Кәсіптік педагогика пәнінен дәрістер жинағы
Дәріс № 1. Тақырыбы: «Кәсіптік педагогика негіздері.
Дәріс № 2. Кәсіптік білім негізін қалыптастыру. Кәсіптік білімді басқару теориясы.
Дәріс № 3. Қазақстан Республикасының кәсіптік білім беру жүйелерінің құрылысы
Дәріс № 4. Білікті жұмысшыларды дайындаудың теориялық негіздері мен практикасы
Дәріс № 5. Кәсіби оқыту дидактикасы. Кәсіптік білім мазмұны
Дәріс № 6. Кәсіби оқыту принциптері, оқытудың әдіс.тәсілдері
Дәріс № 7. Кәсіптік оқыту формалары.
Дәріс № 8. Кәсіптік оқу орнындағы білім сапасын диагностикалау
Дәріс № 9. Кәсіптік мектептердегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
Дәріс № 10. Кәсіптік мектептің оқушылар ұжымы
Дәріс № 11. Кәсіптік мектептегі кәсіби бағдар жұмысын ұйымдастыру
Дәріс № 12. Кәсіптік оқыту үрдісіндегі педагогикалық менеджмент
Дәріс № 13. Оқушылардың теориялық және практикалық сабақтарына басшылық жасау
Дәріс № 14. Оқушылардың өзін.өзі басқаруы
Дәріс № 15. Оқушылар ұжымын қалыптастыру кезеңдері. Кәсіптік білім мекемесінің әкімшілігі
Дәріс № 2. Кәсіптік білім негізін қалыптастыру. Кәсіптік білімді басқару теориясы.
Дәріс № 3. Қазақстан Республикасының кәсіптік білім беру жүйелерінің құрылысы
Дәріс № 4. Білікті жұмысшыларды дайындаудың теориялық негіздері мен практикасы
Дәріс № 5. Кәсіби оқыту дидактикасы. Кәсіптік білім мазмұны
Дәріс № 6. Кәсіби оқыту принциптері, оқытудың әдіс.тәсілдері
Дәріс № 7. Кәсіптік оқыту формалары.
Дәріс № 8. Кәсіптік оқу орнындағы білім сапасын диагностикалау
Дәріс № 9. Кәсіптік мектептердегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
Дәріс № 10. Кәсіптік мектептің оқушылар ұжымы
Дәріс № 11. Кәсіптік мектептегі кәсіби бағдар жұмысын ұйымдастыру
Дәріс № 12. Кәсіптік оқыту үрдісіндегі педагогикалық менеджмент
Дәріс № 13. Оқушылардың теориялық және практикалық сабақтарына басшылық жасау
Дәріс № 14. Оқушылардың өзін.өзі басқаруы
Дәріс № 15. Оқушылар ұжымын қалыптастыру кезеңдері. Кәсіптік білім мекемесінің әкімшілігі
Кәсіптік педагогика – жалпы педагогиканың бір тармағы ретінде енді өркендеп, дамып келе жатқан жас ғылым. Жалпы педагогика атауы ескі грек сөзінен «пайдос» - бала және «аго» - жетелеу ұғымын береді. Сөзбе – сөз аударғанда «бала жетелеу» деген мағынаны білдіреді.
Ежелгі Грецияда педагог деп өз қожайынының баласын мектепке жетектеп апарып, әкелетін құлды айтқан. Ал мектепте дәріс беретін құлды ғалым деп атаған.
Бертін келе педагогика сөзі қазіргі мәніне жақын «баланы өмірге жетелеуші» ғалым ретінде қалыптаса бастады, яғни оны оқытып, тәрбиелеп жаны мен рухын дамытатын өнер деп қалыптасты. Атақты адамдардың қасына оны тәрбиелеген ұстаздарының аты да қоса айтыла бастайтын болды. Бертін келе балаларды тәрбиелеу туралы ғылым да өзгешеленіп, дараланды.
Осылайша педагогика балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы ғылым ретінде қалыптаса бастады.
Педагогика туралы бұл көзқарас XX ғасырдың ортасына дейін сақталды. Тек соңғы онжылдықта ғана кәсіптік педагогикалық біліктілік тек балаларға ғана емес, оның үлкендерге де қажет екендігі сезіле басталды.
Қазіргі педагогиканың нақты және дәл анықтамасы – адамды тәрбиелеу жөніндегі ғылым екендігінде. Бұл жерде тәрбие сөзі кең мағынада берілген, ол: оқыту, білім беру, тәрбиелеу және жеке тұлғаны жан – жақты дамыту.
Сөйтіп, «тәрбие» түсінігінің аясының кеңуі оның ғылым ретінде қалыптасқан бастапқы мағынасына қайшы келіп отыр.Сондықтан, әлемдік педагогика лексиконына жаңа термен:
«андрогогика» (грек сөзі «андрос» - ер, «аго» - жетелеу) немесе «антропогогика» - адам жетелеу деген ұғым пайда болды.
Кәсіптік педагогика немесе кәсіби білім беру педагогикасы деп, адам баласының жасын, білім деңгейін және оның еңбегі мен кәсіптік іс-әрекетінің сипатын ескермей-ақ, оның кәсіби даярлығын жетілдіруге қажет теориялық, практикалық білім жүйесі десе болады.
Бұл анықтама адам баласының қалыптасуына қажет жалпы білім жүйесіндегі кәсіптік даярлықтың рөліне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Ежелгі Грецияда педагог деп өз қожайынының баласын мектепке жетектеп апарып, әкелетін құлды айтқан. Ал мектепте дәріс беретін құлды ғалым деп атаған.
Бертін келе педагогика сөзі қазіргі мәніне жақын «баланы өмірге жетелеуші» ғалым ретінде қалыптаса бастады, яғни оны оқытып, тәрбиелеп жаны мен рухын дамытатын өнер деп қалыптасты. Атақты адамдардың қасына оны тәрбиелеген ұстаздарының аты да қоса айтыла бастайтын болды. Бертін келе балаларды тәрбиелеу туралы ғылым да өзгешеленіп, дараланды.
Осылайша педагогика балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы ғылым ретінде қалыптаса бастады.
Педагогика туралы бұл көзқарас XX ғасырдың ортасына дейін сақталды. Тек соңғы онжылдықта ғана кәсіптік педагогикалық біліктілік тек балаларға ғана емес, оның үлкендерге де қажет екендігі сезіле басталды.
Қазіргі педагогиканың нақты және дәл анықтамасы – адамды тәрбиелеу жөніндегі ғылым екендігінде. Бұл жерде тәрбие сөзі кең мағынада берілген, ол: оқыту, білім беру, тәрбиелеу және жеке тұлғаны жан – жақты дамыту.
Сөйтіп, «тәрбие» түсінігінің аясының кеңуі оның ғылым ретінде қалыптасқан бастапқы мағынасына қайшы келіп отыр.Сондықтан, әлемдік педагогика лексиконына жаңа термен:
«андрогогика» (грек сөзі «андрос» - ер, «аго» - жетелеу) немесе «антропогогика» - адам жетелеу деген ұғым пайда болды.
Кәсіптік педагогика немесе кәсіби білім беру педагогикасы деп, адам баласының жасын, білім деңгейін және оның еңбегі мен кәсіптік іс-әрекетінің сипатын ескермей-ақ, оның кәсіби даярлығын жетілдіруге қажет теориялық, практикалық білім жүйесі десе болады.
Бұл анықтама адам баласының қалыптасуына қажет жалпы білім жүйесіндегі кәсіптік даярлықтың рөліне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Дәріс № 1. Тақырыбы: Кәсіптік педагогика негіздері. Кәсіптік
педагогиканың негізгі категориялары
Дәріс жоспары:
1. Кәсіптік педагогика туралы ұғым
2. Кәсіптік педагогиканың негізгі категориялары
1. Кәсіптік педагогика туралы ұғым
Кәсіптік педагогика – жалпы педагогиканың бір тармағы ретінде енді
өркендеп, дамып келе жатқан жас ғылым. Жалпы педагогика атауы ескі грек
сөзінен пайдос - бала және аго - жетелеу ұғымын береді. Сөзбе – сөз
аударғанда бала жетелеу деген мағынаны білдіреді.
Ежелгі Грецияда педагог деп өз қожайынының баласын мектепке жетектеп
апарып, әкелетін құлды айтқан. Ал мектепте дәріс беретін құлды ғалым деп
атаған.
Бертін келе педагогика сөзі қазіргі мәніне жақын баланы өмірге
жетелеуші ғалым ретінде қалыптаса бастады, яғни оны оқытып, тәрбиелеп жаны
мен рухын дамытатын өнер деп қалыптасты. Атақты адамдардың қасына оны
тәрбиелеген ұстаздарының аты да қоса айтыла бастайтын болды. Бертін келе
балаларды тәрбиелеу туралы ғылым да өзгешеленіп, дараланды.
Осылайша педагогика балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы ғылым ретінде
қалыптаса бастады.
Педагогика туралы бұл көзқарас XX ғасырдың ортасына дейін сақталды.
Тек соңғы онжылдықта ғана кәсіптік педагогикалық біліктілік тек балаларға
ғана емес, оның үлкендерге де қажет екендігі сезіле басталды.
Қазіргі педагогиканың нақты және дәл анықтамасы – адамды тәрбиелеу
жөніндегі ғылым екендігінде. Бұл жерде тәрбие сөзі кең мағынада берілген,
ол: оқыту, білім беру, тәрбиелеу және жеке тұлғаны жан – жақты дамыту.
Сөйтіп, тәрбие түсінігінің аясының кеңуі оның ғылым ретінде
қалыптасқан бастапқы мағынасына қайшы келіп отыр.Сондықтан, әлемдік
педагогика лексиконына жаңа термен:
андрогогика (грек сөзі андрос - ер, аго - жетелеу) немесе
антропогогика - адам жетелеу деген ұғым пайда болды.
Кәсіптік педагогика немесе кәсіби білім беру педагогикасы деп, адам
баласының жасын, білім деңгейін және оның еңбегі мен кәсіптік іс-әрекетінің
сипатын ескермей-ақ, оның кәсіби даярлығын жетілдіруге қажет теориялық,
практикалық білім жүйесі десе болады.
Бұл анықтама адам баласының қалыптасуына қажет жалпы білім жүйесіндегі
кәсіптік даярлықтың рөліне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Кәсіптік педагогика – педагогика ғылымының бір тармағы және оқу пәні.
Қазіргі ғылымның дамуы оны дифференциялау және интеграциялау үрдісімен
сипатталады. Ғылымның дифференциялануы деп кейбір ғылым салаларының өзі
дербес ғылым ретінде танылып, тың мәнге ие болуы. Ғылымның тоғысында
олардың құбылыстар мен болмыстардың мәнін анықтаудың жалпы заңдылықтары
анықталып, зерттеудің ортақ ғылыми әдіс – тәсілдері саралана түсуін
интеграциялану десек болады. Бұл педагогика ғылымына да тән құбылыс. Атап
айтатын болсақ, соңғы кезде ғылымның дифференциялануы арқылы педагогиканың
мына салалары даралық сипат бере бастады:
- мектеп алды педагогикасы;
- жасөспірімдер педагогикасы;
- жалпы білім беретін мектеп педагогикасы;
- кәсіптік педагогика (кәсіптік мектептер педагогикасы);
- мектептану (білім және оқу – тәрбие мекемелерін басқару); т.б
Осыған орай кәсіптік педагогиканың да өз салалары қалыптаса бастады.
- бастауыш кәсіптік білім беру педагогикасы (кәсіптік мектептер мен
лицейлердегі тәрбие мен оқыту мәселелерімен шұғылданады);
- орта кәсіптік білім беру педагогикасы (колледждердегі тәрбие және
оқу мәселелерімен айналысады);
- жағары білім педагогикасы (институт, университет және академияларда
тәрбиелеу мен оқыту ісімен айналысады).
Атап кету керек, кәсіптік педагогика жалпы білім беретін мектеп ісімен
шектеліп, жалпы педагогика аясында қала алмайды.Оның қалыптасуы,
техниканың, ғылымның, экономика мен өндірістің өркендеуімен тікелей
байланысты. Жалпы педагогика аясында кәсіптік педагогика іргелі ғылым
ретінде мына салаларды да қамтиды:
- жалпы және педагогикалық психология;
- инженерлік психология ;
- еңбек психологиясы;
- еңбек физиологиясы;
- акмеология (кәсіптік шеберлік шыңына жету туралы ғылым)
Бұдан басқа кәсіптік педагогика тиісті техникалық және экономикалық
ғылымдарға да арқа сүйейді.
Кәсіптік педагогиканың пәндік зерттеу нысандары мыналар:
1. Кәсіптік мектептердегі тәрбиенің мақсаты мен өзіндік ерекшеліктерін
ескере отырып, жалпы педагогика арасында сабақтаса жүргізілудің
тиімділігін зерттеу;
2. Кәсіптік білім мазмұны;
3. Жеке тұлғаға ғылыми – техникалық білімнің және кәсіптік біліктілік
дағдыларын қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктерін меңгерту;
4. Кәсіптік білім беретін оқу орындарында оқу – тәрбие үрдісін
басқару.
Жоғарыдағы аталған мәселелерді тұжырымдай келе, кәсіптік педагогика
саласына мынадай анықтама беруге болады.
Кәсіптік педагогика – жеке тұлғаға кәсіп пен кәсіптік біліктілікті
қалыптастырудың заңдылықтарын зерттейтін, әлеуметтік сұранысты
қанағаттандыратын ғылымының негізгі саласының бірі.
2. Кәсіптік педагогиканың негізгі категориялары
Кәсіптік педагогиканың негізгі категориялары (кәсіптік білім, кәсіптік
оқыту және кәсіптік тәрбие) мен оның басты ұғымдары (кәсіп, мамандық,
біліктілік және құзыреттілік,құзырлылық) оның тезаурусын құрайды.
Кәсіптік педагогиканың негізгі категорияларын анықтайық.
Кәсіптік білім – бұл белгілі бір жүйеде кәсіп бойынша алынған білім,
білік және дағды жиынтығы және оны тиісті кәсіптік ортада пайдалана білудің
ережелері мен нормалар тәртібі.
Кәсіптік оқыту – бұл оқушы мен инженер – педагогтың кәсіп бойынша
ғылыми – техникалық ілімді игеру мен кәсіптік білік, дағды қалыптастыруда
бірлескен іс - әрекеті.
Кәсіптік тәрбие – оқушы мен инженер – педагогтың белгілі бір кәсіптік
ортада жеке тұлғаның өзін - өзі алып жүру ережелері мен нормаларының
жиынтығын қамтитын әлеуметтік құбылыс.
Кәсіптік педагогика негізгі ұғымына жататындар: кәсіп, мамандық,
біліктілік, құзыреттілік және құзырлылық болып табылады.Енді осыларға жеке
анықтама берейік:
Кәсіп – қоғамдық еңбек бөлінісінде жалпы адамзаттық мораль
нормаларымен келісілген еңбек түрі және адамзат үшін материалды игіліктер
бастамасы.Кәсіп саласына қарай еңбек бөлінісіне ие.Мысалы: слесарь кәсібі
мына түрлерге бөлінеді: слесарь – құрастырушы; слесарь – жөндеуші және
аспапшы – слесарь т.б. Сондықтан кәсіп саласы белгілі бір мамандықтар
бойынша еңбек бөлінісіне ие болады.
Мамандық – белгілі бір кәсіп саласы бойынша шағын ауқымды еңбек түрін
қамтиды. Кейбір кәсіп саласының қызыметіне орай мамандандыру процесі
жүргізіледі.
Кейбір кәсіп саласындағы мамандық қызметінде мамандандыру процесіде
жүргізіледі. Мысалы: дәрігер кәсібінің оташы мамандығы және оның
нейрохиругия (бас сүйекке операция жасаушы) бойынша маманданады .Сөйтіп,
мамандық – кәсіп қызметіне қарағанда ұғымы тар, ол мамандану – мамандыққа
қарағанда әлдеқайда тар ұғым.
Біліктілік – бұл белгілі бір кәсіптік қызмет саласын атқаруға тиісті
дайындық деңгейі бар адам. Яғни, біліктілік дегеніміз – кісіпті тиісті
дәрежеде игеру дағдысы.
Академик В.С. Леднев кәсіптік даярлықтық біліктілік деңгейін мына
төмендегідей етіп көрсетеді:
0 – дік деңгейі – біліктілігі жоқ жұмысшылар;
1 – ші деңгей – жұмысшы мамандар;
2 ші деңгей – орта дәрежелі мамандар (техниктер)
3 – ші деңгей – жоғары дәрежелі мамандар.(инженерлер,
дәрігерлер, мұғалімдер)
4- деңгей – ғылыми дәрежелі мамандар(ғылым саласы бойынша кандидаттар
мен докторлар)
Жұмысшы мамандығының кәсіптік біліктілігі игеру деңгейінің тиісті
разрядтары арқылы белгіленеді. 2 – 3 ші деңгейдегі мамандар біліктілігін
санат класқа бөлу орныны анықтайды. Мысалы, 1 – ші санатты мұғалім,
жоғары санатты дәрігер, 3 ші санатты заңгер.
Белілі бір кәсіп, не мамандық саласы бойынша дайындық деңгейі кәсіптік
біліктілік сипаты арқылы айқындалады.
Біліктілік сипаттамасы – тиісті кәсіп саласы бойынша мамандардың
білім, білік және дағдысын белгілейтін мемлекеттік құжат. Жұмысшылардың
кәсіптік біліктілігі 2 нәрсе арқылы сипатталады.Кәсіп саласы бойынша білім
деңгейін анықтау үщін білуі тиіс нәрселер мен білік пен дағдыға
байланысты істей алатын нәрселер. Мұның барлығы бірыңғай тарифты –
біліктілік анықтамасында белгіленіп, жинақталған.
Құзыр – белгі бір кәсіптік таным саласы бойынша шешім шығаруға
лауазымдық құқы бар маман.
Құзыреттілік – тиісті кәсіп саласы бойынша білім, білік және дағдысы
жоғары деңгейде қалыптасқан, оны саналы атқара алатын маманның
қабілеттілігі.
Дәріс № 2. Кәсіптік білім негізін қалыптастыру. Кәсіптік білімді басқару
теориясы.
Дәріс жоспары:
1. Негізгі ұғымдар мен анықтамалар
2. Педагогикалық жүйе мен оның құрылымдық компоненттері
3. Кәсіптік білімді басқару теориясы
1. Негізгі ұғымдар мен анықтамалар
Кибернетика ғылымы кез-келген жүенің басқару органдарының жалпы
заңдылықтарын зерттейді. Биологиялық ,әлеуметтік және автоматтандыру
жүйелерінің басты материалдық қасиеттері қоршаған ортамен өзара бірлікте
болып табылады. Ол бірлік басқару органдарының ақпаратты қабылдау, өңдеу,
сақтау және жіберу мүмкіндігінің өзара ұқсастығында. Басқару жүйелерінің
өзіндік ерекшелігі бар. Ол заңдылықтарды биологиялық, әлеуметтік не
техникалық деп ажыратуға болады.
Бірақ кибернетика ғылымы үшін бұл іргелі ғылымдар интегралды мәнге
ие.Бұл дегеніңіз кибернетика ғылымының негізі болып табылатын адамдардың
ғылыми дүниетанымдық ұстанымы басты мәнге ие екендігін көрсетеді.
Кибернетика, әсіресе, техниканы басқару автоматты құрылғылар мен
олрадың жұмыс істеу принципін үйренуде, адам еңбегін автоматтандырудың
мәнін түсінуде зор рөл атқарады.
Сөйтіп, кибернетика мына төмендегі танымдық процестердің қалыптасуына
ықпал етеді:
- дүниенің біртұтастығына;
- түрлі табиғи бірліктердің ақпараттық байланыста болатындығына.
Кибернетиканың модельдеудегі құбылыстарына сипаттама беру үшін (тірі
ағза, сана, қоғам, тіл т.б.) біз қызметтік модельді таңдап аламыз да оған
ұқсас элементтерді қарастыра бастаймыз.
XX ғасырдың 40 – шы жылдарында пайда болған кибернетикалық бұл тәсілді
функциональдық ұқсастық әдісі деп атап кетті. Бұл әдісті іске асыру үшін
әрине, автомат пен жанды организмнің, автоматты жүйелер мен қоғамның, ЭЕМ
мен ми құбылысының арасындағы байланысты,олардың жалпылама қасиеттерін
біуіміз керек. Ал, кибернетика бұл ұқсастықты біле алады, күрделі
динамикалық құбылыстарды басқара алады. Олардың сыртқы және ішкі
реакцияларын байқау қабілеті бар. Осы құрылғылар жүйесін қоршаған ортаға
икемдеп қайта құра алады. Кибернетиканың осы процесті атқаруын автоматты
жүйелерді басқару механизмі деп атайды.
Осы қағидаларға сүйене отырып, мына төмендегі кестеден автомат пен
адамның қызмет атқара алатын ұқсастықтарын салыстыруға болады.
Автоматты реттеуші Адам
Қызыметі Органы Қызыметі Органы
Ақпаратты жинау Өлшеу аспаптары Сезім Сезім
(датчиктор, монометр, органдары
термом, амп) (құлақ, көз,
тіл т.б.)
Ақпаратты Байланыс каналдары (сым, Қабылдау Нерв жүйелері
жеткізу рычаг, баспа)
Ақпаратты сақтауЕсте сақтағыш құрылғылар Есте сақтау Бас және ми
(ішкі және сыртқы (көру, есту,
электронды ақпарат қимыл т. б.)
жинағыштар,сандық
станоктар т. б.)
Ақпаратты өңдеу Бағдарлап өңдеу Парасат (ой Бас және ми
құрылғылары (реттеуіш, түю, таңдау
есептеу машиналары, жад) және шешім
қабылдау)
Басқару әрекетінАтқару органдары Қимыл - әрекетіҚол, аяқ,
сезіну рычагтар, қозғалтқыштар, (реакция, бұлшық еттер
клапандар қозғалу әрекеті
Мұнда өз бетінше қызмет атқара алатын екі жүйенің ұқсас әрекеттері
берілген.Машина мен адамның қызмет атқаратын органдарының ұқсас екендігі
көрініп тұр.
2. Педагогикалық жүйе мен оның құрылымдық компоненттері
Педагогикалық жүйе – бұл көптеген құрылымдық және қызметтік
компоненттердің өзара үйлесімділігінен тұратын және оларды бір мақсатқа
жұмылдырған, яғни болашақ жеткіншектер мен ересек адамдарды оқыту мен
тәрбиелеуді көздейтін жүйе.
Педагогикалық жүйенің қызметі мен қалыптасуының алғы шарттары мына
төмендегідей:
1. Педагогикалық жүйе қоғамның белгілі бір топтарын (балаларды,
жеткішектерді,ересектерді) тәрбиелеу мен оқыту қажеттігі туындаған
жағдайда пайда болды. Басқаша айтқанда, педагогикалық жүйе қажетті
анықталған адамдар тобына білім беруді мақсат еткенде ғана пайда
болады.
2. Педагогикалық жүйе қоғамда айқындалған ақпараттық білім
кеңістігінін игере алатын топтар пайда болғанда ғана туындайды.
3. Педагогикалық жүйе белгілі бір оқушылардың мақсатына жететін
педагогикалық әсердің құралдары, әдістері мен формалары табылған
жағдайда ғана, оларды игеру мүмкіндігінен туындайды.
4. Педагогикалық жүйені іске асыру үшін білім алушылар белгілі бір
топқа бірігіп, яғни оқушылар тобын құрастыруы керек.
5. Педагогикалық жүйеде оқушыларды білім нәрімен сусындататын, тиісті
педагогикалық және психологиялық ілімі бар, олармен жұмыс істей
алатын әдіс – тәсілдер негізін игерген, алдына мақсат қоя білетін
педагогтар болуы қажет.
6. Педагогикалық жүйе, сайып келгенде, қоғамдағы белгілі бір топ
өкілдерінің әлеуметтік сұранысын қанағаттандыруы қажет және бұл
оның түрлі нәтижесі болуы тиіс.
Бұл қоғамдық компоненттер – оның негізгі базалық сипаттамасы, олардың
үйлесімділігі оны басқа салалардан өзгешелендіріп тұрады.
Ол компоненттер: оқу ақпараты, мақсаты, педагогикалық байланыс
тәсілдері, оқушылар, педагогтар.
Төменгі сұлбада педагогикалық жүйенің компоненттерінің өзара
байланыстылығы көрсетілген.
Кәсіптік мектеп – педагогикалық жүйенің бір саласы.
Кәсіптік мектеп – кәсіби білім беру жүйесіндегі болашақ білікті
жұмысшыларды дайындайтын, оқытатын және тәрбиелейтін оқу орны.
Кәсіптік мектеп – педагогикалық жүйенің барлық белгілеріне ие.
Кәсіптік мектептің құрылымдық компонентері, педагогикалық жүйесі
іспеттес (жоғарыдағы сұлбаға назар сал).
Оның мақсаты – азаматтарды жұмысшы мамандығына даярлауда өз қабілеті
мен қызығушылығына, мүмкіндігіне қарай білім беру, оларды қайта даяарлау
және кәсіптік біліктілігін көтеру.
Білім беру ақпараты – белгілі бір кәсіп саласы, не мамандық бойынша
оқушыларға ғылыми – техникалық білім, практикалық дағды беріп, кәсіптік
шеберлікке баулу. Кәсіптік әлеуметтік ортаның ережелері мен нормаларын
орындауға үйрету.
Педагогикалық коммуникация тәсілдері арқылы – оқушыларға кәсіптік
білім беру мен тәрбиелеуде құрал жабдықтар арқылы оқытудың әдістерін
қолдану қажет. Бұған оқыту мен тәрбиелеу әдістерінен басқа, ауызша және
басқа да жолдармен берілетін оқыту, әрекет ету қызметтері де кіреді.
Кәсіптік мектептердегі оқыту құралдарына – жалпы білім беретін орта
мектептегіден басқа оқу құрал жабдықтарымен қатар (машиналар, механизмдер,
құралдар мен жабдықтар, аспаптар т.б.) нақты заттық бөлшектер, кескіндер,
макеттер сондай – ақ практикалық дағды қалыптастыратын түрлі оқу
тренажерлері де жатады.
Кәсіптік мектеп білім алушылары (оқушылар) бұлар белгілі бір кәсіп
саласына қызығушылығы бар негізгі және орта мектеп бітірген жастар.
Негізгі білімі барлар үшін оқу мерзімі – 3 жыл, ал толық орта білімді
жастар үшін – 1,5 жыл. Бұл жөнінде кейінгі тарауларда Кәсіптік оқу
орындарындағы тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі және Тәрбие
жұмысының ерекшеліктері деген тақырыптарда толығырақ сипаттама беріледі.
Кәсіптік мектеп педагогы – бұл кәсіптік оқыту мен тәрбиелеудің негізін
меңгерген, өз пәні бойынша білім, білік және дағдылық дайындығын толық
меңгерген инженер – педагог.
3. Кәсіптік білімді басқару теориясы
Басқару теориясы туралы жалпы ұғым. Жеке тұлғаны дамытуда оның бойына
білім, білік және дағды негіздерін қалыптастырып, сонымен бірге жалпы
адамзаттық құндылықтар туралы мәліметер беріп, оларды пайдалана білуді
үйрету ережелері мен нормаларын білім үрдісі десек болады.
Педагогикалық басшылық дегеніміз оқушы, не студентке авторитарлық
(үстемшіл) әсер ету емес, оларға жалпы не кәсіптік ерекшеліктерін дамытуда
жан – жақты, әрі үйлесімді ықпал ету, соған мүмкіндік пен алғы шарттар
жасау. Алдымен, басқару теориясының мына төмендегі жалпы ұғымын анықтау
қажет, олар:
• басқару
• басшылық
• басқару қызметі
• басшылық принциптері
• басқару әдістері
Қазіргі таңдағы басқару теориясы - басшылық шешімдерін қабылдау мен
оны жүзеге асыру, ақпараттарды қозғалысқа келтіру, тікелей әрі байланыс
процесіне басшылық жасау болып отыр. Олар: өзара әсер етуші екі жақ, яғни
басқарылатындар мен басқарушылардан тұрады. Сөйтіп, жүйенің өзін - өзі
басқару біртұтастығы пайда болады. Ол қоршаған ортамен әрекет етуіне де
игі әсерін тигізеді.
Қазіргі заманда басқарудың сан түрлері бар, бірақ біздің
пайымдауымызша оның жүйелі түрін таңдағанымыз дұрыс сияқты. Сондықтан
басқаруға байланысты мына анықтамаларды пайдаланамыз:
Басқару – басқарушы жүйелердің басқарылатындарға, олардың қызметіне
әсер ету арқылы түпкі нәтижеге жету үшін тиімді басшылық жасау екенін
аңғарамыз. Басқару негізі ақпараттық процестерден тұрады. Оны қабылдау,
өңдеу және сыртқы ортамен байланыс арқылы дамиды. Одан белгілі бір
нысандар туралы мәлімет біле аламыз. Бұл жүйелерді басқаруда, оны жұмыс
істеп тұрған жүйелеріне қосу арқылы және қабылдау, қайта өңдеу, сақтау
және жіберу арқылы ақпараттарының тиімділігін арттырамыз. Басқарудан
туындайтын екінші бір ұғым бар. Ол – басшылық жасау. Бұл кең ұғым, бірақ
ол мынадай анықтамаларды қажет етеді:
• белгілі бір жүйелі мақсат қою;
• жұмыстың негізгі бағыттары мен мазмұны бойынша нақты міндеттер
белгілеу;
• арнайы қызымет әзірлеу;
Басқару әкімшілік қызыметіне басшылық жасау болып табылады, басқаша
айтқанда басқару – объективті, ал басшылық жасау – субъективті сипаттамаға
ие.
Басшылық – басқару ісінде жеке субъектінің өзін - өзі басқару жүйесіне
әсерін көрсетеді, яғни мақсатқа жету жолындағы жеке тұлғаның біліктік іс -
әрекеті.
Кәсіптік мектептің педагогикалық үрдісін жүзеге асырудағы басқару
қызыметі туралы бірер сөз айталық.
Басқару қызыметі деп еңбек бөлінісін анықтау мен басшылық аясын
мамандандыруда ерекше мәртебеге ие қызмет.
Басқару қызыметінің қазіргі таңда жетілдірілген мынадай түрлері бар:
1. Жоспарлау
2. Ұйымдастыру
3. Реттеу
4. Бақылау
5. Есеп алу.
6. Талдау.
Осы қызыметтерге жеке – жеке тоқталсақ:
Жоспарлау – белгілі бір мақсатқа жету жолында қойылатын міндеттер. Ол
жүйені болжау, ағымдағы қызыметтер және нақты бағдарламалау сияқты
бөлімдерден тұрады.
Ұйымдастыру - қайсыбір басшылық шешімдерді іске асыруда жүйелер
элементтерінің өзара байланысын ұйымдастырып, басқару процесін ретке
келтіруге бағытталады.
Реттеу – жүйе бөліктері арасындағы сәйкессіздік жағдай пен
үйлесімділікті қамтамасыз етуге арналған. Ол тиісті сәйкессіздіктерді
бақылау нәтижесінде алынған мәліметтер ақпарынан соң жүзеге асырылады.
Негізгі күштерді қалай және қайтіп орналастыру керек екендігін жедел шешуге
жұмылдырады.
Бақылау – процестерді жоспарлаудың, нұсқаудың және шешімдерді нақты
жүзеге қалай асып жатқандығы жөніндегі сәйкестікті тексереді. Бақылау -
істің кері байланыс арқылы мәліметін білетін тәсіл. Басшыланбайтын процесс
– басқарылмайтын процесс.
Есеп алу – басқару процесі негізінде нәтижеге қол жеткізу үшін
алынатын сандық жеке сапалық баға көрсеткіші. Ол шаралардың қаншалықты
жүзеге асып жатқандығының өлшеуіші. Есепті бақылаудан ажыратуға болмайды,
бірақ ол оған тәуелді құбылыс.
Талдау - басқару жүйесін жетілдіруде кейбір бөлім қызметеріне
объективті баға береді, ұсынысын білдіреді. Әрбір басқару циклы талдаумен
аяақталады және нәтижелі болу үшін бұл цикл қайталана береді.
Оқыту мен бақылаудың жалпы заңдылықтарына ой жүгіртіп әрі мұқият
оқыңдар. Олардың қызметін, әсіресе бақылауда орын алған кемшіліктер мен
оларды түзету шараларын жүзеге асыру жүйесі іске асырылады. Бұған мысал
ретінде, Қазақстан Республикасының барлық аумағындағы білім беру орындарына
2003 жылы ендірілген тестілеудің бірыңғай Ұлттық жүйесін келтіруге болады.
Дәріс № 3. Қазақстан Республикасының кәсіптік білім беру жүйелерінің
құрылысы
Дәріс жоспары:
1. Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсіптік білім беру
жүйелері
2. Қазақстан Республикасының жоғарғы мектебі
1. Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсіптік білім беру
жүйелері
Кәсіптік білім беру жүйесі - бұл кәсіби және жоғарғы білім беру
мекемелері, оның ғылыми және ғылыми - әдістемелік органдары және олардың
басқару жүйесінің мен қоса жиынтығы.
Кәсіптік білім беру жүйесінің құрылымы мына төмендегідей:
- Бастауыш кәсіптік білім;
- Орта кәсіптік білім;
- Жоғары кәсіптік білім;
- Жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім;
- Қосымша кәсіптік білім.
Қазақстан Республикасында Білім беру туралы Заңының 22 – бабына
сәйкес мына төмендегі білім беру деңгейлері жүзеге асырылады:
- Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту;
- Орта білім;
- Жоғары кәсіптік білім;
- Жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім.
Бастауыш кәсіптік білім – кәсіптік мектептер мен лицейлерде негізгі
жалпы білім базасында орта білім берумен бірге белгілі бір кәсіп саласы
бойынша жұмысшы қызметкерлер даярлайды. Оқу мерзімі кәсіптік мектептерде 2
– 3 жыл, ал кәсіптік лицейлерде – 3 жыл, кейбір күрделі технологиялар мен
құрылғыларды үйрену 4 жыл мерзімді қажет етеді. Бастауыш кәсіптік білім
беру қайсы бір кәсіп саласы бойынша орта білім негізінде қысқартылған уақыт
мерзімінде де жұмыс істей алады.
Кәсіптік оқыту өндірісте, оқу - өндірістік комбинаттарда, оқу
орталықтары мен басқа да жұмысшыларды дайындайтын құрылымдарда атқарылады.
Орта кәсіптік білім – колледждер мен училищелерде орта білім базасында
кәсіби бағдар бойынша конкурстық негізде беріледі. Колледждер мен
училищелерде оқу мерзімі 3-4 жыл. Жалпы орта білімі, не бастауыш кәсіптік
білімі бар азаматтар өз кәсіп салалары бойынша орта кәсіптік білімі қысқа
мерзім ішінде, жеделдетілген бағдарламалар арқылы алуына болады. Колледждер
мен училищелер тиісті лицензиясына сәйкес бастауыш және орта кәсіптік білім
беруді жүзеге асырады. Орта кәсіптік білімі бар азаматтар болса ықшам әрі
икемделген бағдарламалар арқылы қысқа мерзімде қосымша мамандық иеленуіне
болады. Сондай – ақ колледждер мен училищелерде салалық мамандықтар бойынша
республикалық оқу әдістемелік бірлестіктер құрылады. Бастауыш және орта
кәсіптік білім берудің типтік оқу бағдарламалары тиісті кәсіп саласы
бойынша білім берудің жалпыға міндетті мемлекеттік стандартын жүзеге
асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 11 қазан 2001 жылғы № 1459
жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға
арналған білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес бастауыш
кәсіптік білім мен орта кәсіптік білім берудің бір бөлігі техникалық және
ауылшаруашылық мамандықтары бойынша шоғырландырылып, орта білім жүйесіне
көшіріліп, еңбек нарығы сұранып отырған жаңа технологиялық талаптар
негізінде жоғары сапалы мамандар даярлай бастайды. Техникалық және кәсіби
білім берудің базалық деңгейі – техникалық және қызмет көрсету саласы
бойынша білікті жұмысшылар мен мамандар әзірлеуге бағыт алуы тиіс. Орта
кәсіптік білім берудің кейбір жекелеген бағдарламалары бойынша орта
кәсіптік білімді игеруді жаңа деңгейге көтереді. Бұл сатыдағы жалпы білім
беретін бағдарламалар мазмұны кәсіптік біліммен қатар, жоғарғы оқу орнының
1-2 курстағы бакалавр деңгейін қамти алады.
2. Қазақстан Республикасының жоғарғы мектебі
Қазақстан Республикасында мына төмендегі оқу орындары жоғарғы
білімді жүзеге асырады. Университеттер, академиялар, институттар мен оларға
теңестірілгендер (консерваториялар, жоғарғы мектеп, жоғарғы училище).
Жоғарғы оқу орындары тиісті лицензиясына сәйкес жалпы орта білім, бастауыш
және орта кәсіптік білім негізінде білім беру бағдарламаларын жүзеге асыра
алады. Жоғарғы оқу орнының құрамына біртұтас оқу және ғылыми - өндірістік
кешен ретінде қызмет атқара алатын заңды тұлғалық мәртебесі бар құрылымдар
да кіруі мүмкін. Медициналық жоғарғы оқу орындарында өз алдына жеке
клиникалық базасы болып, ол Қазақстан Республикасы Заңдылықтарына қайшы
келмейтін қаржы көздері арқылы қызмет ете алады. Қазақстан Республикасында
жоғарғы кәсіби білім берудің мына төмендегі құрылымдары белгіленген:
- жоғарғы базалық білім (бакалавриат), оқу мерзімі 4 жыл, оны
бітіргендерге бакалавр академиялық дәрежесі беріледі. Жоғары ғылыми
– педагогикалық білім алғысы келетіндер үшін оқу мерзімі әр түрлі
болуы мүмкін: оқу мерзімі жоғарғы базалық білім негізінде – 2 жыл,
арнайы жоғары білім бойынша – 1 жыл. Оларға Магистр академиялық
дәрежесі беріледі.
- жоғарғы арнайы білім, оқу мерзімі 4 жылдан кем емес, қорытынды
аттестатция бойынша оларға жоғары білікті маман атағы беріледі.
Жоғары медициналық білім берудің кейбір мамандықтары бойынша, оқу
мерзімі 7 жылды құрайды, оқу жылы интернатураны бітірумен аяқталады.
Интернатурадан өтпеген бітірушілер, клиникалық практикаға
жіберілмейді. Университеттер мен академиялар білім беру саласы бойынша
орталық атқару органдары келісімі мен жоғарғы кәсіби білімнің
белгіленген нақты бір мамандықтары бойынша кадр дайындаумен
айналысады. Орта кәсіптік білімі бар азаматтар өз кәсіп саласы не
ұқсас мамандықтар бойынша қысқа мерзімде жеделдетілген бағдарламалар
мен жоғарғы кәсіптік білім ала алады. Сондай – ақ жоғарғы кәсіптік
білімі бар азаматтар арқылы негізде қысқа мерзімде екінші жоғары
кәсіптік білім алуға мүмкіндігі бар. Көп сатылы жоғары кәсіптік білім
беру мекемесінің құрылымы туралы ережені Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді. Жоғарғы оқу орны өзінің ғылыми жұмыстарында
Қазақстан Республикасының заңдылықтарын басшылыққа алады. Жоғарғы оқу
орнындағы тәрбие жұмыстары студенттердің оқу, ғылыми, шығармашылық
және өндірістік бірлестіктері және оқытушылар мен қызметкер арқылы
ортақ мақсатқа жұмылдырыла жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында жоғарғы білімнен кейінгі кәсіптік білім
беру.
Жоғарғы білімнен кейінгі кәсіптік білім үздіксіз білім беру
жүйесінің жоғарғы сатысы болып табылады және ол жоғары білікті ғылыми және
ғылыми – педагогикалық кадрлар дайындауда өз алдына белгілі бір мақсат
қояды. Азаматтардың жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім алуы үшін арнайы
жоғары білікті мамандығы мен академиялық Магистр дәрежесі болуы керек.
Медицина саласында ғылыми және ғылыми – педагогикалық кадрларды дайындау
клиникалық ординатураларда, аспирантурада, адъюниктурада жоғарғы оқу
орнының докторунтурасында, ғылыми – зерттеу мекемелерінде, сондай – ақ
ғылым кандидаттарын аға ғылыми қызметкер, ізденуші есебінде жұмысқа алу
арқылы жүргізіледі. Оқу мерзімі аспирантура мен адъюнктурада күндізгі
бөлімде 3 жылға дейін, сырттан оқыту бөлімі үшін 4 жыл, ал Магистр
дәрежесі барлар үшін тиісінше 2-3 жыл көлемінде Ассистентурадағы өтіл
мерзімі күндізгі бөлімде 2 жыл, сырттай бөлімде 3 жылдан аспауы керек.
Докторантура мерзімі 3 жыл, ал аға ғылыми қызметкерлерді докторлық
диссертациясын қорғау мерзімі 2 жыл. Жоғарғы білімнен кейінгі кәсіптік
білім беру туралы Ережесі Қазақстан Республикасы білім беру саласы бойынша
орталық атқарушы орган бекітеді.
Дәріс № 4. Білікті жұмысшыларды дайындаудың теориялық негіздері мен
практикасы
Дәріс жоспары:
1. Мәселе бойынша ғылыми көзқарас
2. Кәсіптік шеберлікті жетілдірудің акмеологиялық негіздері
1. Мәселе бойынша ғылыми көзқарас
Білікті жұмысшы мамандығының қалыптасуы және оның кезеңдеріне
тоқталатын болсақ әлеуметтік жағдайлар мен кәсіби қызметтің сипаттамасына
қарай маманның кәсіби біліктілігін жетілдірудің мынадай 5 сатысы бар: (Э.
Ф.Зеер пікірі бойынша).
Оптация – адамның психофизиологиялық ерекшеліктеріне қарай кәсіп
таңдауын қалыптастыру;
Кәсіптік білім беру - жеке тұлғаның кәсіби білім, білік және
дағдыларын типтік үлгідегі әлеуметтік және кәсіби мәні бар қасиеттеріне
қарай бағыттау арқылы жетілдіру;
Кәсіби бейімделу - өз бетінше кәсіби бағдар айқындауда игеруі тиіс
әлеуметтік жаңа бағыт, яғни кәсіби қызмет дағдыларын үйренуге өз бетінше
тәжірибе жинақтау;
Кәсібилену - кәсіби ұстанымды қалыптастыру, маңызды кәсіби қасиеттер
мен дағдыларды ұштастыра білу, кәсіби қызметті жоғары біліктілікпен атқара
алу;
Кәсіби шеберлік – жеке тұлғаның кәсіби қызметін жоғары шеберлік
деңгейіне жеткізіп, шығармашылықпен жұмыс істей алу қабілетімен ұштастыруы.
Автролық қызмет жүйесіне ену. Осы аталған кәсіби біліктіліктердің ең
жоғарғы шегі – кәсіпті игерудің түпкі мақсаты – кәсіби шеберлік деңгейіне
жетіп, өз ісінің маманы атану.
Жұмысшы тұлғасының қалыптасуына профессиографиялық тұрғыдан қарау.
Қазірге дейін жұмысшылар мен мамандарды даяарлау мәселесі олардың
кәсіптік біліктіліктеріне сипаттама беру тұрғысынан негіздеу кең сипат алып
келді. Кәсіптік мектепті бітірушілерге оқу орындары беретін біліктілік
сипаттамасы – оның оқу барысында білім, білік және дағдыларына қойылатын
талаптарды анықтайды, ол орталық атқарушы органдардың кәсіптік білімге
біліктілік тағайындайтын саласы арқылы белгіленеді. Мұнда байқағанымыздай,
бітірушілердің білімі, біліктілігі және дағдылары ғана айқындалған.
Бітірушілерге қажетті маңызды кәсіби сапа мен жеке тұлғалық қасиеттер
байқалмайды. Сондай – ақ бітірушінің шығармашылық қабілеттілігі мен
іскерлік әрекеттерінің кәсіпкерлікпен ұштастыру, оның шыңы кәсіби шебер
деңгейіне жету, сөйтіп авторлық қызмет жүйесіне енуі көрсетілмеген. Мұны
қазіргі кәсіптік мектеп бітіруші түлектерді дайындауда олардың біліктілік
сипатын анықтайтын негізгі кемшіліктер деп түсінеміз. Кәсіптік дайындау
мәселесін профессиографиялық тұрғыдан қарау ғана бұл тығырықтан шығара
алады. Кәсіби дайындау деңгейін, оның сапалық дәрежесін біліктілік
сипаттама емес, профессиограмма анықтап бере алады.
Профессиограмма - белгілі бір кәсіпке жан – жақты сипаттама бере
келе, оның адамға қоятын талаптарын, ол қызметті атқару үшін қажетті жеке
тұлғалық, моралдық қасиеттер сапасын, ойлау қабілетінің ерекшеліктерін сол
арқылы білім, білік және дағдылық әрекеттерді іске қосатын жүйе болып
табылады. Сөйтіп, кәсіптік мектеп бітірушілерінің дайындығы тек білім,
білік және дағдылық қасиеттерден басқа да анықтайтын объективті
қажеттіліктер бар екендігі белгілі болды. Енді профессиограмманың мына
төмендегі мазмұнына тоқталсақ, ол үшін оның әр түрлі сипаттарына назар
аударалық:
1. Кәсіптің әлеуметтік – экономикалық сипаттамасы.
Экономика саласы
Маманға сұранымы
Кәсіп ауқымы
Өнеркәсіп, ұйым, мекеме түрі.
Еңбекті ұйымдастыру формасы.
2. Кәсіптің өндірістік сипаттамасы
Еңбек мақсаты
Еңбек пәні
Еңбек құрал – жабдықтары
Еңбек мазмұны: негізгі өндірістік операциялар
Еңбек шарты
Еңбекті ұйымдастыру
Қажетті кәсіби білім, білік және дағды.
3. Кәсіптің санитарлық – гигеналық сипаттамасы.
3.1 Еңбектің ауырлығы мен күрделі деңгейі
3.2 Жасы мен жынысына байланысты шектеулер
3.3. Жұмыс және демалыс режимі
3.4. Ауысымдығы
3.5. Талдағыш жүктемесі
3.6. Жағымсыз факторлар
3.7. Медициналық қарсы көрсетілімдері
4. Кәсіптік байланысты маманның жеке – психологиялық ерекшеліктеріне
қойылатын талаптар.
4.1. Нейродинамика
4.2. Тәуліктік биоритмика
4.3. Психомоторика
4.4. Сезгіштік аумағы
4.5. Есте сақтау қабілеті
4.6. Зейіні
4.7. Ойлауы
4.8. Парасаттылығы
4.9. Еркіндігі
4.10. Мінез – құлқы
4.11. Тұлғаның кәсіби сапалық қасиеттері.
5. Кадр дайындау
5.1. Оқу орнының түрі
5.2. Оқыту мерзімі
5.3. Жалпы білім беретін пәндерді игеруі
5.4. Кәсіби шеберлігін шыңдау
Профессиограмманың бұл келтірілген құрылымдық мазмұны әрине, кәсіби
біліктілікке қазіргі қойылып жүрген талаптар деңгейінен әрі биік, әрі
ауқымды екені көрініп тұр. Бірақ, оны қазір жүзеге асырып, практикада
қолдану қиын болып тұр, өйткені, жұмыс ауқымын айтпағанның өзінде,
қарапайым, әрі тиімді талдау жүргізу мүмкіндігі жоқ.
2. Кәсіптік шеберлікті жетілдірудің акмеологиялық негіздері
Акмеология - кәсіби шеберлік шыңына жетудің жолдарын, оның
заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Бұл адам тану саласында жаңадан дамып келе
жатқан жас ғылым саласы. Ол акме деген латын сөзінен алынған шың деген
мағынаны білдіреді.
Пәннің зерттеу нысанасына мыналар жатады:
- ересек адамдардың өз бетінше даму заңдылықтары;
- Кәсіби шыңға я белгілі бір табысқа жету факторлары;
- өзін -өзі тәрбиелеуге, білім беруге және бақылай білуіне
үйретуге қызықтыру;
- кәсіби шеберлік шыңына жету үшін ересек адамдардағы түзету,
жетілдіру және қайта құра алатын қасиеттерді тиімді пайдалана
білу;
Акмеология пәнінің нысанасы - ол ересек адамдарға өз кәсібін ғұмыр
бойы жетілдіруге бағытталған проблемалар.
Олар:
- Кәсіпке кірісу (оқу орнын таңдау);
- Өз бетінше кәсіби қызметке кірісу;
- Кәсіптік қызметте ұжыммен араласу;
- Бір қалыпты жұмыс ырғағына еніп, кәсіп шыңын игеруге кірісу;
- Қызмет құрылымындағы жас ерекшеліктерді ескерту;
Демек, акмеология ғылымы ересек адамдардың кәсіби оқытудағы басқару
мәселелерін, оның жас ерекшелігіне әсерін,қызығушылығын, оны өз бетінше
жетілдіру, шығармашылық қабілетін кәсіби қызметтің шарықтау шегіне дейін
жеткізетін саланы зерттейтін ғылым болды. Авторлық қызмет жүйесі (АҚЖ) және
оны қалыптастырудың негізгі заңдылықтары жоғарыда айтылғандағыдай кәсіби
даяарлық процесінде білім, білік және дағдылық қасиеттерді қалыптастырумен
қатар типтік кәсіби міндеттерді шешу тәжірибелері де жинақталады. Болашақ
не жұмыс істеп жүрген мамандардың шығармашылық қабілетін өз бетінше жүзеге
асырудың маңызды формалары жобалау, авторлық қызмет жүйесі (АҚЖ) тиімді
әрі нақты құру арқылы кәсіпті өмір бойы игеру болып табылады. Жеке тұлғада
кәсіпті игерудің шыңы – кәсіби шеберлік – яғни, кәсіби қызметте авторлық
жүйені иемдену. АҚЖ – бұл субъектінің өзіне қажетті әрі түпкі қолжетілді
мақсатына бағытталған жеке қасиеттерінің өз қызметі жолындағы өзара
біртұтас байланысы, элементтердің бірлескен іс - әрекеті. Ол қандай
нәтижеге жете алатынын өзі ғана шешеді. Авторлық қызмет жүйесінде
субъектінің кәсіпті игеру бағыты, қабілеттілігі, жеке таланты, дарындылығы
басқа салалармен байланыстыра қарым – қатынаста дамыта білушілігі жүзеге
асады. Оның қысқа сұлбасын былай көрсетуге болады:
АҚЖ - іс - әрекет жүйесі, оның басты факторы – нәтижеге қол жеткізу.
Инженер – педагог қызметінде – оның алдына қандай мақсат қоя білуі мен
түпкі нәтижеге қалай әрекет етеді, міне оның АҚЖ – сы сол болуы тиіс.
Өкінішке орай, көптеген оқытушыларымыз ескі үрдістен шыға алмай, қабылдаған
шешімдерді жүзеге асуына салғырт қарайды.
Тек, бірен – саран ұлағатты ұстаздар ғана субъектінің авторлық қызмет
жүйесіне бағыт беріп, жобалауға көмектесе біледі. Білім алушының
ықпалдастығының тиімді өлшемі, яғни өзін - өзі тәрбиелеу, басқара білу
арқылы жаңа қызметтің жоғары нәтижелерге жету бағытын айқындау болып отыр.
Қазіргі таңда (Н. В. Кузьмин және оның жолын жалғастырушылар)
оқытушылардың АҚЖ іс - әрекетін оқушылармен бірлесе, ықпалдастықпен шешуді
қалыптастыратын мына негізгі заңдылықтары белгілілеп отыр:
- өзін - өзі сынай білу заңдылығы;
- өзін жоғарғы нәтижеге итермелеу заңдылығы;
- технологиялық заңдылықтар;
- орнықтылық заңдылығы;
- тұтастық заңдылығы;
Бұл заңдылықтар түрлі деңгейдегі оқытушыларды қамтығандықтан, оларға
тән жалпы сипаттамаларға да тоқталуды жөн көрдік.
Өзін - өзі сынай білу заңдылығы - бұл заңдылық кәсіби шеберлік
деңгейіне жеткен әрбір азамат өз кәсіби қызметі мен жеке қасиеттеріне
бақылау жасай алу қабілетіне ие. Кәсіптік мектеп оқушылары мен
студенттеріне алдағы кәсібіне сыни көзқарас тұрғысынан қарап, оны өз
бетінше дамытуға психологиялық жағынан дайындай бастауға баулу, тәрбиелеу,
кәсіптің қыр – сырын жетік білетін ұлағатты ұстаздарға жүктелуі тиіс.
Тәрбие құрамы ретінде білімдері мен істеріне оқытудың өзін - өзі бақылау
және бағалай білу сияқты маңызды факторларын алуына болады.
Дәріс № 5. Кәсіби оқыту дидактикасы. Кәсіптік білім мазмұны
Дәріс жоспары:
1. Білім мазмұны сипаттамасы
2. Білім стандартын әзірлеу методологиясы
1.Білім мазмұны сипаттамасы
Орта кәсіптік мектептерде кәсби білім беру дегеніміз инжнер-
педагогикалық ұжым мен оқушылардың бірлескен іс-әрекеті, олардың теориялық
білім негідерін,практикалық қабілеттері мен кәсіби дағдыларын
қалыптастыру. Сонымен қатар белгілі бір кәсіп саласы талап етіп отырған
біліктіліктер денгейін қалыптастыру.
Білім мазмұны - бұл тиісті орнында жүйеге келтірілген білім, білік
және дағдыларды игеру барысы және нәтижесі, оқушыны өмірге және еңбекке
дайындаудың қажетті шарты. Адам ойында шындықтың дұрыс бейнеленуі, қоғамдық
тәжірибеде тексерілген таным барысының нәтижесі. Білім адамдардың қоғамдағы
материалдық және рухани іс - әрекеті нәтижесі ретінде пайда болды. Кез –
келген шындықты бейнелеу білім болмайды. Ал адам өзін - өзі өмірдегі іс -
әрекетінен, оның объективті жағдайлары мен заттарынан бөліп қарайды.
Адамдар болмысы тәсілдерінің өзі – олардың әлемге қатынас тәсілдерінің
мақсатына сәйкес және тек басқа адамдармен қарым – қатынас арқылы жүзеге
асатын нақты іс - әрекеті. Тек білім мазмұны ғана іс - әрекет мақсатын
теориялық жақтан дұрыс көруге мүмкіндік береді.
Арнайы технология болса ғылым негіздерін қазіргі техника, технология
және өндірісті ұйымдастыру тұрғысынан қарайды. Ол оқушылардың мына
төмендегі мәселелерді үйренуіне мүмкіндік жасайды:
- тиісті өндіріс саласы мен оның даму болашағы туралы жалпы мәлімет
береді;
- қазіргі заманғы техника, өндірісті механизациялау мен
автоматтандырудың кешенді жүйесін неғұрлым тиімді пайдалану,
құрылғылардың негізгі мәліметтерін, жұмыс істеу принциптерін білуді
үйретеді;
- жаңа техника мен технологияларды, өндірісті дамытудың әлемдік
деңгейдегі озық әдістерімен хабардар етеді;
- еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, өз жұмыс орнында еңбек қауіпсіздігін,
өндірістік санитария мен жеке гигиена ережелерін сақтауды үйретеді.
Жалпы техникалық дайындық – жекелеген өндіріс салалары бойынша ғылыми
– техникалық және әлеуметтік – экономикалық бағыттар бойынша өндіргіш
күштердің дамуы, білім мен дағды жүйелері туралы хабардар етеді. Қазіргі
кәсіптік – техникалық оқу орындарында Материалтану, Электротехника,
Техникалық сызу, Техникалық өлшеу және дәлдік шегі сияқты жалпы
техникалық пәндер жүреді.
Өндірістік оқыту барысында ғылыми теорияны практикалық тәжірибе
негізі арқылы оқытушылар оқушылардың біліктілігін арттыруға жол ашады.
Теория мен практика бірлігінде тәжірибенің айқындаушы рөлі бар. Өндірістік
оқыту шеберлері мен оқушылар арасында білім, білік және дағдыларын іске
асыруда бірлескен қимыл - әрекет, практикалық қызмет аясында кәсіби
шеберлікке баулу процесі қалыптасады. Ол өндіріс орындарында немесе оқу
шеберханаларында жүргізіледі.
Практикалық біліктілік –еңбек қызметтерін сапалы, мақсатты, тиімді
тәсілдермен атқара алу қабілеттілігі. Белгілі бір ережеге және оны нақты
міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті
меңгерудің нәтижесі. Білікті іс - әрекет орынды тәсілдерді таңдай –
білуден, тек қана таңдай білуден емес, оларды тәжірибеде орындаудан
көрінеді.
Кәсіби дағды – кез – келген әрекетті орындай білуде жаттығу арқылы
бекітілген білікті дағды деп атайды. Ал, кәсіби дағды белгілі бір кәсіпті
меңгеру барысында практикалық жаттығулар арқылы қалыптасатын еңбек қызметін
автоматты түрде сапалы әрі сандық көрсеткіші болып табылады.
Дағдының психологиялық тұрғыдан мынадай түрлері бар:
- қимыл дағдысы;
- ойлау дағдысы;
- сезім дағдысы.
Қимыл дағдыларында - жұмысшылар еңбек қимылдарын дәл, нақ және аз күш
жұмсай отырып тиімді үйлестіру әрекетін қалыптастырады. Ойлау дағдылары
жұмыс барысында стандарты қалыптасқан, арнайы ойлау процесін қажет ететін
дағдылар. Сезімдік дағдылар жұмысшылардың іс - әрекетті атқару кезінде
сезім мүшелері арқылы қалыптасқан технологиялық процестер мен материалды
сұрыптауларда пайда болады. Сондай – ақ бұл әрекет әсіресе, өндіріс
процестерін ұйымдастыру мен тауар сапасын бақылау кезінде байқалады.
2. Білім стандартын әзірлеу методологиясы
Қазақстан өз алдына егемендік алған соң, ұлттық экономикалық саясат
негіздерін қалай бастады.
Әлеуметтік – экономикалық жағдайлардың күрт өзгеруіне байланысты
жұмысшы кадрларды нарық жағдайында, жұмыс берушілер сұранысына сәйкес,
шетелдік мамандармен бәсекеге түсе алатындай еңбек ресурстарын әзірлеу
міндеті тұрды. Ол әсіресе, кәсіптік білім беру саласын әлемдік өркениет
талаптарына сай құруды қажет етті. Қазақстан Республикасында кәсіптік білім
беру жүйесі қазіргі таңда мына бағытта дамып келеді.
1. Кәсіптік білім беру бағдарламаларын жеке тұлға мен еңбек нарығы
сұранысын қанағаттандыра отырып, экономика мен әлеуметтік
салалардың даму бағытына қарай бейімдеп жасау.
2. Мамандар дайындауда білім мазмұны мен саласын жаңарту, жеке
тұлғаның кәсіби қабілетін ашуда дамыта білім беру принциптеріне
көшу.
1992 жылы 18 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңының 4 – бабында Мемлекеттік білім стандарттары деген түсінік
енгізіледі. Осы Заң негізінде Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті
1994 жылы 4 мамырда Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім беру
стандарттарын әзірлеу және бекіту ережелері атты № 2477 Қаулы қабылданды.
Білім туралы жаңа Заң қабылдаған соң, (1999 жылы 3 тамызда)
Қазақстан Республикасы денсаулық, білім және спорт министрлігі Бастауыш
және орта кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандартын бекіту (Жалпы
жағдайлар) туралы № 345 бұрық шығарды. Бұл бұйрық бойынша Қазақстан
Республикасы бастауыш және орта кәсіптік білім берудің жалпыға міндетті
білім берудің стандарттарын әзірлеудің жолдарын ретке келтірді.
Кәсіптік білім беру стандарттарын ендіру мына мәселелерді шешуге
негіз болды.
1. Қазақстан Республикасында еркін еңбек нарығы орнады. Кәсіп
саласы, не жекелеген мамандықтар бойынша жасалынған білім
берудің мемлекеттік стандарты барлық қызығушы тараптар үшін
қолайлы жағдай туғызды.
2. Барлық ТМД елдері мен басқа да экономикалық одақтас елдер
арасында еркін еңбек нарығына жол ашылды.
3. Бүкіл дүниежүзілік еңбек нарығына кірудің мүмкіндігі туды.
Бұл еліміздің кәсіптік білім беру жүйесінің шетел білім беру
стандарттарына ілесуіне жағдай жасады.
Ең басты, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары
кәсіптік оқытудың типтік бағдарламаларын, жұмыстың оқу бағдарламаларын, оқу
орындарын аттестациялауды, дидактикалық және әдістемелік құралдарды талдап,
бірыңғай жүйеге келтіруге жол ашып берді.
Білім беру стандартты ары негізінен мына мәселелерді қамтиды:
- кәсіби біліктілік талаптарын;
- білім мазмұнын;
- оқу жүктемесінің көлемі мен дайындық деңгейін;
- білім сапасын бағалаудың әдістемелік құралдарын.
Мемлекеттік білім стандартының басты құжатының бірі типтік оқу
бағдарламасы болып табылады. Оқу орындары типтік бағдарлама негізінде,
қажет болған жағдайда, жұмыс бағдарламаларын жасай алады.
1. Оқу бағдарламасы сағаты мен мазмұны бойынша міндетті түрде
орындалатын өндірістік білім беру мазмұнын анықтайтын мемлекеттік
құжат болып табылады.
2. Оқу бағдарламасын ғылыми-техникалық прогрестің талабына сәйкес
келтіру мақсатында олар үнемі бір рет 5-6 жылда қайта өңделіп
отырады; министерстволар және ведомстволармен бірге Мамандық бойынша
құрылған кеңестің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
педагогиканың негізгі категориялары
Дәріс жоспары:
1. Кәсіптік педагогика туралы ұғым
2. Кәсіптік педагогиканың негізгі категориялары
1. Кәсіптік педагогика туралы ұғым
Кәсіптік педагогика – жалпы педагогиканың бір тармағы ретінде енді
өркендеп, дамып келе жатқан жас ғылым. Жалпы педагогика атауы ескі грек
сөзінен пайдос - бала және аго - жетелеу ұғымын береді. Сөзбе – сөз
аударғанда бала жетелеу деген мағынаны білдіреді.
Ежелгі Грецияда педагог деп өз қожайынының баласын мектепке жетектеп
апарып, әкелетін құлды айтқан. Ал мектепте дәріс беретін құлды ғалым деп
атаған.
Бертін келе педагогика сөзі қазіргі мәніне жақын баланы өмірге
жетелеуші ғалым ретінде қалыптаса бастады, яғни оны оқытып, тәрбиелеп жаны
мен рухын дамытатын өнер деп қалыптасты. Атақты адамдардың қасына оны
тәрбиелеген ұстаздарының аты да қоса айтыла бастайтын болды. Бертін келе
балаларды тәрбиелеу туралы ғылым да өзгешеленіп, дараланды.
Осылайша педагогика балаларды оқыту мен тәрбиелеу туралы ғылым ретінде
қалыптаса бастады.
Педагогика туралы бұл көзқарас XX ғасырдың ортасына дейін сақталды.
Тек соңғы онжылдықта ғана кәсіптік педагогикалық біліктілік тек балаларға
ғана емес, оның үлкендерге де қажет екендігі сезіле басталды.
Қазіргі педагогиканың нақты және дәл анықтамасы – адамды тәрбиелеу
жөніндегі ғылым екендігінде. Бұл жерде тәрбие сөзі кең мағынада берілген,
ол: оқыту, білім беру, тәрбиелеу және жеке тұлғаны жан – жақты дамыту.
Сөйтіп, тәрбие түсінігінің аясының кеңуі оның ғылым ретінде
қалыптасқан бастапқы мағынасына қайшы келіп отыр.Сондықтан, әлемдік
педагогика лексиконына жаңа термен:
андрогогика (грек сөзі андрос - ер, аго - жетелеу) немесе
антропогогика - адам жетелеу деген ұғым пайда болды.
Кәсіптік педагогика немесе кәсіби білім беру педагогикасы деп, адам
баласының жасын, білім деңгейін және оның еңбегі мен кәсіптік іс-әрекетінің
сипатын ескермей-ақ, оның кәсіби даярлығын жетілдіруге қажет теориялық,
практикалық білім жүйесі десе болады.
Бұл анықтама адам баласының қалыптасуына қажет жалпы білім жүйесіндегі
кәсіптік даярлықтың рөліне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Кәсіптік педагогика – педагогика ғылымының бір тармағы және оқу пәні.
Қазіргі ғылымның дамуы оны дифференциялау және интеграциялау үрдісімен
сипатталады. Ғылымның дифференциялануы деп кейбір ғылым салаларының өзі
дербес ғылым ретінде танылып, тың мәнге ие болуы. Ғылымның тоғысында
олардың құбылыстар мен болмыстардың мәнін анықтаудың жалпы заңдылықтары
анықталып, зерттеудің ортақ ғылыми әдіс – тәсілдері саралана түсуін
интеграциялану десек болады. Бұл педагогика ғылымына да тән құбылыс. Атап
айтатын болсақ, соңғы кезде ғылымның дифференциялануы арқылы педагогиканың
мына салалары даралық сипат бере бастады:
- мектеп алды педагогикасы;
- жасөспірімдер педагогикасы;
- жалпы білім беретін мектеп педагогикасы;
- кәсіптік педагогика (кәсіптік мектептер педагогикасы);
- мектептану (білім және оқу – тәрбие мекемелерін басқару); т.б
Осыған орай кәсіптік педагогиканың да өз салалары қалыптаса бастады.
- бастауыш кәсіптік білім беру педагогикасы (кәсіптік мектептер мен
лицейлердегі тәрбие мен оқыту мәселелерімен шұғылданады);
- орта кәсіптік білім беру педагогикасы (колледждердегі тәрбие және
оқу мәселелерімен айналысады);
- жағары білім педагогикасы (институт, университет және академияларда
тәрбиелеу мен оқыту ісімен айналысады).
Атап кету керек, кәсіптік педагогика жалпы білім беретін мектеп ісімен
шектеліп, жалпы педагогика аясында қала алмайды.Оның қалыптасуы,
техниканың, ғылымның, экономика мен өндірістің өркендеуімен тікелей
байланысты. Жалпы педагогика аясында кәсіптік педагогика іргелі ғылым
ретінде мына салаларды да қамтиды:
- жалпы және педагогикалық психология;
- инженерлік психология ;
- еңбек психологиясы;
- еңбек физиологиясы;
- акмеология (кәсіптік шеберлік шыңына жету туралы ғылым)
Бұдан басқа кәсіптік педагогика тиісті техникалық және экономикалық
ғылымдарға да арқа сүйейді.
Кәсіптік педагогиканың пәндік зерттеу нысандары мыналар:
1. Кәсіптік мектептердегі тәрбиенің мақсаты мен өзіндік ерекшеліктерін
ескере отырып, жалпы педагогика арасында сабақтаса жүргізілудің
тиімділігін зерттеу;
2. Кәсіптік білім мазмұны;
3. Жеке тұлғаға ғылыми – техникалық білімнің және кәсіптік біліктілік
дағдыларын қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктерін меңгерту;
4. Кәсіптік білім беретін оқу орындарында оқу – тәрбие үрдісін
басқару.
Жоғарыдағы аталған мәселелерді тұжырымдай келе, кәсіптік педагогика
саласына мынадай анықтама беруге болады.
Кәсіптік педагогика – жеке тұлғаға кәсіп пен кәсіптік біліктілікті
қалыптастырудың заңдылықтарын зерттейтін, әлеуметтік сұранысты
қанағаттандыратын ғылымының негізгі саласының бірі.
2. Кәсіптік педагогиканың негізгі категориялары
Кәсіптік педагогиканың негізгі категориялары (кәсіптік білім, кәсіптік
оқыту және кәсіптік тәрбие) мен оның басты ұғымдары (кәсіп, мамандық,
біліктілік және құзыреттілік,құзырлылық) оның тезаурусын құрайды.
Кәсіптік педагогиканың негізгі категорияларын анықтайық.
Кәсіптік білім – бұл белгілі бір жүйеде кәсіп бойынша алынған білім,
білік және дағды жиынтығы және оны тиісті кәсіптік ортада пайдалана білудің
ережелері мен нормалар тәртібі.
Кәсіптік оқыту – бұл оқушы мен инженер – педагогтың кәсіп бойынша
ғылыми – техникалық ілімді игеру мен кәсіптік білік, дағды қалыптастыруда
бірлескен іс - әрекеті.
Кәсіптік тәрбие – оқушы мен инженер – педагогтың белгілі бір кәсіптік
ортада жеке тұлғаның өзін - өзі алып жүру ережелері мен нормаларының
жиынтығын қамтитын әлеуметтік құбылыс.
Кәсіптік педагогика негізгі ұғымына жататындар: кәсіп, мамандық,
біліктілік, құзыреттілік және құзырлылық болып табылады.Енді осыларға жеке
анықтама берейік:
Кәсіп – қоғамдық еңбек бөлінісінде жалпы адамзаттық мораль
нормаларымен келісілген еңбек түрі және адамзат үшін материалды игіліктер
бастамасы.Кәсіп саласына қарай еңбек бөлінісіне ие.Мысалы: слесарь кәсібі
мына түрлерге бөлінеді: слесарь – құрастырушы; слесарь – жөндеуші және
аспапшы – слесарь т.б. Сондықтан кәсіп саласы белгілі бір мамандықтар
бойынша еңбек бөлінісіне ие болады.
Мамандық – белгілі бір кәсіп саласы бойынша шағын ауқымды еңбек түрін
қамтиды. Кейбір кәсіп саласының қызыметіне орай мамандандыру процесі
жүргізіледі.
Кейбір кәсіп саласындағы мамандық қызметінде мамандандыру процесіде
жүргізіледі. Мысалы: дәрігер кәсібінің оташы мамандығы және оның
нейрохиругия (бас сүйекке операция жасаушы) бойынша маманданады .Сөйтіп,
мамандық – кәсіп қызметіне қарағанда ұғымы тар, ол мамандану – мамандыққа
қарағанда әлдеқайда тар ұғым.
Біліктілік – бұл белгілі бір кәсіптік қызмет саласын атқаруға тиісті
дайындық деңгейі бар адам. Яғни, біліктілік дегеніміз – кісіпті тиісті
дәрежеде игеру дағдысы.
Академик В.С. Леднев кәсіптік даярлықтық біліктілік деңгейін мына
төмендегідей етіп көрсетеді:
0 – дік деңгейі – біліктілігі жоқ жұмысшылар;
1 – ші деңгей – жұмысшы мамандар;
2 ші деңгей – орта дәрежелі мамандар (техниктер)
3 – ші деңгей – жоғары дәрежелі мамандар.(инженерлер,
дәрігерлер, мұғалімдер)
4- деңгей – ғылыми дәрежелі мамандар(ғылым саласы бойынша кандидаттар
мен докторлар)
Жұмысшы мамандығының кәсіптік біліктілігі игеру деңгейінің тиісті
разрядтары арқылы белгіленеді. 2 – 3 ші деңгейдегі мамандар біліктілігін
санат класқа бөлу орныны анықтайды. Мысалы, 1 – ші санатты мұғалім,
жоғары санатты дәрігер, 3 ші санатты заңгер.
Белілі бір кәсіп, не мамандық саласы бойынша дайындық деңгейі кәсіптік
біліктілік сипаты арқылы айқындалады.
Біліктілік сипаттамасы – тиісті кәсіп саласы бойынша мамандардың
білім, білік және дағдысын белгілейтін мемлекеттік құжат. Жұмысшылардың
кәсіптік біліктілігі 2 нәрсе арқылы сипатталады.Кәсіп саласы бойынша білім
деңгейін анықтау үщін білуі тиіс нәрселер мен білік пен дағдыға
байланысты істей алатын нәрселер. Мұның барлығы бірыңғай тарифты –
біліктілік анықтамасында белгіленіп, жинақталған.
Құзыр – белгі бір кәсіптік таным саласы бойынша шешім шығаруға
лауазымдық құқы бар маман.
Құзыреттілік – тиісті кәсіп саласы бойынша білім, білік және дағдысы
жоғары деңгейде қалыптасқан, оны саналы атқара алатын маманның
қабілеттілігі.
Дәріс № 2. Кәсіптік білім негізін қалыптастыру. Кәсіптік білімді басқару
теориясы.
Дәріс жоспары:
1. Негізгі ұғымдар мен анықтамалар
2. Педагогикалық жүйе мен оның құрылымдық компоненттері
3. Кәсіптік білімді басқару теориясы
1. Негізгі ұғымдар мен анықтамалар
Кибернетика ғылымы кез-келген жүенің басқару органдарының жалпы
заңдылықтарын зерттейді. Биологиялық ,әлеуметтік және автоматтандыру
жүйелерінің басты материалдық қасиеттері қоршаған ортамен өзара бірлікте
болып табылады. Ол бірлік басқару органдарының ақпаратты қабылдау, өңдеу,
сақтау және жіберу мүмкіндігінің өзара ұқсастығында. Басқару жүйелерінің
өзіндік ерекшелігі бар. Ол заңдылықтарды биологиялық, әлеуметтік не
техникалық деп ажыратуға болады.
Бірақ кибернетика ғылымы үшін бұл іргелі ғылымдар интегралды мәнге
ие.Бұл дегеніңіз кибернетика ғылымының негізі болып табылатын адамдардың
ғылыми дүниетанымдық ұстанымы басты мәнге ие екендігін көрсетеді.
Кибернетика, әсіресе, техниканы басқару автоматты құрылғылар мен
олрадың жұмыс істеу принципін үйренуде, адам еңбегін автоматтандырудың
мәнін түсінуде зор рөл атқарады.
Сөйтіп, кибернетика мына төмендегі танымдық процестердің қалыптасуына
ықпал етеді:
- дүниенің біртұтастығына;
- түрлі табиғи бірліктердің ақпараттық байланыста болатындығына.
Кибернетиканың модельдеудегі құбылыстарына сипаттама беру үшін (тірі
ағза, сана, қоғам, тіл т.б.) біз қызметтік модельді таңдап аламыз да оған
ұқсас элементтерді қарастыра бастаймыз.
XX ғасырдың 40 – шы жылдарында пайда болған кибернетикалық бұл тәсілді
функциональдық ұқсастық әдісі деп атап кетті. Бұл әдісті іске асыру үшін
әрине, автомат пен жанды организмнің, автоматты жүйелер мен қоғамның, ЭЕМ
мен ми құбылысының арасындағы байланысты,олардың жалпылама қасиеттерін
біуіміз керек. Ал, кибернетика бұл ұқсастықты біле алады, күрделі
динамикалық құбылыстарды басқара алады. Олардың сыртқы және ішкі
реакцияларын байқау қабілеті бар. Осы құрылғылар жүйесін қоршаған ортаға
икемдеп қайта құра алады. Кибернетиканың осы процесті атқаруын автоматты
жүйелерді басқару механизмі деп атайды.
Осы қағидаларға сүйене отырып, мына төмендегі кестеден автомат пен
адамның қызмет атқара алатын ұқсастықтарын салыстыруға болады.
Автоматты реттеуші Адам
Қызыметі Органы Қызыметі Органы
Ақпаратты жинау Өлшеу аспаптары Сезім Сезім
(датчиктор, монометр, органдары
термом, амп) (құлақ, көз,
тіл т.б.)
Ақпаратты Байланыс каналдары (сым, Қабылдау Нерв жүйелері
жеткізу рычаг, баспа)
Ақпаратты сақтауЕсте сақтағыш құрылғылар Есте сақтау Бас және ми
(ішкі және сыртқы (көру, есту,
электронды ақпарат қимыл т. б.)
жинағыштар,сандық
станоктар т. б.)
Ақпаратты өңдеу Бағдарлап өңдеу Парасат (ой Бас және ми
құрылғылары (реттеуіш, түю, таңдау
есептеу машиналары, жад) және шешім
қабылдау)
Басқару әрекетінАтқару органдары Қимыл - әрекетіҚол, аяқ,
сезіну рычагтар, қозғалтқыштар, (реакция, бұлшық еттер
клапандар қозғалу әрекеті
Мұнда өз бетінше қызмет атқара алатын екі жүйенің ұқсас әрекеттері
берілген.Машина мен адамның қызмет атқаратын органдарының ұқсас екендігі
көрініп тұр.
2. Педагогикалық жүйе мен оның құрылымдық компоненттері
Педагогикалық жүйе – бұл көптеген құрылымдық және қызметтік
компоненттердің өзара үйлесімділігінен тұратын және оларды бір мақсатқа
жұмылдырған, яғни болашақ жеткіншектер мен ересек адамдарды оқыту мен
тәрбиелеуді көздейтін жүйе.
Педагогикалық жүйенің қызметі мен қалыптасуының алғы шарттары мына
төмендегідей:
1. Педагогикалық жүйе қоғамның белгілі бір топтарын (балаларды,
жеткішектерді,ересектерді) тәрбиелеу мен оқыту қажеттігі туындаған
жағдайда пайда болды. Басқаша айтқанда, педагогикалық жүйе қажетті
анықталған адамдар тобына білім беруді мақсат еткенде ғана пайда
болады.
2. Педагогикалық жүйе қоғамда айқындалған ақпараттық білім
кеңістігінін игере алатын топтар пайда болғанда ғана туындайды.
3. Педагогикалық жүйе белгілі бір оқушылардың мақсатына жететін
педагогикалық әсердің құралдары, әдістері мен формалары табылған
жағдайда ғана, оларды игеру мүмкіндігінен туындайды.
4. Педагогикалық жүйені іске асыру үшін білім алушылар белгілі бір
топқа бірігіп, яғни оқушылар тобын құрастыруы керек.
5. Педагогикалық жүйеде оқушыларды білім нәрімен сусындататын, тиісті
педагогикалық және психологиялық ілімі бар, олармен жұмыс істей
алатын әдіс – тәсілдер негізін игерген, алдына мақсат қоя білетін
педагогтар болуы қажет.
6. Педагогикалық жүйе, сайып келгенде, қоғамдағы белгілі бір топ
өкілдерінің әлеуметтік сұранысын қанағаттандыруы қажет және бұл
оның түрлі нәтижесі болуы тиіс.
Бұл қоғамдық компоненттер – оның негізгі базалық сипаттамасы, олардың
үйлесімділігі оны басқа салалардан өзгешелендіріп тұрады.
Ол компоненттер: оқу ақпараты, мақсаты, педагогикалық байланыс
тәсілдері, оқушылар, педагогтар.
Төменгі сұлбада педагогикалық жүйенің компоненттерінің өзара
байланыстылығы көрсетілген.
Кәсіптік мектеп – педагогикалық жүйенің бір саласы.
Кәсіптік мектеп – кәсіби білім беру жүйесіндегі болашақ білікті
жұмысшыларды дайындайтын, оқытатын және тәрбиелейтін оқу орны.
Кәсіптік мектеп – педагогикалық жүйенің барлық белгілеріне ие.
Кәсіптік мектептің құрылымдық компонентері, педагогикалық жүйесі
іспеттес (жоғарыдағы сұлбаға назар сал).
Оның мақсаты – азаматтарды жұмысшы мамандығына даярлауда өз қабілеті
мен қызығушылығына, мүмкіндігіне қарай білім беру, оларды қайта даяарлау
және кәсіптік біліктілігін көтеру.
Білім беру ақпараты – белгілі бір кәсіп саласы, не мамандық бойынша
оқушыларға ғылыми – техникалық білім, практикалық дағды беріп, кәсіптік
шеберлікке баулу. Кәсіптік әлеуметтік ортаның ережелері мен нормаларын
орындауға үйрету.
Педагогикалық коммуникация тәсілдері арқылы – оқушыларға кәсіптік
білім беру мен тәрбиелеуде құрал жабдықтар арқылы оқытудың әдістерін
қолдану қажет. Бұған оқыту мен тәрбиелеу әдістерінен басқа, ауызша және
басқа да жолдармен берілетін оқыту, әрекет ету қызметтері де кіреді.
Кәсіптік мектептердегі оқыту құралдарына – жалпы білім беретін орта
мектептегіден басқа оқу құрал жабдықтарымен қатар (машиналар, механизмдер,
құралдар мен жабдықтар, аспаптар т.б.) нақты заттық бөлшектер, кескіндер,
макеттер сондай – ақ практикалық дағды қалыптастыратын түрлі оқу
тренажерлері де жатады.
Кәсіптік мектеп білім алушылары (оқушылар) бұлар белгілі бір кәсіп
саласына қызығушылығы бар негізгі және орта мектеп бітірген жастар.
Негізгі білімі барлар үшін оқу мерзімі – 3 жыл, ал толық орта білімді
жастар үшін – 1,5 жыл. Бұл жөнінде кейінгі тарауларда Кәсіптік оқу
орындарындағы тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі және Тәрбие
жұмысының ерекшеліктері деген тақырыптарда толығырақ сипаттама беріледі.
Кәсіптік мектеп педагогы – бұл кәсіптік оқыту мен тәрбиелеудің негізін
меңгерген, өз пәні бойынша білім, білік және дағдылық дайындығын толық
меңгерген инженер – педагог.
3. Кәсіптік білімді басқару теориясы
Басқару теориясы туралы жалпы ұғым. Жеке тұлғаны дамытуда оның бойына
білім, білік және дағды негіздерін қалыптастырып, сонымен бірге жалпы
адамзаттық құндылықтар туралы мәліметер беріп, оларды пайдалана білуді
үйрету ережелері мен нормаларын білім үрдісі десек болады.
Педагогикалық басшылық дегеніміз оқушы, не студентке авторитарлық
(үстемшіл) әсер ету емес, оларға жалпы не кәсіптік ерекшеліктерін дамытуда
жан – жақты, әрі үйлесімді ықпал ету, соған мүмкіндік пен алғы шарттар
жасау. Алдымен, басқару теориясының мына төмендегі жалпы ұғымын анықтау
қажет, олар:
• басқару
• басшылық
• басқару қызметі
• басшылық принциптері
• басқару әдістері
Қазіргі таңдағы басқару теориясы - басшылық шешімдерін қабылдау мен
оны жүзеге асыру, ақпараттарды қозғалысқа келтіру, тікелей әрі байланыс
процесіне басшылық жасау болып отыр. Олар: өзара әсер етуші екі жақ, яғни
басқарылатындар мен басқарушылардан тұрады. Сөйтіп, жүйенің өзін - өзі
басқару біртұтастығы пайда болады. Ол қоршаған ортамен әрекет етуіне де
игі әсерін тигізеді.
Қазіргі заманда басқарудың сан түрлері бар, бірақ біздің
пайымдауымызша оның жүйелі түрін таңдағанымыз дұрыс сияқты. Сондықтан
басқаруға байланысты мына анықтамаларды пайдаланамыз:
Басқару – басқарушы жүйелердің басқарылатындарға, олардың қызметіне
әсер ету арқылы түпкі нәтижеге жету үшін тиімді басшылық жасау екенін
аңғарамыз. Басқару негізі ақпараттық процестерден тұрады. Оны қабылдау,
өңдеу және сыртқы ортамен байланыс арқылы дамиды. Одан белгілі бір
нысандар туралы мәлімет біле аламыз. Бұл жүйелерді басқаруда, оны жұмыс
істеп тұрған жүйелеріне қосу арқылы және қабылдау, қайта өңдеу, сақтау
және жіберу арқылы ақпараттарының тиімділігін арттырамыз. Басқарудан
туындайтын екінші бір ұғым бар. Ол – басшылық жасау. Бұл кең ұғым, бірақ
ол мынадай анықтамаларды қажет етеді:
• белгілі бір жүйелі мақсат қою;
• жұмыстың негізгі бағыттары мен мазмұны бойынша нақты міндеттер
белгілеу;
• арнайы қызымет әзірлеу;
Басқару әкімшілік қызыметіне басшылық жасау болып табылады, басқаша
айтқанда басқару – объективті, ал басшылық жасау – субъективті сипаттамаға
ие.
Басшылық – басқару ісінде жеке субъектінің өзін - өзі басқару жүйесіне
әсерін көрсетеді, яғни мақсатқа жету жолындағы жеке тұлғаның біліктік іс -
әрекеті.
Кәсіптік мектептің педагогикалық үрдісін жүзеге асырудағы басқару
қызыметі туралы бірер сөз айталық.
Басқару қызыметі деп еңбек бөлінісін анықтау мен басшылық аясын
мамандандыруда ерекше мәртебеге ие қызмет.
Басқару қызыметінің қазіргі таңда жетілдірілген мынадай түрлері бар:
1. Жоспарлау
2. Ұйымдастыру
3. Реттеу
4. Бақылау
5. Есеп алу.
6. Талдау.
Осы қызыметтерге жеке – жеке тоқталсақ:
Жоспарлау – белгілі бір мақсатқа жету жолында қойылатын міндеттер. Ол
жүйені болжау, ағымдағы қызыметтер және нақты бағдарламалау сияқты
бөлімдерден тұрады.
Ұйымдастыру - қайсыбір басшылық шешімдерді іске асыруда жүйелер
элементтерінің өзара байланысын ұйымдастырып, басқару процесін ретке
келтіруге бағытталады.
Реттеу – жүйе бөліктері арасындағы сәйкессіздік жағдай пен
үйлесімділікті қамтамасыз етуге арналған. Ол тиісті сәйкессіздіктерді
бақылау нәтижесінде алынған мәліметтер ақпарынан соң жүзеге асырылады.
Негізгі күштерді қалай және қайтіп орналастыру керек екендігін жедел шешуге
жұмылдырады.
Бақылау – процестерді жоспарлаудың, нұсқаудың және шешімдерді нақты
жүзеге қалай асып жатқандығы жөніндегі сәйкестікті тексереді. Бақылау -
істің кері байланыс арқылы мәліметін білетін тәсіл. Басшыланбайтын процесс
– басқарылмайтын процесс.
Есеп алу – басқару процесі негізінде нәтижеге қол жеткізу үшін
алынатын сандық жеке сапалық баға көрсеткіші. Ол шаралардың қаншалықты
жүзеге асып жатқандығының өлшеуіші. Есепті бақылаудан ажыратуға болмайды,
бірақ ол оған тәуелді құбылыс.
Талдау - басқару жүйесін жетілдіруде кейбір бөлім қызметеріне
объективті баға береді, ұсынысын білдіреді. Әрбір басқару циклы талдаумен
аяақталады және нәтижелі болу үшін бұл цикл қайталана береді.
Оқыту мен бақылаудың жалпы заңдылықтарына ой жүгіртіп әрі мұқият
оқыңдар. Олардың қызметін, әсіресе бақылауда орын алған кемшіліктер мен
оларды түзету шараларын жүзеге асыру жүйесі іске асырылады. Бұған мысал
ретінде, Қазақстан Республикасының барлық аумағындағы білім беру орындарына
2003 жылы ендірілген тестілеудің бірыңғай Ұлттық жүйесін келтіруге болады.
Дәріс № 3. Қазақстан Республикасының кәсіптік білім беру жүйелерінің
құрылысы
Дәріс жоспары:
1. Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсіптік білім беру
жүйелері
2. Қазақстан Республикасының жоғарғы мектебі
1. Қазақстан Республикасының бастауыш және орта кәсіптік білім беру
жүйелері
Кәсіптік білім беру жүйесі - бұл кәсіби және жоғарғы білім беру
мекемелері, оның ғылыми және ғылыми - әдістемелік органдары және олардың
басқару жүйесінің мен қоса жиынтығы.
Кәсіптік білім беру жүйесінің құрылымы мына төмендегідей:
- Бастауыш кәсіптік білім;
- Орта кәсіптік білім;
- Жоғары кәсіптік білім;
- Жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім;
- Қосымша кәсіптік білім.
Қазақстан Республикасында Білім беру туралы Заңының 22 – бабына
сәйкес мына төмендегі білім беру деңгейлері жүзеге асырылады:
- Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту;
- Орта білім;
- Жоғары кәсіптік білім;
- Жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім.
Бастауыш кәсіптік білім – кәсіптік мектептер мен лицейлерде негізгі
жалпы білім базасында орта білім берумен бірге белгілі бір кәсіп саласы
бойынша жұмысшы қызметкерлер даярлайды. Оқу мерзімі кәсіптік мектептерде 2
– 3 жыл, ал кәсіптік лицейлерде – 3 жыл, кейбір күрделі технологиялар мен
құрылғыларды үйрену 4 жыл мерзімді қажет етеді. Бастауыш кәсіптік білім
беру қайсы бір кәсіп саласы бойынша орта білім негізінде қысқартылған уақыт
мерзімінде де жұмыс істей алады.
Кәсіптік оқыту өндірісте, оқу - өндірістік комбинаттарда, оқу
орталықтары мен басқа да жұмысшыларды дайындайтын құрылымдарда атқарылады.
Орта кәсіптік білім – колледждер мен училищелерде орта білім базасында
кәсіби бағдар бойынша конкурстық негізде беріледі. Колледждер мен
училищелерде оқу мерзімі 3-4 жыл. Жалпы орта білімі, не бастауыш кәсіптік
білімі бар азаматтар өз кәсіп салалары бойынша орта кәсіптік білімі қысқа
мерзім ішінде, жеделдетілген бағдарламалар арқылы алуына болады. Колледждер
мен училищелер тиісті лицензиясына сәйкес бастауыш және орта кәсіптік білім
беруді жүзеге асырады. Орта кәсіптік білімі бар азаматтар болса ықшам әрі
икемделген бағдарламалар арқылы қысқа мерзімде қосымша мамандық иеленуіне
болады. Сондай – ақ колледждер мен училищелерде салалық мамандықтар бойынша
республикалық оқу әдістемелік бірлестіктер құрылады. Бастауыш және орта
кәсіптік білім берудің типтік оқу бағдарламалары тиісті кәсіп саласы
бойынша білім берудің жалпыға міндетті мемлекеттік стандартын жүзеге
асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 11 қазан 2001 жылғы № 1459
жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға
арналған білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес бастауыш
кәсіптік білім мен орта кәсіптік білім берудің бір бөлігі техникалық және
ауылшаруашылық мамандықтары бойынша шоғырландырылып, орта білім жүйесіне
көшіріліп, еңбек нарығы сұранып отырған жаңа технологиялық талаптар
негізінде жоғары сапалы мамандар даярлай бастайды. Техникалық және кәсіби
білім берудің базалық деңгейі – техникалық және қызмет көрсету саласы
бойынша білікті жұмысшылар мен мамандар әзірлеуге бағыт алуы тиіс. Орта
кәсіптік білім берудің кейбір жекелеген бағдарламалары бойынша орта
кәсіптік білімді игеруді жаңа деңгейге көтереді. Бұл сатыдағы жалпы білім
беретін бағдарламалар мазмұны кәсіптік біліммен қатар, жоғарғы оқу орнының
1-2 курстағы бакалавр деңгейін қамти алады.
2. Қазақстан Республикасының жоғарғы мектебі
Қазақстан Республикасында мына төмендегі оқу орындары жоғарғы
білімді жүзеге асырады. Университеттер, академиялар, институттар мен оларға
теңестірілгендер (консерваториялар, жоғарғы мектеп, жоғарғы училище).
Жоғарғы оқу орындары тиісті лицензиясына сәйкес жалпы орта білім, бастауыш
және орта кәсіптік білім негізінде білім беру бағдарламаларын жүзеге асыра
алады. Жоғарғы оқу орнының құрамына біртұтас оқу және ғылыми - өндірістік
кешен ретінде қызмет атқара алатын заңды тұлғалық мәртебесі бар құрылымдар
да кіруі мүмкін. Медициналық жоғарғы оқу орындарында өз алдына жеке
клиникалық базасы болып, ол Қазақстан Республикасы Заңдылықтарына қайшы
келмейтін қаржы көздері арқылы қызмет ете алады. Қазақстан Республикасында
жоғарғы кәсіби білім берудің мына төмендегі құрылымдары белгіленген:
- жоғарғы базалық білім (бакалавриат), оқу мерзімі 4 жыл, оны
бітіргендерге бакалавр академиялық дәрежесі беріледі. Жоғары ғылыми
– педагогикалық білім алғысы келетіндер үшін оқу мерзімі әр түрлі
болуы мүмкін: оқу мерзімі жоғарғы базалық білім негізінде – 2 жыл,
арнайы жоғары білім бойынша – 1 жыл. Оларға Магистр академиялық
дәрежесі беріледі.
- жоғарғы арнайы білім, оқу мерзімі 4 жылдан кем емес, қорытынды
аттестатция бойынша оларға жоғары білікті маман атағы беріледі.
Жоғары медициналық білім берудің кейбір мамандықтары бойынша, оқу
мерзімі 7 жылды құрайды, оқу жылы интернатураны бітірумен аяқталады.
Интернатурадан өтпеген бітірушілер, клиникалық практикаға
жіберілмейді. Университеттер мен академиялар білім беру саласы бойынша
орталық атқару органдары келісімі мен жоғарғы кәсіби білімнің
белгіленген нақты бір мамандықтары бойынша кадр дайындаумен
айналысады. Орта кәсіптік білімі бар азаматтар өз кәсіп саласы не
ұқсас мамандықтар бойынша қысқа мерзімде жеделдетілген бағдарламалар
мен жоғарғы кәсіптік білім ала алады. Сондай – ақ жоғарғы кәсіптік
білімі бар азаматтар арқылы негізде қысқа мерзімде екінші жоғары
кәсіптік білім алуға мүмкіндігі бар. Көп сатылы жоғары кәсіптік білім
беру мекемесінің құрылымы туралы ережені Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді. Жоғарғы оқу орны өзінің ғылыми жұмыстарында
Қазақстан Республикасының заңдылықтарын басшылыққа алады. Жоғарғы оқу
орнындағы тәрбие жұмыстары студенттердің оқу, ғылыми, шығармашылық
және өндірістік бірлестіктері және оқытушылар мен қызметкер арқылы
ортақ мақсатқа жұмылдырыла жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында жоғарғы білімнен кейінгі кәсіптік білім
беру.
Жоғарғы білімнен кейінгі кәсіптік білім үздіксіз білім беру
жүйесінің жоғарғы сатысы болып табылады және ол жоғары білікті ғылыми және
ғылыми – педагогикалық кадрлар дайындауда өз алдына белгілі бір мақсат
қояды. Азаматтардың жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім алуы үшін арнайы
жоғары білікті мамандығы мен академиялық Магистр дәрежесі болуы керек.
Медицина саласында ғылыми және ғылыми – педагогикалық кадрларды дайындау
клиникалық ординатураларда, аспирантурада, адъюниктурада жоғарғы оқу
орнының докторунтурасында, ғылыми – зерттеу мекемелерінде, сондай – ақ
ғылым кандидаттарын аға ғылыми қызметкер, ізденуші есебінде жұмысқа алу
арқылы жүргізіледі. Оқу мерзімі аспирантура мен адъюнктурада күндізгі
бөлімде 3 жылға дейін, сырттан оқыту бөлімі үшін 4 жыл, ал Магистр
дәрежесі барлар үшін тиісінше 2-3 жыл көлемінде Ассистентурадағы өтіл
мерзімі күндізгі бөлімде 2 жыл, сырттай бөлімде 3 жылдан аспауы керек.
Докторантура мерзімі 3 жыл, ал аға ғылыми қызметкерлерді докторлық
диссертациясын қорғау мерзімі 2 жыл. Жоғарғы білімнен кейінгі кәсіптік
білім беру туралы Ережесі Қазақстан Республикасы білім беру саласы бойынша
орталық атқарушы орган бекітеді.
Дәріс № 4. Білікті жұмысшыларды дайындаудың теориялық негіздері мен
практикасы
Дәріс жоспары:
1. Мәселе бойынша ғылыми көзқарас
2. Кәсіптік шеберлікті жетілдірудің акмеологиялық негіздері
1. Мәселе бойынша ғылыми көзқарас
Білікті жұмысшы мамандығының қалыптасуы және оның кезеңдеріне
тоқталатын болсақ әлеуметтік жағдайлар мен кәсіби қызметтің сипаттамасына
қарай маманның кәсіби біліктілігін жетілдірудің мынадай 5 сатысы бар: (Э.
Ф.Зеер пікірі бойынша).
Оптация – адамның психофизиологиялық ерекшеліктеріне қарай кәсіп
таңдауын қалыптастыру;
Кәсіптік білім беру - жеке тұлғаның кәсіби білім, білік және
дағдыларын типтік үлгідегі әлеуметтік және кәсіби мәні бар қасиеттеріне
қарай бағыттау арқылы жетілдіру;
Кәсіби бейімделу - өз бетінше кәсіби бағдар айқындауда игеруі тиіс
әлеуметтік жаңа бағыт, яғни кәсіби қызмет дағдыларын үйренуге өз бетінше
тәжірибе жинақтау;
Кәсібилену - кәсіби ұстанымды қалыптастыру, маңызды кәсіби қасиеттер
мен дағдыларды ұштастыра білу, кәсіби қызметті жоғары біліктілікпен атқара
алу;
Кәсіби шеберлік – жеке тұлғаның кәсіби қызметін жоғары шеберлік
деңгейіне жеткізіп, шығармашылықпен жұмыс істей алу қабілетімен ұштастыруы.
Автролық қызмет жүйесіне ену. Осы аталған кәсіби біліктіліктердің ең
жоғарғы шегі – кәсіпті игерудің түпкі мақсаты – кәсіби шеберлік деңгейіне
жетіп, өз ісінің маманы атану.
Жұмысшы тұлғасының қалыптасуына профессиографиялық тұрғыдан қарау.
Қазірге дейін жұмысшылар мен мамандарды даяарлау мәселесі олардың
кәсіптік біліктіліктеріне сипаттама беру тұрғысынан негіздеу кең сипат алып
келді. Кәсіптік мектепті бітірушілерге оқу орындары беретін біліктілік
сипаттамасы – оның оқу барысында білім, білік және дағдыларына қойылатын
талаптарды анықтайды, ол орталық атқарушы органдардың кәсіптік білімге
біліктілік тағайындайтын саласы арқылы белгіленеді. Мұнда байқағанымыздай,
бітірушілердің білімі, біліктілігі және дағдылары ғана айқындалған.
Бітірушілерге қажетті маңызды кәсіби сапа мен жеке тұлғалық қасиеттер
байқалмайды. Сондай – ақ бітірушінің шығармашылық қабілеттілігі мен
іскерлік әрекеттерінің кәсіпкерлікпен ұштастыру, оның шыңы кәсіби шебер
деңгейіне жету, сөйтіп авторлық қызмет жүйесіне енуі көрсетілмеген. Мұны
қазіргі кәсіптік мектеп бітіруші түлектерді дайындауда олардың біліктілік
сипатын анықтайтын негізгі кемшіліктер деп түсінеміз. Кәсіптік дайындау
мәселесін профессиографиялық тұрғыдан қарау ғана бұл тығырықтан шығара
алады. Кәсіби дайындау деңгейін, оның сапалық дәрежесін біліктілік
сипаттама емес, профессиограмма анықтап бере алады.
Профессиограмма - белгілі бір кәсіпке жан – жақты сипаттама бере
келе, оның адамға қоятын талаптарын, ол қызметті атқару үшін қажетті жеке
тұлғалық, моралдық қасиеттер сапасын, ойлау қабілетінің ерекшеліктерін сол
арқылы білім, білік және дағдылық әрекеттерді іске қосатын жүйе болып
табылады. Сөйтіп, кәсіптік мектеп бітірушілерінің дайындығы тек білім,
білік және дағдылық қасиеттерден басқа да анықтайтын объективті
қажеттіліктер бар екендігі белгілі болды. Енді профессиограмманың мына
төмендегі мазмұнына тоқталсақ, ол үшін оның әр түрлі сипаттарына назар
аударалық:
1. Кәсіптің әлеуметтік – экономикалық сипаттамасы.
Экономика саласы
Маманға сұранымы
Кәсіп ауқымы
Өнеркәсіп, ұйым, мекеме түрі.
Еңбекті ұйымдастыру формасы.
2. Кәсіптің өндірістік сипаттамасы
Еңбек мақсаты
Еңбек пәні
Еңбек құрал – жабдықтары
Еңбек мазмұны: негізгі өндірістік операциялар
Еңбек шарты
Еңбекті ұйымдастыру
Қажетті кәсіби білім, білік және дағды.
3. Кәсіптің санитарлық – гигеналық сипаттамасы.
3.1 Еңбектің ауырлығы мен күрделі деңгейі
3.2 Жасы мен жынысына байланысты шектеулер
3.3. Жұмыс және демалыс режимі
3.4. Ауысымдығы
3.5. Талдағыш жүктемесі
3.6. Жағымсыз факторлар
3.7. Медициналық қарсы көрсетілімдері
4. Кәсіптік байланысты маманның жеке – психологиялық ерекшеліктеріне
қойылатын талаптар.
4.1. Нейродинамика
4.2. Тәуліктік биоритмика
4.3. Психомоторика
4.4. Сезгіштік аумағы
4.5. Есте сақтау қабілеті
4.6. Зейіні
4.7. Ойлауы
4.8. Парасаттылығы
4.9. Еркіндігі
4.10. Мінез – құлқы
4.11. Тұлғаның кәсіби сапалық қасиеттері.
5. Кадр дайындау
5.1. Оқу орнының түрі
5.2. Оқыту мерзімі
5.3. Жалпы білім беретін пәндерді игеруі
5.4. Кәсіби шеберлігін шыңдау
Профессиограмманың бұл келтірілген құрылымдық мазмұны әрине, кәсіби
біліктілікке қазіргі қойылып жүрген талаптар деңгейінен әрі биік, әрі
ауқымды екені көрініп тұр. Бірақ, оны қазір жүзеге асырып, практикада
қолдану қиын болып тұр, өйткені, жұмыс ауқымын айтпағанның өзінде,
қарапайым, әрі тиімді талдау жүргізу мүмкіндігі жоқ.
2. Кәсіптік шеберлікті жетілдірудің акмеологиялық негіздері
Акмеология - кәсіби шеберлік шыңына жетудің жолдарын, оның
заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Бұл адам тану саласында жаңадан дамып келе
жатқан жас ғылым саласы. Ол акме деген латын сөзінен алынған шың деген
мағынаны білдіреді.
Пәннің зерттеу нысанасына мыналар жатады:
- ересек адамдардың өз бетінше даму заңдылықтары;
- Кәсіби шыңға я белгілі бір табысқа жету факторлары;
- өзін -өзі тәрбиелеуге, білім беруге және бақылай білуіне
үйретуге қызықтыру;
- кәсіби шеберлік шыңына жету үшін ересек адамдардағы түзету,
жетілдіру және қайта құра алатын қасиеттерді тиімді пайдалана
білу;
Акмеология пәнінің нысанасы - ол ересек адамдарға өз кәсібін ғұмыр
бойы жетілдіруге бағытталған проблемалар.
Олар:
- Кәсіпке кірісу (оқу орнын таңдау);
- Өз бетінше кәсіби қызметке кірісу;
- Кәсіптік қызметте ұжыммен араласу;
- Бір қалыпты жұмыс ырғағына еніп, кәсіп шыңын игеруге кірісу;
- Қызмет құрылымындағы жас ерекшеліктерді ескерту;
Демек, акмеология ғылымы ересек адамдардың кәсіби оқытудағы басқару
мәселелерін, оның жас ерекшелігіне әсерін,қызығушылығын, оны өз бетінше
жетілдіру, шығармашылық қабілетін кәсіби қызметтің шарықтау шегіне дейін
жеткізетін саланы зерттейтін ғылым болды. Авторлық қызмет жүйесі (АҚЖ) және
оны қалыптастырудың негізгі заңдылықтары жоғарыда айтылғандағыдай кәсіби
даяарлық процесінде білім, білік және дағдылық қасиеттерді қалыптастырумен
қатар типтік кәсіби міндеттерді шешу тәжірибелері де жинақталады. Болашақ
не жұмыс істеп жүрген мамандардың шығармашылық қабілетін өз бетінше жүзеге
асырудың маңызды формалары жобалау, авторлық қызмет жүйесі (АҚЖ) тиімді
әрі нақты құру арқылы кәсіпті өмір бойы игеру болып табылады. Жеке тұлғада
кәсіпті игерудің шыңы – кәсіби шеберлік – яғни, кәсіби қызметте авторлық
жүйені иемдену. АҚЖ – бұл субъектінің өзіне қажетті әрі түпкі қолжетілді
мақсатына бағытталған жеке қасиеттерінің өз қызметі жолындағы өзара
біртұтас байланысы, элементтердің бірлескен іс - әрекеті. Ол қандай
нәтижеге жете алатынын өзі ғана шешеді. Авторлық қызмет жүйесінде
субъектінің кәсіпті игеру бағыты, қабілеттілігі, жеке таланты, дарындылығы
басқа салалармен байланыстыра қарым – қатынаста дамыта білушілігі жүзеге
асады. Оның қысқа сұлбасын былай көрсетуге болады:
АҚЖ - іс - әрекет жүйесі, оның басты факторы – нәтижеге қол жеткізу.
Инженер – педагог қызметінде – оның алдына қандай мақсат қоя білуі мен
түпкі нәтижеге қалай әрекет етеді, міне оның АҚЖ – сы сол болуы тиіс.
Өкінішке орай, көптеген оқытушыларымыз ескі үрдістен шыға алмай, қабылдаған
шешімдерді жүзеге асуына салғырт қарайды.
Тек, бірен – саран ұлағатты ұстаздар ғана субъектінің авторлық қызмет
жүйесіне бағыт беріп, жобалауға көмектесе біледі. Білім алушының
ықпалдастығының тиімді өлшемі, яғни өзін - өзі тәрбиелеу, басқара білу
арқылы жаңа қызметтің жоғары нәтижелерге жету бағытын айқындау болып отыр.
Қазіргі таңда (Н. В. Кузьмин және оның жолын жалғастырушылар)
оқытушылардың АҚЖ іс - әрекетін оқушылармен бірлесе, ықпалдастықпен шешуді
қалыптастыратын мына негізгі заңдылықтары белгілілеп отыр:
- өзін - өзі сынай білу заңдылығы;
- өзін жоғарғы нәтижеге итермелеу заңдылығы;
- технологиялық заңдылықтар;
- орнықтылық заңдылығы;
- тұтастық заңдылығы;
Бұл заңдылықтар түрлі деңгейдегі оқытушыларды қамтығандықтан, оларға
тән жалпы сипаттамаларға да тоқталуды жөн көрдік.
Өзін - өзі сынай білу заңдылығы - бұл заңдылық кәсіби шеберлік
деңгейіне жеткен әрбір азамат өз кәсіби қызметі мен жеке қасиеттеріне
бақылау жасай алу қабілетіне ие. Кәсіптік мектеп оқушылары мен
студенттеріне алдағы кәсібіне сыни көзқарас тұрғысынан қарап, оны өз
бетінше дамытуға психологиялық жағынан дайындай бастауға баулу, тәрбиелеу,
кәсіптің қыр – сырын жетік білетін ұлағатты ұстаздарға жүктелуі тиіс.
Тәрбие құрамы ретінде білімдері мен істеріне оқытудың өзін - өзі бақылау
және бағалай білу сияқты маңызды факторларын алуына болады.
Дәріс № 5. Кәсіби оқыту дидактикасы. Кәсіптік білім мазмұны
Дәріс жоспары:
1. Білім мазмұны сипаттамасы
2. Білім стандартын әзірлеу методологиясы
1.Білім мазмұны сипаттамасы
Орта кәсіптік мектептерде кәсби білім беру дегеніміз инжнер-
педагогикалық ұжым мен оқушылардың бірлескен іс-әрекеті, олардың теориялық
білім негідерін,практикалық қабілеттері мен кәсіби дағдыларын
қалыптастыру. Сонымен қатар белгілі бір кәсіп саласы талап етіп отырған
біліктіліктер денгейін қалыптастыру.
Білім мазмұны - бұл тиісті орнында жүйеге келтірілген білім, білік
және дағдыларды игеру барысы және нәтижесі, оқушыны өмірге және еңбекке
дайындаудың қажетті шарты. Адам ойында шындықтың дұрыс бейнеленуі, қоғамдық
тәжірибеде тексерілген таным барысының нәтижесі. Білім адамдардың қоғамдағы
материалдық және рухани іс - әрекеті нәтижесі ретінде пайда болды. Кез –
келген шындықты бейнелеу білім болмайды. Ал адам өзін - өзі өмірдегі іс -
әрекетінен, оның объективті жағдайлары мен заттарынан бөліп қарайды.
Адамдар болмысы тәсілдерінің өзі – олардың әлемге қатынас тәсілдерінің
мақсатына сәйкес және тек басқа адамдармен қарым – қатынас арқылы жүзеге
асатын нақты іс - әрекеті. Тек білім мазмұны ғана іс - әрекет мақсатын
теориялық жақтан дұрыс көруге мүмкіндік береді.
Арнайы технология болса ғылым негіздерін қазіргі техника, технология
және өндірісті ұйымдастыру тұрғысынан қарайды. Ол оқушылардың мына
төмендегі мәселелерді үйренуіне мүмкіндік жасайды:
- тиісті өндіріс саласы мен оның даму болашағы туралы жалпы мәлімет
береді;
- қазіргі заманғы техника, өндірісті механизациялау мен
автоматтандырудың кешенді жүйесін неғұрлым тиімді пайдалану,
құрылғылардың негізгі мәліметтерін, жұмыс істеу принциптерін білуді
үйретеді;
- жаңа техника мен технологияларды, өндірісті дамытудың әлемдік
деңгейдегі озық әдістерімен хабардар етеді;
- еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, өз жұмыс орнында еңбек қауіпсіздігін,
өндірістік санитария мен жеке гигиена ережелерін сақтауды үйретеді.
Жалпы техникалық дайындық – жекелеген өндіріс салалары бойынша ғылыми
– техникалық және әлеуметтік – экономикалық бағыттар бойынша өндіргіш
күштердің дамуы, білім мен дағды жүйелері туралы хабардар етеді. Қазіргі
кәсіптік – техникалық оқу орындарында Материалтану, Электротехника,
Техникалық сызу, Техникалық өлшеу және дәлдік шегі сияқты жалпы
техникалық пәндер жүреді.
Өндірістік оқыту барысында ғылыми теорияны практикалық тәжірибе
негізі арқылы оқытушылар оқушылардың біліктілігін арттыруға жол ашады.
Теория мен практика бірлігінде тәжірибенің айқындаушы рөлі бар. Өндірістік
оқыту шеберлері мен оқушылар арасында білім, білік және дағдыларын іске
асыруда бірлескен қимыл - әрекет, практикалық қызмет аясында кәсіби
шеберлікке баулу процесі қалыптасады. Ол өндіріс орындарында немесе оқу
шеберханаларында жүргізіледі.
Практикалық біліктілік –еңбек қызметтерін сапалы, мақсатты, тиімді
тәсілдермен атқара алу қабілеттілігі. Белгілі бір ережеге және оны нақты
міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті
меңгерудің нәтижесі. Білікті іс - әрекет орынды тәсілдерді таңдай –
білуден, тек қана таңдай білуден емес, оларды тәжірибеде орындаудан
көрінеді.
Кәсіби дағды – кез – келген әрекетті орындай білуде жаттығу арқылы
бекітілген білікті дағды деп атайды. Ал, кәсіби дағды белгілі бір кәсіпті
меңгеру барысында практикалық жаттығулар арқылы қалыптасатын еңбек қызметін
автоматты түрде сапалы әрі сандық көрсеткіші болып табылады.
Дағдының психологиялық тұрғыдан мынадай түрлері бар:
- қимыл дағдысы;
- ойлау дағдысы;
- сезім дағдысы.
Қимыл дағдыларында - жұмысшылар еңбек қимылдарын дәл, нақ және аз күш
жұмсай отырып тиімді үйлестіру әрекетін қалыптастырады. Ойлау дағдылары
жұмыс барысында стандарты қалыптасқан, арнайы ойлау процесін қажет ететін
дағдылар. Сезімдік дағдылар жұмысшылардың іс - әрекетті атқару кезінде
сезім мүшелері арқылы қалыптасқан технологиялық процестер мен материалды
сұрыптауларда пайда болады. Сондай – ақ бұл әрекет әсіресе, өндіріс
процестерін ұйымдастыру мен тауар сапасын бақылау кезінде байқалады.
2. Білім стандартын әзірлеу методологиясы
Қазақстан өз алдына егемендік алған соң, ұлттық экономикалық саясат
негіздерін қалай бастады.
Әлеуметтік – экономикалық жағдайлардың күрт өзгеруіне байланысты
жұмысшы кадрларды нарық жағдайында, жұмыс берушілер сұранысына сәйкес,
шетелдік мамандармен бәсекеге түсе алатындай еңбек ресурстарын әзірлеу
міндеті тұрды. Ол әсіресе, кәсіптік білім беру саласын әлемдік өркениет
талаптарына сай құруды қажет етті. Қазақстан Республикасында кәсіптік білім
беру жүйесі қазіргі таңда мына бағытта дамып келеді.
1. Кәсіптік білім беру бағдарламаларын жеке тұлға мен еңбек нарығы
сұранысын қанағаттандыра отырып, экономика мен әлеуметтік
салалардың даму бағытына қарай бейімдеп жасау.
2. Мамандар дайындауда білім мазмұны мен саласын жаңарту, жеке
тұлғаның кәсіби қабілетін ашуда дамыта білім беру принциптеріне
көшу.
1992 жылы 18 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңының 4 – бабында Мемлекеттік білім стандарттары деген түсінік
енгізіледі. Осы Заң негізінде Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті
1994 жылы 4 мамырда Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім беру
стандарттарын әзірлеу және бекіту ережелері атты № 2477 Қаулы қабылданды.
Білім туралы жаңа Заң қабылдаған соң, (1999 жылы 3 тамызда)
Қазақстан Республикасы денсаулық, білім және спорт министрлігі Бастауыш
және орта кәсіптік білім берудің мемлекеттік стандартын бекіту (Жалпы
жағдайлар) туралы № 345 бұрық шығарды. Бұл бұйрық бойынша Қазақстан
Республикасы бастауыш және орта кәсіптік білім берудің жалпыға міндетті
білім берудің стандарттарын әзірлеудің жолдарын ретке келтірді.
Кәсіптік білім беру стандарттарын ендіру мына мәселелерді шешуге
негіз болды.
1. Қазақстан Республикасында еркін еңбек нарығы орнады. Кәсіп
саласы, не жекелеген мамандықтар бойынша жасалынған білім
берудің мемлекеттік стандарты барлық қызығушы тараптар үшін
қолайлы жағдай туғызды.
2. Барлық ТМД елдері мен басқа да экономикалық одақтас елдер
арасында еркін еңбек нарығына жол ашылды.
3. Бүкіл дүниежүзілік еңбек нарығына кірудің мүмкіндігі туды.
Бұл еліміздің кәсіптік білім беру жүйесінің шетел білім беру
стандарттарына ілесуіне жағдай жасады.
Ең басты, жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары
кәсіптік оқытудың типтік бағдарламаларын, жұмыстың оқу бағдарламаларын, оқу
орындарын аттестациялауды, дидактикалық және әдістемелік құралдарды талдап,
бірыңғай жүйеге келтіруге жол ашып берді.
Білім беру стандартты ары негізінен мына мәселелерді қамтиды:
- кәсіби біліктілік талаптарын;
- білім мазмұнын;
- оқу жүктемесінің көлемі мен дайындық деңгейін;
- білім сапасын бағалаудың әдістемелік құралдарын.
Мемлекеттік білім стандартының басты құжатының бірі типтік оқу
бағдарламасы болып табылады. Оқу орындары типтік бағдарлама негізінде,
қажет болған жағдайда, жұмыс бағдарламаларын жасай алады.
1. Оқу бағдарламасы сағаты мен мазмұны бойынша міндетті түрде
орындалатын өндірістік білім беру мазмұнын анықтайтын мемлекеттік
құжат болып табылады.
2. Оқу бағдарламасын ғылыми-техникалық прогрестің талабына сәйкес
келтіру мақсатында олар үнемі бір рет 5-6 жылда қайта өңделіп
отырады; министерстволар және ведомстволармен бірге Мамандық бойынша
құрылған кеңестің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz