.
Бұлардың ішінде жеке тұлғаны қалыптастыруда музыканың білім жэне музыка мұғалімі, музыканттың орны ерекше. Өйткені ұлтымыздың бала тэрбиесі жөніндегі тәжірибелер музыкалық білім мазмұнын құрайды.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлға қалыптастыруының ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісі: оқу тэрбие процесі.
Зерттеу пәні: тұлғаны қалыптастыруда музыканттың тэрбиелік ролі.
Зерттеу міндеттері: жеке тұлға ұғымы мэнін айқындау; жеке тұлғаны қалыптасыту үрдісін талқылау; музыканың жеке тұлгаға эсер етудегі ролін анықтау.
Зерттеудің әдістері: философия, психология салаларынан жеке тұлғаны қалыптастыру проблемаларына арналған еңбектерді талдау, педагогика музыкалық педагогика ғылымындағы еңбектер мен оқу әдебиеттерін зерттеп, оны пайдалану. Дипломдық жұмыс құрылымы -кіріспе, 2 тарау, қорытынды, эдебиеттер тізімі.
Жеке тұлғаны қалыптастыру элеуметтік күрделі мэселе болғандықтан мемлекеттік тұрғыда адамдарды қорғайды, білім беруді, кэсіпке үйретеді. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясында және білім беру заңында көрсетілген.
Білім беру қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени жэне дене дамуы мен кэсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізу мақсат ететін үздіксіз тэрбиелеу мен оқыту процесі деп көрсетілген.
Бұлардың ішінде жеке тұлғаны қалыптастыруда музыканың білім жэне музыка мұғалімі, музыканттың орны ерекше. Өйткені ұлтымыздың бала тэрбиесі жөніндегі тәжірибелер музыкалық білім мазмұнын құрайды.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлға қалыптастыруының ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісі: оқу тэрбие процесі.
Зерттеу пәні: тұлғаны қалыптастыруда музыканттың тэрбиелік ролі.
Зерттеу міндеттері: жеке тұлға ұғымы мэнін айқындау; жеке тұлғаны қалыптасыту үрдісін талқылау; музыканың жеке тұлгаға эсер етудегі ролін анықтау.
Зерттеудің әдістері: философия, психология салаларынан жеке тұлғаны қалыптастыру проблемаларына арналған еңбектерді талдау, педагогика музыкалық педагогика ғылымындағы еңбектер мен оқу әдебиеттерін зерттеп, оны пайдалану. Дипломдық жұмыс құрылымы -кіріспе, 2 тарау, қорытынды, эдебиеттер тізімі.
1 Қазақстан Республикасының Білім министірлігі Тәлім-тэрбие тұжырымдамасы //Қазақстан мұғалімі, 5 ақпан, 1993.
2 Наурызбаев Ж. ¥лттық мектептің ұлы мұраты. - Алматы: Ана тілі, 1995.-456.
3 Есімов Ғ. Қазақ ренессансы //Егемен Қазақстан, 11 Наурыз, 2006.
4 Конценция гуманитарного образование в Республике Казахстан //Казахстанская правда, №130,26 августа, 1994.
5 Назарбаев Н.Ә. Қазақ әдебиеті. - 1998, 27 наурыз //Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 24 б.
6 Байбек А. Курмангазы и его школа //Курмангазы и традиционная музыка на рубеже тысячелетий: Материалы международной конференций, посвященной 175-летию Курмангазы. - Алматы: Дайк-Пресс, 1998, С.49.
7 Каскабасов С. Родники искусства. - Алма-ата: Өнер, 1986. - С.3-123.
8 Майлин Б. Мэдениет модалары //Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы: Екінші том (XX ғасырдың 20-жылдарынан 1995 жылға дейінгі кезең) /Құраст.: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998. - 180 б.
9 Асфендияров С. Екпінді мұғалімдердің бүкілқазақстандық съезінде сөйлеген сөзі //Қазақтың тэлімдік ой-пікір антологиясы: Екінші том (XX ғасырдың 20-жылдарынан 1995 жылға дейінгі кезең) / Құраст.: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.-144-145 бб.
10 Айталы А. ¥лттану. Оқу құрал, 2-басылым. - Алматы: Арыс, 2003. -89 б.
11 Дүйсенбінова Р. Қазақтың эншілік өнері. Оқу қүрал. - Алматы: РБК. -1998. -3 б.
12 Кузмин М. Вечерняя Астана 16. 01. 2001.
13 Столичная жизнь. Столичный бомонд. Золотой Диск №3 (12) 18 января 2001.
14 НП№50 (290) 19 екабря 2003.
т
5515 Сералина Л. Асылбек Енсепов: «Я должен доказать отцу, на что способен». - Сезон, №38, 2002.
16 Мукадес Н. Караван. ДЭККО ратор народного стиля №27 (633) 5 июля 2002.
17 Үлкенбаев И. Алтын Орда №30 (236) 30шілде-5 тамыз 2004. Сұ-хбаттасқан Арайлым Мағазова, студент.
18 Жаймағамбетова И. Алтын Орда №44. 17-23 қараша 2000.
19 Аргументы и факты №51 (1208) декабрь 2003.
20 Омарова М. Қазақ әдебиеті ДЭККО: Домбыра, Эстрада, Күй, Компьютер, Орындаушы №26 (2812) 27. 06. 2003.
21 Мен - Домбыраға мүшемін. Қүрманғазы, Тэттімбеттер партиясындамын Дала мен Қала №37 (62) 17 қыркүйек, 2004.
22 Жүма таймс. Қоңыр үнді домбыра... №41 (48) 13-қазан, 2005. ЭАТ.
23 Ахмедияров Қ. Жанарбек Әшімжан, Еренғайып Қуатайүлы. - Жас Қазақ газеті: Қолымыздан домбыраны талай тартып экеткен... № 21 (21) 27 мамыр 2005,3 бет
24 Тасболатова К. Түркістан: Дэккомен домбыра өрісі кеңейді, №1 (547), 6 қаңтар 2005.
25 Қасқабасов С. Жаһандану жэне қазақтар. - Егемен Қазақстан 13 желтоқсан 2005.
26 Тэжібаев Р. Күй мен қазақ - егіз. - Жас қазақ №21 (73) 2 маусым 2006.
27 Көпжасарқызы Г. Ана тілші, № 5, ақпанның 6-сы, 2003.
28 Тасболатова К. Домбыраға жаңа тыныс берген ДЭККО жанры. - Қазақ үні, 2003, маусым.
29 Кекілбаев Ә. Елім деп өткен ер. - Егемен Қазақстан, 28 сэуір, 2006.
30 Семикова Е. Мегаполис, №3, 24. 01. 2001,
56
2 Наурызбаев Ж. ¥лттық мектептің ұлы мұраты. - Алматы: Ана тілі, 1995.-456.
3 Есімов Ғ. Қазақ ренессансы //Егемен Қазақстан, 11 Наурыз, 2006.
4 Конценция гуманитарного образование в Республике Казахстан //Казахстанская правда, №130,26 августа, 1994.
5 Назарбаев Н.Ә. Қазақ әдебиеті. - 1998, 27 наурыз //Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 24 б.
6 Байбек А. Курмангазы и его школа //Курмангазы и традиционная музыка на рубеже тысячелетий: Материалы международной конференций, посвященной 175-летию Курмангазы. - Алматы: Дайк-Пресс, 1998, С.49.
7 Каскабасов С. Родники искусства. - Алма-ата: Өнер, 1986. - С.3-123.
8 Майлин Б. Мэдениет модалары //Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы: Екінші том (XX ғасырдың 20-жылдарынан 1995 жылға дейінгі кезең) /Құраст.: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998. - 180 б.
9 Асфендияров С. Екпінді мұғалімдердің бүкілқазақстандық съезінде сөйлеген сөзі //Қазақтың тэлімдік ой-пікір антологиясы: Екінші том (XX ғасырдың 20-жылдарынан 1995 жылға дейінгі кезең) / Құраст.: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.-144-145 бб.
10 Айталы А. ¥лттану. Оқу құрал, 2-басылым. - Алматы: Арыс, 2003. -89 б.
11 Дүйсенбінова Р. Қазақтың эншілік өнері. Оқу қүрал. - Алматы: РБК. -1998. -3 б.
12 Кузмин М. Вечерняя Астана 16. 01. 2001.
13 Столичная жизнь. Столичный бомонд. Золотой Диск №3 (12) 18 января 2001.
14 НП№50 (290) 19 екабря 2003.
т
5515 Сералина Л. Асылбек Енсепов: «Я должен доказать отцу, на что способен». - Сезон, №38, 2002.
16 Мукадес Н. Караван. ДЭККО ратор народного стиля №27 (633) 5 июля 2002.
17 Үлкенбаев И. Алтын Орда №30 (236) 30шілде-5 тамыз 2004. Сұ-хбаттасқан Арайлым Мағазова, студент.
18 Жаймағамбетова И. Алтын Орда №44. 17-23 қараша 2000.
19 Аргументы и факты №51 (1208) декабрь 2003.
20 Омарова М. Қазақ әдебиеті ДЭККО: Домбыра, Эстрада, Күй, Компьютер, Орындаушы №26 (2812) 27. 06. 2003.
21 Мен - Домбыраға мүшемін. Қүрманғазы, Тэттімбеттер партиясындамын Дала мен Қала №37 (62) 17 қыркүйек, 2004.
22 Жүма таймс. Қоңыр үнді домбыра... №41 (48) 13-қазан, 2005. ЭАТ.
23 Ахмедияров Қ. Жанарбек Әшімжан, Еренғайып Қуатайүлы. - Жас Қазақ газеті: Қолымыздан домбыраны талай тартып экеткен... № 21 (21) 27 мамыр 2005,3 бет
24 Тасболатова К. Түркістан: Дэккомен домбыра өрісі кеңейді, №1 (547), 6 қаңтар 2005.
25 Қасқабасов С. Жаһандану жэне қазақтар. - Егемен Қазақстан 13 желтоқсан 2005.
26 Тэжібаев Р. Күй мен қазақ - егіз. - Жас қазақ №21 (73) 2 маусым 2006.
27 Көпжасарқызы Г. Ана тілші, № 5, ақпанның 6-сы, 2003.
28 Тасболатова К. Домбыраға жаңа тыныс берген ДЭККО жанры. - Қазақ үні, 2003, маусым.
29 Кекілбаев Ә. Елім деп өткен ер. - Егемен Қазақстан, 28 сэуір, 2006.
30 Семикова Е. Мегаполис, №3, 24. 01. 2001,
56
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі. Даму мен қалыптасу бір-бірімен байланысты жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін танытатын процестік сипаты бар ұғым.
Жеке тұлғаны қалыптастыру элеуметтік күрделі мэселе болғандықтан мемлекеттік тұрғыда адамдарды қорғайды, білім беруді, кэсіпке үйретеді. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясында және білім беру заңында көрсетілген.
Білім беру қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени жэне дене дамуы мен кэсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізу мақсат ететін үздіксіз тэрбиелеу мен оқыту процесі деп көрсетілген.
Бұлардың ішінде жеке тұлғаны қалыптастыруда музыканың білім жэне музыка мұғалімі, музыканттың орны ерекше. Өйткені ұлтымыздың бала тэрбиесі жөніндегі тәжірибелер музыкалық білім мазмұнын құрайды.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлға қалыптастыруының ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісі: оқу тэрбие процесі.
Зерттеу пәні: тұлғаны қалыптастыруда музыканттың тэрбиелік ролі.
Зерттеу міндеттері: жеке тұлға ұғымы мэнін айқындау; жеке тұлғаны қалыптасыту үрдісін талқылау; музыканың жеке тұлгаға эсер етудегі ролін анықтау.
Зерттеудің әдістері: философия, психология салаларынан жеке тұлғаны қалыптастыру проблемаларына арналған еңбектерді талдау, педагогика музыкалық педагогика ғылымындағы еңбектер мен оқу әдебиеттерін зерттеп, оны пайдалану. Дипломдық жұмыс құрылымы -кіріспе, 2 тарау, қорытынды, эдебиеттер тізімі. 1.1 АДАМ БОЛМЫСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТАБИҒАТЫ
Қазіргі заманғы нарықтық қоғам өмірдің жоғары басымдылығын сипаттағанымен, өмірдің әлеуметтік ырғағы еліміздегі болып жатқан жағдайлардың айғағын білдіреді.
Жеке түлғаның элеуметтік табиғаты тар элеуметтік мэн-мағынада емес, сондай-ақ қоғамдық жэне табиғи куштердің тарихи өзара эрекеттерінің әлеуметтік-мэдени контексінде түсіндіріліп, адамның дүниеге деген ерекше көзқарасын оятады, яғни мүнда адам осы өмірдін жасаушысы жэне оның белгілі бір ықпалының объектісі ретінде керінеді. Тарихтың дағдарыс кезеңцерінде элеуметтік-мэдени қоғамдастықтың өмір сүру ептілігі туралы мэселе қоғамдық өмірдегі барлық субъекттердің түтелдей басты назардағы проблемасы болды. Адамдар тарихи қажеттілікке бейімделудің жаңа эдістерін жеткізушілер болып табылады. Осы жағдайға байланысты жеке түлға проблемасының элеуметтік-пәлсапалық аспектісі жеке түлға элеуметтік мэндер мен элеуметтік қайшылықтарға жол беретін қажетті шарттардың маңызды фокусы болып көрінген уақытта аса өзекті, көкейтесті болады. Адамды сыртқы қажеттіліктердің тар шеңберіне түйықтайтын нақты-тарихи сипат пен әлеуметтік шынайлықты жігерлі игеру процесінде жеке түлға элеуметтікті рухани байлықпен толықтырады жэне элеуметтік қатынастарда өзінің жеке мэнін табады. Дэл осы элеуметтікті үғыну адамды өз тағдырын өзі егжін билеу мен.өз-өзін жорамалдауға берілу шегінен шығарады. Әлеуметтікті үғыну процесі эрқашан жеке түлғаның қалыптасу актілерімен қабаттаса жүреді. Бүл эрекет барысында адам тарихи қажеттілік ықпалын жай ғана басынан өткізбейді, өзі де соның өз тағдырының және өз Отанының тағдырының иесі ретінде белсенді қатысушысы болады.
Әлеуметтік болмысты жеке адамның үғынуы Қазақстандағы элеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырудың маңызды шарттары болып табылады. Егеменді Қазақстан қоғамының қазіргі кезеңіндегі жеке түлға мөселесінің өзектілігін талқылауға мүмкіндік беретін басқа сәттер жеке болмыстың мэдениетпен органикалық байланысы болып
4есептеледі. Адам қоғамдық өмірге өткен ата-баба ұрпағынан мұра болып қалған белгілі бір элеуметтік жэне мэдени кұндылықтарды, мінез-құлық пен тіршілік эрекетінің этикалық үлгілерін жеткізуші ретінде қосылады. Тұлға адам қоғамдық жэне адамдар арасындағы қатынастарға түсе отырып, оларды бағалап, оймен бөледі. Жеке адамның белгілі бір мәні тек адамдар арасындағы қатынастарда ғана емес, олар өмір сүретін мэңгілік ортаның жағдайына да байланысты. Әлеуметтік шынайылықты іс-әрекет процесінде мағыналы кұрастыра отырып, жеке адам ұлттық мэдениетпен ажырамас үлгіде байланысқан қоғамның рухани өміріндегі социумның бүтін болуының арқасында ақыл-парасат құраушы ядро болып көрінеді. Мысалы, қазіргі Ресей мэдениетінің страгедиясы адамзат өмірін құрайтьін элеуметтік жэне адамгершілік идеалдарының жоғалуында жатыр. Нэтижесінде элеуметтік кеңістікте Ресейде қазіргі уақытта орыс менталитетін бөтен құндылықтармен толықтырып жатқан мэн - мағыналық вакуум қалыптасты.
Осы құндылықтық - мэн - мағыналық нысананы Қазақстан қоғамы аясында қайта өзгерту мен оларды ортақ жалпы мәнді мэдени үлгіге келтіру едэуір дэрежеде элеуметтік дамудың тұлғалық өлшемдеріне негізделген, осылайша тек жеке тұлғаның қалыптасуында мэдениеттің ізгілік функциясы (қызметі) аса қатпарлы түрде көріне бастайды.
Адам проблемасы - жеке тұлға жэне адамның жеке болмысы туралы кез келген ой-пікірлердің логикалық негізігі "бастау көзі болып табылады. "Адам, - деп жазды К.Маркс - тікелей табиғи тірі ағза болып саналады. Адамның табиғи мэні барлық адамзат тіршілік эрекетіндегі маңызды детерминанттар мен міндетті эрі өте қажет алғы шарттардың рөлін ойнайды. Адамның элеуметтік табиғаты биологиялық эволюциялық даму сатысында пайда болды" [1]. Энгельстің ойымен келіссек, адамның жануарлар патшалығынан шығу тегі фактісінің өзі сол адамның жануарларға қатысты қасиеттерден ешқашан толықтай арылмайтынына себепші болады [2].
Адамдағы биологияльіқ қасиет орасан зор мэнге ие, өйткені ол оның-элеуметтік мэн - маңызын дамыту үшін қажетті материалдық алғышарт
5ретінде көрінеді. Жэне де Т.Морган адамдарда мұраны мирас етіп қалдырудың екі процесі бар екенін атап көрсетеді, біріншісі -материалдық толассыздықтың болғанынан, екіншісі -- бір ұрпақтың келесі ұрпаққа сөз, хат жазу тэжірибесі арқылы беру жолымен" [3]. Мінез қасиеті, адамгершілік сенім, тілді нақты білу жэне басқа да ос сияқты қасиеттер биологиялық түрде түқым қуаламайтыны жалпы мойындалған; олар тэрбие мен тэжірибе қүралдарымен тиісті биологиялық негіздерде эрбір адамның өмір ағымынан жасалынып алынады. Қазіргі уақытта адам меселесінің тақырыбы эр түрлі аспектілерде зерттелуде. Атап айтқанда, көріністер жасалуда, адамның галымдық масштаб процесіне органикалық қосылуына көзқарастар дамуда, психогендік, элеуметгік жэне білім технологияларын жас толық қарқын алып келеді, элеуметтік мүрагерлік категориясы адамның мәдени - тарихи даму процесінде маңызды рөл атқарады. Әрбір адам қогамдық қызметке араласа отырып, элеуметтік өмірдің белсенді мүшесі болады. Қоғамның материалдық мэдениеті адам еңбегімен жасалады, ал адам өмірінің заттары мен шарттарының қай уақытта да белгілі бір әлеуметтік мәні болады. Материалдық игілік пен қызмет түрлерін жасаумен катар элеуметтік мән-мағыналар жасау қоса жүріп келеді. Бүл мән-магыналарда адам, іс-эрекетінің қоғамдық мэні көрінеді, қоғамдық ілгерілеудің кезеңдері белгіленеді, жаңа білім шогырланады. Осылййша ноосфера үғымын Тъер де Шарден идеалистік түсінікпен ғылыми айналымға 1927 жылы енгізеді.
Кейіннен В.И.Вернадский оған материалистік түрғыдан жаңадан қайта мэн береді және қазіргі кезде жер шарын жауып түрған адам жасаған сол ой сферасын белгілейді жэне де үнемі күшейіп отырган ақпарат ағымдарының есебінен дамып отырады. Басқаша айтқанда, қоғам дамуы уақытында оның уақиғалық тығыздығы өседі, осы оқиғалардың ақпараттық сыйымдылығы көбейеді, әлеуметтік ырғағы үдей түседі. Әрбір адам өмірі әлемдік барлық қоғамдастықтың ақлараттық жіптерімен байланысты болады. Сондықтан алдағы ақпараттық өркениет дэуірі адамға және оның жеке
6басына жаңа талаптар мен мэндерді ұсынады. Біздің ойымызша, бұлар Х.Ортего - де - Гассеттің адам өмірін пэлсапалық анықтауында аса нақты көрінген:
Өмірлік - нақты, бірегей, жалғыз. Өмір -- жеке. Өмір бұл субстанциялардың айырбасы, ал негізінен, субстанциялардың бір-бірін қолдап, бір - біріне күш беретін процестегі өзара жіңішке қатынастардың бірге тұруы, бірге болуы [4].
Адам болмысының жалпыға ортақ қасиеттерін ашу терең де күрделі міндеттерді ұсынады. Биологиялық пен элеуметтіктің адам бойындағы ара-қатынасы барлық адамзат тарихында өзгермейтін мэңгілік қандай да бір формула болып көріне алмайды. Керісінше, бұл сапалар эрбір нақты тарихи дэуірде өмірдің эр түрлі салаларындағы түрлі пропорцияларда пайда болады. Адам бойындағы биологиялық пен элеуметтік сапалар үздіксіз қозғалыс процесінде табылады жэне адам өмірінің шегін құрайды. Адам болмысының элеуметтік табиғаты ерекше адами эдіспен өмір сүру немесе болу эрекетінде көрінеді. Осы іс-эрекеттер элеуметтік қатынастардың құрыльлмы мен тетігін құрайды; оны жеткізушілер элеуметтік жалпылықтар: жанұя, кіші топ жэне қоғамдық жеке адам, қоғам. Әлеуметтік жалпылықтың ерекшелігі, біріншіден, ондағы әлеуметтік өмір толық; бүтін үлгіде қайта жасалады жэне көп қырлы, қандай да бір жақты жасалмайды; екіншіден - элеуметтік жалпылық эрдайым жүйелі байланыстарды көрсетеді, ал негізінен, адамның жалпыға ортақ қасиеттерінің көрінісі болып табылады. Адамның құрылымданған жүйелі мінездемелерінің осы мазмұнды бүтіндігі жеке адамды элеуметтік мэндегі болмыстық феномені ретінде анықтау негізіне жататын шығар, бәлкім тек бірлескен іс-эрекетті ойлау арқылы адам өзінің формальды алықтауларына көтеріледі, қоғамдық байланыстар нысанын шынайы мазмұнмен толықтырады және адамның тектік мэні маңызын түсініп ұғынуға жақындай түседі.
Әлеуметтік мәнді болмыстағы адам феномені өзіне екі негізгі сэтті қосады. Біріншіден, адам қоғамдық қатынастар субъектісі ретінде таным
қызметін игерген, екіншіден, адам жалпылықпен немесе қоғаммен анықталған әлеуметтік мәнді белгілердің бір тұрақты жүйесін ұсынады. Қоғамдық қатынастар жүйесі мен тарихи дәуірдің әлеуметтік - мәдени қайталанбастығы адам болмысының объективті шектерін береді, адамға өзінің яғни әлеуметтік жан - дүниесін белгілейтін жалпылықтардың өмір сүру ептілігіне моральды жауапкершілік танытатын адамзат ретінде талаптар қояды.
Шығармашылық процесте адам тек өзінің шығармаларында түйықталып қалмай, сонымен бірге объективті нақтылық сферасына өз болмысын экеледі, өзінің жекелігін объективті етеді жэне осы "кері байланыс" ықпалында бола отырып, жеке түлға болып қалыптасады. Г.С.Батищевпен келіссек, адамның өмірге шығармашылық қатынасы оның өмір жолында түратын міндет - қиындыктардың үш дәрежесімен сипатталады. Бұл міндеттер адамдық болмыстың жоғарғы мэніне қол жеткізуге көтерілетін баспалдақ іспеттес болып көрінеді және соның арқасында ол өзінің жеке әлемінің қалыптасуы мен дамуына қабілетті болады. Егер осындай міндеттердің бірінші тегіне Батищев барлық рациональды рүқсат етілген қисындарды жатқызса, онда екінші текке жеке адамның барлық қабілеті мен маңызды күштері ортақ түтастыққа нығаюына жол беру барысындағы жеке шығармашылық міндеттер жатады. Адамның ақыл - ойы, қабілеті' мүмкін боларлық тэжірибе шеңберінде мақсатты ойлауға адамның субъективтілігі мен жэне тоталъдығымен оның рухани маңызының ерекше, алдын ала келісілген аспектілерін көзге көрсетеді, мүнда кеңістіктік уақыттың қатынастардың алғашқы дэрежелі мэн-мағынасы бостандық пен ой - пікір қатынастарына орын береді. Адам болмысының бүл деңгейінде әлеуметтік өмір ерекшеліктерінің жай көрінісі мен қасіреті ғана болмайды, сондай-ақ әлеумет-тэжірибе үғымы жэне оның мэдени мэн-мағынасы туындайды. Адам болмысы адам өмірінің субъективті жэне объективті полюстерін бГршама бірегей түтастыққа біріктіреді. Егер "адам рухани жағынан, адам өмірінің субъективті жөне объективті кемшіліктерін
8ескеретін біршама өзінше жасағандарды тарататын бостандық пен ой-пікір қатынастарымен сипатталса" [5], онда элеуметтік жағынан, элеуметтік байланыстар мен қатынастардың молдығымен анықталады.
Бірақ бу_л адам болмысының сол тарихи күрделі элеуметтік жүйемен қатты детерминденген, мүнда адам көп ғасырлық қалыптасу процесінде біртіндеп косылады. Егер біз адамның элеуметтік мэндік болмыстың феномені деп қарастырсақ, онда бүл, феномен қоғамдық өмірдің табиғи және тарихи зандылықтарының нэтижесі ретінде қарастырылады. Осы іс-эрекетті ойлау жолымен ондағы біршама жалпыға ортақ нэтижені іздеу арқылы адам элеуметтік кеңістікте айрықша мэнді өрісті жасайды; өз шағында қайталанбас әлеуметтік форма туғызады. Адамның рухани болмысы қашанда тіршілік мэнімен толығып отырады.
Өйткені осы адамда, оның рухани тәжірибесінде, оның өмірінің фактісінде барлық мәністердің негізгі жүмбақтары, қүпиялары жатыр. Адам бүл дүниеде жай өмір сүріп қана қоймайды, сонымен бірге өзін -өзі тану арқылы жеке өмірінде өзіне есеп береді. Адам фактілерді жеке ойлаудан өзіне өмір игілігінің тірі көрінісін жасайды және осы көрініс түрғысынан өзінің дүниедегі шын мэніндегі жағдайын багалайды жэне өзінің шығармашылық іс-эрекетін анықтайды. Адам болмысы субъектінің нақты элеуметтік - мэдени ортада болатын өмірлік-мэнді мүдделерін көрсетеді, яғни объективті өмірде жэне жалпыға ортақ тотальды болмыста, рух (жан) сферасында. Өзін жеке түлға ретінде көрсете отырып және болмыстың жеке элеуметтік түрін, формасын іске асыра отырып, адам барлық уақиғалардың субъективті мінін бейнелейтін қүндылықтардың белгілі бір жүйесін қажет етеді. Сірэ қүндылықтардың осы жүйесі мен өмірлік бағдарлар адамның негізгі өмірлік мэнді мүдделеріне жауап береді жэне адамның сыртқы дүниемен барлық мүмкін қатынастары туындап дамитын негізде кейбір мәнді сүлбасын үсынады. Адам болмысының әлеуметтік мәні нақты элеуметтік - мэдени жүйенің ерекшеліктерімен байланысты. Бүл жүйе шеңберінде жеке өз- өзін тану басшылығымен адамның рухани талпынуына жэне оның болмысының элеуметтік шарттарына сэйкес шығармашылық елес процесі жүзеге асырылады. Адам болмысының элеуметтік деңгейінде дамудың генетикалық тектік және элеуметтік бпғдарламаларының өзіндік синтезі жүзеге асырылады, жеке адам тіршілігінің табиғи жэне әлеуметтік факторларының өзара әрекеті жүреді жэне адам өмірінің жеке элеуметтік ерекшеліктері аса айқын көрінеді.
101.2 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ
Жеке түлға тұқым қуалаудың, ортаның жэне тәрбиенің эсеріне дамып, қалыптасатын индивид екені ғылымда аталған [1,2,3]. Бүл түстағы даму деп отырғанымыз адам ағзасында зат алмасу процесіне байланысты өзбетімен жүретін заңцы қүбылыс. Басқаша айтқанда табиғи берілген қасиеттердің ішкі қуат әсерінен өзбетімен қайталап (түқым қуалау) процесі. Адам ағзасында дамумен қатар қалыптан процесі де орындалады. Ол ағзаның дамуы кезінде сыртқы куштердің (орта, тэрбие) эсеріне жауап беру, ыңғайына көну, бейімделу мүмкіндігінен болатын қүбылыс. Бүл үғым қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қалыптасуға - түрақтану, орнығу, бір ізге түсу, үйрену деген түсініктемесімен сай келеді [4]. Демек, даму жеке түлғада өзбетімен ататек белгілерін қайталай жүретін табиғи қүбылыс болса, қалыптасу орта, тэрбие эсерінен өзгеріске түсетін, жаңаратын күрделі қүбылыс.
Әйтседе, даму мен қалыптасу бір - бірімен байланысты жеке түлғаның өзіндік ерекшелігін танытатын процестік сипаты бар үғым. Жеке түлғаны қалыптастыру элеуметтік күрделі мэселе болғандықтан мемлекеттік түрғыда адамдарды қорғайды, білім береді, кэсіпке үйретеді. Бүл Қазақстан Республикасының Конституциясында жэне Білім беру заңында көрсетілген. Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени жэне дене дамуы мен кэсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тэрбиелеу мен оқыту процесі деп көрсетілген [5]. Осы негізді іске асыру мақсатында оку орындар типіне арналып білім мазмүны қүрылады. Мысалы, жалпы кәсіптік, политехникалық, гуманитарлық, этнопедагогикалық т.б. білім мазмүны. Бүлардың ішінде жеке түлғаны қалыптастыруда этнопедагогикалық білім мазмүны жетекші орын алады. Өйткені, үлтымыздың бала тәрбиесі жөніндегі тэжірибелері этнопедагогикалық білім мазмүнын қүрайды.
Халқымыздың әлеуметтік өміріне зер салсақ баланы тэрбиелеу ісінде жасынан үлкенді сыйлауға, кішіні қүрметтеуге, жақсыны жаманнан
11ажыратып өзіндік шешім қабылдауға өзбетімен іс- эрекет жасауға, шежірені үйренуге, туған жерін қастерлеуге, отбасын құруға қысқасы кісілікке үйреткен. Бүл. шындық. Себебі, біз кіші болайық, үлкен болайық, үлттық тәрбие мазмүнының жемісіміз. Сондықтан жеке түлғаны қалыптастыру ісі үлтымыздың баланы тэрбиелеу тәжірибесі негізінде жүргізілуі керек. Мүны кейбір мамандар ескіге оралу деп санайды. Рас, "жаңа қазақтарды" жаңаша тәрбиелеу керек сияқты тэрбие ойдан алынып, өзгерте салатын қүбылыс емес. Ол үлтымыздың рухани қалыптасуын айқындайтын әлеуметтік -тарихи қүбылыс болғандықтан этнопедагогикалық негіздегі білім мазмүнын үмтылғаны орынды. Біздің этнопедагогикалық білім деп отырғанымыз үлттың (этностың) тарихи өмірінде сүрыпталып, жеке тұлғаның мағынасына, іс - эрекетіне, қарым - қатынасына, мінез - қүлқына ықпал етіп адамгершілік қадір-қасиетінің (үлттық тұрпатының) айқындалып енуіне әсерін тигізетін халық жинақтаған ақпараттар жиынтығы. Қазіргі кезеңде жастар арасынан ішімдікке салыну, нашақорлық, практикалық өмірге және қылмысты істерге жақын болу сияқты келеңсіз кұбылыстар байқалуда. Мұны болдырмау мақсатында мемлекет тарапынан қырағылықты күшейту, шек қою, жауапқа тарту сияқты жұмыстар жүргізілсе де, айтарлықтай нэтиже бермей келеді. Сондықтан тұлға қалыптастыру келесі мэселе болып табылады.
Біздің түсінігімізде сөзге, иланбайтын, тоқтамайтын адам жоқ. Мағыналы әрі эсерлі -сөз адамды рахат сезіміне бөлейді, мінез-құлқында бекімеген кейбір жағымсыз қылықтарды тежейді, іс-эрекетіне шабыт береді, өзгемен өзін салыстырып артық, кемін түзетуге жағдай жасайды. Осындай сөздің ықпалды эсерін түсінген халқымыз "Жылы- жылы сөйлесең, жылан інінен шығады", - деп айтқан. Сонда сөз этнопедагогикалық негіздегі білім мазмұны арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың басты құралы. Осыған орай тәрбиеші сөзі ұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, тарихы негізінде құрылып, әсерлі, айқын, әрі жағымды болуы керек. Жеке тұлғаны қалыптастыру' көп жағдайда эке шешенің, туған-туысқанның, мүғалімнің (тэрбиешінің), баланың өзі құрметтеген адамның өнегесіне
12байланысты. Мұ_ны түсінген ересектер, эсіресе эке мен шеше істеріне шек қойып, тек балаға жақсы жағынан ғана танылған. Осыған сэйкес өмірде "Әкеге қарап ұл өседі, шешеге қарап қыз өседі" деген ұлағатты сөз орын алған. Қазіргі кезеңде кейбір отбасында эке мен шеше ішімдікке алынып, болмаса, неке тэртібін бұзып, баланы әкесіз немесе шешесіз жетім етеді. Мұндай отбасының балалары қараусыз қалып, тұлғасы деформацияға ұшырайды, яғни "қиын балаға" ауысады. Кейде қалыпты отбасындағы балалардың тэрбиесінде де ақаулар кездеседі. Мұндай құбылыс тэрбие ісіндегі жалған эрекетке байланысты. Мысалы, кейбір -ана баласын тұлғасын қалыптастырып, өздері құрметті болғысы келсе, келесісі баласын корқытып тэрбиелейді, тағы бірі өздеріне ерік беріп ойларына не келсе соны орындап, баладан тэртіпті талап етеді. Үш жағдайда да тэрбие өз мақсатына жетпейді. Себебі тэрбиеге ықпал ететін қозғаушы күш жалған эрекетке негізделген. Демек, тэрбие шынайы өмір сұранысынан туындап, ересектердін, өнегесіне негізделгені орынды.
Адам тұлғасын танытатын қасиеттер отбасы тәрбиесі арқылы беріледі. Ол негізгі. Сондықтан ұлтымыз "Үядан не көрсең, ұшқанда соны ішесің" -деп атқа мінгізген, сүндетке отырғызган, көшіп қону кезінде мал айдатқызып еңбекке қатыстырған, жақсылардың қасына ертіп сөзін тыңдатқан, ауылдың жиын тойларына қатыстырып өнерін көрсетуге жағдай жасаған, құда түсіп, отау тіктірген. -Аталған отбасы салт- дэстүрлерінің эрқайсысының тұлғаны қалыптастыру ықпалы Мысалы, баланы атқа мінгізу балада өз бетімен атқа отыру, атты басқару, өзінің қорқыныш сезімін жеңу, көпшілік алдында мүмкіндігін көрсету сияқты әрекетін қалыптастырады. Осы жағдайы ескеріп бала 5-6 жасқа келгенде әке-шеше арнайы ат (кұнан), ер-тоқым даярлап тойға жиналғандар алдында атқа ашамай ер салып отырғызады. Атты ағасы, болмаса нағашысы жетектеп ауылды айналдыра эуелі аяңдатып, кейін ақырын желдіртіп жүргізеді. Содан кейін тойға жиналғандар алдына бала атпен келіп, сэлем береді. Тойға келген қариялардың бірі:
13Ал ақ тілек, ақ тілек
Өнеге өнер таба біл,
Атка тоқым сал білек.
Айналана хаға біл.
Жасыңнан істі жасай біл
Тең құрбыңның алды бол, Мінекей атқа міндің, ашылды жол-
Атқа да жақсы шаба біл.
деп бата береді. Әйелдер баланың кісілікке жасаған алғашкы қуаныш қадамына шашу шашып қарсы алады. Жеке тұлғаны қалыптастыруды оқыту процесі жетекші орын алады. Өйткені, ер түрлі оқу пэндерінің мазмұны аркылы оқушының қызығуына, ойлауына, қабілеті, сеніміне, іс-эрекетіне ықпал етіп дене, рухани жағынан жетілуге жағдай жасайды. Орыстың көрнекті психологі Л.С.Выготский даму мен білім беру арасында диалектикалық байланыстың барлығын, дұрыс ұйымдастырылған білім беру ісі адамның қалыптасуына негіз болатынын жэне білім беру қалыптасудың алдында жүретінін көрсете келіп: "Егер баланы ақылды етемін десеңіздер, оқыту тэсілдерін оның қолы жеткен даму деңгейіне ықшамдамай, аз да болса алға қарай оздырып отыру керек. Сонда ғана білім беру баланың ой-өрісіне қозғау салады"- деп жазды. Білімнің тұлғаны қалыптастырушылық орнын түсінген халқымыз "Білімдінің ісі анық, білімсіздің күні кэріп", "Білімі жоқ ұл - жапырағы жоқ гүл", "Білегіңе сенбе, біліміңе сен", - деп айтқан.
Тэжірибеде оқу пэнінің атына сәйкес оқу орындарында берілетін білім мазмүны эр түрлі.- Олардың эрқайсысының жеке тұлғаны қалыптастыруда өзіндік орны бар екені белгілі. Мысалы, бастауыш кластағы ана тілінен берілетін білім мазмұны оқушының ана тідін білуіне көмектессе, жоғарғы кластарда оқытылатын химия пэнінің мазмұны заттарда болатын өзгерістер мен қүбылыстардың мэнін түсінуге мүмкіндік береді. Ал этнопедагогикалық білім мазмұны шәкірттің бойында ел-жүртқа деген адамгершілік қадір-қасиеттердің қалыптасуына ыкпал етеді. Біз мектепті бітіруші 54 оқушымен пікірлескенімізде 8,9-кластарда бір-бірін тыңдамау, келіспеу, айтқанға көн-беу, жеке жүріп түру, дөрекі сөйлеу, ұстамсыздық таныту сияқты қасиеттердің байқалғанын, ал 10 класта "Әдеп" пәнінің окытылуына
14байланысты оқушылар арасында қарым-қатынас өзгеріп ынтымақтастық, бірін-бірі құрметтеу, көпшілдік қасиеттердің орын алуынан, олар жұбын жазбай бір оқу орнына оқуға түсетінін білдірді.
Біздің пікірімізде түлғаны қалыптастыру мақсатында үсынылатын: этнопедагогикалық білім мазмүны ақын жазушылар [7] атап жүрген, эр адамның өз анасынан басқа төрт анасына (туған тілі, туған жері, туған дэстүрі, туған тарихы) негізделуі керек. Бүл гуманитарлық білім беру мазмүнын қамти отырып, жастардың бойында ізгілік, сүйіспеншілік, жанашырлық қасиетін қалыптастыруға себепші болады. Мысалы, этнопедагогикалық білім беру кезінде халқымыздың таудың түсіне, мүмкіне қарап Алатау, Қаратау, Көкшетау, өзенді бойындағы өсіп түрған ағаш-бүта түрлеріне қарап: Қайынды, Теректі, Талды, Қамысты деп атағанын, бүған сэйкес С.Сейфуллиннің:
Дүние эрбір бөлек жердің аты Шыңдар мен тау ішінде көлдің аты, Себеппен қойған бэрі елдің аты. Солайша қүздар мен көл атаныпты, Әлгідей себептермен атаныпты, Зерек жүрт хикаясын жат алыпты -деген өлең жолын оқу оқушылардың бойында туған жер көркіне деген сүйіспеншілігін, оны қорғау сезімін бекіте түсуге көмектеседі.
Қорыта келгенде, педагогика тарихында жастарға формальды білім, материалды білім, жалпы білім, кәсіптік білім гуманитарлық білім беру тэжірибесі орын алған. Олардың білімдік мэні болғанымен, түлғаны қалыптастыруды кемшілігі де баршылық. Себебі, білім беру ісінде ерекшеліктер ескерілмеді. Бүл кемшіліктің орнын этнопедагогикалық білім беру толықтырады. Өйткені, этнопедагогикалық білім жастардың бойында үлттық сезім, үлттық намыс, үлттық талғамды дамытып, ел-жүртына деген сүйіспеншілігін үнатады, отанның материалдық игілігін жасауға белсене араласуына ықпал етеді. Сондықтан түлға қалыптастыру қазіргі тэлім-тэрбие берушінің келелі мэселесі.
151.3 ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Оқу-тэрбие деңгейін көтерудің өзекті мэселесі оқушының рухани жан дүниесін бүкіл элемдік біліммен сусындатып, өз халқының ғасырлар бойы жинақталган мүраларымен байытып, улттық дэстүрлердің озық өнегелерін бойына сіңіріп, жеке түлғалық қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Оқушыны сабақ үстінде мүғаліммен бірдей субьект ретінде танып, дара түлға ретінде қабылдау оқу - тэрбие ісіне енетін ең негізгі өзгеріс болып саналады. Оқушылар бойында жалпы азаматтық қалыптар мен ізгілік (қайырымдылық, өзара түсінушілік, ізеттілік, кішіпейілдік, адалдық және т.б) жасампаз қасиеттерді сіңіріп, олардың өзара қарым-қатынас мэдениеті мен зерделік - танымдық қасиеттерін дамытуға ерекше мэн беруіміз керек.
Жалпы азаматқа тэн ізгілік қасиеттер өз әке-шешесін, ауылын, Отанын сүюден, үлттық өнер мен мэдениетке, ана тіліне деген сүйіспеншілігінен туындайды.
Оқушы мектепке білім алуға келіп, сабақ барысында олар еңбек етуге, қайырымдылыққа, адалдыққа тәрбиеленеді. Сонымен бірге оқушының санасыңца бүрыннан қалыптасқан өз түсініктері бар, ал ол көбіне сабақтағы тэрбиелік міндетпен қайшылықта болады. Сондықтан сабақ мазмүнындағы тэрбие міндеттерін жүзеге асыру үшін оқушыныц өзін-өзі тәрбиелеу түрткісін қалыптастыру көзделеді. Тагы бір ескеретін жай: окушыны сабақ үдерісінде бойында артықшылығы мен кемшілігі бар түлға ретінде қабылдау қажет. Жас үрпақтың жеке түлғалық бейнесінің қалыптасуы өз халқының және жалпы адамзатгық мәдениетгі меңгеруімен сипатталады. Жеке түлғаны тәрбиелеу әлемдік мэдени мүраны іс-әрекет арқылы қабылдау болып саналады.
Жеке түлғаның жан-жақты жетілуін қамтамасыз ету үшін төмендегідей міндеттер орындалуы қажет: жеке түлганың ақыл-ой мәдениетін дамыту; жеке түганың адамгершілік қүндылыгын қалыптастыру; жеке түлганың саяси және қүқықтық мәдениетін тәрбиелеу; оқушының эстетикалыц
16мәдениетін тәрбиелеу; жеке түлганың дене мэдениетін тәрбиелеу; экологиялыц мәдениетінің тәрбиесі; экономикалық. мәдениет тәрбиесі.
Сабақ барысында тәрбиенің осы міндеттері жеке тұлғалық қасиетгерді жан-жақты дамытады. Сондықтан аталған тэрбие міндеттерін эр сабақта анықтап, соған сэйкес оқу материалдарын тиімді пайдалана білу керек.
Оқушының көңіл-күйіне, сезіміне, ақыл ойына оқу материалы неғұрлым эсер етсе, ол сезімін, түсінігін, ақыл-ойын жеке бас тәжірибесіне ұштастырып, пікірін білдіре алады. Бұл жағдайда оқушы өзінің оқудағы кемшіліктері мен жетістіктерін ойлаудан гөрі жеке тұлғалық ерекшеліктерімен көзге түссе - тэрбие мақсатының нэтижелі болғаны. Оқушы өз ойын еркін жеткізе алса - міндетіміз орындалғаны.
Yenстаз бен оқушы арасындағы еркін пікірлесу, түсінісу -оқушының жеке тұлғалық сипатының қалыптаса бастағанының көрінісі.
Yenстаз бен оқушыны бірдей субьект ретінде қарастырып, оқушының жеке басына ізгілік қатынас жасауға, оның құқы мен еркін құрметтеуге баса назар аудару қажет. Сонымен қатар оқушының жас ерекшелігі мен мүмкіндігіне лайықты тэрбиелік талап қоя білуді жэне оның құқығы мен еркін құрметтеуге баса назар аударуды да қажет етеді. Оқушының пікіріне құрметпен карауды эрқашан есте ұстаған абзал. Осыған орай жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырудағы тэрбиелік міндеттерді анықтау арқылы оқушының саналы меңгеруіне мүмкіндік туғызған жөн.
Мұғалім оқушы бойында қалыптастырылатын рухани адамгершілік қасиеттерді окушы еркімен, қызығушылығымен үйлестіріп, ешқандай үстемдіксіз игеруі керек. Оқушыньщ ар-намысына тию, жеке басын жэбірлеу тэрбиеге қайшы келеді, сондықтан жеке тұлғаның қүқын қорғау, наным -сеніміне құрметпен қарау тэрбие мәселесін ізгілендірудің негізгі арқауы болмақ, оқушының жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыруда мұғалім осы жайларға ерекше назар аударуы тиіс. Бастауыш сыныптан оқушы бойындағы жеке бас' ерекшеліктерін, мінез-кұлқын, дүниетанымын, эдеттерін біліп, тэрбие ісіне пайдалануы керек.
17Оқушы бойында қалыптасатын жеке тұлғалық сапаларды алдын ала белгілеп, оның ойлау қабілетін, түрткілеріп, қызығушъшығын, қүндылық бағаларын, өмірлік мақсатын ескеру тэрбие ісінде басты орын алуы қажет. Оқушының жан-жақты дамуын қамтамасыз ету үшін оны шамасы келетін 3 іске араластыру көзделеді. Yenстаз оқу-тэрбие ісінде тэрбиені жүргізуге бөгет болатын себептердің шешімін тауып, тэрбие жүмысын педагогикалық жағдайға сәйкес ыңғайластыра отырып, окушының белсенділігіне сүйенуді арқау етеді. Оқушыға тэрбие барысында өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттерін түсіндіріп, эр түрлі тэрбие эдістерін пайдалануға бағыттап көмек көрсетудің маңызы ерекше. Оларға өз еркімен іс-эрекет етуге, эр түрлі бастаманы үйымдастыруға, оның нәтижелі орындалуына бағыт беру көзделеді. Осы аталған талаптарды кешенді түрде пайдалану арқылы ұстаздың окушы дамуындагы терең үрдістердің себеп - салдарлық зандылықтарына эсер ететінін байқауға болады. Ең бастысы сабақ үдерісінде де, сыныптан тыс арнайы тэрбие жұмысында да оқушы мен ұстаздың өзара қарым - қатынасы арқылы білім көлемі меңгертіліп, мінез - күлқы, дүниетанымы қалыптасатыны, сол арқылы баланың ақыл - парасаты толысып, еңбекке, өмірге деген белсенділігі артып, рухани - адамгершілік деңгейі біртіндеп дамитындығы белгілі.
Жеке тұлғаның құндылық бағдарының танымдық саласы жеке тұлғаның қоғамдық * болмыс, еңбек пен мэдениет құндылықтары туралы білімдерді саналы түрде ұғынып, меңгеруімен анықталады. Ал бүл процесс адамның санасына, зейініне тікелей байланысты.
Сол сиякты айта кетерлік жайт, жеке түлғаның құндылық іс - эрекет саласы жеке тұлғаның құндылық бағдарын, жеке тұлғаның кұндылық бағдар процесін, жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасын жэне жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің ғылыми-әдістемелік жүйесін қалыптастыруға қажетті іскерлік пен дағдылардың студенттердің бойынан көрініс табуымен анықталады.
18Ал жеке тұлға дамуының мотивация саласы жеке тұлғаның кұндылық бағдарын, жеке тұлғаның құндылық бағдар процесін, жеке тұлғаның кұндылық бағдарының педагогикалық диагностикасын және жеке тұлғаның кұндылық бағдар процесінің ғылыми-эдістемелік жүйесін меңгеруге, қалыптастыруға деген ынта - ықылас пен қызығушылықтың пайда болуымен анықталады.
Адам психикасының айрықша ерекшелігі адамда сананын болуымен тікелей байланысты. Сана адамға тэн нәрсе. Сана деп еңбек арқылы пайда болып, адамның жаратылысқа жэнс басқа адамдарға мақсатты түрде қалыптасуында орын алатын психикалық эрекетті айтады. Адамда сана болу үшін ол өзін айналасындағы дүниеден ажырата біліп, сол дүниеге жэне өзінен басқа адамдарға қарым - қатынасын анықтап, өзінің кім екенін саналы түрде ажырата білуі керек. Сана элеуметтік тұрмыстың, тарихи қоғам дамуының жемісі.
Адам белгілі нақты қоғамдық жағдайларда өмір сүріп, тіршілік еткендіктен, оның санасы қоғам тұрмысының ықпалында болып, сол тұрмысты сэулелендіріл отырады.
Қоғамдық тэжірибенің өзгеруімен бірге адамның санасы да өзгеріп отырады. Сананы меңгеруші жэне оның иесі - жеке адам, жеке тұлға.
Оқу жұмысы мен белгілі бір білімдер жүйесін меңгеруде сана мен зейіннің маңызы өте зор.
Оқушылар әрекетінің басты, жетекші түрі -- оқудағы еңбек. Мұның өзі көп уақытты алып, зор ақыл - оймен ерік - жігерді талап етеді.
Оқу еңбегі, негізінен, интеллектуадды еңбек, ол оқу қызметіне қажетті рухани жэне моральдық қасиеттерді, мінез - құлықтың эдеттері мен дағдыларын қалыптастыруға елеулі эсер етеді. Оқу арқылы қоғам оқушыларға өзінің ғасырлар бойы жинақтаған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Сонымен бірге жеткіншек білім жүйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық іс - эрекетке дайындайды. Білім жүйесін меңгеру
19арқылы адам ой жэне дене еңбегінің тетіктерш жақсы түсшеді, оларды жан-жақты біле түсуге мүмкіндік алады.
Білімді меңгеру ұзақ уақытты керек ететін күрделі процесс.
Таным процесі туралы теориялық түсініктемені таным теориясы береді, онда бейнелеу теориясының алатын орны ерекше. Бұл теорияға сай объективті дүниені тану процесі адамның сана - сезіміндегі шындық құбылыстар бейнесінің ерекше процесі болып табылады.
Ғылым мен техниканың өсуіне қарай адам дамуының жетілуіне қажетті жаңа таным құралдары жасалуда, адамның элі де танылмаған заттар мен құбылыстар дүниесін меңгеруін жеңілдететін зерттеудің барынша жетілген әдістері жасалуда.
Оқу процссі бүл педагогтік күрделі кұбылыс, оның көптеген айырмашылықтары мен ерекше белгілері бар.
Таным қызметінің мотивтеріңдегі айырмашылық ғылыми және оқушы танымдарының салыстырмалылығына барынша елеулі ықпал жасайды. Ғылыми танымның міндеттері өмірден алынып, қоғам дамуының талаптарынан туындайтыны белгілі. Мектеп оқушыларының таным мотивтері серпінді болуға тиіс. Білім шэкірттік танымға айналу үшін оқушының оқуға, білім алуға деген қүштарлығы болуы керек.
Оку, білім алу - адам жеке басының танымдық қызметінің ерекше түрі. Оқи жүріп, білім негіздерін меңгере отырып, олар өздерін қоршаған дүниені таниды.
Кез келген білімдерді меңгеру оқушыларға зор талап қояды. Өйткені, ұғыну - өте күрделі процесс. Ол бірнеше кезеңдерден тұрады, бірінші кезеңінде нені оқу керек, қалай оқып, қалай меңгеруі керектігі жайлы мағлұмат алады.
Бұдан кейін қабылданған білімді іс жүзінде орындап, оның келесі кезеңінде тұжырымдап, ұғынған нәрсені ойда ұстап тұру, яғни есте сақтау қабілетін қалыптастыру, соңғы кезде білімнің негізі болып саналатын зат, я болмаса құбылыс туралы белгілі ұғымды қалыптастырумен сипатталады.
20Жаңа нарықтық қатынастардың өмірге келуіне байланысты оқушылардың танымдық эрекеттерін элеуметтік маңызы бар өзекті мэселелердің қатарына жатқызамыз. Себебі, қазіргі кезде қоғамда болып жатқан түбегейлі өзгерістер, жаңа әлеуметгік - экономикалық қатынастардың қалыптасуы біздің қоғамның эрбір мүшесі үшін маңызы зор қүбылыс болып табылады.
Мектептің міндеті -- оқушыларға қүндылықтар жүйесін дарытудың процесі кезінде танымдық іскерлікті оқушының талабына сай қалыптастырып, олардың мектеп қабырғасында ғылыми танымның эдістемелері туралы мағлүмат алуларына жағдай жасап, осы бағытта оқу-тәрбие процестерін үйымдастыру.
Егер оқушылар жеке түлғаның қүндылық бағдарының мэнін, маңыздылығын үғынса, білсе, жеке түлғаның қүндылық бағдар процесінің ерекшеліктері мен зандылықтарын, компоненттерінің маңыздылығын, жеке тұлғаның күлдылық бағдарын меңгеруге қажетті іс - әрекеттердің маңыздылығын түсініп, соны меңгеруге қажетгі білім негіздерін игерсе, онда танымдық іс-эрекеттің тиімділігінің артқаны. Бүл оқушыларға өздерінің болашағы туралы, болашақ мамандығы туралы бастапқы мағлүматгар алып, өз мүмкіндігін пайдалана білуіне, білімнің пайдасы мен маңызын саналы түрде үғынып, түсінуіне кемектеседі.
Білімді меңгерудің басты көрсеткіштері оқушылардың алған білімдерін жалаң түрде қайталап айтып берулерімен анықталмайды, сол алған мазмүнына орай өз пікірлерін ортаға салып, ойларын ашық білдіруді, жалпы өзінің көзқарасын анық батыл түрде білдіріп, өз бағасын беруі болып табылады.
Жеке түлғаның қүндылық бағдарының танымдық саласы тек қүндылықтар туралы түсініктердің жиынтығымен ғана емсс, сонымен бірге белгілі бір объектіні немесе қүбылысты қүндылық ретінде үғынуымен де анықталады. Осы қүндылықтар арқылы және солардың негізінде жеке түлға өзін адамгершілік, өнегелі сапаларды таратушы санайды.
21Құндылықтар теориясыңда жалпы адамзаттың моральдық интероризация процесінің мэнін жете үғыну өте маңызды орын алады.
Көрнекті кеңес психолог - галымы А.Н.Леонтьев: "Мен өмірімде нені меңгердім, ал нені меңгере алмадым, соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дэрежеде ұғындым. Оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін маңыздылығы қандай ..." деп, психология ғылымыңда "мэн" жэне "маңыз" деген ұғымдардың түсініктемелерін зерттеген. Білімді меңгеру процесінде бағалау мен бағаның алатын орны ерекше. Себебі баға объективті қасиеттерді танып білулердің негізінде беріледі және бағалау өз алдына таным болып табылады.
Мектеп іс - тәжірибесінде білімді формальды түрде, яғни немқұрайлы меңгеру жиі кездеседі. Оқушы ғылыми фактіні біле түра, оны саналы түрде түсініп, ұғынбайды, ғылым окушы үшін бұл жағдайда жеке тұлғалық мэнге ие болмайды, жай қүбылыс ретінде қалып қояды. Білім мен оны саналы түрде сезінудің арасындағы мүндай алшақтық білімнің маңыздылығын, яғни қүнын түсіреді, білімнің маңыздылығы оның абстрактілі күйде болуының салдарынан пайда болады.
Оқушы білімді жай, уақытша қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді. Ал егер де оку әрекетін басқа іс-эрскеттермен (шығармашылық, болжамдық, танымдық қарым-қатынас, бағалау) байланыстырса, онда "білсем", "маған керек", "маған қажет" сияқты мотивтерге үласатыны сөзсіз.
Оқушылардьщ күндылық бағдарының қалыптасуының жоғарғы деңгейден көрінуі олардың құндылық бағдарды қатгыптастыруға, құндылық бағдарды анықтайтын білімдерді саналы түрде меңгеріп, ұғынуына байланысты. Сайып келгенде, мұндағы ең басты нэрсе білім болып табылады.
222 YenЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІККЕ САЙ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Біздің қазақ халқының тэлім - тэрбиелік мэдениеті ескі заманнан басталған. Оны қазақтың бай ауыз эдебиетінен, бүрынғы Орхон - Енисейден басталатын түркі ескерткіштерінен сақталып келе жатқан тарихи мұралардан, тұрмысымызда қолданылып жүрген салт - дәстүрлерден кездестіреміз. Қазақ елі үрпаққа тэрбие берудің бай тэжірибесін жинақтап отырған.
Г.Н.Потанин қазақтың ақжарқын мінезін, сауықшылдығын, білім қүмарлығын француздарға, ал жаңалыққа, даналыққа жэне өмірге қүштарлығын ежелгі афиндерге - гректерге үқсатады. "Қазақтар пысық, өмірге қүштар киімнен, ашық бояулыны, түрмыста той-мерекені сүйеді. Өлгенді еске алу бүл халықта ойын - сауығымен, ат жарысымен, эн-күйімен, акындар айтысымен үзаққа созылатын үлкен сауық салтанатқа айналады. Серілік өнер мен сэн - салтанат қуу бәлкім қазақтарды кейбір жағдайда даңқ қүмарлыққа баулитын сияқты. Бүл жағынан олар франпуздарға үқсайды. Афиндіктер секілді қазақтар жаңалық хабарға эуес. Осы әуестік жас буында білім қүмарлыққа ауысуда" деп жазды ол. Жалпы қазақ даласында болған зерттеушілер қазақ шаруаларының еңбеккерлігін, еңбек сүйгіштігін жэне кішіпейілділігін ерекше ілтипатпен жазады. Олар ең алдымен халықтың ақыл-ойына, сана сезіміне назар аударады, қайрат - қабілетіне, бүқаралық дэстүріне қызығады, сырттан жаппай сауатсыз, жартылай жабайы деп жүрген халықтың төл әдебиетін, өзіндік мэдениетін көргенде қайран қалады. Дала табиғатының тамашалығымен бірге көшпелі елдің тіршілік ерекшеліктерінің өзі ақындық, шешендік өнердің өркендеуіне себеп болған.
Қазақ - дүние жимаған, байлық қумаған, бекзат, сақы халық, "Байлық мүрат емес, жоқтық үят емес" деп тапқанын тамағына, киіміне жүмсап, "Бөрі азығы мен ер азығы жолда" деп жүре берген қанағатшыл, оптимист болған.
Yenлттық мектеп тек үлттық ерекшелікке, үлттың тарихына, мэдениетіне, өнеріне, салт - дэстүріне, түрмыс - тіршілігіне, халықтың үлттық ойындары мен отбасы тэрбиесіне сай, үлттық педагогика жэне психологияның ықпалы
23мен эсершен жасалатыны және дамитыны, қалыптасатыны дүние жүзілік тәжірибелерден белгілі. Yenлттық мектептің міндеті өз өмірінің эрбір сәтінде ешбір қобалжусыз, өз эрекеті үшін түйін табуға қабілетті, жаңа коғамның жігерлі де саналы жеке түлғасын қалыптастыру үшін жастарды үлттық рухта тэрбиелеумен қатар психологиялық мэдениетті үлттық сана сезімінде дамыту болып табылады.
Педагогикалық - психологиялық 24 жылдық, психологиялық 10 жылдық іс - тәжірибеме сүйене отырып, білім беру мекемелерінде үлттық ерекшеліктерге сай жеке түлғаның үлттық сана - сезімін қалыптастырудың, маңызды кезеңдерін үсынып отырмын. (1-қосымша).
Қазіргі мектепте қолданылып жүрген психологиялық эдістемелер-орыс, ағылшын, неміс психологтары еңбектерінің адармасы. Олардың көбінде үлттық психологияға сай келе бермейтін түстары да мол.
Халықтық педагогика мен халықтық психология тағылымдарын пайдалану оқушылардың өзін - өзі тануына, әрбір пэнге қызығушылығын, белсенділігін арттырып, алған білімдерінің пысықтау кезеңін сапалы өткізуге материал толық меңгеруге көмектеседі. Сонымен бірге оқушының ойын, өзіндік пікірін айту қабілетін дамытып, қүрғақ жаттандылықтан аулақтатып, дербес ойлап, эрекет етуге жетелейді.
12 жылдық білім беруге көшу жағдайыңдағы эксперимент барысында оқыту мен тэрбиелеудің жеке түлғаға бағдарлануы басты орынға шығып отыр. Мүғалім үшін баланы қызығушылығы, бейімі, қабілеті және басқа да психологаялық ерекшеліктері басты орында болуы тиіс. Осы ерекшелікті ескеру мен дамыту оқушының жеке түлғасын қалыптастыруда маңызды фактор болып табылады. Осы міндеттерді мүғалімнің біліктілігі мен психологиялық мәдениетін көтеру арқылы ғана тиімді жүзеге асыра аламыз.
Мектептегі психологиялық қызметтің үлттық жүйедегі бағыттары төмендегідей: 1) психологиялық зерттеу; 2) психологиялық алдын алу; 3) психологиялық түзету;' 4)психологиялық кеңес беру; 5) психологиялық ағарту.
24Психологиялық зерттеу жұмыстары: жеке тұлғаның ұлттық ерекшеліктеріне қарай психологиялық даму деңгейін анықтау; тек жэне тектілік; баланың жанұялық болмысын зерттеу; ұлттық қарым - қатынас психологиясын сабақ барысында жэне сабақтан тыс уақытта зерттеу; мұғалім - оқушы - ата - ана арасындағы психологиялық жағдайдың ұлттық мүддемізге сайлығын зерттеу.
Yenлттық болмысымызға жат эдет - ғұрыптардың психологиялық алдын алу жэне психологиялық мэдениетті қалыптастыру: нэрестелік кезеңнен бастап тұлғаның психологиялық дамуында кездесетін сэтсіздіктердің алдын алу; мектеп өмірінде ұлттық сана сезімді қалыптастыру; тұлғалар арасындағы қарым - қатынаста ұлттық қасиеттің сақталуы үшін жүргізілетін алдын алу шаралары; мектеп жасынан кэсіпке, өнерге бағыттау, мамандыққа бейімдеу, ұлттық кэсіби білім мен тэрбие беру; өскелең үрпақ бойында үлттық эдет-ғүрпымызды қалыптастыру.
Психологиялық түзету: тұлғалардың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, психологиялық дамуындағы ауытқуларды түзету жұмыстары; халық даналығы үлттық сананы оятады; "Күй құдыреті" тақырыбында психологиялық тренингтері.
Әрбір жеке тұлғаның ұлттық ерекшелігін ескеріп психологиялық кеңес беру, ұрпағымызды халықтық қағида арқылы тэрбиелеумен жеке тұлға ретінде қалыптастыру; атадан қалған асыл сөз, ұлттық тілмен ұлттық сана қалыптасады; жас ерекшеліктеріне сай, ұлттық эдет - ғұрыптарға байланысты кеңес беру.
Психологиялық ағарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу көкейкестілігі. Даму мен қалыптасу бір-бірімен байланысты жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін танытатын процестік сипаты бар ұғым.
Жеке тұлғаны қалыптастыру элеуметтік күрделі мэселе болғандықтан мемлекеттік тұрғыда адамдарды қорғайды, білім беруді, кэсіпке үйретеді. Бұл Қазақстан Республикасының Конституциясында және білім беру заңында көрсетілген.
Білім беру қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени жэне дене дамуы мен кэсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізу мақсат ететін үздіксіз тэрбиелеу мен оқыту процесі деп көрсетілген.
Бұлардың ішінде жеке тұлғаны қалыптастыруда музыканың білім жэне музыка мұғалімі, музыканттың орны ерекше. Өйткені ұлтымыздың бала тэрбиесі жөніндегі тәжірибелер музыкалық білім мазмұнын құрайды.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлға қалыптастыруының ғылыми-педагогикалық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісі: оқу тэрбие процесі.
Зерттеу пәні: тұлғаны қалыптастыруда музыканттың тэрбиелік ролі.
Зерттеу міндеттері: жеке тұлға ұғымы мэнін айқындау; жеке тұлғаны қалыптасыту үрдісін талқылау; музыканың жеке тұлгаға эсер етудегі ролін анықтау.
Зерттеудің әдістері: философия, психология салаларынан жеке тұлғаны қалыптастыру проблемаларына арналған еңбектерді талдау, педагогика музыкалық педагогика ғылымындағы еңбектер мен оқу әдебиеттерін зерттеп, оны пайдалану. Дипломдық жұмыс құрылымы -кіріспе, 2 тарау, қорытынды, эдебиеттер тізімі. 1.1 АДАМ БОЛМЫСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТАБИҒАТЫ
Қазіргі заманғы нарықтық қоғам өмірдің жоғары басымдылығын сипаттағанымен, өмірдің әлеуметтік ырғағы еліміздегі болып жатқан жағдайлардың айғағын білдіреді.
Жеке түлғаның элеуметтік табиғаты тар элеуметтік мэн-мағынада емес, сондай-ақ қоғамдық жэне табиғи куштердің тарихи өзара эрекеттерінің әлеуметтік-мэдени контексінде түсіндіріліп, адамның дүниеге деген ерекше көзқарасын оятады, яғни мүнда адам осы өмірдін жасаушысы жэне оның белгілі бір ықпалының объектісі ретінде керінеді. Тарихтың дағдарыс кезеңцерінде элеуметтік-мэдени қоғамдастықтың өмір сүру ептілігі туралы мэселе қоғамдық өмірдегі барлық субъекттердің түтелдей басты назардағы проблемасы болды. Адамдар тарихи қажеттілікке бейімделудің жаңа эдістерін жеткізушілер болып табылады. Осы жағдайға байланысты жеке түлға проблемасының элеуметтік-пәлсапалық аспектісі жеке түлға элеуметтік мэндер мен элеуметтік қайшылықтарға жол беретін қажетті шарттардың маңызды фокусы болып көрінген уақытта аса өзекті, көкейтесті болады. Адамды сыртқы қажеттіліктердің тар шеңберіне түйықтайтын нақты-тарихи сипат пен әлеуметтік шынайлықты жігерлі игеру процесінде жеке түлға элеуметтікті рухани байлықпен толықтырады жэне элеуметтік қатынастарда өзінің жеке мэнін табады. Дэл осы элеуметтікті үғыну адамды өз тағдырын өзі егжін билеу мен.өз-өзін жорамалдауға берілу шегінен шығарады. Әлеуметтікті үғыну процесі эрқашан жеке түлғаның қалыптасу актілерімен қабаттаса жүреді. Бүл эрекет барысында адам тарихи қажеттілік ықпалын жай ғана басынан өткізбейді, өзі де соның өз тағдырының және өз Отанының тағдырының иесі ретінде белсенді қатысушысы болады.
Әлеуметтік болмысты жеке адамның үғынуы Қазақстандағы элеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырудың маңызды шарттары болып табылады. Егеменді Қазақстан қоғамының қазіргі кезеңіндегі жеке түлға мөселесінің өзектілігін талқылауға мүмкіндік беретін басқа сәттер жеке болмыстың мэдениетпен органикалық байланысы болып
4есептеледі. Адам қоғамдық өмірге өткен ата-баба ұрпағынан мұра болып қалған белгілі бір элеуметтік жэне мэдени кұндылықтарды, мінез-құлық пен тіршілік эрекетінің этикалық үлгілерін жеткізуші ретінде қосылады. Тұлға адам қоғамдық жэне адамдар арасындағы қатынастарға түсе отырып, оларды бағалап, оймен бөледі. Жеке адамның белгілі бір мәні тек адамдар арасындағы қатынастарда ғана емес, олар өмір сүретін мэңгілік ортаның жағдайына да байланысты. Әлеуметтік шынайылықты іс-әрекет процесінде мағыналы кұрастыра отырып, жеке адам ұлттық мэдениетпен ажырамас үлгіде байланысқан қоғамның рухани өміріндегі социумның бүтін болуының арқасында ақыл-парасат құраушы ядро болып көрінеді. Мысалы, қазіргі Ресей мэдениетінің страгедиясы адамзат өмірін құрайтьін элеуметтік жэне адамгершілік идеалдарының жоғалуында жатыр. Нэтижесінде элеуметтік кеңістікте Ресейде қазіргі уақытта орыс менталитетін бөтен құндылықтармен толықтырып жатқан мэн - мағыналық вакуум қалыптасты.
Осы құндылықтық - мэн - мағыналық нысананы Қазақстан қоғамы аясында қайта өзгерту мен оларды ортақ жалпы мәнді мэдени үлгіге келтіру едэуір дэрежеде элеуметтік дамудың тұлғалық өлшемдеріне негізделген, осылайша тек жеке тұлғаның қалыптасуында мэдениеттің ізгілік функциясы (қызметі) аса қатпарлы түрде көріне бастайды.
Адам проблемасы - жеке тұлға жэне адамның жеке болмысы туралы кез келген ой-пікірлердің логикалық негізігі "бастау көзі болып табылады. "Адам, - деп жазды К.Маркс - тікелей табиғи тірі ағза болып саналады. Адамның табиғи мэні барлық адамзат тіршілік эрекетіндегі маңызды детерминанттар мен міндетті эрі өте қажет алғы шарттардың рөлін ойнайды. Адамның элеуметтік табиғаты биологиялық эволюциялық даму сатысында пайда болды" [1]. Энгельстің ойымен келіссек, адамның жануарлар патшалығынан шығу тегі фактісінің өзі сол адамның жануарларға қатысты қасиеттерден ешқашан толықтай арылмайтынына себепші болады [2].
Адамдағы биологияльіқ қасиет орасан зор мэнге ие, өйткені ол оның-элеуметтік мэн - маңызын дамыту үшін қажетті материалдық алғышарт
5ретінде көрінеді. Жэне де Т.Морган адамдарда мұраны мирас етіп қалдырудың екі процесі бар екенін атап көрсетеді, біріншісі -материалдық толассыздықтың болғанынан, екіншісі -- бір ұрпақтың келесі ұрпаққа сөз, хат жазу тэжірибесі арқылы беру жолымен" [3]. Мінез қасиеті, адамгершілік сенім, тілді нақты білу жэне басқа да ос сияқты қасиеттер биологиялық түрде түқым қуаламайтыны жалпы мойындалған; олар тэрбие мен тэжірибе қүралдарымен тиісті биологиялық негіздерде эрбір адамның өмір ағымынан жасалынып алынады. Қазіргі уақытта адам меселесінің тақырыбы эр түрлі аспектілерде зерттелуде. Атап айтқанда, көріністер жасалуда, адамның галымдық масштаб процесіне органикалық қосылуына көзқарастар дамуда, психогендік, элеуметгік жэне білім технологияларын жас толық қарқын алып келеді, элеуметтік мүрагерлік категориясы адамның мәдени - тарихи даму процесінде маңызды рөл атқарады. Әрбір адам қогамдық қызметке араласа отырып, элеуметтік өмірдің белсенді мүшесі болады. Қоғамның материалдық мэдениеті адам еңбегімен жасалады, ал адам өмірінің заттары мен шарттарының қай уақытта да белгілі бір әлеуметтік мәні болады. Материалдық игілік пен қызмет түрлерін жасаумен катар элеуметтік мән-мағыналар жасау қоса жүріп келеді. Бүл мән-магыналарда адам, іс-эрекетінің қоғамдық мэні көрінеді, қоғамдық ілгерілеудің кезеңдері белгіленеді, жаңа білім шогырланады. Осылййша ноосфера үғымын Тъер де Шарден идеалистік түсінікпен ғылыми айналымға 1927 жылы енгізеді.
Кейіннен В.И.Вернадский оған материалистік түрғыдан жаңадан қайта мэн береді және қазіргі кезде жер шарын жауып түрған адам жасаған сол ой сферасын белгілейді жэне де үнемі күшейіп отырган ақпарат ағымдарының есебінен дамып отырады. Басқаша айтқанда, қоғам дамуы уақытында оның уақиғалық тығыздығы өседі, осы оқиғалардың ақпараттық сыйымдылығы көбейеді, әлеуметтік ырғағы үдей түседі. Әрбір адам өмірі әлемдік барлық қоғамдастықтың ақлараттық жіптерімен байланысты болады. Сондықтан алдағы ақпараттық өркениет дэуірі адамға және оның жеке
6басына жаңа талаптар мен мэндерді ұсынады. Біздің ойымызша, бұлар Х.Ортего - де - Гассеттің адам өмірін пэлсапалық анықтауында аса нақты көрінген:
Өмірлік - нақты, бірегей, жалғыз. Өмір -- жеке. Өмір бұл субстанциялардың айырбасы, ал негізінен, субстанциялардың бір-бірін қолдап, бір - біріне күш беретін процестегі өзара жіңішке қатынастардың бірге тұруы, бірге болуы [4].
Адам болмысының жалпыға ортақ қасиеттерін ашу терең де күрделі міндеттерді ұсынады. Биологиялық пен элеуметтіктің адам бойындағы ара-қатынасы барлық адамзат тарихында өзгермейтін мэңгілік қандай да бір формула болып көріне алмайды. Керісінше, бұл сапалар эрбір нақты тарихи дэуірде өмірдің эр түрлі салаларындағы түрлі пропорцияларда пайда болады. Адам бойындағы биологиялық пен элеуметтік сапалар үздіксіз қозғалыс процесінде табылады жэне адам өмірінің шегін құрайды. Адам болмысының элеуметтік табиғаты ерекше адами эдіспен өмір сүру немесе болу эрекетінде көрінеді. Осы іс-эрекеттер элеуметтік қатынастардың құрыльлмы мен тетігін құрайды; оны жеткізушілер элеуметтік жалпылықтар: жанұя, кіші топ жэне қоғамдық жеке адам, қоғам. Әлеуметтік жалпылықтың ерекшелігі, біріншіден, ондағы әлеуметтік өмір толық; бүтін үлгіде қайта жасалады жэне көп қырлы, қандай да бір жақты жасалмайды; екіншіден - элеуметтік жалпылық эрдайым жүйелі байланыстарды көрсетеді, ал негізінен, адамның жалпыға ортақ қасиеттерінің көрінісі болып табылады. Адамның құрылымданған жүйелі мінездемелерінің осы мазмұнды бүтіндігі жеке адамды элеуметтік мэндегі болмыстық феномені ретінде анықтау негізіне жататын шығар, бәлкім тек бірлескен іс-эрекетті ойлау арқылы адам өзінің формальды алықтауларына көтеріледі, қоғамдық байланыстар нысанын шынайы мазмұнмен толықтырады және адамның тектік мэні маңызын түсініп ұғынуға жақындай түседі.
Әлеуметтік мәнді болмыстағы адам феномені өзіне екі негізгі сэтті қосады. Біріншіден, адам қоғамдық қатынастар субъектісі ретінде таным
қызметін игерген, екіншіден, адам жалпылықпен немесе қоғаммен анықталған әлеуметтік мәнді белгілердің бір тұрақты жүйесін ұсынады. Қоғамдық қатынастар жүйесі мен тарихи дәуірдің әлеуметтік - мәдени қайталанбастығы адам болмысының объективті шектерін береді, адамға өзінің яғни әлеуметтік жан - дүниесін белгілейтін жалпылықтардың өмір сүру ептілігіне моральды жауапкершілік танытатын адамзат ретінде талаптар қояды.
Шығармашылық процесте адам тек өзінің шығармаларында түйықталып қалмай, сонымен бірге объективті нақтылық сферасына өз болмысын экеледі, өзінің жекелігін объективті етеді жэне осы "кері байланыс" ықпалында бола отырып, жеке түлға болып қалыптасады. Г.С.Батищевпен келіссек, адамның өмірге шығармашылық қатынасы оның өмір жолында түратын міндет - қиындыктардың үш дәрежесімен сипатталады. Бұл міндеттер адамдық болмыстың жоғарғы мэніне қол жеткізуге көтерілетін баспалдақ іспеттес болып көрінеді және соның арқасында ол өзінің жеке әлемінің қалыптасуы мен дамуына қабілетті болады. Егер осындай міндеттердің бірінші тегіне Батищев барлық рациональды рүқсат етілген қисындарды жатқызса, онда екінші текке жеке адамның барлық қабілеті мен маңызды күштері ортақ түтастыққа нығаюына жол беру барысындағы жеке шығармашылық міндеттер жатады. Адамның ақыл - ойы, қабілеті' мүмкін боларлық тэжірибе шеңберінде мақсатты ойлауға адамның субъективтілігі мен жэне тоталъдығымен оның рухани маңызының ерекше, алдын ала келісілген аспектілерін көзге көрсетеді, мүнда кеңістіктік уақыттың қатынастардың алғашқы дэрежелі мэн-мағынасы бостандық пен ой - пікір қатынастарына орын береді. Адам болмысының бүл деңгейінде әлеуметтік өмір ерекшеліктерінің жай көрінісі мен қасіреті ғана болмайды, сондай-ақ әлеумет-тэжірибе үғымы жэне оның мэдени мэн-мағынасы туындайды. Адам болмысы адам өмірінің субъективті жэне объективті полюстерін бГршама бірегей түтастыққа біріктіреді. Егер "адам рухани жағынан, адам өмірінің субъективті жөне объективті кемшіліктерін
8ескеретін біршама өзінше жасағандарды тарататын бостандық пен ой-пікір қатынастарымен сипатталса" [5], онда элеуметтік жағынан, элеуметтік байланыстар мен қатынастардың молдығымен анықталады.
Бірақ бу_л адам болмысының сол тарихи күрделі элеуметтік жүйемен қатты детерминденген, мүнда адам көп ғасырлық қалыптасу процесінде біртіндеп косылады. Егер біз адамның элеуметтік мэндік болмыстың феномені деп қарастырсақ, онда бүл, феномен қоғамдық өмірдің табиғи және тарихи зандылықтарының нэтижесі ретінде қарастырылады. Осы іс-эрекетті ойлау жолымен ондағы біршама жалпыға ортақ нэтижені іздеу арқылы адам элеуметтік кеңістікте айрықша мэнді өрісті жасайды; өз шағында қайталанбас әлеуметтік форма туғызады. Адамның рухани болмысы қашанда тіршілік мэнімен толығып отырады.
Өйткені осы адамда, оның рухани тәжірибесінде, оның өмірінің фактісінде барлық мәністердің негізгі жүмбақтары, қүпиялары жатыр. Адам бүл дүниеде жай өмір сүріп қана қоймайды, сонымен бірге өзін -өзі тану арқылы жеке өмірінде өзіне есеп береді. Адам фактілерді жеке ойлаудан өзіне өмір игілігінің тірі көрінісін жасайды және осы көрініс түрғысынан өзінің дүниедегі шын мэніндегі жағдайын багалайды жэне өзінің шығармашылық іс-эрекетін анықтайды. Адам болмысы субъектінің нақты элеуметтік - мэдени ортада болатын өмірлік-мэнді мүдделерін көрсетеді, яғни объективті өмірде жэне жалпыға ортақ тотальды болмыста, рух (жан) сферасында. Өзін жеке түлға ретінде көрсете отырып және болмыстың жеке элеуметтік түрін, формасын іске асыра отырып, адам барлық уақиғалардың субъективті мінін бейнелейтін қүндылықтардың белгілі бір жүйесін қажет етеді. Сірэ қүндылықтардың осы жүйесі мен өмірлік бағдарлар адамның негізгі өмірлік мэнді мүдделеріне жауап береді жэне адамның сыртқы дүниемен барлық мүмкін қатынастары туындап дамитын негізде кейбір мәнді сүлбасын үсынады. Адам болмысының әлеуметтік мәні нақты элеуметтік - мэдени жүйенің ерекшеліктерімен байланысты. Бүл жүйе шеңберінде жеке өз- өзін тану басшылығымен адамның рухани талпынуына жэне оның болмысының элеуметтік шарттарына сэйкес шығармашылық елес процесі жүзеге асырылады. Адам болмысының элеуметтік деңгейінде дамудың генетикалық тектік және элеуметтік бпғдарламаларының өзіндік синтезі жүзеге асырылады, жеке адам тіршілігінің табиғи жэне әлеуметтік факторларының өзара әрекеті жүреді жэне адам өмірінің жеке элеуметтік ерекшеліктері аса айқын көрінеді.
101.2 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ
Жеке түлға тұқым қуалаудың, ортаның жэне тәрбиенің эсеріне дамып, қалыптасатын индивид екені ғылымда аталған [1,2,3]. Бүл түстағы даму деп отырғанымыз адам ағзасында зат алмасу процесіне байланысты өзбетімен жүретін заңцы қүбылыс. Басқаша айтқанда табиғи берілген қасиеттердің ішкі қуат әсерінен өзбетімен қайталап (түқым қуалау) процесі. Адам ағзасында дамумен қатар қалыптан процесі де орындалады. Ол ағзаның дамуы кезінде сыртқы куштердің (орта, тэрбие) эсеріне жауап беру, ыңғайына көну, бейімделу мүмкіндігінен болатын қүбылыс. Бүл үғым қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қалыптасуға - түрақтану, орнығу, бір ізге түсу, үйрену деген түсініктемесімен сай келеді [4]. Демек, даму жеке түлғада өзбетімен ататек белгілерін қайталай жүретін табиғи қүбылыс болса, қалыптасу орта, тэрбие эсерінен өзгеріске түсетін, жаңаратын күрделі қүбылыс.
Әйтседе, даму мен қалыптасу бір - бірімен байланысты жеке түлғаның өзіндік ерекшелігін танытатын процестік сипаты бар үғым. Жеке түлғаны қалыптастыру элеуметтік күрделі мэселе болғандықтан мемлекеттік түрғыда адамдарды қорғайды, білім береді, кэсіпке үйретеді. Бүл Қазақстан Республикасының Конституциясында жэне Білім беру заңында көрсетілген. Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени жэне дене дамуы мен кэсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тэрбиелеу мен оқыту процесі деп көрсетілген [5]. Осы негізді іске асыру мақсатында оку орындар типіне арналып білім мазмүны қүрылады. Мысалы, жалпы кәсіптік, политехникалық, гуманитарлық, этнопедагогикалық т.б. білім мазмүны. Бүлардың ішінде жеке түлғаны қалыптастыруда этнопедагогикалық білім мазмүны жетекші орын алады. Өйткені, үлтымыздың бала тәрбиесі жөніндегі тэжірибелері этнопедагогикалық білім мазмүнын қүрайды.
Халқымыздың әлеуметтік өміріне зер салсақ баланы тэрбиелеу ісінде жасынан үлкенді сыйлауға, кішіні қүрметтеуге, жақсыны жаманнан
11ажыратып өзіндік шешім қабылдауға өзбетімен іс- эрекет жасауға, шежірені үйренуге, туған жерін қастерлеуге, отбасын құруға қысқасы кісілікке үйреткен. Бүл. шындық. Себебі, біз кіші болайық, үлкен болайық, үлттық тәрбие мазмүнының жемісіміз. Сондықтан жеке түлғаны қалыптастыру ісі үлтымыздың баланы тэрбиелеу тәжірибесі негізінде жүргізілуі керек. Мүны кейбір мамандар ескіге оралу деп санайды. Рас, "жаңа қазақтарды" жаңаша тәрбиелеу керек сияқты тэрбие ойдан алынып, өзгерте салатын қүбылыс емес. Ол үлтымыздың рухани қалыптасуын айқындайтын әлеуметтік -тарихи қүбылыс болғандықтан этнопедагогикалық негіздегі білім мазмүнын үмтылғаны орынды. Біздің этнопедагогикалық білім деп отырғанымыз үлттың (этностың) тарихи өмірінде сүрыпталып, жеке тұлғаның мағынасына, іс - эрекетіне, қарым - қатынасына, мінез - қүлқына ықпал етіп адамгершілік қадір-қасиетінің (үлттық тұрпатының) айқындалып енуіне әсерін тигізетін халық жинақтаған ақпараттар жиынтығы. Қазіргі кезеңде жастар арасынан ішімдікке салыну, нашақорлық, практикалық өмірге және қылмысты істерге жақын болу сияқты келеңсіз кұбылыстар байқалуда. Мұны болдырмау мақсатында мемлекет тарапынан қырағылықты күшейту, шек қою, жауапқа тарту сияқты жұмыстар жүргізілсе де, айтарлықтай нэтиже бермей келеді. Сондықтан тұлға қалыптастыру келесі мэселе болып табылады.
Біздің түсінігімізде сөзге, иланбайтын, тоқтамайтын адам жоқ. Мағыналы әрі эсерлі -сөз адамды рахат сезіміне бөлейді, мінез-құлқында бекімеген кейбір жағымсыз қылықтарды тежейді, іс-эрекетіне шабыт береді, өзгемен өзін салыстырып артық, кемін түзетуге жағдай жасайды. Осындай сөздің ықпалды эсерін түсінген халқымыз "Жылы- жылы сөйлесең, жылан інінен шығады", - деп айтқан. Сонда сөз этнопедагогикалық негіздегі білім мазмұны арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың басты құралы. Осыған орай тәрбиеші сөзі ұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, тарихы негізінде құрылып, әсерлі, айқын, әрі жағымды болуы керек. Жеке тұлғаны қалыптастыру' көп жағдайда эке шешенің, туған-туысқанның, мүғалімнің (тэрбиешінің), баланың өзі құрметтеген адамның өнегесіне
12байланысты. Мұ_ны түсінген ересектер, эсіресе эке мен шеше істеріне шек қойып, тек балаға жақсы жағынан ғана танылған. Осыған сэйкес өмірде "Әкеге қарап ұл өседі, шешеге қарап қыз өседі" деген ұлағатты сөз орын алған. Қазіргі кезеңде кейбір отбасында эке мен шеше ішімдікке алынып, болмаса, неке тэртібін бұзып, баланы әкесіз немесе шешесіз жетім етеді. Мұндай отбасының балалары қараусыз қалып, тұлғасы деформацияға ұшырайды, яғни "қиын балаға" ауысады. Кейде қалыпты отбасындағы балалардың тэрбиесінде де ақаулар кездеседі. Мұндай құбылыс тэрбие ісіндегі жалған эрекетке байланысты. Мысалы, кейбір -ана баласын тұлғасын қалыптастырып, өздері құрметті болғысы келсе, келесісі баласын корқытып тэрбиелейді, тағы бірі өздеріне ерік беріп ойларына не келсе соны орындап, баладан тэртіпті талап етеді. Үш жағдайда да тэрбие өз мақсатына жетпейді. Себебі тэрбиеге ықпал ететін қозғаушы күш жалған эрекетке негізделген. Демек, тэрбие шынайы өмір сұранысынан туындап, ересектердін, өнегесіне негізделгені орынды.
Адам тұлғасын танытатын қасиеттер отбасы тәрбиесі арқылы беріледі. Ол негізгі. Сондықтан ұлтымыз "Үядан не көрсең, ұшқанда соны ішесің" -деп атқа мінгізген, сүндетке отырғызган, көшіп қону кезінде мал айдатқызып еңбекке қатыстырған, жақсылардың қасына ертіп сөзін тыңдатқан, ауылдың жиын тойларына қатыстырып өнерін көрсетуге жағдай жасаған, құда түсіп, отау тіктірген. -Аталған отбасы салт- дэстүрлерінің эрқайсысының тұлғаны қалыптастыру ықпалы Мысалы, баланы атқа мінгізу балада өз бетімен атқа отыру, атты басқару, өзінің қорқыныш сезімін жеңу, көпшілік алдында мүмкіндігін көрсету сияқты әрекетін қалыптастырады. Осы жағдайы ескеріп бала 5-6 жасқа келгенде әке-шеше арнайы ат (кұнан), ер-тоқым даярлап тойға жиналғандар алдында атқа ашамай ер салып отырғызады. Атты ағасы, болмаса нағашысы жетектеп ауылды айналдыра эуелі аяңдатып, кейін ақырын желдіртіп жүргізеді. Содан кейін тойға жиналғандар алдына бала атпен келіп, сэлем береді. Тойға келген қариялардың бірі:
13Ал ақ тілек, ақ тілек
Өнеге өнер таба біл,
Атка тоқым сал білек.
Айналана хаға біл.
Жасыңнан істі жасай біл
Тең құрбыңның алды бол, Мінекей атқа міндің, ашылды жол-
Атқа да жақсы шаба біл.
деп бата береді. Әйелдер баланың кісілікке жасаған алғашкы қуаныш қадамына шашу шашып қарсы алады. Жеке тұлғаны қалыптастыруды оқыту процесі жетекші орын алады. Өйткені, ер түрлі оқу пэндерінің мазмұны аркылы оқушының қызығуына, ойлауына, қабілеті, сеніміне, іс-эрекетіне ықпал етіп дене, рухани жағынан жетілуге жағдай жасайды. Орыстың көрнекті психологі Л.С.Выготский даму мен білім беру арасында диалектикалық байланыстың барлығын, дұрыс ұйымдастырылған білім беру ісі адамның қалыптасуына негіз болатынын жэне білім беру қалыптасудың алдында жүретінін көрсете келіп: "Егер баланы ақылды етемін десеңіздер, оқыту тэсілдерін оның қолы жеткен даму деңгейіне ықшамдамай, аз да болса алға қарай оздырып отыру керек. Сонда ғана білім беру баланың ой-өрісіне қозғау салады"- деп жазды. Білімнің тұлғаны қалыптастырушылық орнын түсінген халқымыз "Білімдінің ісі анық, білімсіздің күні кэріп", "Білімі жоқ ұл - жапырағы жоқ гүл", "Білегіңе сенбе, біліміңе сен", - деп айтқан.
Тэжірибеде оқу пэнінің атына сәйкес оқу орындарында берілетін білім мазмүны эр түрлі.- Олардың эрқайсысының жеке тұлғаны қалыптастыруда өзіндік орны бар екені белгілі. Мысалы, бастауыш кластағы ана тілінен берілетін білім мазмұны оқушының ана тідін білуіне көмектессе, жоғарғы кластарда оқытылатын химия пэнінің мазмұны заттарда болатын өзгерістер мен қүбылыстардың мэнін түсінуге мүмкіндік береді. Ал этнопедагогикалық білім мазмұны шәкірттің бойында ел-жүртқа деген адамгершілік қадір-қасиеттердің қалыптасуына ыкпал етеді. Біз мектепті бітіруші 54 оқушымен пікірлескенімізде 8,9-кластарда бір-бірін тыңдамау, келіспеу, айтқанға көн-беу, жеке жүріп түру, дөрекі сөйлеу, ұстамсыздық таныту сияқты қасиеттердің байқалғанын, ал 10 класта "Әдеп" пәнінің окытылуына
14байланысты оқушылар арасында қарым-қатынас өзгеріп ынтымақтастық, бірін-бірі құрметтеу, көпшілдік қасиеттердің орын алуынан, олар жұбын жазбай бір оқу орнына оқуға түсетінін білдірді.
Біздің пікірімізде түлғаны қалыптастыру мақсатында үсынылатын: этнопедагогикалық білім мазмүны ақын жазушылар [7] атап жүрген, эр адамның өз анасынан басқа төрт анасына (туған тілі, туған жері, туған дэстүрі, туған тарихы) негізделуі керек. Бүл гуманитарлық білім беру мазмүнын қамти отырып, жастардың бойында ізгілік, сүйіспеншілік, жанашырлық қасиетін қалыптастыруға себепші болады. Мысалы, этнопедагогикалық білім беру кезінде халқымыздың таудың түсіне, мүмкіне қарап Алатау, Қаратау, Көкшетау, өзенді бойындағы өсіп түрған ағаш-бүта түрлеріне қарап: Қайынды, Теректі, Талды, Қамысты деп атағанын, бүған сэйкес С.Сейфуллиннің:
Дүние эрбір бөлек жердің аты Шыңдар мен тау ішінде көлдің аты, Себеппен қойған бэрі елдің аты. Солайша қүздар мен көл атаныпты, Әлгідей себептермен атаныпты, Зерек жүрт хикаясын жат алыпты -деген өлең жолын оқу оқушылардың бойында туған жер көркіне деген сүйіспеншілігін, оны қорғау сезімін бекіте түсуге көмектеседі.
Қорыта келгенде, педагогика тарихында жастарға формальды білім, материалды білім, жалпы білім, кәсіптік білім гуманитарлық білім беру тэжірибесі орын алған. Олардың білімдік мэні болғанымен, түлғаны қалыптастыруды кемшілігі де баршылық. Себебі, білім беру ісінде ерекшеліктер ескерілмеді. Бүл кемшіліктің орнын этнопедагогикалық білім беру толықтырады. Өйткені, этнопедагогикалық білім жастардың бойында үлттық сезім, үлттық намыс, үлттық талғамды дамытып, ел-жүртына деген сүйіспеншілігін үнатады, отанның материалдық игілігін жасауға белсене араласуына ықпал етеді. Сондықтан түлға қалыптастыру қазіргі тэлім-тэрбие берушінің келелі мэселесі.
151.3 ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Оқу-тэрбие деңгейін көтерудің өзекті мэселесі оқушының рухани жан дүниесін бүкіл элемдік біліммен сусындатып, өз халқының ғасырлар бойы жинақталган мүраларымен байытып, улттық дэстүрлердің озық өнегелерін бойына сіңіріп, жеке түлғалық қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Оқушыны сабақ үстінде мүғаліммен бірдей субьект ретінде танып, дара түлға ретінде қабылдау оқу - тэрбие ісіне енетін ең негізгі өзгеріс болып саналады. Оқушылар бойында жалпы азаматтық қалыптар мен ізгілік (қайырымдылық, өзара түсінушілік, ізеттілік, кішіпейілдік, адалдық және т.б) жасампаз қасиеттерді сіңіріп, олардың өзара қарым-қатынас мэдениеті мен зерделік - танымдық қасиеттерін дамытуға ерекше мэн беруіміз керек.
Жалпы азаматқа тэн ізгілік қасиеттер өз әке-шешесін, ауылын, Отанын сүюден, үлттық өнер мен мэдениетке, ана тіліне деген сүйіспеншілігінен туындайды.
Оқушы мектепке білім алуға келіп, сабақ барысында олар еңбек етуге, қайырымдылыққа, адалдыққа тәрбиеленеді. Сонымен бірге оқушының санасыңца бүрыннан қалыптасқан өз түсініктері бар, ал ол көбіне сабақтағы тэрбиелік міндетпен қайшылықта болады. Сондықтан сабақ мазмүнындағы тэрбие міндеттерін жүзеге асыру үшін оқушыныц өзін-өзі тәрбиелеу түрткісін қалыптастыру көзделеді. Тагы бір ескеретін жай: окушыны сабақ үдерісінде бойында артықшылығы мен кемшілігі бар түлға ретінде қабылдау қажет. Жас үрпақтың жеке түлғалық бейнесінің қалыптасуы өз халқының және жалпы адамзатгық мәдениетгі меңгеруімен сипатталады. Жеке түлғаны тәрбиелеу әлемдік мэдени мүраны іс-әрекет арқылы қабылдау болып саналады.
Жеке түлғаның жан-жақты жетілуін қамтамасыз ету үшін төмендегідей міндеттер орындалуы қажет: жеке түлганың ақыл-ой мәдениетін дамыту; жеке түганың адамгершілік қүндылыгын қалыптастыру; жеке түлганың саяси және қүқықтық мәдениетін тәрбиелеу; оқушының эстетикалыц
16мәдениетін тәрбиелеу; жеке түлганың дене мэдениетін тәрбиелеу; экологиялыц мәдениетінің тәрбиесі; экономикалық. мәдениет тәрбиесі.
Сабақ барысында тәрбиенің осы міндеттері жеке тұлғалық қасиетгерді жан-жақты дамытады. Сондықтан аталған тэрбие міндеттерін эр сабақта анықтап, соған сэйкес оқу материалдарын тиімді пайдалана білу керек.
Оқушының көңіл-күйіне, сезіміне, ақыл ойына оқу материалы неғұрлым эсер етсе, ол сезімін, түсінігін, ақыл-ойын жеке бас тәжірибесіне ұштастырып, пікірін білдіре алады. Бұл жағдайда оқушы өзінің оқудағы кемшіліктері мен жетістіктерін ойлаудан гөрі жеке тұлғалық ерекшеліктерімен көзге түссе - тэрбие мақсатының нэтижелі болғаны. Оқушы өз ойын еркін жеткізе алса - міндетіміз орындалғаны.
Yenстаз бен оқушы арасындағы еркін пікірлесу, түсінісу -оқушының жеке тұлғалық сипатының қалыптаса бастағанының көрінісі.
Yenстаз бен оқушыны бірдей субьект ретінде қарастырып, оқушының жеке басына ізгілік қатынас жасауға, оның құқы мен еркін құрметтеуге баса назар аудару қажет. Сонымен қатар оқушының жас ерекшелігі мен мүмкіндігіне лайықты тэрбиелік талап қоя білуді жэне оның құқығы мен еркін құрметтеуге баса назар аударуды да қажет етеді. Оқушының пікіріне құрметпен карауды эрқашан есте ұстаған абзал. Осыған орай жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырудағы тэрбиелік міндеттерді анықтау арқылы оқушының саналы меңгеруіне мүмкіндік туғызған жөн.
Мұғалім оқушы бойында қалыптастырылатын рухани адамгершілік қасиеттерді окушы еркімен, қызығушылығымен үйлестіріп, ешқандай үстемдіксіз игеруі керек. Оқушыньщ ар-намысына тию, жеке басын жэбірлеу тэрбиеге қайшы келеді, сондықтан жеке тұлғаның қүқын қорғау, наным -сеніміне құрметпен қарау тэрбие мәселесін ізгілендірудің негізгі арқауы болмақ, оқушының жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыруда мұғалім осы жайларға ерекше назар аударуы тиіс. Бастауыш сыныптан оқушы бойындағы жеке бас' ерекшеліктерін, мінез-кұлқын, дүниетанымын, эдеттерін біліп, тэрбие ісіне пайдалануы керек.
17Оқушы бойында қалыптасатын жеке тұлғалық сапаларды алдын ала белгілеп, оның ойлау қабілетін, түрткілеріп, қызығушъшығын, қүндылық бағаларын, өмірлік мақсатын ескеру тэрбие ісінде басты орын алуы қажет. Оқушының жан-жақты дамуын қамтамасыз ету үшін оны шамасы келетін 3 іске араластыру көзделеді. Yenстаз оқу-тэрбие ісінде тэрбиені жүргізуге бөгет болатын себептердің шешімін тауып, тэрбие жүмысын педагогикалық жағдайға сәйкес ыңғайластыра отырып, окушының белсенділігіне сүйенуді арқау етеді. Оқушыға тэрбие барысында өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттерін түсіндіріп, эр түрлі тэрбие эдістерін пайдалануға бағыттап көмек көрсетудің маңызы ерекше. Оларға өз еркімен іс-эрекет етуге, эр түрлі бастаманы үйымдастыруға, оның нәтижелі орындалуына бағыт беру көзделеді. Осы аталған талаптарды кешенді түрде пайдалану арқылы ұстаздың окушы дамуындагы терең үрдістердің себеп - салдарлық зандылықтарына эсер ететінін байқауға болады. Ең бастысы сабақ үдерісінде де, сыныптан тыс арнайы тэрбие жұмысында да оқушы мен ұстаздың өзара қарым - қатынасы арқылы білім көлемі меңгертіліп, мінез - күлқы, дүниетанымы қалыптасатыны, сол арқылы баланың ақыл - парасаты толысып, еңбекке, өмірге деген белсенділігі артып, рухани - адамгершілік деңгейі біртіндеп дамитындығы белгілі.
Жеке тұлғаның құндылық бағдарының танымдық саласы жеке тұлғаның қоғамдық * болмыс, еңбек пен мэдениет құндылықтары туралы білімдерді саналы түрде ұғынып, меңгеруімен анықталады. Ал бүл процесс адамның санасына, зейініне тікелей байланысты.
Сол сиякты айта кетерлік жайт, жеке түлғаның құндылық іс - эрекет саласы жеке тұлғаның құндылық бағдарын, жеке тұлғаның кұндылық бағдар процесін, жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасын жэне жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің ғылыми-әдістемелік жүйесін қалыптастыруға қажетті іскерлік пен дағдылардың студенттердің бойынан көрініс табуымен анықталады.
18Ал жеке тұлға дамуының мотивация саласы жеке тұлғаның кұндылық бағдарын, жеке тұлғаның құндылық бағдар процесін, жеке тұлғаның кұндылық бағдарының педагогикалық диагностикасын және жеке тұлғаның кұндылық бағдар процесінің ғылыми-эдістемелік жүйесін меңгеруге, қалыптастыруға деген ынта - ықылас пен қызығушылықтың пайда болуымен анықталады.
Адам психикасының айрықша ерекшелігі адамда сананын болуымен тікелей байланысты. Сана адамға тэн нәрсе. Сана деп еңбек арқылы пайда болып, адамның жаратылысқа жэнс басқа адамдарға мақсатты түрде қалыптасуында орын алатын психикалық эрекетті айтады. Адамда сана болу үшін ол өзін айналасындағы дүниеден ажырата біліп, сол дүниеге жэне өзінен басқа адамдарға қарым - қатынасын анықтап, өзінің кім екенін саналы түрде ажырата білуі керек. Сана элеуметтік тұрмыстың, тарихи қоғам дамуының жемісі.
Адам белгілі нақты қоғамдық жағдайларда өмір сүріп, тіршілік еткендіктен, оның санасы қоғам тұрмысының ықпалында болып, сол тұрмысты сэулелендіріл отырады.
Қоғамдық тэжірибенің өзгеруімен бірге адамның санасы да өзгеріп отырады. Сананы меңгеруші жэне оның иесі - жеке адам, жеке тұлға.
Оқу жұмысы мен белгілі бір білімдер жүйесін меңгеруде сана мен зейіннің маңызы өте зор.
Оқушылар әрекетінің басты, жетекші түрі -- оқудағы еңбек. Мұның өзі көп уақытты алып, зор ақыл - оймен ерік - жігерді талап етеді.
Оқу еңбегі, негізінен, интеллектуадды еңбек, ол оқу қызметіне қажетті рухани жэне моральдық қасиеттерді, мінез - құлықтың эдеттері мен дағдыларын қалыптастыруға елеулі эсер етеді. Оқу арқылы қоғам оқушыларға өзінің ғасырлар бойы жинақтаған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Сонымен бірге жеткіншек білім жүйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық іс - эрекетке дайындайды. Білім жүйесін меңгеру
19арқылы адам ой жэне дене еңбегінің тетіктерш жақсы түсшеді, оларды жан-жақты біле түсуге мүмкіндік алады.
Білімді меңгеру ұзақ уақытты керек ететін күрделі процесс.
Таным процесі туралы теориялық түсініктемені таным теориясы береді, онда бейнелеу теориясының алатын орны ерекше. Бұл теорияға сай объективті дүниені тану процесі адамның сана - сезіміндегі шындық құбылыстар бейнесінің ерекше процесі болып табылады.
Ғылым мен техниканың өсуіне қарай адам дамуының жетілуіне қажетті жаңа таным құралдары жасалуда, адамның элі де танылмаған заттар мен құбылыстар дүниесін меңгеруін жеңілдететін зерттеудің барынша жетілген әдістері жасалуда.
Оқу процссі бүл педагогтік күрделі кұбылыс, оның көптеген айырмашылықтары мен ерекше белгілері бар.
Таным қызметінің мотивтеріңдегі айырмашылық ғылыми және оқушы танымдарының салыстырмалылығына барынша елеулі ықпал жасайды. Ғылыми танымның міндеттері өмірден алынып, қоғам дамуының талаптарынан туындайтыны белгілі. Мектеп оқушыларының таным мотивтері серпінді болуға тиіс. Білім шэкірттік танымға айналу үшін оқушының оқуға, білім алуға деген қүштарлығы болуы керек.
Оку, білім алу - адам жеке басының танымдық қызметінің ерекше түрі. Оқи жүріп, білім негіздерін меңгере отырып, олар өздерін қоршаған дүниені таниды.
Кез келген білімдерді меңгеру оқушыларға зор талап қояды. Өйткені, ұғыну - өте күрделі процесс. Ол бірнеше кезеңдерден тұрады, бірінші кезеңінде нені оқу керек, қалай оқып, қалай меңгеруі керектігі жайлы мағлұмат алады.
Бұдан кейін қабылданған білімді іс жүзінде орындап, оның келесі кезеңінде тұжырымдап, ұғынған нәрсені ойда ұстап тұру, яғни есте сақтау қабілетін қалыптастыру, соңғы кезде білімнің негізі болып саналатын зат, я болмаса құбылыс туралы белгілі ұғымды қалыптастырумен сипатталады.
20Жаңа нарықтық қатынастардың өмірге келуіне байланысты оқушылардың танымдық эрекеттерін элеуметтік маңызы бар өзекті мэселелердің қатарына жатқызамыз. Себебі, қазіргі кезде қоғамда болып жатқан түбегейлі өзгерістер, жаңа әлеуметгік - экономикалық қатынастардың қалыптасуы біздің қоғамның эрбір мүшесі үшін маңызы зор қүбылыс болып табылады.
Мектептің міндеті -- оқушыларға қүндылықтар жүйесін дарытудың процесі кезінде танымдық іскерлікті оқушының талабына сай қалыптастырып, олардың мектеп қабырғасында ғылыми танымның эдістемелері туралы мағлүмат алуларына жағдай жасап, осы бағытта оқу-тәрбие процестерін үйымдастыру.
Егер оқушылар жеке түлғаның қүндылық бағдарының мэнін, маңыздылығын үғынса, білсе, жеке түлғаның қүндылық бағдар процесінің ерекшеліктері мен зандылықтарын, компоненттерінің маңыздылығын, жеке тұлғаның күлдылық бағдарын меңгеруге қажетті іс - әрекеттердің маңыздылығын түсініп, соны меңгеруге қажетгі білім негіздерін игерсе, онда танымдық іс-эрекеттің тиімділігінің артқаны. Бүл оқушыларға өздерінің болашағы туралы, болашақ мамандығы туралы бастапқы мағлүматгар алып, өз мүмкіндігін пайдалана білуіне, білімнің пайдасы мен маңызын саналы түрде үғынып, түсінуіне кемектеседі.
Білімді меңгерудің басты көрсеткіштері оқушылардың алған білімдерін жалаң түрде қайталап айтып берулерімен анықталмайды, сол алған мазмүнына орай өз пікірлерін ортаға салып, ойларын ашық білдіруді, жалпы өзінің көзқарасын анық батыл түрде білдіріп, өз бағасын беруі болып табылады.
Жеке түлғаның қүндылық бағдарының танымдық саласы тек қүндылықтар туралы түсініктердің жиынтығымен ғана емсс, сонымен бірге белгілі бір объектіні немесе қүбылысты қүндылық ретінде үғынуымен де анықталады. Осы қүндылықтар арқылы және солардың негізінде жеке түлға өзін адамгершілік, өнегелі сапаларды таратушы санайды.
21Құндылықтар теориясыңда жалпы адамзаттың моральдық интероризация процесінің мэнін жете үғыну өте маңызды орын алады.
Көрнекті кеңес психолог - галымы А.Н.Леонтьев: "Мен өмірімде нені меңгердім, ал нені меңгере алмадым, соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дэрежеде ұғындым. Оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін маңыздылығы қандай ..." деп, психология ғылымыңда "мэн" жэне "маңыз" деген ұғымдардың түсініктемелерін зерттеген. Білімді меңгеру процесінде бағалау мен бағаның алатын орны ерекше. Себебі баға объективті қасиеттерді танып білулердің негізінде беріледі және бағалау өз алдына таным болып табылады.
Мектеп іс - тәжірибесінде білімді формальды түрде, яғни немқұрайлы меңгеру жиі кездеседі. Оқушы ғылыми фактіні біле түра, оны саналы түрде түсініп, ұғынбайды, ғылым окушы үшін бұл жағдайда жеке тұлғалық мэнге ие болмайды, жай қүбылыс ретінде қалып қояды. Білім мен оны саналы түрде сезінудің арасындағы мүндай алшақтық білімнің маңыздылығын, яғни қүнын түсіреді, білімнің маңыздылығы оның абстрактілі күйде болуының салдарынан пайда болады.
Оқушы білімді жай, уақытша қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді. Ал егер де оку әрекетін басқа іс-эрскеттермен (шығармашылық, болжамдық, танымдық қарым-қатынас, бағалау) байланыстырса, онда "білсем", "маған керек", "маған қажет" сияқты мотивтерге үласатыны сөзсіз.
Оқушылардьщ күндылық бағдарының қалыптасуының жоғарғы деңгейден көрінуі олардың құндылық бағдарды қатгыптастыруға, құндылық бағдарды анықтайтын білімдерді саналы түрде меңгеріп, ұғынуына байланысты. Сайып келгенде, мұндағы ең басты нэрсе білім болып табылады.
222 YenЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІККЕ САЙ ЖЕКЕ ТҮЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Біздің қазақ халқының тэлім - тэрбиелік мэдениеті ескі заманнан басталған. Оны қазақтың бай ауыз эдебиетінен, бүрынғы Орхон - Енисейден басталатын түркі ескерткіштерінен сақталып келе жатқан тарихи мұралардан, тұрмысымызда қолданылып жүрген салт - дәстүрлерден кездестіреміз. Қазақ елі үрпаққа тэрбие берудің бай тэжірибесін жинақтап отырған.
Г.Н.Потанин қазақтың ақжарқын мінезін, сауықшылдығын, білім қүмарлығын француздарға, ал жаңалыққа, даналыққа жэне өмірге қүштарлығын ежелгі афиндерге - гректерге үқсатады. "Қазақтар пысық, өмірге қүштар киімнен, ашық бояулыны, түрмыста той-мерекені сүйеді. Өлгенді еске алу бүл халықта ойын - сауығымен, ат жарысымен, эн-күйімен, акындар айтысымен үзаққа созылатын үлкен сауық салтанатқа айналады. Серілік өнер мен сэн - салтанат қуу бәлкім қазақтарды кейбір жағдайда даңқ қүмарлыққа баулитын сияқты. Бүл жағынан олар франпуздарға үқсайды. Афиндіктер секілді қазақтар жаңалық хабарға эуес. Осы әуестік жас буында білім қүмарлыққа ауысуда" деп жазды ол. Жалпы қазақ даласында болған зерттеушілер қазақ шаруаларының еңбеккерлігін, еңбек сүйгіштігін жэне кішіпейілділігін ерекше ілтипатпен жазады. Олар ең алдымен халықтың ақыл-ойына, сана сезіміне назар аударады, қайрат - қабілетіне, бүқаралық дэстүріне қызығады, сырттан жаппай сауатсыз, жартылай жабайы деп жүрген халықтың төл әдебиетін, өзіндік мэдениетін көргенде қайран қалады. Дала табиғатының тамашалығымен бірге көшпелі елдің тіршілік ерекшеліктерінің өзі ақындық, шешендік өнердің өркендеуіне себеп болған.
Қазақ - дүние жимаған, байлық қумаған, бекзат, сақы халық, "Байлық мүрат емес, жоқтық үят емес" деп тапқанын тамағына, киіміне жүмсап, "Бөрі азығы мен ер азығы жолда" деп жүре берген қанағатшыл, оптимист болған.
Yenлттық мектеп тек үлттық ерекшелікке, үлттың тарихына, мэдениетіне, өнеріне, салт - дэстүріне, түрмыс - тіршілігіне, халықтың үлттық ойындары мен отбасы тэрбиесіне сай, үлттық педагогика жэне психологияның ықпалы
23мен эсершен жасалатыны және дамитыны, қалыптасатыны дүние жүзілік тәжірибелерден белгілі. Yenлттық мектептің міндеті өз өмірінің эрбір сәтінде ешбір қобалжусыз, өз эрекеті үшін түйін табуға қабілетті, жаңа коғамның жігерлі де саналы жеке түлғасын қалыптастыру үшін жастарды үлттық рухта тэрбиелеумен қатар психологиялық мэдениетті үлттық сана сезімінде дамыту болып табылады.
Педагогикалық - психологиялық 24 жылдық, психологиялық 10 жылдық іс - тәжірибеме сүйене отырып, білім беру мекемелерінде үлттық ерекшеліктерге сай жеке түлғаның үлттық сана - сезімін қалыптастырудың, маңызды кезеңдерін үсынып отырмын. (1-қосымша).
Қазіргі мектепте қолданылып жүрген психологиялық эдістемелер-орыс, ағылшын, неміс психологтары еңбектерінің адармасы. Олардың көбінде үлттық психологияға сай келе бермейтін түстары да мол.
Халықтық педагогика мен халықтық психология тағылымдарын пайдалану оқушылардың өзін - өзі тануына, әрбір пэнге қызығушылығын, белсенділігін арттырып, алған білімдерінің пысықтау кезеңін сапалы өткізуге материал толық меңгеруге көмектеседі. Сонымен бірге оқушының ойын, өзіндік пікірін айту қабілетін дамытып, қүрғақ жаттандылықтан аулақтатып, дербес ойлап, эрекет етуге жетелейді.
12 жылдық білім беруге көшу жағдайыңдағы эксперимент барысында оқыту мен тэрбиелеудің жеке түлғаға бағдарлануы басты орынға шығып отыр. Мүғалім үшін баланы қызығушылығы, бейімі, қабілеті және басқа да психологаялық ерекшеліктері басты орында болуы тиіс. Осы ерекшелікті ескеру мен дамыту оқушының жеке түлғасын қалыптастыруда маңызды фактор болып табылады. Осы міндеттерді мүғалімнің біліктілігі мен психологиялық мәдениетін көтеру арқылы ғана тиімді жүзеге асыра аламыз.
Мектептегі психологиялық қызметтің үлттық жүйедегі бағыттары төмендегідей: 1) психологиялық зерттеу; 2) психологиялық алдын алу; 3) психологиялық түзету;' 4)психологиялық кеңес беру; 5) психологиялық ағарту.
24Психологиялық зерттеу жұмыстары: жеке тұлғаның ұлттық ерекшеліктеріне қарай психологиялық даму деңгейін анықтау; тек жэне тектілік; баланың жанұялық болмысын зерттеу; ұлттық қарым - қатынас психологиясын сабақ барысында жэне сабақтан тыс уақытта зерттеу; мұғалім - оқушы - ата - ана арасындағы психологиялық жағдайдың ұлттық мүддемізге сайлығын зерттеу.
Yenлттық болмысымызға жат эдет - ғұрыптардың психологиялық алдын алу жэне психологиялық мэдениетті қалыптастыру: нэрестелік кезеңнен бастап тұлғаның психологиялық дамуында кездесетін сэтсіздіктердің алдын алу; мектеп өмірінде ұлттық сана сезімді қалыптастыру; тұлғалар арасындағы қарым - қатынаста ұлттық қасиеттің сақталуы үшін жүргізілетін алдын алу шаралары; мектеп жасынан кэсіпке, өнерге бағыттау, мамандыққа бейімдеу, ұлттық кэсіби білім мен тэрбие беру; өскелең үрпақ бойында үлттық эдет-ғүрпымызды қалыптастыру.
Психологиялық түзету: тұлғалардың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, психологиялық дамуындағы ауытқуларды түзету жұмыстары; халық даналығы үлттық сананы оятады; "Күй құдыреті" тақырыбында психологиялық тренингтері.
Әрбір жеке тұлғаның ұлттық ерекшелігін ескеріп психологиялық кеңес беру, ұрпағымызды халықтық қағида арқылы тэрбиелеумен жеке тұлға ретінде қалыптастыру; атадан қалған асыл сөз, ұлттық тілмен ұлттық сана қалыптасады; жас ерекшеліктеріне сай, ұлттық эдет - ғұрыптарға байланысты кеңес беру.
Психологиялық ағарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz