Ғылыми- педагогикалық зерттеу туралы ақпарат
1.лекция. Зерттеу үрдісінің құрылысы мен мазмұны
2.лекция. Педагогикалық зерттеудің түрлері
3.лекция Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұғырлар және ұстанымдар
4.лекция. Ғылыми.педагогикалық зерттеудің эмпирикалық әдістері
5.лекция. Озат педагогикалық тәжірибені зерделеу және жинақтау.
6.лекция. Педагогикалық эксперименттің және оның мәні.
7.лекция. Педагогикалық зерттеудің теориялық әдістері.
9.лекция. Зерттеудің теориялық әдістері.
10.лекция Педагогикалық зерттеудегі негізгі ұғымдар, түсініктер мен терминдер жүйесі.
2.лекция. Педагогикалық зерттеудің түрлері
3.лекция Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұғырлар және ұстанымдар
4.лекция. Ғылыми.педагогикалық зерттеудің эмпирикалық әдістері
5.лекция. Озат педагогикалық тәжірибені зерделеу және жинақтау.
6.лекция. Педагогикалық эксперименттің және оның мәні.
7.лекция. Педагогикалық зерттеудің теориялық әдістері.
9.лекция. Зерттеудің теориялық әдістері.
10.лекция Педагогикалық зерттеудегі негізгі ұғымдар, түсініктер мен терминдер жүйесі.
Ұсынылып отырған курста педагогикалық зерттеулердің әдіснамалық негіздерін, ғылыми аппараты мен логикалық құрылымын, зерттеу нәтижелерін өңдеу және ғылыми жұмыстарды безендіру, озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және пайдалану, оны оқу – тәрбие процесіне ендіруге, оқытудың тиімділігін арттыруға себебін тигізеріне назар аударылады. Сондықтан, педагог тарапынан ғылыми зерттеу принциптері мен зерттеу әдістерін меңгеру, пайдалану оның практикалық іс-әрекетін ғылыми практикалық іс-әрекетке айналдырады, ғылым мен практиканың нақтылы жағдайына талдау жасауға мүмкіндік береді. Ғылым — адамның табиғат пен қоғам туралы объективті білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, оның практикалық қызметінің бір саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне айналды. Ғылымның басты мақсаты — ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру. Ғылым дамуының негізгі бағыттары. Ғылым адамзат қоғамының ерте дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы ажырамай тұрған кезеңнен бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл. Мысыр, Үндістан. Қытай) болашақ ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары калыптасты. Ғылымның алғышарты ретінде мифологияны атауға болады. Онда алғаш қоршаған орта туралы бүтіндей тұтас жан-жақты танымдық жүйе қалыптастыруға ұмтылыс болды. Бірақ, бұл нақты теориялық білім болды, оның объективтілігі, логикалық көңілге қонымдылығы бірінші орынға шықты. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым (Аристотелъ және т.б.) қоғам мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет тарихында ұлы рөл атқарды; олар тұтастай алғанда дүниетанымды білдіретін бұрынғы абстрактілік ұғымдар жүйесіне танымдық кызмет тәжірибесін енгізді, дүниетанымның объективті, табиғи заңдылыктарын тұрақты іздестіруді дәстүрге айналдырды, ғылымның ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы дәуірде натурфилософиядан білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ғылымның эллинистік кезеңінде геометрия (Евклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей) жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты. Орта ғасырларда ғылымның дамуына Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары елеулі үлес қосты. Олар Ежелгі Грекияда калыптасқан ғылыми таным жетістіктерін сақтап қана қойған жоқ, оны көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста әл-Фарабиді Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" деп таныды. Орта ғасырларда араб елдері мен ислам діні тараған басқа да аймақтарда философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. Ғылым салалары қауырт дамып, бұл қүбылыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды. Ғылымның қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен астрология дамуы болды. Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп, химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып, дүниетанымның негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ, ғылым табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат танымының көкжиегін кеңейте түсті. 16 — 17 ғ-ларда ғылымда болған терең өзгерістер алғашқы ғылым революцияға алып келді.
1. Зязон. Основы педагогического мастерства М., 1989
2.Сластелин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиальной подготовки. М., Посвящение, 1976
3. Қ.Сейтқалиев.Педагогиканың жалпы негіздері. –Ақтөбе, 2004. –Б.-188 -211
4.Б.А.Молдағалиев. Мектеп мұғалімінің анықтамалығы. -Орал, 2005
5. Пед: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений/ Сластелин В.А., Исаев И.Ф. и др. –М: Школа-Пресс, 2000
6. ВВедение в специалность: Учеб.пособие для студентов пед.инс-тов/ Л.И.Рувинский, В.А.Кан-Калик, Д.И.Гришин и др. –М.: Просвещение.
7. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. –М.: Просвещение, 1990. -141
8.Багаева И.Д. Учителю о профессионализме педагогической деятельности и путях его формирования. –Гомель, 1989. -90 с.
2.Сластелин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиальной подготовки. М., Посвящение, 1976
3. Қ.Сейтқалиев.Педагогиканың жалпы негіздері. –Ақтөбе, 2004. –Б.-188 -211
4.Б.А.Молдағалиев. Мектеп мұғалімінің анықтамалығы. -Орал, 2005
5. Пед: Учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений/ Сластелин В.А., Исаев И.Ф. и др. –М: Школа-Пресс, 2000
6. ВВедение в специалность: Учеб.пособие для студентов пед.инс-тов/ Л.И.Рувинский, В.А.Кан-Калик, Д.И.Гришин и др. –М.: Просвещение.
7. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. –М.: Просвещение, 1990. -141
8.Багаева И.Д. Учителю о профессионализме педагогической деятельности и путях его формирования. –Гомель, 1989. -90 с.
1-лекция. Зерттеу үрдісінің құрылысы мен мазмұны
Жоспар:
1.Пәннің мақсат және міндеттері
2.Ғылым туралы жалпы түсінік.
3.Ғылым және зерттеуші-ғылым.
4.Педагогтың зерттеушілік қызметі.
5.Педагогикалық зерттеу туралы түсінік.
Ғылыми- педагогикалық зерттеу мазмұны мен әдістерін меңгеру үшін
арнайы көмекші құрал қажет етеді.
Ұсынылып отырған курста педагогикалық зерттеулердің
әдіснамалық негіздерін, ғылыми аппараты мен логикалық құрылымын, зерттеу
нәтижелерін өңдеу және ғылыми жұмыстарды безендіру, озық педагогикалық
тәжірибелерді зерделеу және пайдалану, оны оқу – тәрбие процесіне ендіруге,
оқытудың тиімділігін арттыруға себебін тигізеріне назар аударылады.
Сондықтан,
педагог тарапынан ғылыми зерттеу принциптері мен зерттеу әдістерін меңгеру,
пайдалану оның практикалық іс-әрекетін ғылыми практикалық іс-әрекетке
айналдырады, ғылым мен практиканың нақтылы жағдайына талдау жасауға
мүмкіндік береді. Ғылым — адамның табиғат пен қоғам туралы объективті
білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, оның
практикалық қызметінің бір саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым
сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне
айналды. Ғылымның басты мақсаты — ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған
болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.
Ғылым дамуының
негізгі бағыттары. Ғылым адамзат қоғамының ерте дәуірінен, адам баласының
танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы ажырамай тұрған кезеңнен
бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл. Мысыр, Үндістан. Қытай) болашақ
ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары калыптасты. Ғылымның
алғышарты ретінде мифологияны атауға болады. Онда алғаш қоршаған орта
туралы бүтіндей тұтас жан-жақты танымдық жүйе қалыптастыруға ұмтылыс болды.
Бірақ, бұл нақты теориялық
білім болды, оның объективтілігі, логикалық көңілге қонымдылығы бірінші
орынға шықты. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым (Аристотелъ және т.б.) қоғам
мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет тарихында ұлы рөл атқарды; олар
тұтастай алғанда дүниетанымды білдіретін бұрынғы абстрактілік ұғымдар
жүйесіне танымдық кызмет тәжірибесін енгізді, дүниетанымның объективті,
табиғи заңдылыктарын тұрақты іздестіруді дәстүрге айналдырды, ғылымның
ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы дәуірде натурфилософиядан
білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ғылымның эллинистік
кезеңінде геометрия (Евклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей)
жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты. Орта ғасырларда ғылымның дамуына
Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары елеулі үлес қосты. Олар Ежелгі
Грекияда калыптасқан ғылыми таным жетістіктерін сақтап қана қойған жоқ, оны
көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста әл-Фарабиді Аристотельден
кейінгі "екінші ұстаз" деп таныды. Орта ғасырларда араб елдері мен ислам
діні тараған басқа да аймақтарда философия, медицина, эстетика, математика,
астрономия, т.б. Ғылым салалары қауырт дамып, бұл қүбылыс кейін Ислам
Ренессансы деп аталды. Ғылымның
қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен астрология дамуы
болды. Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп,
химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін
зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде
діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып,
дүниетанымның негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ, ғылым табиғат
құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат танымының көкжиегін кеңейте түсті.
16 — 17 ғ-ларда ғылымда болған терең өзгерістер алғашқы ғылым революцияға
алып келді.
Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы
рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғары мәдени құндылық ретінде тануға
көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне
ықпал етті. Қоғамдық өмір құбылыстарын тану саласындағы өзгерістер діннің
"табиғи бастауын" іздеу, құқық, мораль, т.б. "адам табиғаты" туралы
түсініктер бағытындағы ізденістерден көрініс тапты. Механикадағы
жетістіктер ғылымның аяғында жүйеленіп, толығып, әлемнің механикалы бейнесі
туралы түсінік калыптастыруда шешуші рөл атқарып, кейін әмбебап
дүниетанымдық маңызға ие болды
Ғылымның дамуына қазіргі кезеңдегі философиялық дүниетанымдық базасы
диалекті-логикалық тұжырымдама болып табылады. Ғылымның "өсу нүктесі" оның
ішкі даму логикасы мен қазіргі заманғы адамзат коғамының көпқырлы
әлеуметтік қажеттілігінің ұштасуына байланысты. 20 ғ-дың басында
жаратылыстану ғылымында алдыңғы қатарға биология шықты, онда ДНК-ның
молекулалық кұрылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқындалды. 20 ғ-да
ғылымның даму қарқыны оның түрлі салаларының ұштасып, қазіргі кезеңнің
кешенді, ірі мәселелерін жаңа бағдарда шешуге бағытталған мәселелерде
(материалдар мен энергияның жаңа көздерін қалыптастыру, адам мен табиғат
қатынастарын тиімділендірудің үлкен жүйелерді басқару, ғарыштық зерттеулер.
т.б.) ерекше байқалады. Ғылымның өз заңдарын ашуға бағытталған қызметі —
түсін-діру мен болжау болып табылады. Заңды ашу жолындагы ізденіс зерттелу
үстіндсгі нысанның маңызды емес, екінші қатардағы қасиеті мен байланысынан
алшақтауды, оған назар аудармаудан талап етеді, басқаша айтқанда оны "таза"
күйінде қарастыру қажет. Ғылымдағы абстрактілеуді субъективті тәсіл деп
ұғуға болмайды. Оның ғылымдағы рөлі зерттелудегі ақиқатқа кол жеткізуге
жәрдемдесуімен анықталады. Ғылымды ұйымдастыру мен басқару. Ғылымды
әлеуметтік институт ретінде танып, ұйымдастыру ісі 17 ғасырдың аяғы мен 18
ғасырдың басында Еуропада алғашқы ғылыми қоғамдар мен академиялар пайда
болып, ғылыми журналдар жарық көре бастауымен тікелей байланысты қолға
алынды. Бұған дейін ғылымды дербес әлеуметтік құрылым ретінде сақтау және
дамыту ісі, кітаптардың көмегімен, дәріс беру арқылы, ғалымдардың қарым-
қатынасы, өзара сұхбаты, хат алысуы арқылы жүрді.
19-20 ғасырларда ғылымды ұйымдастырудың жаңа тәсілдері
қалыптасты. Қуатты техникалық базасы бар, ірі ғылыми институттар мен
лабораториялар пайда болды. Олар ғылыми қызметті қазіргі өнеркәсіптік
еңбекке жақындатты. Қазіргі заманғы ғылым қоғамдағы барлық әлеуметтік
қатынастармен жан-жақты байланысып жатыр, бұл байланыс тек өнеркәсіп арқылы
ғана емес. Саясат, әкімшілік және әскери салаларда да көрініс тапты.
Жаратылыстану және техника ғылымдармен қатар, қазіргі қоғамда гуманитарлық
және әлеуметтік ғылымдардың да маңызы күннен-күнге артып келеді. Осының
негізінде жаратылыстану техникалық және әлеуметтік ғылымдардың жақындасуы
арта түсуде. Қазақстанда ғылымдарды ұйымдастыру алғашқыда әр түрлі ғылыми-
зерттеу мекемелерінде шашыраңқы күйде жүргізілді. 1945 ж. Қазақстан ҒА
құрылғаннан кейін, ғылыми-зерттеу институттарының бірыңғай тұтас жүйесі
қалыптасты. ҒА құрылғаннан бергі жарты ғасырдан астам уақытта онда үлкен
зерттеу жұмыстары жүргізілді; өндіріске құнды жаңалықтар енгізілді;
ұйымдастыру құрылымы қалыптасты. Қазақстан Республи-касы Президенті
Н.Назарбаевтың 1993 ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен республика ғылым академиясы
Қазақстан Ұлттық ҒА болып кайта құрылды. Ұлттық ҒА-ның аймақтық төрт
бөлімшесі құрылған: оңт. бөлімше — Шымкентте, шығыс бөлімше — Өскеменде,
батыс бөлімше — Атырауда және орталық бөлімше — Қарағандыда. Қазақстанда
ғылымның соңғы он жылда даму ерекшелігі қалыптасқан экономикалық құрылыммен
байланысты болды. Ғ-ды мемлекет тарапынан басқару жүйесін жетілдіру,
еліміздің әлеум.-экон. өзгерістері тұсында оның рөлін арттыру, ғалымдарға
мемл. қолдау көрсету шаралары жүзеге асырылды. Тәуелсіз мемлекетте
сараптаудан конкурстық негізде өткен қолданбалы және іргелі зерттеулер
бағдарламалары мақсатты түрде қаржыландырылып келеді. Қазакстан
Республикасындағы ғылымды басқару мен ұйымдастырудағы бұл жаңа бастамалар
ғылымды басқару мен ұйымдастыруға қойылатын халықаралық стандарт
талаптарына үндеседі. Ғылыми зерттеу
жұмыстарын жүргізуде төмендегідей принциптерді басшылыққа алу қажет:
- педагогикалық құбылыстардың шынайылылығы мен шарттасқандығын
ескеру, себебі дүниедегінің бәрі өзінің ішкі объектив заңдары, қарама-
қарсылықтары жєне себепті салдарлы байланыстарына орай жасайды әрі
дамиды;
- құбылыстарды даму барысында зерттеу;
- бір құбылысты екіншілерімен өзара өзара қатынаста байланыстыра
зерттеу;
- зерттеу процесінде қалаған ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі
толықтырып отырушы көптеген әдістер кешенімен орындалатынын естен шығармау;
- зерттеу әдістері зерттелетін құбылыстыњ мән-мағынасына сай келуі;
- даму процесін сол дамудың қозғаушы күші және даму көзі саналатын
оның қарама-қарсылықтарына негізделген өзіндік қозғалыс жєне өзіндік даму
ретінде қарастыру;
- сынақталушыға, білім-тєрбие процесіне зиян келтіретін, адамгершілік
инабаттылық талаптарына қайшы болатын эксперименттерді өткізбеу.
2-лекция. Педагогикалық зерттеудің түрлері
Жоспар:
1.Педагогикалық зерттеудің типтері және ерекшеліктері.
2.Тарихи-педагогикалық зерттеудің типтеріне сипаттама: тарихи-
ақпараттық,әдіснамалық, теориялық, мәселелік.
3.Тарихи-педагогикалық зерттеу типтерінің критерийлері, әдіснамалық
ерекшеліктері.
Шартты түрде педагогикалық зерттеулерді төрт топқа бөлуге болады.
Олар іргелі, теориялық, қолтаңбалы, экспериментальды болып бөлінеді:
Іргелі зерттеу - оқыту мен тэрбие процесінің заңдылықтарын ашу, жаңа
қүбылыстарды зерттеу, жаңалық ашуға, ғылыми білімді тереңдетуге
бағытталады. Іргелі зерттеулердің мақсаты педагогикалық құбылыстардың мэнін
ашу, педагогикалық ақиқаттың терең де, тасада жатқан құпияларын, негіздерін
табу, оған, ғылыми түсінік беру болып та-былады. Осындай зерттеулердің
нәтижесінде оқыту мен тэрбие теориясы, мазмүн теориясы, эдістер мен
үйымдастыру нысандарының теориясы жэне т.с.с құрылады.Іргелі зерттеулердің
тағы бір мақсаты - әлем туралы, оның мэңгілік элементтерімен бірге, жаңа
білімді, рухани танымдык қүндылықтар туралы жаңа ілімді алу.Іргелі
зерттеулердің қүндылық өлшеуіштері - дәлдік, нақтылық, нақты бір білім
жүйесіне сәйкестілік. Іргелі зерттеулер табиғаттың
жаңа іргелі заңдарын ашуға, табиғи қүбылыстар арасындағы байланыстарды
анықтауға жэне қүбылыстарды, процестерді, айғақтарды түсіндіруге бағытта-
лады. Бүл жүмыстар негізінен академиялық институттарда жэне бас жоғары оқу
орындарында жүргізіледі. Іргелі зерттеулердің тікелей нэтижелері көбінесе
абстрактілі сипатта болады, эйтсе де келешекте бүл зерттеулердің іс жүзінде
колданылуы көптеген жағдайларда экономикалық тиімділік беретінінін атап
өтуге бо-лады. Іргелі зерттеулердіц мысалдары ретінде А. Эйнштейннің
салыстырымдылық теориясын немесе дифференциалдық жэне интегралдық
есептеулер теориясын келтіруге болады. Іргелі зерттеулерге жаңа
білімдерді пайдалануға байланысты қандай да бір мақсат қоймайтын жаңа білім
алуға бағытталған эксперименттік немесе теориялық зерттеулер жатады.
Олардың нэтижесі болжамдар, теориялар, эдістер, т.с.с. іргелі зерттеу-лер
алынған ғылыми нэтижелерді іс жүзінде пайдалану мүм-кіндіктерін ашу үшін
қолданбалы зерттеулер жүргізу туралы ұсыныс берумен, ғылыми жарияланымдар
жасаумен аяқталынуы мүмкін.
Іргелі зерттеулердің нэтижелері тэжірибемен тікелей бай-ланысты
мэселелерді шешетін қолданбалы зерттеулер үшін теориялық негіздемелер
қүрады. Көбіне олар іргелі зерттеу-лермен бір кешенде жүргізіледі жэне
олардың нэтижелері ір-гелі еңбектерде олардың қолданбалы бөлігі ретінде
беріледі. Қолданбалы зерттеулер тэжірибенің нақты кемшіліктерін жоюға
бағытталған. Алайда мүндай зерттеулердің мэні іргелі зерттеу-лерден кем
болмайды.Іргелі зерттеулер эдетте абстрактылы сипатқа ие гепоте-тикалық
теориялық схема күрудан басталады. Жекелеген теория-лық ережелер тэжірибе
арқылы тексеріледі. Осы негізде зерт-теу обьектісінің мэні туралы, ондағы
қарым-қатынастар туралы теориялық түсінік алынады.Бірақ зерттеудің түпкі
мақсаты - нақты білім алу. Келесі ке-зең - бастапқы абстракцияны шынайы
өмірге аудару жэне мэн мен мағынаның осы шынайы өмірден нақты көрінісін
аңғару. Бүл мэннен мазмұннан құбылысқа, абстрактылықтан нақтылыққа апарар
жол. Мысалы, сабақ беру, окыту деген абстрактылы ұғымдарды бірдей ала
отырып, біз педагогикалық шындықтағы оқу мен оқыту арасындағы қатынастардың
өмір сүруінің нақты нысандарын тауып, сол арқылы нақты білім аламыз.
Теориялық зерттеу - бүрынғы деректерді түсіндіруге қажетті жалпы
педагогикалық заңдылықтар анықталады.
Теория - ойлауда обьективтік табиғи жэне элеуметтік шын-дықты жүйелі
және логикалық бірізді қайта жаңғырту. Теория-да обьективтік шындықтьщ
логикасы ү_ғымдар жүйесінің катаң бірізділігінен туындайды. Зерттеліп
отырған құбылыстардың мәні теорияда ашылады. Білімдердің жиынтығы ретінде
теорияны құру шындықтың қандай да бір болмасьш, құбылыстарын зерттеу
адамның теориялық іс-эрекетінің мазмүнын құрайды. Теория - идеялар,
көзқарастар жүйесі, адамды қоршаған әлем жэне оның заңдылықтары ретінде
көрініс беретін құбылыс. Педагогикада териялық зерттеулер мен оньщ эдістері
ерекше орыналады.Теориялықзерттеулердіңмэн і, белгілібірдүниетаным
тұрғысьшан алып қарағанда, эмпирикалық жэне қорытылған ма-териалды жүйеге
келтіруде, талдауда жэне бағалауда болып табы-лады.Теориялық зерттеулерде
ең бастысы негізгі және қосымша деректерді нақтылайтын идеяларды табуға,
дэлелдеуге үйрету болып есептеледі.
Қолтаңбалы зерттеу - заңдылықтарды пайдалану жолдарын табу. Мақсаты -
іргелі зерттеу нэтижелеріндегі зерттеудің қоры-тындысы негізінде алынған
ғылыми білімдерді адам әрекетінде пайдаланудың жолын табу
қарастырлады.Қолданбалы зерттеулер - бүл жұмыстар педагогикалық үде-рістің
жеке жақтарын терең зерттеуге педагогикалық тэжірибенің жан-жақты
заңдыльщтарын ашуға бағытталған.Қолданбалы зерттеулер дегеніміз нақты
түпнұсқа міндеттерді шешу мақсатында жаңа білімдер алуға бағытталған
маңызды жүмыстар. Қолданбалы зерттеу іргелі зерттеулердің нэтижелерін
пайдаланудың мүмкін болатын жолдарын, бүрын қалыптасқан мэселелерді шешудің
жаңа эдістерін анықтайды.Қолданбалы зерттеулер маңсаты - рухани-танымдық
емес, элеуметтік тапсырысты орындайтын тэжірибелік нэтиже больш табылады.
Қолданбалы зерттеулердің қүндылық өлшеуіштері -өнім-нәтиженің түлынушылық
сипаттамасы, технологиялық үде-рістің техникалық-экономикалық
сипаттамалары.Қолданбалы жүмыстар бүрыннан белгілі эдістерді елеулі түр-де
жетілдіруге немесе жаңа эдістер қү_руға тікелей бағытталады, бүл эдістер
негізінде жаңа жабдықтар, машиналар, материалдар-дан тұрады. Қолданбалы
зерттеулердің барысы бұдан өзгеше болады. Қолданбалы зерттеудің іргелі
зерттеуден айырмашылығы сол, мұнда теориялық негіздемелер зерттеушіге
берілім қойылған. Ол зерттеушіні қолда бар теориялар арқылы
педагогикалық тожірибедегі жоюға тиісті кемшіліктерді (мысалы, белгілі бір
мақсаттарды орындау үшін оқытудың қолда бар эдістерінің тиімділігінің
жеткіліксіздігі) табуға жэне сипаттауға еліктіреді. Ьұл зерттеудің басы.
Будан кейін байқалған кемшіліктерді қалай жою керектігі жөнінде түсінік
қалыптасады. Осы түсініктің қаидай теориялық дэрежеде екендігіне байланысты
оның жеке-лонген элементтерін тексеруге бағытталған эксперимент жүр-гііілуі
мүмкін. Одан соң іс-эрекеттің жобасы (мысалы, оқыту тосілдерінің жүйесі)
жасалады, жэне осы түпкі нэтиже тэжірибе жүмысының барысында тексеріледі.
Бүдан кейін соңғы қоры-Тындылар үхынылады. Бір жағынан эксперимент, екінші
жағы-іі;іп тэжірибе жұмысы арасында айырмашылықтар болуы мүм-кііі, оны
зерттеу жүмысының барысында ескеру қажет.
Ондай категорияларға педагогикада даралық (индивидуальность), тұлға, білім
беру, тәрбие, дамыту, оқыту, өзін-өзі тәрбиелеу, әлеуметтену, қалыптастыру,
педагогикалық іс-әрекет, оқу іс-әрекеті, педагогикалық өзара қатынас,
педагогикалық жүйе, білім беру процесі, педагогикалық процесс жатады.
Бәрімізге мәлім адам үш жағынан:
биологаялық негізімен (жеке тұлға) және әлеуметтік (тұлға); үшіншісі-
адамдағы адамшылық (даралық) көрінісімен белгілі. Осыған байланысты және үш
ұғым: жеке тұлға, тұлға және даралық пайда болады. Яғни, онда жануарлық
бастама (организм), әлеуметтік (тұлға) және таза адами сапа (даралық) орын
алады. Жеке тұлға (индивид) Ноmo Sapiens өкілдеріне қатысты
айтылады. Бұл филогенетикалық және онтогенетикалық даму өкілі, туа біткен
және жүре пайда болғандар бірлігі. Индивид адамның жануарға тән екенінің
айғағы. Тұлга — адамдағы қоғамдық бастаманың
көрінісі оның әлеуметгік өмірге қатыстылығы. Бұл, өз кезегінде қоғамдық
қарым-қатынастар арқылы анықталатын достық, сүйіспеншілік, отбасылық,
өндірістік, саяси және т.б., жүйелердің қарым-қатынасы. Даралық - бұл,
адамды жануардан және әлеуметтік ортадан даралайтын, ерікті, тәуелсіз тірі
организм ретінде танылуы. Мұнда оның іс-әрекет жасырылған. Даралық дамыған
сайын бөлек тұлға түгелімен өзінің күшіне сенеді, сондықган ол тек қана
еркін емес және де өзбетінше адам.Бұл ұғым тұлғаның. басқа адамдарға
ұқсамайтын мінез-құлық, ой-өрісі, тәлім-тәрбиесі т.т. арқылы айқындалады.
Сондықтан педагог, тұлғаның психологаялық құрылысы жайлы терең білімі,
сонымен қатар ойлау заңдылықтарын, ес, тұлғаның қалыптасу аймағына тиіесілі
тәрбие әсерімен қамтамасыз ету, әрбір адамның қабілеттіліктерін
мүмкіндігінше ашу, пайдалану, қоғам өміріне және жеке тұлға үшін де керек
екенін білуі тиіс.Даралық негізінен оның интеллектуальдылығы мотивациялық,
эмоциональдық ырық, пәндік-практикалық, өзін-өзі реттеушілік,
экзистенциаддық (ғылымға объективті сенім) сфералары арқылы анықталады.
Интелектуальдық сфера бөрімізге белгілі, ойлау турлері (танымдық,
шығармашылық) ойлау стилі (аналитикалық, образдық ойлау), ақыл
сапасы (туйсікгілік) икемділік өзбетіншелік (ой сыны, ойша
әрекеггілігі), танымдық процестері (зейіні, есі, қиялы, ұғынуы), ой
операциялары (есептеу, даралау, талдау, жинақтау, жүйелеу,
абстракциялау,дәйектеу), танымдық біліктіліктер (сұрақ қоя білу, мәселен
айқындау, болжам алға тарту, оны дәйектеу, қорытынды жасау, білімді қолдана
білу оқи білуі жоспарлай білуі, мақсат қоя білуі, қажет деген жерде оқи,
жаза білуі), пәннен тысқары білім және біліктіліктер (мораль туралы
ұғымы, жалпы адамы құндылықтар, адамгершілік істері). Мотивадиялық сфера
бүкіл өмір бойы мотиві мен мақсатын қалыптастыратын және дамытатын,
адамдарды қалыптастыратын және дамытатын барлық тұтынушылығы жиынтығын
құрайды. Эмоциональдық сфера
тек қана эмоция мен сезім арқылы ғана сипатталмайды, ол сонымен қатар өзін-
өзі бағалау және берекетсіздену арқылы сипатталады.Жоғары берекетсіздік
кезінде адам тез таңданады, болмасыға қапаланады, қаралайым жағдайдың
өзінде шатасады, сенімсіздік, сәтсіздіктен қорқу, тез шоршайтын болады.
Артық немесе кем өзін-өзі бағалауда, қарым-қатынас барысында қиналады,
ескеріуді ауыр қабылдайды. Ерік сферасы адамдарды біле, ұға тұра
мақсат, артық міндет қою арқылы сипат алады. Жігерлі адамға алға
ұмтылушылық , ішкі және сыртқы бөгеттерді өту, нервтік және бұлшық еттің
қысымын жеңу, өзін-өзі меңгеруге қатысты.
Өзін-өзі реттеу сферасы мақсат таңдай және оған жету кұралдарын еркін
таңдау, оларды таңдаудағы ырық, өз ойын реттеу, көңіл күй, қарым-қатынас,
әрекет арқылы сипатталады..
Пәндік-практикалық сфера әртүрлі іс-әрекет және
қарым-қатынас барысындағы икемділігі арқылы сипатталады
Экзистенциальдық сфера — адамдардың өзін
және өзгені бағалай білуі, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу,
ұялшақтық, сыпайылылық, жан-жақтылық және әрекетін ойлап жасау, өз
әрекетінде басқалармен санаса білу, тертіптілік арқылы сипатталады. Бұл
мұрат және көзқарас, сапалық бағдарды таңдау функциясын атқарады.
Таңдап алған мамандыққа байланысты бұл ұғымдарды ұғынып қана қоюға көңіл
бөлінбестен, олардың негіздері болып табылатын субъектілермен жұмысты, оқу-
тәрбие процестерін ұйымдастыруда басшылыққа алу қажет. Өйткені, бір адам-
тұлға ал бірнеше тұлға-қауым, қоғам. Сондықтан аталған педагогиканың
негізгі категориялары оның әдіснамалық негізінде сипат алады
Педагог (грекше тәрбиеші) –дәріс беру және тәрбие
жұмысымен айналысатын тұлға. Педагогтің мұндай іс -әрекеттің объектісі ол
оқытатын және тәрбиелейтін адам болып табылады. Сондықтан оның іс -әрекетін
өнер деп тани отырып оқыту мен тәрбиелеу ісінде жоғары нәтижелерге жету
үшін педагогикалық қызмет мұғалімнен жан –жақты білімді, табанды еңбекті
талап етеді деген мағынада түсінген жөн. Педагог тек ұстаз, оқытушы немесе
белгілі пән мұғалімі ғана емес, ол оқу –тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы,
басшы, білім беру саласындағы мемлекеттік тұлға.Төменде осы тұлғаның
білімділік және біліктілік негіздері мазмұнына тоқталамыз.
Ғылым – адамдардың арнайы іс-әрекеттері нәтижесіне табиғат, қоғамның
және ойлаудың объективті заңдарының үздіксіз дамып отыру жүйесі жөніндегі
білім болып табылады. Сондықтан ғылым негізі білім болып саналады.
Білім –шындықтың бейнелену формасы және тәсілі
болғандықтан онда заттың қасиеті, белгілері және өзара байланыстары қаперге
алынған. Осы себепті білімнің ғылымды ашудағы жұмыс істеу тәсілі,
материалдық, не рухани іс-әрекет болып табылады. Яғни ғылымның
диалектикалық дамуы фактілерді жинақтау, оларды оқып, үйрену, жүйелеу
қорытындылау және олардың жеке заңдылықтарын ашу, белгісіз фактілерді
түсіндіретін жаңалыққа жетелейтін ғылыми білімнің логикалық жүйесін
анықтаудан тұрады. Сол себепті де, ғылымның
мақсаты-сырттай көрініп тұрғанның ішкі, нақтылы қозғалысн, яғни зерттелініп
жатқанның мәнін ашу болып табылады. Ғылымның логикалық
құрылымы төмендегідей болып келеді:
1. ғылымның ірге тасы немесе жалпы қағиданың (теорияның) жағдайы;
2. заңдар;
3. негізгі ұғымдар;
4. қағидасы (теориясы);
5. мұраты (идеясы);
Ұғымдар заңдар, прициптер, мұрат, ережелер – ғылыми білім категориялары
болып саналады. Осылардың негізінде ғылым қағидасы түзіледі.
Қағида –зерттеу пәнінің түзілу блогы болып есептеледі. Көп заттардан
ортақ сындарын алып жинақтау, жинақтай білу, зат туралы ұғымды
білдіреді. Ұғымдар жиынтығы пікірді түзеді.
Сондықтан, принцип – танымда методологиялық және гнесологиялық роль
алады. Принципті – білімнің ұйымдастырылу формасы деп түсіну керек.Ғылымның
бірден-бір пайдасы, алдын-ала болжам жасауға, алдағыға зер салуға ғана
себеп болады. Ғылымның сол себепті де, ақиқат нәрсе емес екендігі де
осыдан. Қандай да тәжірибе жөнінде әңгіме қазғалмасын, сіз өзіңіз тікелей
араласпасаңыз, сол мезетте-ақ сенімсіздік пайда болады. Дегенмен, біз мұнда
тек өзіміз нақтылы қатыспаған облыстар жөнінде ғана пікір айтуымыз керек,
олай болмағанда ғылымнан ешқандай пайда, қайыр болмаған болар еді.Мысалы
энергияның сақталуына байланысты дене қозғалғанда массасы өзгереді. Масса
және энергия эквивалентті болғаны себепті, қозғалыстағы дене ауыр
тартады.Десекте, Ньтон басқаша пікірде болған еді. Ол масса әрқашанда
тұрақты қалып отырады деген. Жоғарыдағы шындық анықталғанда, барлық
ғалымдар Ньютонның пікірі дұрыс еместігіне байланысты: Сұмдық! Физиктер
өздерінің қатесін тапты! Не себепті олар өздерін дұрыс санаған? -
депжағасын ұстағандар болды. Айтылған мысалда эфект аз. Бұл жағдай тек днен
жарық жылдамдығына жақын қозғалыста ғана білінетіні хақ. Осы себепте,
ғылымда қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенеді және онда
оның орындалу шарттары ескерілуі тиіс. Сондықтан біз ғылымнан пайда болсын
десек болжам жасауымыз қажет-ақ.Ғылым тәжірибелер хаттамаларына айналмасын
десек, біз заңдар, заңдылықтарды алға тартуымыз керек. Сондықтан ғылымда,
оның орындалу шарттары алдычын-ала бағынатын заңдары, заңдылықтары
ескерілуі тиіс.
Мысалы: симметрия туралы. Симметрия дегеніміз не? Сырт қарағанда
адамның оңы мен солы бір-біріне симметриялы. Олай болса оларды өзара
ауыстырып қойған жағдайда бұрынғы қалыпты сақтауы тиіс.
Белгілі неміс ғалымы Герман вейль (1885-1935)
симметрияның тамаша анықтамасын бергені белгілі. Бұл анықтама бойынша:
симметиялы дене – деп, оны қалай қарай өзгерткенде де, нәтижеде, бастапқыда
неден бастасақ сол болып шығуы керек – деген бұл қағида математикалық
фигуралар үшін солай – ақ шығар, бірақ физика үшін басқаша болған болар
еді. Яғни, дененің А нүктесінен В нүктесіне орын ауыстыруы жоғарыдағы
анықтамаға сәйкес, жеткен нүктеміз бастапқы тұрған орнымыз.
АВ
Екінші мысал: Бір кесек борды саусақтарымызға қысып ұстап тұрайық.
Саусақтарымызды ажыратуымыз сол-ақ екен, бор төмен қарай қүлағанын көреміз.
Бор неге құлады?, - деген сауалды әртүрлі аудиторияға қоятын болсақ,
төмендегідей жауап алған болар едік.
Аудитория
Жауаптар.
Мектепке дейінгі балалар. - өйткені саусақтар
ажырады;
Мектеп оқушылары. - өйткені Жерге тартылады;
Студенттер. – бор Жердің
гравитациялық
өрісінде орналасқан;
Жер жүзінің ең жақсы физиктері. – біз өкінішке орай мұны әлі
білмейміз
Өкінішке орай, бұл ащы шындық тек гравиатциялық құбылысқа ғана емес,
ғылымның басқа салаларында да ғалымдарымыз дәрменсіздікті мойындауға
мәжбүр.
Тарихи-педагогикалық зерттеу әдістері
Тарихи-педагогикалық зерттеудің педагогика мен тәрбие тәжірибесінің дамуы
үшін маңызды.
1. Әдістері: әдеби шығармаларды теориялық талдау, архив (мұражай) материал-
дарын зерттеу және талдау; баяндау (сипаттау, статистикалық, тарихи,
индуктивтік-дедуктивтік әдістер, салыстырмалы әдістер).
3. Тарихи-педагогикалық зерттеудің кездері: педагогика клас
сиктерінің еңбектерін зерттеу, ресми қүжаттарды, материалдарды
зерттеу (заңдар, жобалар, ессптер, баяндамалар т.б), білім беру туралы
архивтік материалдар, бағдарлама, оқулык, оқу қүралдарын зерттеу,
педагогикалық басиа сөз материалдарын зерттеу. Теориялық ізденіс
әдістерін пайдалану тиімділігін модель құру әдістері күшейте түседі. Олар
зерттелетін құбылыс барысын сызба, схема, қысқаша сөздік және жазбаша
түрінде көрнекі-бейнелік сипаттама беруге мүмкіндік береді.
Абстракты логикалық әдістер модельдеу жасанды ситуацияларды жасаудан
көрінеді, мұнда нақтылы міндеттегідей байланыс пен тәуелділік негізгі рөл
атқарады. Оңайлату мен схематизмнің арқасында бұл байланыстар мен
тәуелділік дәл талдау мен математикалық сипаттамаға жол береді. Мұндай
ситуацияның зерттеу нәтижелері мен модель обьектілерінде алынған деректер,
содан, ұқсастығына орай нақтылы жағдайларға көшіріледі де, осы жерде
алынған қорытындылардың дұрыстығы тексеріледі.
Абстракция (лат. аудару) - ойлаудың негізгі операцияларының бірі,
субъект зерттелу үстіндегі объектінің әлдебір белгі-нышанын айырықша бөліп
алып, басқаларын на-зардан тыс қалдырады. Соның нәтижесінде абстракция
терминін білдіретін ақыл-ой өнімі (түсінік, үлгі, теория, жіктелімдер жэне
т.б.) пайда болады. Абстракцияның шынайылығы мен өнімділігінің өлшемі -
тәжірибе.
Абстракциялаудың (дерексіздендіру) екі түрі бар:
Талдап қорыту - көптеген біріңғай заттар мен қүбылыстардың жалпы
белгілерін анықтау. Жекелеп бөлу - бір затты немесе қүбылысты зерттеп,
талдау үшін зерттеушіге қажетті бір қасиетін бөліп алу үдерісі.
Дәріптеушілік - дерексіздендірудің
бір түрі, оны ғылыми танымның жеке тәсілі ретінде қарастыруға болады.
Дәріптеушілік үдерісі барысында зерттеуші ой жүзінде заттың барлық шынайы
қасиеттерінен бас тартып, оның мазмүнына іс жүзінде мүмкін немесе жаңа
түсінік пен белгі береді. Дәріптелген объектінің зерттеушіге теория жүзінде
шынайы объектілерді, әсіресе, материалдық объектілерді зерттеу мен санада
сақтауда тигізер пайдасы мол. Ұқсастыру әдісі. Ұқсастық
(Аналогия; грек. апо1оgіа - сәйкестік) - зат немесе құбылыстар арасындағы
ұқсастық, екі заттың немесе қүбылыстыңортақ қасиетін түйіндеу, ой
қорытынысының бір түрі, бір заттың қасиеттерін басқаларға ұқсастығы
негізінде анықтау. Ұқсастық - эмпирикалық және теориялық зерттеудің
жалпы ғылыми әдістерінің бірі. Ұқсастық негізінде ой қорытындысын жасаған
кезде қайсібір объектіні қарастырғанда алынған білім неғұрлым аз зерттелген
затқа жалғастырылады. Бұл эмпирикалык жэне теориялық зерттеудің жалпы
ғылыми әдістерінің бірі. Оқыту ісіндегі ұқсастық зерделенетін заттар мен
құбылыстар арасындағы қайсыбір тұрғыдағы ұқсастықты анықтау болып табылатын
педагогикалық әдіс; сондай-ақ оқыту үдерісінің танымының басқа әдістерін
пайдалану мүмкін болмағанда қолданылатын қажетті элементі. Ұқсастыру әдісі
заттар мен құбылыстардың жалпылығын айқындау үшін қолданылады Е. М.
Муравьев пен А. Е. Богоявленская педагогикалық зерттеу әдістерінің мынадай
схемаларын ұсынды. Әдебиетке салыстырмалы-тарихи талдау
жасау әдісі әдебиет мәселелерін, оның тарихын зерттеуді көздейді, бұл ретте
барлық көзқарастарға талдау жасалады. Ең алдымен ғылымда бұл мәселе жөнінде
не жинақталғанын оқып зерделеу қажет (негізгі ғылыми идеялар, ғылыми
зерттеулердің негізгі принциптері, т.с.с). Бұл үшін зерттеу тақырыбы
бойынша әдебиетті ұқыпты түрде таңдап алу керек, бұған бірінші кезекте
көңіл бөлген жөн. Барлық әдебиетті мынадай өлшемдер бойынша талдау қажет:
-әр түрлі ғалымдар мәселенің мәнін,
зерттеу мәселесін қалай
түсінген;
-зерттеу субъектісіне кандай анықтама берген, қандай бел-
гілерді мәнді деп санаған, т.с.с;
-белгілі бір ғалымның пікірінше, осы мәселенің мәні неде,
оны немен түсіндіруге болады;
-осы мәселенің жалпы ғылым жүйесіндегі, оқыту (тәрбие)
теориясындағы, тәжірибедегі орны қандай;
-осы құбылыстың басқа да төркіндес құбылыстармен негізгі
және жанама байланысы қандай?
Ғалымдардың пікірінше, осы немесе басқа үдеріс, осы немесе басқа құбылыс
қандай жағдайларда қалайша өтеді; зерттеліп отырған үдерістің құбылыстың
ішкі қозғаушы күштері, тетіктері, динамикасы қандай?
Талдау ғалымдардың жалпы тұжырымдарымен аяқталады.
Бұл тұжырымдар зерттеу жұмысында арқа сүйейтін тіректер болуға тиісті.
Осыған дейін істелген істің барлығына сыни түрғыдан баға беру, оған өзінің
субъсктивтік көзқарасыңды білдіру қажет. Қолдағы эдебиетке сыни түрғыдан
талдау жасау өзіңнің жеке көзқарасыңа емес, логикалық, құрылымдық,
фактологиялық тал-дауларға сүйенуге тиісті. Сынау, пікірталастыру, айтысу
үшін осы мәселе бойынша жақсы базалық білім болуға тиісті.
Мәселе бойынша әдебиетке сыни талдау жасаудың маңызы мынада: яғни,
ақиқатты табу, адасушылықты, жетіспеушілікті айқындау, зерттеу нәтижелерін
дәлеледеу, зерттеу міндеттерін белгілеу.
3-лекция Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұғырлар және
ұстанымдар
Жоспар:
1.Педагогиканың әдіснамасының педагогикалық зерттеудегі рөлі.
2.Педагогика әдіснамасы дамуының негізгі бағыттары.
3.Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұрғылар
мен ұстанымдары.
Ғылымның эдіснамасы - ғылыми білімнің құрылымын, ғылыми танымның
құралдары мен эдістерін, білімді дамыту мен негіздеу тэсілдерін зерттейтін
ғылымтану бөлімі. Әдіснамалык мэселелердің жүйеленген шешімі белгілі бір
гносеологиялық принциптер негізінде қүрылатын эдіснамалық түжырымдамада
беріледі. Ғылымның әдіснамасы дегеніміз ғылыми
танымның қүрылу принциптері, түрлері мен тэсілдері туралы ілім.Ал, ғылыми
танымның эдіснамасы - ғылыми-зерттеу эрекетінің принциптері, түрлері мен
тэсілдері туралы ілім.Педагогикалық эдіснаманың мэні эртүрлі түсіндіріледі:
эдіс туралы ғылым, философиялық қағидаларды тікелей ғылыми зерттеулерде
қолдану ретінде, арнаулы зерттеу эдістерін жасауға арналған ғылыми пэн
ретінде. Бүл айтылған үш көзқарас педа-гогика эдіснамасының шекарасын
мөлшерсіз кеңейтеді немесе тарылтады (Г. В. Воробьев). Қазіргі педагогика
эдіснамасының пэні болып педагогикалык құбылыстар мен оның нэтижесі
педагогикалық білімдер жүйесін (Ф. Ф. Королев) зерттеу үдерісі екендігі
анықталған. Педагогикада
жеткілікті дэрежеде оның эдіснама қызметін атқаратын эдіснамалык жэне жалпы
теориялық білімдер шека-расы айқындалуда. эдіснамалық білімдер жүйесіне:
педагогика пэні, педагогикалык категориялары, педагогиканың ғылыми Оілімдер
жүйесіндегі ролі, педагогиканың басқа ғылымдармен очара байланыстылығы,
педагогика ғылымдарының жүйесі; исдагогикалық пэндердің жалпы жэне
ерекшелік міндеттері, исдагогиканың анықтамалы-терминдік жүйесі жатады.
Әдіснаманың көрсетілген аспектілерін жасау білетін тура-лы
білім береді. Осылайша педагогикалық құбылыстарды тану процесін оқуда
зерттелетін мэселелер анықталады, білетін тура-лы білім, яғни,
педагогикалық қүбылыстарды зерттеудің өзінде оның принциптері,
заңдылықтары, эдістері, болашағы туралы білімдер жинақталады. Қазіргі
кезеңде мынадай эдіснамалык мысаналарды жасау педагогика ғылымының
түсіндіру, жобалау жэне конструктивтік функцияларының атқаратын
қызметтерінің өзара байланыстылығын, педагогикадағы дүниетанымдық және
эдіснамалык принциптерінің ерекшеліктерін, ұғымдар жүйесі мен у_ғымдар
қатарын жэне т.б. зерттеу өзекті мэселе болып отыр (В.Е. Гмурман, Г. В.
Воробьев, В. И. Журавлев). Педагогикадағы
жалпы теориялық зерттеул ерге пед агогикал ық процестің мэні, заңдылықтары,
биологиялық пен элеуметтіктің ара қатынасы, педагогикалық үдерісте түлғаны
қалыптастыру; тұлға жэне үжым, үжымның тұлғаны қалыптастырудың элеумет-тік
ортасы ретінде; педагогикалық процестің принциптері, оны ұйымдастырудың
формалары мен эдістері жэне т.б. жатады.
Әрине, қазіргі педагогиканың кең көлемдегі сүрақтары пэн аралық
жэне ғылым аралық байланыстарын дифференцияланды-ру мен интеграцияландыру
негізінде педагог-зерттеушілер мен практиктердің зерттеу үдерісін
үйымдастыруы оңтайлы шешілуі мүмкін. Педагогика эдіснамасы дегеніміз не?
Осыған тоқталайық. -біріншіден, ол эрқашанда
өзгеріп отыратын педагогика-лық шығармашылықтың алынатын ғылыми білімдер
эдістерін анықтайды (М. А. Данилов) -екіншіден,
ғылыми-зерттеу мақсатына жеткізетін бағыттар мен негізгі жолды анықтайды
(П.В.Коппин); -
үшіншіден, зерттеліп жатқан процесс пен құбылыс туралы ақпараттың жан-
жақтылығын қамтамасыз етеді (М.Н.Скаткин);
-төртіншіден, педагогика теориясының қорына жаңа ақпа-ратты енгізуге
көмектеседі (Ф.Ф.Королев);
Ғылым танымдық процестің объектісі мен жемісі. Сондықтан ғылыми танымдағы
және оқу процесінде пайда болатын проблеманы айыру үшін танымдағы
проблеманың объективті маңызы мен оқытудағы оның объективті мәнін айыру
қажет.
-бесіншіден, педагогика ғылымындағы түсініктер мен тер-миндерді
түсіндіреді, жинақтап қорытындылайды жэне жүйе-лейді (В.Е. Гмурмин);
-алтыншы, ғылыми танымның обьективті жэне логикалық, аналитикалық
қүралдарына сүйенетін жүйелік ақпарат құрады (М.Н. Скаткин).
Педагогикалык эдіснама - жалпы эдіснама негізінде қү-растырылған
педагогикалық білім туралы, білім алу үдерісі мен оны іс-тэжірибеде
қолдану туралы ілім.Педагогиканың эдіснамасы педагогикалық құбылыстар мен
үдерістерді зерттейді. Педагогикалық теория тұрғысынан негіз-гі білімдер
мен қүрылымдарды жүйеге келтіреді.Педагогикалық эдіснама (В.И. Журавлев)
Педагогикалык шындықты, ақиқатты тану мен қайта қү_рудың принциптерін,
эдістері, нысандары мен рэсімдері туралы ілім. Әдіснаманы бүдан да кең
мағынада нақты ғылымдағы танымның ғылыми эдістерінің жиынтығы немесе жалпы
алғанда ғылыми эдіс тура-лы деп түсінеді.
Әдіснаманың осындай анықталған қызметтері бойынша, педагогиканың
эдіснамасы - зерттеу эдіснамасының, мазмү-нының, мақсатының концептуалды
баяндалуы. Мұндай баянда-малар аркылы педагогикалық процестер мен
қүбылыстар туралы обьективті, дэл, жүйелік ақпарат алуға болады.Әдіснама
термині гректің эдіс жөніндегі ілім немесе эдіс-тер теориясы деген
мағынаны білдіреді. Әдіснама - кең мағы-насында алдымен дүниетанымдық
көзқарас, дүниетанымдық үстанымдар, тар мағынасында ғылыми зерттеулердің
эдістері жөніндегі ілім.
Әдіснаманың мэнін түсінуде ғалымдар оның негізгі қызметтеріне тоқталады:
Әдіснама - үнемі өзгеріс үстіндегі педагогикалық шынайы-лықты көрсететін
ғылыми білімді алу тэсілдерін, нақты ғылыми-зерттеу мақсатына жету жолдарын
анықтайды (Новиков А. М.), қүбылысты немесе үрдісті оқу жөніндегі
ақпараттарды алудың жан-жақтылығын қамтамасыз етеді (Данилов М. А., Скат-
кин М. Н.). Әдіснама - (эдіс жэне логос) қызметтің логикалық
үйымдастырылуы, эдістері жэпе құралдары, қүрылымы жөніндегі ілім (Кеңестік
энциклопедиялык сөздік). Әдіснама
- теориялық жэне практикалық қызметті үйым-дастыру тәсілдері мен
үстанымдары жүйесі жөніндегі ілім (фило-софиялық энциклопедия сөздігі).
Әдіснама - қандай да бір ғылымда колданылатын интеллек-туалдық
құралдардың, эдістер мен тэсілдердің жиынтығы; 2) теориялық (танымдық) жэне
тэжірибелік-өзгертушілік эрекет-'ГІ ұйымдастыру мен құру тэсілдері
принциптерінің жүйесі. Одіснаманың жалпы танымдық іс-эрекет процесін
зерттейтін типым теориясынан ерекшелігі - ол шынайы жэне тэжірибелік
гүрғыдан тиімді білімге жету эдістері мен жолдарына баса назар аударады.
Егер теория таным процесінің нэтижесі болса, эдіснама осы білімге қол
жеткізу мен оны қүру тэсілі болып табылады.
Берілген анықтамалар педагогика эдіснамасы бү_л зерттеудің
өдістерін, мазмұнын, мақсатын мазмұндау түжырымдамасы де-гси қорытындыға
экеледі (Қүдайбергенова К.С.). Әдіснама нақты ұйымдастыру, тэсілдер
жиынтығын құрай-тын эдіс емес, эдіснама зерттелетін нысананың, пэннің нақты
шіықтамасы арқылы қойылған мэселеге қай қырынан, қай бұры-іш.інан келу
керектігін қарастырады. Әдіснама
философиялық, жалпы ғылымилық, нақты-ғылы-милық жэне технологиялық болып
төрт деңгейге бөлінеді (В. В. Краевский, В. А. Сластенин). Әдіснаманың
барлық деңгейі, оч арасында нақты байланысы бар, күрделі жүйені қүрайды.
Әдіснаманың фшософияльщ деңгейі, оның мазмұны таным-ш.щ жалпы принциптері
мен ғылымның категориялық құры-иымынан тұрады. Философиялық білім жүйесі
эдіснамалық мін-детті атқарады. Бүл жағдайда философиялық деңгей кез-келген
эдіснамалық білімнің мазмүндық негізі ретінде қарастырлады.
Әдіснаманың жалпы гылымшъщ деңгейі барлық немесе көп-
ісген ғылыми пэндерде (салаларда) қолданылатын теориялық гүжырымдама болып
табылады. Танымдағы проблеманың мәні – ғылыми білімді түзуге,
маңызы – дүниенің даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі.
Проблема – деп, негізінен практикалық мақсаттың
синонимін немесе ғылымдағы белгісіз болып тұрған жәйтті түсінеміз.
Проблеманы шешу дәлелдер жүйесі арқылы түзілуі тиіс.
Қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенуді және
онда,оның орындалу шарттарының ескерілуі жайлы жоғарыда айтылды да
Сол себепті, проблеманы қоюда келесі педагогикалық талаптар орындалуы
қажет:
- тапсырма, меңгерілген білім мен біліктілікке негізделуі керек;
- белгісіз нәрсе жалпы заңдылықты және жалпы әрекет тәсілін түзуі
керек.
Проблема - шешуді қажет ететін келелі мәселе болып табылады
Проблема – қағида мен практикалық құбылыстар арасындағы қарама-
қайшылықтар арқылы анықталады. Біз дүниедегі құбылыстарды бақылай, олардың
өзара бағыну деңгейлерін белгілей отырып, олар жөніндегі ұғымдар мен
түсініктерді анықтаймыз. Бұл талдау әдісі делінеді. Осы әдіс нәтижесінде –
проблеманың мәнін қарама-қайшылықтар және бір-біріне таласқа түскен ғылыми
қағидалар (теориялар) – деп түсінеміз Қарама –
қайшылық деген не ? Қарама –
қайшылық қандай көріністерден пайда болады ?
Алға қойған тапсырмалар, міндеттер мен сұрақтар – шығармашылық іс-
әрекеттің тиімді құралдары деуге болады.
Әсіресе, олар проблемалық болатын болса, яғни мазмұнында қарама-
қайшылық жүретін болса. Қарама-қайшылық келесі түрде көрініс табады:
ақпараттық-танымдық; танымдық; логикалық.
Ақпараттық – танымдық, зерттелінетін құбылыстар, процестер мен
пәндердің мәндерінде жүретін болады. Ол көбнесе, мағналық конфликт түрінде
көрініс табады. Мысалы: не себепті червякті беріліс қайтымды беріліс бола
алмайды ? Шындығында, мұндай айналыс ек червяк арқылы берілуі керек, ал
доңғалақ арқылы червяктің қозғалысы ғана емес. Осындай қарама-қайшылықтың
әсерінен адамдажағдайды түсінуге құштарлық пайда бьлады.Бұл жағдайды
адамның психологиялық күйі, яғни проблемалық ситуация деп атайды.
Таным процнсіндегі қарама-қайшылық теориялық және практикалық
мәселелердің танымдық сипаттағы және адамда бар білім деңгейі, түсінуі мен
дамуы арасында орын алады. Жеке жағдайда:
1. көптеген әрекеттер арасындағы және олардан қажетті ыңғайлысын
таңдау;
2. бар білім мен және оны практикада пайдаланудың шарттары
арасындағы;
3. мәселені шешудің теориялық мүмкіндігі мен оның практикалық іске
асырылуының қиындығы арасындағы;
Бұйымдарды кострукциялауда, технологиясын құруда пайымдауда және
диагностикалауда, оқыту материалдарының құрылымын түзуде, бір ғана нәрсенің
төңірегінде әр түрлі пікір пайда болады және мұндай жағдайда пікір дәлелін
практика шешеді. Мұндай қарама-қайшылық – логикалық делінеді. Ал, таным
процесі мен логикалық қарама-қайшылық арасындағы қарама-қайшылық адамда
объектілердің, құбылыстың немесе процестің мәнін түсінуден пайда болады.
Қарама – қайшылықтар мазмұнында пайда болған құштарлық ғылыми
бағдарлаудың элементар дәрежесі ретінде, көрініс тапқанның мәнін, маңызын
ұғынуға тырысу, танысып білу.Жоғарыда аталған факторлар жаңа білімнің
қажеттілігін туындатады және ғылыми шығармашылыққа негіз болады. Өйткені,
іс-әрекеттің қозғаушы күші, белсенділік көзі, қажеттілік болуы тиіс.
Жоғарыда аталған әдістер тобы педагогикалық құбылыстар танудың эмпирикалық
мақсатымен байланысты келеді, яғни жеке дара ғылыми педагогикалық
деректерді жинақтауға арналады.Ал осы топталған алғашқы деректік
материалдың мән-мағынасын ашып, заңдары мен заңдылықтарын анықтау
зерттеудің теориялық талдау әдісімен орындалады.
Теориялық талдау – педагогикалық құбылыстың кей тараптарын ,
белгілерін ерекшеліктері мен қасиеттерін біліп, қарастыру үшін қажет.
Жеке деректерді талдаумен оларды жүйелі топтарға біріктіреміз, әрбіріндегі
жалпылық пен даралықты ескере отырып, ортақ принциптер мен
ұстанымдарға келеміз. Талдауды біріктіру (синтез) процесімен қатар
жүргізе отырып, зерттеудегі педагогикалық құбылыстың мән жайына енеміз.
Индуктив және дедуктив әдістер – эмпирикалық жолмен алынған
ақпаратты қорытындылаудың логикалық әдістері. Индуктив әдіс – ойдың жеке
пікірлерден жалпы ойға өтуін байқаса, дедуктив – жалпы пікірден жеке
қорытынды жасауға қолданылады.
Теориялық әдістің қажеттігі проблема анықтауға, гипотеза белгілеп,
жинақталған деректекдің бағасын шығарудан туындайды. Теориялық әдіс
көптеген әдебиеттермен таныс болуды талап етеді:
- жалпы адамтану, соның ішінде педагогика классиктерінің еңбектері;
- жалпы және арнайы педагогикалық әдебиеттер;
- тарихи-педагогикалық ресми деректер мен құжаттар;
- педагогикалық мерзімді басылымдар;
- мектеп, тәрбие, мұғалім жөніндегі көркем шығармалар;
- педагогикалық анықтама құралдары;
- педагогика және онымен сыбайлас пәндер бойынша оқулықтар мен
әдістемелік қолданбалар.
Әдебиеттермен жұмыс істеу әдістерінің түрі сан
алуан. Олардың арасында көбірек қолданылатындары
кітапдерек(библиография) түзу – зерттелетін мәселеге байланысты
іріктеліп алынған деректік әдебиеттер тізімі; реферат жазу – жалпы
тақырып бойынша бір не бірнеше ғылыми еңбектің қысқартылып берілген
мазмұны; конспектілеу – жұмыстың маңызды идеялары мен тұжырымдарына
байланысты жан – жақты материалдарды мұқият қамтыған жазбалар;
аннотациялау – кітап пен мақаланың жалпы мазмұнынан қысқаша ақпар
жазу; сілтеме (цитата) беру – әдеби деректе келтірілген ой, пікір не
санды өзгертпестен мәтінге жазу.
4-лекция. Ғылыми-педагогикалық зерттеудің эмпирикалық әдістері
Жоспар:
1.Зерттеудің эмпирикалық әдістерінің мәні, олардың ғылымдағы ролі.
2.Бақылау. Әңгімелесу. Сауалнама жүргізу.
3.Рейтинг. Білім мекемелері құжаттарын зерделеу
Эмпирикалық зерттеу (эмпирикалық әдістер)- зерттелетін мәселе бойынша
нақты материалды жинақтау және құбылысты тіркеу, оларды тізімдеу,
сыртқы байланысын айқындау, қабылданған ұғым мен белгіленген деректерді
қорыту үшін қызмет ететін эмпиристік таным мен құбылыс шындығын зерделеу
амалдары, рәсімдері мен операциялары, ғылыми зерттеу міндеттерін шешу
тәсілдері.
Эмпирикалық әдістер тек қана тікелей ақпаратты (жинау) қабылдауды ғана
емес, сондай-ақ қордалануды, жіктеуді және зерттеу мәселесі бойынша
педагогикалық теория құру үшін бастапқы материалды жинақтауды да
қамтамасыз етеді. Олардың жалпы сипаты - нақтылықпен тікелей байланысты
болғандығында.
Эмпирикалық әдістерге мыналар жатады:
- мағлұматтарды жинақтау (бақылау, әңгімелесу, сауалнама, тестілеу,
сұхбаттасу, құжаттар мен іс-әрекет нәтижелерін талдау, оқытушы жұмысы
тәжірибесін талдау және т.б. жатады;
- бақылау мен өлшеу әдістері (шкалалау, тестілеу және т.б.)
- педагогикалық үрдісті өзгертілген және нақты ескерілген жағдайда
зерттеу (педагогикалық эксперимент, зерттеу нәтижелерін мектеп
жағдайында тексеру).
Педагогикалық зерттеу әдістерінің ішінде педагогикалық бақылау жиі
қолданылады. Бақылау деп әдеттегі жағдайда педагогикалық
құбылыстарды қабылдау арқылы тануды айтады. Ғылыми бақылау арнайы жоспар
бойынша жүргізіледі. Жоспарда бақылаудың мақсаты мен міндеттері,
обьектісі (сабақ, экскурсия, т.б. жағдайда) жүргізілу әдісі мен
техникасы дұрыс көрсетілуі тиіс. Педагогикалық бақылау-бұл белгілі бір
құбылысты ұзақ және жоспарлы түрде зерттеудің таным әдісі.
Бақыаулар тікелей және жанама, ашық және жабық, үздіксіз және
дискреттік (үзіліспен), монографиялық болуы мүмкін. Зерттеуші бақыланушы
обьектінің іс-әрекетіне тікелей белсене қатысса,(оқушылармен бірге)
бақылау тиімді болып табылады. Сырттай (құпия) бақылау айналы (әйнекті)
қабырға арқылы немесе телекамерамен жүзеге асады.
Бақылау әдісін бастамас бұрын зерттеуші қандай мақсатпен және қанша
уақыт бақылау жүргізетінін және қандай күтілетін нәтижелерге келетінін
білуі тиіс. Жинаған фактілерді тіркеп жазып қою керек, күнделік жазып,
хаттама күйінде тіркеп, бейнетаспаға, үнтаспаға жазып алып, фотосүретке
түсіру керек.
Бақылауды жүргізуге қойылатын талаптар:
-мақсаттылығы;
-жүйелілігі;
- ұзақтылығы;
-жан-жақтылығы;
-обьективтілігі;
-бұқаралық;
-әдептілікті сақтау.
Бақылау әдісі. Нақтылы бақылау обьектісі белгіленіп, жоспарлы
жүргізіледі.
Бақылау кезеңдері:
-мақсат пен міндеттерді анықтау,
-обьекті, пәні таңдалады;
-бақылау жолдарын анықтау;
- бақылау барысын есепке алу;
-алынған ақпараттарды өңдеу және талқылау.
Кемшілігі-қорытындысына жеке тұлғаның ерекшелігі ықпал етуі.
Бақылау-зерттеу барысында нақты дерек материал жинақтау мақсатымен қандай
да педагогикалық құбылысты назарға алынуы. Бақыланған құбылыстар міндетті
түрде хатталады. Бақылау нақты нысанмен жеке танысуға орай алдын-ала
белгіленген жоспар бойынша жүргізіледі. Бақылау жұмысы келесі кезеңдерге
бөлінеді:
1) міндеттері мен мақсаттарын айқындау,
2) бақылаатын обьект, оның элементтерін және ситуацияларын таңдастыру;
3) бақылау және оның барысында ақпарат топтастыруға оңтайлы әрі тиімді
тәсілдерді іріктеу;
4) байқалғандарды хатқа түсіру формасын ойластыру;
5) жинақталған ақпараттарды өңдеу және дәйектеу.
Бақылау түрлері: араласа бақылау- ізденуші зерттеу жүргізіп жатқан топтың
мүшесі ретінде қатысады, сырттай бақылау- зерттеуші ізденіс жұмыстарына
тікелей араласпайды; ашық және жасырын бақылау; тұтастай және таңдмалы
бақылау.
Бақылау-орындалуы тұрғысынан ең оңай әдіс, бірақ өзіндік кемшілігі де
жоқ емес. Көп жағдайларда бақылау барысындағы ең соңғы нәтижеге
зерттеушінің тұлғалық -әлеуметтік жеке-дара бітістері (көзқарасы, мүддесі,
жан толғанысы) ықпал жасап, оның қандай да шынайылықтан ауытқуына
себепші болуы мүмкін.
Бақылау мәліметтерін әңгіме әдісі арқылы түскен материалдармен
толықтырады.
Әңгіме әдісі.
Әңгіме -1. тұлғаның жеке ерекшеліктерін анықтау мақсатымен (мотивациялық
және эмоционалдық аясын, білімін, сенімін, қызығушылығын, артықшылығын,
ұстанымын, ортаға, ұжымға қатынасын, т.б.) ұйымдастырылатын психологиялық-
педагогикалық зерттеу әдісі. 2.Мұғалімнің мұқият ойластырылған сұрақтар
жүйесін қою жолымен оқушыларды жаңа материалды түсінуге әкелетін немесе
енді оқып үйренгенді меңгергенін бақылайтын оқытудағы әдіс.
Сұрақ-жауап тұрғысындағы әңгіме және осының кез-келген үлгісі алдын-
ала жоспарланған мәселелер бойынша, белгілі бір мақсатпен өткізіліп, мұнда
барлығы да тіркеледі: жауапты нысанв, әңгімеге көзқарас, мінез-құлық және
т.с.с.
Әңгіме әдісін дұрыс қолдану үшін арнайы жоспар жасап, онда негізгі
сұрақтар мен жанама сұрақтардың әңгіме жасаудың әдістері мен тәсілдерін
нақты көрсеткен жөн. Педагогикалық құбылыстарды анықтау үшін әңгіме
мұғаллімдер мен ата-аналар және басқа қажетті адамдармен жүргізіледі.
Әңгіме барысында зерттеуші жеке адамдардың дербес ерекшеліктерін еске
алады. Әңгімені жасөспірімдермен өткізгенде өте жоғары шеберлікті қажет
етеді. Әсіресе бастауыш сынып оқушыларымен әңгіме өткізу өте күрделі. Мұны
тек бастауыш сынып оқытушылары ғана жүргізе алады. Себебі олар осы жастағы
балалардың жас ерекшеліктерін жақсы біледі. Әңгіменің келесі түрі
көбінесе жоғары сынып оқушыларымен мәселені талқылау барысындағы
әңгімелесу. Әңгімелесу еркіндік негізінде жүргізіледі, анықталған
мәселеге байланысты сұрақтар дайындалады. Оқушы көзінше жазба жұмысы
жүргізілмейді. Сұрақ-жауап тұрғысындағы әңгіме және осының кез-келген
үлгісі алдын-ала жоспарланған мәселелер бойынша, белгілі бір мақсатпен
өткізіліп, мұнда барлығы да тіркеледі: жауаптың нысаны, әңгіме көзқарасы,
мінез-құлық және т.с.с. Бұл әдістің артықшылығы: оқушыларды ширатып, жады
мен сөйлеуін дамытады, оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1.Пәннің мақсат және міндеттері
2.Ғылым туралы жалпы түсінік.
3.Ғылым және зерттеуші-ғылым.
4.Педагогтың зерттеушілік қызметі.
5.Педагогикалық зерттеу туралы түсінік.
Ғылыми- педагогикалық зерттеу мазмұны мен әдістерін меңгеру үшін
арнайы көмекші құрал қажет етеді.
Ұсынылып отырған курста педагогикалық зерттеулердің
әдіснамалық негіздерін, ғылыми аппараты мен логикалық құрылымын, зерттеу
нәтижелерін өңдеу және ғылыми жұмыстарды безендіру, озық педагогикалық
тәжірибелерді зерделеу және пайдалану, оны оқу – тәрбие процесіне ендіруге,
оқытудың тиімділігін арттыруға себебін тигізеріне назар аударылады.
Сондықтан,
педагог тарапынан ғылыми зерттеу принциптері мен зерттеу әдістерін меңгеру,
пайдалану оның практикалық іс-әрекетін ғылыми практикалық іс-әрекетке
айналдырады, ғылым мен практиканың нақтылы жағдайына талдау жасауға
мүмкіндік береді. Ғылым — адамның табиғат пен қоғам туралы объективті
білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, оның
практикалық қызметінің бір саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым
сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне
айналды. Ғылымның басты мақсаты — ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған
болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.
Ғылым дамуының
негізгі бағыттары. Ғылым адамзат қоғамының ерте дәуірінен, адам баласының
танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы ажырамай тұрған кезеңнен
бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл. Мысыр, Үндістан. Қытай) болашақ
ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары калыптасты. Ғылымның
алғышарты ретінде мифологияны атауға болады. Онда алғаш қоршаған орта
туралы бүтіндей тұтас жан-жақты танымдық жүйе қалыптастыруға ұмтылыс болды.
Бірақ, бұл нақты теориялық
білім болды, оның объективтілігі, логикалық көңілге қонымдылығы бірінші
орынға шықты. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым (Аристотелъ және т.б.) қоғам
мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет тарихында ұлы рөл атқарды; олар
тұтастай алғанда дүниетанымды білдіретін бұрынғы абстрактілік ұғымдар
жүйесіне танымдық кызмет тәжірибесін енгізді, дүниетанымның объективті,
табиғи заңдылыктарын тұрақты іздестіруді дәстүрге айналдырды, ғылымның
ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы дәуірде натурфилософиядан
білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ғылымның эллинистік
кезеңінде геометрия (Евклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей)
жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты. Орта ғасырларда ғылымның дамуына
Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары елеулі үлес қосты. Олар Ежелгі
Грекияда калыптасқан ғылыми таным жетістіктерін сақтап қана қойған жоқ, оны
көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста әл-Фарабиді Аристотельден
кейінгі "екінші ұстаз" деп таныды. Орта ғасырларда араб елдері мен ислам
діні тараған басқа да аймақтарда философия, медицина, эстетика, математика,
астрономия, т.б. Ғылым салалары қауырт дамып, бұл қүбылыс кейін Ислам
Ренессансы деп аталды. Ғылымның
қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен астрология дамуы
болды. Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп,
химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін
зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті. Қайта өрлеу дәуірінде
діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып,
дүниетанымның негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ, ғылым табиғат
құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат танымының көкжиегін кеңейте түсті.
16 — 17 ғ-ларда ғылымда болған терең өзгерістер алғашқы ғылым революцияға
алып келді.
Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы
рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғары мәдени құндылық ретінде тануға
көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне
ықпал етті. Қоғамдық өмір құбылыстарын тану саласындағы өзгерістер діннің
"табиғи бастауын" іздеу, құқық, мораль, т.б. "адам табиғаты" туралы
түсініктер бағытындағы ізденістерден көрініс тапты. Механикадағы
жетістіктер ғылымның аяғында жүйеленіп, толығып, әлемнің механикалы бейнесі
туралы түсінік калыптастыруда шешуші рөл атқарып, кейін әмбебап
дүниетанымдық маңызға ие болды
Ғылымның дамуына қазіргі кезеңдегі философиялық дүниетанымдық базасы
диалекті-логикалық тұжырымдама болып табылады. Ғылымның "өсу нүктесі" оның
ішкі даму логикасы мен қазіргі заманғы адамзат коғамының көпқырлы
әлеуметтік қажеттілігінің ұштасуына байланысты. 20 ғ-дың басында
жаратылыстану ғылымында алдыңғы қатарға биология шықты, онда ДНК-ның
молекулалық кұрылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқындалды. 20 ғ-да
ғылымның даму қарқыны оның түрлі салаларының ұштасып, қазіргі кезеңнің
кешенді, ірі мәселелерін жаңа бағдарда шешуге бағытталған мәселелерде
(материалдар мен энергияның жаңа көздерін қалыптастыру, адам мен табиғат
қатынастарын тиімділендірудің үлкен жүйелерді басқару, ғарыштық зерттеулер.
т.б.) ерекше байқалады. Ғылымның өз заңдарын ашуға бағытталған қызметі —
түсін-діру мен болжау болып табылады. Заңды ашу жолындагы ізденіс зерттелу
үстіндсгі нысанның маңызды емес, екінші қатардағы қасиеті мен байланысынан
алшақтауды, оған назар аудармаудан талап етеді, басқаша айтқанда оны "таза"
күйінде қарастыру қажет. Ғылымдағы абстрактілеуді субъективті тәсіл деп
ұғуға болмайды. Оның ғылымдағы рөлі зерттелудегі ақиқатқа кол жеткізуге
жәрдемдесуімен анықталады. Ғылымды ұйымдастыру мен басқару. Ғылымды
әлеуметтік институт ретінде танып, ұйымдастыру ісі 17 ғасырдың аяғы мен 18
ғасырдың басында Еуропада алғашқы ғылыми қоғамдар мен академиялар пайда
болып, ғылыми журналдар жарық көре бастауымен тікелей байланысты қолға
алынды. Бұған дейін ғылымды дербес әлеуметтік құрылым ретінде сақтау және
дамыту ісі, кітаптардың көмегімен, дәріс беру арқылы, ғалымдардың қарым-
қатынасы, өзара сұхбаты, хат алысуы арқылы жүрді.
19-20 ғасырларда ғылымды ұйымдастырудың жаңа тәсілдері
қалыптасты. Қуатты техникалық базасы бар, ірі ғылыми институттар мен
лабораториялар пайда болды. Олар ғылыми қызметті қазіргі өнеркәсіптік
еңбекке жақындатты. Қазіргі заманғы ғылым қоғамдағы барлық әлеуметтік
қатынастармен жан-жақты байланысып жатыр, бұл байланыс тек өнеркәсіп арқылы
ғана емес. Саясат, әкімшілік және әскери салаларда да көрініс тапты.
Жаратылыстану және техника ғылымдармен қатар, қазіргі қоғамда гуманитарлық
және әлеуметтік ғылымдардың да маңызы күннен-күнге артып келеді. Осының
негізінде жаратылыстану техникалық және әлеуметтік ғылымдардың жақындасуы
арта түсуде. Қазақстанда ғылымдарды ұйымдастыру алғашқыда әр түрлі ғылыми-
зерттеу мекемелерінде шашыраңқы күйде жүргізілді. 1945 ж. Қазақстан ҒА
құрылғаннан кейін, ғылыми-зерттеу институттарының бірыңғай тұтас жүйесі
қалыптасты. ҒА құрылғаннан бергі жарты ғасырдан астам уақытта онда үлкен
зерттеу жұмыстары жүргізілді; өндіріске құнды жаңалықтар енгізілді;
ұйымдастыру құрылымы қалыптасты. Қазақстан Республи-касы Президенті
Н.Назарбаевтың 1993 ж. 21 қаңтардағы Жарлығымен республика ғылым академиясы
Қазақстан Ұлттық ҒА болып кайта құрылды. Ұлттық ҒА-ның аймақтық төрт
бөлімшесі құрылған: оңт. бөлімше — Шымкентте, шығыс бөлімше — Өскеменде,
батыс бөлімше — Атырауда және орталық бөлімше — Қарағандыда. Қазақстанда
ғылымның соңғы он жылда даму ерекшелігі қалыптасқан экономикалық құрылыммен
байланысты болды. Ғ-ды мемлекет тарапынан басқару жүйесін жетілдіру,
еліміздің әлеум.-экон. өзгерістері тұсында оның рөлін арттыру, ғалымдарға
мемл. қолдау көрсету шаралары жүзеге асырылды. Тәуелсіз мемлекетте
сараптаудан конкурстық негізде өткен қолданбалы және іргелі зерттеулер
бағдарламалары мақсатты түрде қаржыландырылып келеді. Қазакстан
Республикасындағы ғылымды басқару мен ұйымдастырудағы бұл жаңа бастамалар
ғылымды басқару мен ұйымдастыруға қойылатын халықаралық стандарт
талаптарына үндеседі. Ғылыми зерттеу
жұмыстарын жүргізуде төмендегідей принциптерді басшылыққа алу қажет:
- педагогикалық құбылыстардың шынайылылығы мен шарттасқандығын
ескеру, себебі дүниедегінің бәрі өзінің ішкі объектив заңдары, қарама-
қарсылықтары жєне себепті салдарлы байланыстарына орай жасайды әрі
дамиды;
- құбылыстарды даму барысында зерттеу;
- бір құбылысты екіншілерімен өзара өзара қатынаста байланыстыра
зерттеу;
- зерттеу процесінде қалаған ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі
толықтырып отырушы көптеген әдістер кешенімен орындалатынын естен шығармау;
- зерттеу әдістері зерттелетін құбылыстыњ мән-мағынасына сай келуі;
- даму процесін сол дамудың қозғаушы күші және даму көзі саналатын
оның қарама-қарсылықтарына негізделген өзіндік қозғалыс жєне өзіндік даму
ретінде қарастыру;
- сынақталушыға, білім-тєрбие процесіне зиян келтіретін, адамгершілік
инабаттылық талаптарына қайшы болатын эксперименттерді өткізбеу.
2-лекция. Педагогикалық зерттеудің түрлері
Жоспар:
1.Педагогикалық зерттеудің типтері және ерекшеліктері.
2.Тарихи-педагогикалық зерттеудің типтеріне сипаттама: тарихи-
ақпараттық,әдіснамалық, теориялық, мәселелік.
3.Тарихи-педагогикалық зерттеу типтерінің критерийлері, әдіснамалық
ерекшеліктері.
Шартты түрде педагогикалық зерттеулерді төрт топқа бөлуге болады.
Олар іргелі, теориялық, қолтаңбалы, экспериментальды болып бөлінеді:
Іргелі зерттеу - оқыту мен тэрбие процесінің заңдылықтарын ашу, жаңа
қүбылыстарды зерттеу, жаңалық ашуға, ғылыми білімді тереңдетуге
бағытталады. Іргелі зерттеулердің мақсаты педагогикалық құбылыстардың мэнін
ашу, педагогикалық ақиқаттың терең де, тасада жатқан құпияларын, негіздерін
табу, оған, ғылыми түсінік беру болып та-былады. Осындай зерттеулердің
нәтижесінде оқыту мен тэрбие теориясы, мазмүн теориясы, эдістер мен
үйымдастыру нысандарының теориясы жэне т.с.с құрылады.Іргелі зерттеулердің
тағы бір мақсаты - әлем туралы, оның мэңгілік элементтерімен бірге, жаңа
білімді, рухани танымдык қүндылықтар туралы жаңа ілімді алу.Іргелі
зерттеулердің қүндылық өлшеуіштері - дәлдік, нақтылық, нақты бір білім
жүйесіне сәйкестілік. Іргелі зерттеулер табиғаттың
жаңа іргелі заңдарын ашуға, табиғи қүбылыстар арасындағы байланыстарды
анықтауға жэне қүбылыстарды, процестерді, айғақтарды түсіндіруге бағытта-
лады. Бүл жүмыстар негізінен академиялық институттарда жэне бас жоғары оқу
орындарында жүргізіледі. Іргелі зерттеулердің тікелей нэтижелері көбінесе
абстрактілі сипатта болады, эйтсе де келешекте бүл зерттеулердің іс жүзінде
колданылуы көптеген жағдайларда экономикалық тиімділік беретінінін атап
өтуге бо-лады. Іргелі зерттеулердіц мысалдары ретінде А. Эйнштейннің
салыстырымдылық теориясын немесе дифференциалдық жэне интегралдық
есептеулер теориясын келтіруге болады. Іргелі зерттеулерге жаңа
білімдерді пайдалануға байланысты қандай да бір мақсат қоймайтын жаңа білім
алуға бағытталған эксперименттік немесе теориялық зерттеулер жатады.
Олардың нэтижесі болжамдар, теориялар, эдістер, т.с.с. іргелі зерттеу-лер
алынған ғылыми нэтижелерді іс жүзінде пайдалану мүм-кіндіктерін ашу үшін
қолданбалы зерттеулер жүргізу туралы ұсыныс берумен, ғылыми жарияланымдар
жасаумен аяқталынуы мүмкін.
Іргелі зерттеулердің нэтижелері тэжірибемен тікелей бай-ланысты
мэселелерді шешетін қолданбалы зерттеулер үшін теориялық негіздемелер
қүрады. Көбіне олар іргелі зерттеу-лермен бір кешенде жүргізіледі жэне
олардың нэтижелері ір-гелі еңбектерде олардың қолданбалы бөлігі ретінде
беріледі. Қолданбалы зерттеулер тэжірибенің нақты кемшіліктерін жоюға
бағытталған. Алайда мүндай зерттеулердің мэні іргелі зерттеу-лерден кем
болмайды.Іргелі зерттеулер эдетте абстрактылы сипатқа ие гепоте-тикалық
теориялық схема күрудан басталады. Жекелеген теория-лық ережелер тэжірибе
арқылы тексеріледі. Осы негізде зерт-теу обьектісінің мэні туралы, ондағы
қарым-қатынастар туралы теориялық түсінік алынады.Бірақ зерттеудің түпкі
мақсаты - нақты білім алу. Келесі ке-зең - бастапқы абстракцияны шынайы
өмірге аудару жэне мэн мен мағынаның осы шынайы өмірден нақты көрінісін
аңғару. Бүл мэннен мазмұннан құбылысқа, абстрактылықтан нақтылыққа апарар
жол. Мысалы, сабақ беру, окыту деген абстрактылы ұғымдарды бірдей ала
отырып, біз педагогикалық шындықтағы оқу мен оқыту арасындағы қатынастардың
өмір сүруінің нақты нысандарын тауып, сол арқылы нақты білім аламыз.
Теориялық зерттеу - бүрынғы деректерді түсіндіруге қажетті жалпы
педагогикалық заңдылықтар анықталады.
Теория - ойлауда обьективтік табиғи жэне элеуметтік шын-дықты жүйелі
және логикалық бірізді қайта жаңғырту. Теория-да обьективтік шындықтьщ
логикасы ү_ғымдар жүйесінің катаң бірізділігінен туындайды. Зерттеліп
отырған құбылыстардың мәні теорияда ашылады. Білімдердің жиынтығы ретінде
теорияны құру шындықтың қандай да бір болмасьш, құбылыстарын зерттеу
адамның теориялық іс-эрекетінің мазмүнын құрайды. Теория - идеялар,
көзқарастар жүйесі, адамды қоршаған әлем жэне оның заңдылықтары ретінде
көрініс беретін құбылыс. Педагогикада териялық зерттеулер мен оньщ эдістері
ерекше орыналады.Теориялықзерттеулердіңмэн і, белгілібірдүниетаным
тұрғысьшан алып қарағанда, эмпирикалық жэне қорытылған ма-териалды жүйеге
келтіруде, талдауда жэне бағалауда болып табы-лады.Теориялық зерттеулерде
ең бастысы негізгі және қосымша деректерді нақтылайтын идеяларды табуға,
дэлелдеуге үйрету болып есептеледі.
Қолтаңбалы зерттеу - заңдылықтарды пайдалану жолдарын табу. Мақсаты -
іргелі зерттеу нэтижелеріндегі зерттеудің қоры-тындысы негізінде алынған
ғылыми білімдерді адам әрекетінде пайдаланудың жолын табу
қарастырлады.Қолданбалы зерттеулер - бүл жұмыстар педагогикалық үде-рістің
жеке жақтарын терең зерттеуге педагогикалық тэжірибенің жан-жақты
заңдыльщтарын ашуға бағытталған.Қолданбалы зерттеулер дегеніміз нақты
түпнұсқа міндеттерді шешу мақсатында жаңа білімдер алуға бағытталған
маңызды жүмыстар. Қолданбалы зерттеу іргелі зерттеулердің нэтижелерін
пайдаланудың мүмкін болатын жолдарын, бүрын қалыптасқан мэселелерді шешудің
жаңа эдістерін анықтайды.Қолданбалы зерттеулер маңсаты - рухани-танымдық
емес, элеуметтік тапсырысты орындайтын тэжірибелік нэтиже больш табылады.
Қолданбалы зерттеулердің қүндылық өлшеуіштері -өнім-нәтиженің түлынушылық
сипаттамасы, технологиялық үде-рістің техникалық-экономикалық
сипаттамалары.Қолданбалы жүмыстар бүрыннан белгілі эдістерді елеулі түр-де
жетілдіруге немесе жаңа эдістер қү_руға тікелей бағытталады, бүл эдістер
негізінде жаңа жабдықтар, машиналар, материалдар-дан тұрады. Қолданбалы
зерттеулердің барысы бұдан өзгеше болады. Қолданбалы зерттеудің іргелі
зерттеуден айырмашылығы сол, мұнда теориялық негіздемелер зерттеушіге
берілім қойылған. Ол зерттеушіні қолда бар теориялар арқылы
педагогикалық тожірибедегі жоюға тиісті кемшіліктерді (мысалы, белгілі бір
мақсаттарды орындау үшін оқытудың қолда бар эдістерінің тиімділігінің
жеткіліксіздігі) табуға жэне сипаттауға еліктіреді. Ьұл зерттеудің басы.
Будан кейін байқалған кемшіліктерді қалай жою керектігі жөнінде түсінік
қалыптасады. Осы түсініктің қаидай теориялық дэрежеде екендігіне байланысты
оның жеке-лонген элементтерін тексеруге бағытталған эксперимент жүр-гііілуі
мүмкін. Одан соң іс-эрекеттің жобасы (мысалы, оқыту тосілдерінің жүйесі)
жасалады, жэне осы түпкі нэтиже тэжірибе жүмысының барысында тексеріледі.
Бүдан кейін соңғы қоры-Тындылар үхынылады. Бір жағынан эксперимент, екінші
жағы-іі;іп тэжірибе жұмысы арасында айырмашылықтар болуы мүм-кііі, оны
зерттеу жүмысының барысында ескеру қажет.
Ондай категорияларға педагогикада даралық (индивидуальность), тұлға, білім
беру, тәрбие, дамыту, оқыту, өзін-өзі тәрбиелеу, әлеуметтену, қалыптастыру,
педагогикалық іс-әрекет, оқу іс-әрекеті, педагогикалық өзара қатынас,
педагогикалық жүйе, білім беру процесі, педагогикалық процесс жатады.
Бәрімізге мәлім адам үш жағынан:
биологаялық негізімен (жеке тұлға) және әлеуметтік (тұлға); үшіншісі-
адамдағы адамшылық (даралық) көрінісімен белгілі. Осыған байланысты және үш
ұғым: жеке тұлға, тұлға және даралық пайда болады. Яғни, онда жануарлық
бастама (организм), әлеуметтік (тұлға) және таза адами сапа (даралық) орын
алады. Жеке тұлға (индивид) Ноmo Sapiens өкілдеріне қатысты
айтылады. Бұл филогенетикалық және онтогенетикалық даму өкілі, туа біткен
және жүре пайда болғандар бірлігі. Индивид адамның жануарға тән екенінің
айғағы. Тұлга — адамдағы қоғамдық бастаманың
көрінісі оның әлеуметгік өмірге қатыстылығы. Бұл, өз кезегінде қоғамдық
қарым-қатынастар арқылы анықталатын достық, сүйіспеншілік, отбасылық,
өндірістік, саяси және т.б., жүйелердің қарым-қатынасы. Даралық - бұл,
адамды жануардан және әлеуметтік ортадан даралайтын, ерікті, тәуелсіз тірі
организм ретінде танылуы. Мұнда оның іс-әрекет жасырылған. Даралық дамыған
сайын бөлек тұлға түгелімен өзінің күшіне сенеді, сондықган ол тек қана
еркін емес және де өзбетінше адам.Бұл ұғым тұлғаның. басқа адамдарға
ұқсамайтын мінез-құлық, ой-өрісі, тәлім-тәрбиесі т.т. арқылы айқындалады.
Сондықтан педагог, тұлғаның психологаялық құрылысы жайлы терең білімі,
сонымен қатар ойлау заңдылықтарын, ес, тұлғаның қалыптасу аймағына тиіесілі
тәрбие әсерімен қамтамасыз ету, әрбір адамның қабілеттіліктерін
мүмкіндігінше ашу, пайдалану, қоғам өміріне және жеке тұлға үшін де керек
екенін білуі тиіс.Даралық негізінен оның интеллектуальдылығы мотивациялық,
эмоциональдық ырық, пәндік-практикалық, өзін-өзі реттеушілік,
экзистенциаддық (ғылымға объективті сенім) сфералары арқылы анықталады.
Интелектуальдық сфера бөрімізге белгілі, ойлау турлері (танымдық,
шығармашылық) ойлау стилі (аналитикалық, образдық ойлау), ақыл
сапасы (туйсікгілік) икемділік өзбетіншелік (ой сыны, ойша
әрекеггілігі), танымдық процестері (зейіні, есі, қиялы, ұғынуы), ой
операциялары (есептеу, даралау, талдау, жинақтау, жүйелеу,
абстракциялау,дәйектеу), танымдық біліктіліктер (сұрақ қоя білу, мәселен
айқындау, болжам алға тарту, оны дәйектеу, қорытынды жасау, білімді қолдана
білу оқи білуі жоспарлай білуі, мақсат қоя білуі, қажет деген жерде оқи,
жаза білуі), пәннен тысқары білім және біліктіліктер (мораль туралы
ұғымы, жалпы адамы құндылықтар, адамгершілік істері). Мотивадиялық сфера
бүкіл өмір бойы мотиві мен мақсатын қалыптастыратын және дамытатын,
адамдарды қалыптастыратын және дамытатын барлық тұтынушылығы жиынтығын
құрайды. Эмоциональдық сфера
тек қана эмоция мен сезім арқылы ғана сипатталмайды, ол сонымен қатар өзін-
өзі бағалау және берекетсіздену арқылы сипатталады.Жоғары берекетсіздік
кезінде адам тез таңданады, болмасыға қапаланады, қаралайым жағдайдың
өзінде шатасады, сенімсіздік, сәтсіздіктен қорқу, тез шоршайтын болады.
Артық немесе кем өзін-өзі бағалауда, қарым-қатынас барысында қиналады,
ескеріуді ауыр қабылдайды. Ерік сферасы адамдарды біле, ұға тұра
мақсат, артық міндет қою арқылы сипат алады. Жігерлі адамға алға
ұмтылушылық , ішкі және сыртқы бөгеттерді өту, нервтік және бұлшық еттің
қысымын жеңу, өзін-өзі меңгеруге қатысты.
Өзін-өзі реттеу сферасы мақсат таңдай және оған жету кұралдарын еркін
таңдау, оларды таңдаудағы ырық, өз ойын реттеу, көңіл күй, қарым-қатынас,
әрекет арқылы сипатталады..
Пәндік-практикалық сфера әртүрлі іс-әрекет және
қарым-қатынас барысындағы икемділігі арқылы сипатталады
Экзистенциальдық сфера — адамдардың өзін
және өзгені бағалай білуі, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу,
ұялшақтық, сыпайылылық, жан-жақтылық және әрекетін ойлап жасау, өз
әрекетінде басқалармен санаса білу, тертіптілік арқылы сипатталады. Бұл
мұрат және көзқарас, сапалық бағдарды таңдау функциясын атқарады.
Таңдап алған мамандыққа байланысты бұл ұғымдарды ұғынып қана қоюға көңіл
бөлінбестен, олардың негіздері болып табылатын субъектілермен жұмысты, оқу-
тәрбие процестерін ұйымдастыруда басшылыққа алу қажет. Өйткені, бір адам-
тұлға ал бірнеше тұлға-қауым, қоғам. Сондықтан аталған педагогиканың
негізгі категориялары оның әдіснамалық негізінде сипат алады
Педагог (грекше тәрбиеші) –дәріс беру және тәрбие
жұмысымен айналысатын тұлға. Педагогтің мұндай іс -әрекеттің объектісі ол
оқытатын және тәрбиелейтін адам болып табылады. Сондықтан оның іс -әрекетін
өнер деп тани отырып оқыту мен тәрбиелеу ісінде жоғары нәтижелерге жету
үшін педагогикалық қызмет мұғалімнен жан –жақты білімді, табанды еңбекті
талап етеді деген мағынада түсінген жөн. Педагог тек ұстаз, оқытушы немесе
белгілі пән мұғалімі ғана емес, ол оқу –тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы,
басшы, білім беру саласындағы мемлекеттік тұлға.Төменде осы тұлғаның
білімділік және біліктілік негіздері мазмұнына тоқталамыз.
Ғылым – адамдардың арнайы іс-әрекеттері нәтижесіне табиғат, қоғамның
және ойлаудың объективті заңдарының үздіксіз дамып отыру жүйесі жөніндегі
білім болып табылады. Сондықтан ғылым негізі білім болып саналады.
Білім –шындықтың бейнелену формасы және тәсілі
болғандықтан онда заттың қасиеті, белгілері және өзара байланыстары қаперге
алынған. Осы себепті білімнің ғылымды ашудағы жұмыс істеу тәсілі,
материалдық, не рухани іс-әрекет болып табылады. Яғни ғылымның
диалектикалық дамуы фактілерді жинақтау, оларды оқып, үйрену, жүйелеу
қорытындылау және олардың жеке заңдылықтарын ашу, белгісіз фактілерді
түсіндіретін жаңалыққа жетелейтін ғылыми білімнің логикалық жүйесін
анықтаудан тұрады. Сол себепті де, ғылымның
мақсаты-сырттай көрініп тұрғанның ішкі, нақтылы қозғалысн, яғни зерттелініп
жатқанның мәнін ашу болып табылады. Ғылымның логикалық
құрылымы төмендегідей болып келеді:
1. ғылымның ірге тасы немесе жалпы қағиданың (теорияның) жағдайы;
2. заңдар;
3. негізгі ұғымдар;
4. қағидасы (теориясы);
5. мұраты (идеясы);
Ұғымдар заңдар, прициптер, мұрат, ережелер – ғылыми білім категориялары
болып саналады. Осылардың негізінде ғылым қағидасы түзіледі.
Қағида –зерттеу пәнінің түзілу блогы болып есептеледі. Көп заттардан
ортақ сындарын алып жинақтау, жинақтай білу, зат туралы ұғымды
білдіреді. Ұғымдар жиынтығы пікірді түзеді.
Сондықтан, принцип – танымда методологиялық және гнесологиялық роль
алады. Принципті – білімнің ұйымдастырылу формасы деп түсіну керек.Ғылымның
бірден-бір пайдасы, алдын-ала болжам жасауға, алдағыға зер салуға ғана
себеп болады. Ғылымның сол себепті де, ақиқат нәрсе емес екендігі де
осыдан. Қандай да тәжірибе жөнінде әңгіме қазғалмасын, сіз өзіңіз тікелей
араласпасаңыз, сол мезетте-ақ сенімсіздік пайда болады. Дегенмен, біз мұнда
тек өзіміз нақтылы қатыспаған облыстар жөнінде ғана пікір айтуымыз керек,
олай болмағанда ғылымнан ешқандай пайда, қайыр болмаған болар еді.Мысалы
энергияның сақталуына байланысты дене қозғалғанда массасы өзгереді. Масса
және энергия эквивалентті болғаны себепті, қозғалыстағы дене ауыр
тартады.Десекте, Ньтон басқаша пікірде болған еді. Ол масса әрқашанда
тұрақты қалып отырады деген. Жоғарыдағы шындық анықталғанда, барлық
ғалымдар Ньютонның пікірі дұрыс еместігіне байланысты: Сұмдық! Физиктер
өздерінің қатесін тапты! Не себепті олар өздерін дұрыс санаған? -
депжағасын ұстағандар болды. Айтылған мысалда эфект аз. Бұл жағдай тек днен
жарық жылдамдығына жақын қозғалыста ғана білінетіні хақ. Осы себепте,
ғылымда қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенеді және онда
оның орындалу шарттары ескерілуі тиіс. Сондықтан біз ғылымнан пайда болсын
десек болжам жасауымыз қажет-ақ.Ғылым тәжірибелер хаттамаларына айналмасын
десек, біз заңдар, заңдылықтарды алға тартуымыз керек. Сондықтан ғылымда,
оның орындалу шарттары алдычын-ала бағынатын заңдары, заңдылықтары
ескерілуі тиіс.
Мысалы: симметрия туралы. Симметрия дегеніміз не? Сырт қарағанда
адамның оңы мен солы бір-біріне симметриялы. Олай болса оларды өзара
ауыстырып қойған жағдайда бұрынғы қалыпты сақтауы тиіс.
Белгілі неміс ғалымы Герман вейль (1885-1935)
симметрияның тамаша анықтамасын бергені белгілі. Бұл анықтама бойынша:
симметиялы дене – деп, оны қалай қарай өзгерткенде де, нәтижеде, бастапқыда
неден бастасақ сол болып шығуы керек – деген бұл қағида математикалық
фигуралар үшін солай – ақ шығар, бірақ физика үшін басқаша болған болар
еді. Яғни, дененің А нүктесінен В нүктесіне орын ауыстыруы жоғарыдағы
анықтамаға сәйкес, жеткен нүктеміз бастапқы тұрған орнымыз.
АВ
Екінші мысал: Бір кесек борды саусақтарымызға қысып ұстап тұрайық.
Саусақтарымызды ажыратуымыз сол-ақ екен, бор төмен қарай қүлағанын көреміз.
Бор неге құлады?, - деген сауалды әртүрлі аудиторияға қоятын болсақ,
төмендегідей жауап алған болар едік.
Аудитория
Жауаптар.
Мектепке дейінгі балалар. - өйткені саусақтар
ажырады;
Мектеп оқушылары. - өйткені Жерге тартылады;
Студенттер. – бор Жердің
гравитациялық
өрісінде орналасқан;
Жер жүзінің ең жақсы физиктері. – біз өкінішке орай мұны әлі
білмейміз
Өкінішке орай, бұл ащы шындық тек гравиатциялық құбылысқа ғана емес,
ғылымның басқа салаларында да ғалымдарымыз дәрменсіздікті мойындауға
мәжбүр.
Тарихи-педагогикалық зерттеу әдістері
Тарихи-педагогикалық зерттеудің педагогика мен тәрбие тәжірибесінің дамуы
үшін маңызды.
1. Әдістері: әдеби шығармаларды теориялық талдау, архив (мұражай) материал-
дарын зерттеу және талдау; баяндау (сипаттау, статистикалық, тарихи,
индуктивтік-дедуктивтік әдістер, салыстырмалы әдістер).
3. Тарихи-педагогикалық зерттеудің кездері: педагогика клас
сиктерінің еңбектерін зерттеу, ресми қүжаттарды, материалдарды
зерттеу (заңдар, жобалар, ессптер, баяндамалар т.б), білім беру туралы
архивтік материалдар, бағдарлама, оқулык, оқу қүралдарын зерттеу,
педагогикалық басиа сөз материалдарын зерттеу. Теориялық ізденіс
әдістерін пайдалану тиімділігін модель құру әдістері күшейте түседі. Олар
зерттелетін құбылыс барысын сызба, схема, қысқаша сөздік және жазбаша
түрінде көрнекі-бейнелік сипаттама беруге мүмкіндік береді.
Абстракты логикалық әдістер модельдеу жасанды ситуацияларды жасаудан
көрінеді, мұнда нақтылы міндеттегідей байланыс пен тәуелділік негізгі рөл
атқарады. Оңайлату мен схематизмнің арқасында бұл байланыстар мен
тәуелділік дәл талдау мен математикалық сипаттамаға жол береді. Мұндай
ситуацияның зерттеу нәтижелері мен модель обьектілерінде алынған деректер,
содан, ұқсастығына орай нақтылы жағдайларға көшіріледі де, осы жерде
алынған қорытындылардың дұрыстығы тексеріледі.
Абстракция (лат. аудару) - ойлаудың негізгі операцияларының бірі,
субъект зерттелу үстіндегі объектінің әлдебір белгі-нышанын айырықша бөліп
алып, басқаларын на-зардан тыс қалдырады. Соның нәтижесінде абстракция
терминін білдіретін ақыл-ой өнімі (түсінік, үлгі, теория, жіктелімдер жэне
т.б.) пайда болады. Абстракцияның шынайылығы мен өнімділігінің өлшемі -
тәжірибе.
Абстракциялаудың (дерексіздендіру) екі түрі бар:
Талдап қорыту - көптеген біріңғай заттар мен қүбылыстардың жалпы
белгілерін анықтау. Жекелеп бөлу - бір затты немесе қүбылысты зерттеп,
талдау үшін зерттеушіге қажетті бір қасиетін бөліп алу үдерісі.
Дәріптеушілік - дерексіздендірудің
бір түрі, оны ғылыми танымның жеке тәсілі ретінде қарастыруға болады.
Дәріптеушілік үдерісі барысында зерттеуші ой жүзінде заттың барлық шынайы
қасиеттерінен бас тартып, оның мазмүнына іс жүзінде мүмкін немесе жаңа
түсінік пен белгі береді. Дәріптелген объектінің зерттеушіге теория жүзінде
шынайы объектілерді, әсіресе, материалдық объектілерді зерттеу мен санада
сақтауда тигізер пайдасы мол. Ұқсастыру әдісі. Ұқсастық
(Аналогия; грек. апо1оgіа - сәйкестік) - зат немесе құбылыстар арасындағы
ұқсастық, екі заттың немесе қүбылыстыңортақ қасиетін түйіндеу, ой
қорытынысының бір түрі, бір заттың қасиеттерін басқаларға ұқсастығы
негізінде анықтау. Ұқсастық - эмпирикалық және теориялық зерттеудің
жалпы ғылыми әдістерінің бірі. Ұқсастық негізінде ой қорытындысын жасаған
кезде қайсібір объектіні қарастырғанда алынған білім неғұрлым аз зерттелген
затқа жалғастырылады. Бұл эмпирикалык жэне теориялық зерттеудің жалпы
ғылыми әдістерінің бірі. Оқыту ісіндегі ұқсастық зерделенетін заттар мен
құбылыстар арасындағы қайсыбір тұрғыдағы ұқсастықты анықтау болып табылатын
педагогикалық әдіс; сондай-ақ оқыту үдерісінің танымының басқа әдістерін
пайдалану мүмкін болмағанда қолданылатын қажетті элементі. Ұқсастыру әдісі
заттар мен құбылыстардың жалпылығын айқындау үшін қолданылады Е. М.
Муравьев пен А. Е. Богоявленская педагогикалық зерттеу әдістерінің мынадай
схемаларын ұсынды. Әдебиетке салыстырмалы-тарихи талдау
жасау әдісі әдебиет мәселелерін, оның тарихын зерттеуді көздейді, бұл ретте
барлық көзқарастарға талдау жасалады. Ең алдымен ғылымда бұл мәселе жөнінде
не жинақталғанын оқып зерделеу қажет (негізгі ғылыми идеялар, ғылыми
зерттеулердің негізгі принциптері, т.с.с). Бұл үшін зерттеу тақырыбы
бойынша әдебиетті ұқыпты түрде таңдап алу керек, бұған бірінші кезекте
көңіл бөлген жөн. Барлық әдебиетті мынадай өлшемдер бойынша талдау қажет:
-әр түрлі ғалымдар мәселенің мәнін,
зерттеу мәселесін қалай
түсінген;
-зерттеу субъектісіне кандай анықтама берген, қандай бел-
гілерді мәнді деп санаған, т.с.с;
-белгілі бір ғалымның пікірінше, осы мәселенің мәні неде,
оны немен түсіндіруге болады;
-осы мәселенің жалпы ғылым жүйесіндегі, оқыту (тәрбие)
теориясындағы, тәжірибедегі орны қандай;
-осы құбылыстың басқа да төркіндес құбылыстармен негізгі
және жанама байланысы қандай?
Ғалымдардың пікірінше, осы немесе басқа үдеріс, осы немесе басқа құбылыс
қандай жағдайларда қалайша өтеді; зерттеліп отырған үдерістің құбылыстың
ішкі қозғаушы күштері, тетіктері, динамикасы қандай?
Талдау ғалымдардың жалпы тұжырымдарымен аяқталады.
Бұл тұжырымдар зерттеу жұмысында арқа сүйейтін тіректер болуға тиісті.
Осыған дейін істелген істің барлығына сыни түрғыдан баға беру, оған өзінің
субъсктивтік көзқарасыңды білдіру қажет. Қолдағы эдебиетке сыни түрғыдан
талдау жасау өзіңнің жеке көзқарасыңа емес, логикалық, құрылымдық,
фактологиялық тал-дауларға сүйенуге тиісті. Сынау, пікірталастыру, айтысу
үшін осы мәселе бойынша жақсы базалық білім болуға тиісті.
Мәселе бойынша әдебиетке сыни талдау жасаудың маңызы мынада: яғни,
ақиқатты табу, адасушылықты, жетіспеушілікті айқындау, зерттеу нәтижелерін
дәлеледеу, зерттеу міндеттерін белгілеу.
3-лекция Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұғырлар және
ұстанымдар
Жоспар:
1.Педагогиканың әдіснамасының педагогикалық зерттеудегі рөлі.
2.Педагогика әдіснамасы дамуының негізгі бағыттары.
3.Педагогикалық зерттеуге қажетті әдіснамалық тұрғылар
мен ұстанымдары.
Ғылымның эдіснамасы - ғылыми білімнің құрылымын, ғылыми танымның
құралдары мен эдістерін, білімді дамыту мен негіздеу тэсілдерін зерттейтін
ғылымтану бөлімі. Әдіснамалык мэселелердің жүйеленген шешімі белгілі бір
гносеологиялық принциптер негізінде қүрылатын эдіснамалық түжырымдамада
беріледі. Ғылымның әдіснамасы дегеніміз ғылыми
танымның қүрылу принциптері, түрлері мен тэсілдері туралы ілім.Ал, ғылыми
танымның эдіснамасы - ғылыми-зерттеу эрекетінің принциптері, түрлері мен
тэсілдері туралы ілім.Педагогикалық эдіснаманың мэні эртүрлі түсіндіріледі:
эдіс туралы ғылым, философиялық қағидаларды тікелей ғылыми зерттеулерде
қолдану ретінде, арнаулы зерттеу эдістерін жасауға арналған ғылыми пэн
ретінде. Бүл айтылған үш көзқарас педа-гогика эдіснамасының шекарасын
мөлшерсіз кеңейтеді немесе тарылтады (Г. В. Воробьев). Қазіргі педагогика
эдіснамасының пэні болып педагогикалык құбылыстар мен оның нэтижесі
педагогикалық білімдер жүйесін (Ф. Ф. Королев) зерттеу үдерісі екендігі
анықталған. Педагогикада
жеткілікті дэрежеде оның эдіснама қызметін атқаратын эдіснамалык жэне жалпы
теориялық білімдер шека-расы айқындалуда. эдіснамалық білімдер жүйесіне:
педагогика пэні, педагогикалык категориялары, педагогиканың ғылыми Оілімдер
жүйесіндегі ролі, педагогиканың басқа ғылымдармен очара байланыстылығы,
педагогика ғылымдарының жүйесі; исдагогикалық пэндердің жалпы жэне
ерекшелік міндеттері, исдагогиканың анықтамалы-терминдік жүйесі жатады.
Әдіснаманың көрсетілген аспектілерін жасау білетін тура-лы
білім береді. Осылайша педагогикалық құбылыстарды тану процесін оқуда
зерттелетін мэселелер анықталады, білетін тура-лы білім, яғни,
педагогикалық қүбылыстарды зерттеудің өзінде оның принциптері,
заңдылықтары, эдістері, болашағы туралы білімдер жинақталады. Қазіргі
кезеңде мынадай эдіснамалык мысаналарды жасау педагогика ғылымының
түсіндіру, жобалау жэне конструктивтік функцияларының атқаратын
қызметтерінің өзара байланыстылығын, педагогикадағы дүниетанымдық және
эдіснамалык принциптерінің ерекшеліктерін, ұғымдар жүйесі мен у_ғымдар
қатарын жэне т.б. зерттеу өзекті мэселе болып отыр (В.Е. Гмурман, Г. В.
Воробьев, В. И. Журавлев). Педагогикадағы
жалпы теориялық зерттеул ерге пед агогикал ық процестің мэні, заңдылықтары,
биологиялық пен элеуметтіктің ара қатынасы, педагогикалық үдерісте түлғаны
қалыптастыру; тұлға жэне үжым, үжымның тұлғаны қалыптастырудың элеумет-тік
ортасы ретінде; педагогикалық процестің принциптері, оны ұйымдастырудың
формалары мен эдістері жэне т.б. жатады.
Әрине, қазіргі педагогиканың кең көлемдегі сүрақтары пэн аралық
жэне ғылым аралық байланыстарын дифференцияланды-ру мен интеграцияландыру
негізінде педагог-зерттеушілер мен практиктердің зерттеу үдерісін
үйымдастыруы оңтайлы шешілуі мүмкін. Педагогика эдіснамасы дегеніміз не?
Осыған тоқталайық. -біріншіден, ол эрқашанда
өзгеріп отыратын педагогика-лық шығармашылықтың алынатын ғылыми білімдер
эдістерін анықтайды (М. А. Данилов) -екіншіден,
ғылыми-зерттеу мақсатына жеткізетін бағыттар мен негізгі жолды анықтайды
(П.В.Коппин); -
үшіншіден, зерттеліп жатқан процесс пен құбылыс туралы ақпараттың жан-
жақтылығын қамтамасыз етеді (М.Н.Скаткин);
-төртіншіден, педагогика теориясының қорына жаңа ақпа-ратты енгізуге
көмектеседі (Ф.Ф.Королев);
Ғылым танымдық процестің объектісі мен жемісі. Сондықтан ғылыми танымдағы
және оқу процесінде пайда болатын проблеманы айыру үшін танымдағы
проблеманың объективті маңызы мен оқытудағы оның объективті мәнін айыру
қажет.
-бесіншіден, педагогика ғылымындағы түсініктер мен тер-миндерді
түсіндіреді, жинақтап қорытындылайды жэне жүйе-лейді (В.Е. Гмурмин);
-алтыншы, ғылыми танымның обьективті жэне логикалық, аналитикалық
қүралдарына сүйенетін жүйелік ақпарат құрады (М.Н. Скаткин).
Педагогикалык эдіснама - жалпы эдіснама негізінде қү-растырылған
педагогикалық білім туралы, білім алу үдерісі мен оны іс-тэжірибеде
қолдану туралы ілім.Педагогиканың эдіснамасы педагогикалық құбылыстар мен
үдерістерді зерттейді. Педагогикалық теория тұрғысынан негіз-гі білімдер
мен қүрылымдарды жүйеге келтіреді.Педагогикалық эдіснама (В.И. Журавлев)
Педагогикалык шындықты, ақиқатты тану мен қайта қү_рудың принциптерін,
эдістері, нысандары мен рэсімдері туралы ілім. Әдіснаманы бүдан да кең
мағынада нақты ғылымдағы танымның ғылыми эдістерінің жиынтығы немесе жалпы
алғанда ғылыми эдіс тура-лы деп түсінеді.
Әдіснаманың осындай анықталған қызметтері бойынша, педагогиканың
эдіснамасы - зерттеу эдіснамасының, мазмү-нының, мақсатының концептуалды
баяндалуы. Мұндай баянда-малар аркылы педагогикалық процестер мен
қүбылыстар туралы обьективті, дэл, жүйелік ақпарат алуға болады.Әдіснама
термині гректің эдіс жөніндегі ілім немесе эдіс-тер теориясы деген
мағынаны білдіреді. Әдіснама - кең мағы-насында алдымен дүниетанымдық
көзқарас, дүниетанымдық үстанымдар, тар мағынасында ғылыми зерттеулердің
эдістері жөніндегі ілім.
Әдіснаманың мэнін түсінуде ғалымдар оның негізгі қызметтеріне тоқталады:
Әдіснама - үнемі өзгеріс үстіндегі педагогикалық шынайы-лықты көрсететін
ғылыми білімді алу тэсілдерін, нақты ғылыми-зерттеу мақсатына жету жолдарын
анықтайды (Новиков А. М.), қүбылысты немесе үрдісті оқу жөніндегі
ақпараттарды алудың жан-жақтылығын қамтамасыз етеді (Данилов М. А., Скат-
кин М. Н.). Әдіснама - (эдіс жэне логос) қызметтің логикалық
үйымдастырылуы, эдістері жэпе құралдары, қүрылымы жөніндегі ілім (Кеңестік
энциклопедиялык сөздік). Әдіснама
- теориялық жэне практикалық қызметті үйым-дастыру тәсілдері мен
үстанымдары жүйесі жөніндегі ілім (фило-софиялық энциклопедия сөздігі).
Әдіснама - қандай да бір ғылымда колданылатын интеллек-туалдық
құралдардың, эдістер мен тэсілдердің жиынтығы; 2) теориялық (танымдық) жэне
тэжірибелік-өзгертушілік эрекет-'ГІ ұйымдастыру мен құру тэсілдері
принциптерінің жүйесі. Одіснаманың жалпы танымдық іс-эрекет процесін
зерттейтін типым теориясынан ерекшелігі - ол шынайы жэне тэжірибелік
гүрғыдан тиімді білімге жету эдістері мен жолдарына баса назар аударады.
Егер теория таным процесінің нэтижесі болса, эдіснама осы білімге қол
жеткізу мен оны қүру тэсілі болып табылады.
Берілген анықтамалар педагогика эдіснамасы бү_л зерттеудің
өдістерін, мазмұнын, мақсатын мазмұндау түжырымдамасы де-гси қорытындыға
экеледі (Қүдайбергенова К.С.). Әдіснама нақты ұйымдастыру, тэсілдер
жиынтығын құрай-тын эдіс емес, эдіснама зерттелетін нысананың, пэннің нақты
шіықтамасы арқылы қойылған мэселеге қай қырынан, қай бұры-іш.інан келу
керектігін қарастырады. Әдіснама
философиялық, жалпы ғылымилық, нақты-ғылы-милық жэне технологиялық болып
төрт деңгейге бөлінеді (В. В. Краевский, В. А. Сластенин). Әдіснаманың
барлық деңгейі, оч арасында нақты байланысы бар, күрделі жүйені қүрайды.
Әдіснаманың фшософияльщ деңгейі, оның мазмұны таным-ш.щ жалпы принциптері
мен ғылымның категориялық құры-иымынан тұрады. Философиялық білім жүйесі
эдіснамалық мін-детті атқарады. Бүл жағдайда философиялық деңгей кез-келген
эдіснамалық білімнің мазмүндық негізі ретінде қарастырлады.
Әдіснаманың жалпы гылымшъщ деңгейі барлық немесе көп-
ісген ғылыми пэндерде (салаларда) қолданылатын теориялық гүжырымдама болып
табылады. Танымдағы проблеманың мәні – ғылыми білімді түзуге,
маңызы – дүниенің даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі.
Проблема – деп, негізінен практикалық мақсаттың
синонимін немесе ғылымдағы белгісіз болып тұрған жәйтті түсінеміз.
Проблеманы шешу дәлелдер жүйесі арқылы түзілуі тиіс.
Қандай да бір ақиқатқа көз жеткізуде тәжірибеге сүйенуді және
онда,оның орындалу шарттарының ескерілуі жайлы жоғарыда айтылды да
Сол себепті, проблеманы қоюда келесі педагогикалық талаптар орындалуы
қажет:
- тапсырма, меңгерілген білім мен біліктілікке негізделуі керек;
- белгісіз нәрсе жалпы заңдылықты және жалпы әрекет тәсілін түзуі
керек.
Проблема - шешуді қажет ететін келелі мәселе болып табылады
Проблема – қағида мен практикалық құбылыстар арасындағы қарама-
қайшылықтар арқылы анықталады. Біз дүниедегі құбылыстарды бақылай, олардың
өзара бағыну деңгейлерін белгілей отырып, олар жөніндегі ұғымдар мен
түсініктерді анықтаймыз. Бұл талдау әдісі делінеді. Осы әдіс нәтижесінде –
проблеманың мәнін қарама-қайшылықтар және бір-біріне таласқа түскен ғылыми
қағидалар (теориялар) – деп түсінеміз Қарама –
қайшылық деген не ? Қарама –
қайшылық қандай көріністерден пайда болады ?
Алға қойған тапсырмалар, міндеттер мен сұрақтар – шығармашылық іс-
әрекеттің тиімді құралдары деуге болады.
Әсіресе, олар проблемалық болатын болса, яғни мазмұнында қарама-
қайшылық жүретін болса. Қарама-қайшылық келесі түрде көрініс табады:
ақпараттық-танымдық; танымдық; логикалық.
Ақпараттық – танымдық, зерттелінетін құбылыстар, процестер мен
пәндердің мәндерінде жүретін болады. Ол көбнесе, мағналық конфликт түрінде
көрініс табады. Мысалы: не себепті червякті беріліс қайтымды беріліс бола
алмайды ? Шындығында, мұндай айналыс ек червяк арқылы берілуі керек, ал
доңғалақ арқылы червяктің қозғалысы ғана емес. Осындай қарама-қайшылықтың
әсерінен адамдажағдайды түсінуге құштарлық пайда бьлады.Бұл жағдайды
адамның психологиялық күйі, яғни проблемалық ситуация деп атайды.
Таным процнсіндегі қарама-қайшылық теориялық және практикалық
мәселелердің танымдық сипаттағы және адамда бар білім деңгейі, түсінуі мен
дамуы арасында орын алады. Жеке жағдайда:
1. көптеген әрекеттер арасындағы және олардан қажетті ыңғайлысын
таңдау;
2. бар білім мен және оны практикада пайдаланудың шарттары
арасындағы;
3. мәселені шешудің теориялық мүмкіндігі мен оның практикалық іске
асырылуының қиындығы арасындағы;
Бұйымдарды кострукциялауда, технологиясын құруда пайымдауда және
диагностикалауда, оқыту материалдарының құрылымын түзуде, бір ғана нәрсенің
төңірегінде әр түрлі пікір пайда болады және мұндай жағдайда пікір дәлелін
практика шешеді. Мұндай қарама-қайшылық – логикалық делінеді. Ал, таным
процесі мен логикалық қарама-қайшылық арасындағы қарама-қайшылық адамда
объектілердің, құбылыстың немесе процестің мәнін түсінуден пайда болады.
Қарама – қайшылықтар мазмұнында пайда болған құштарлық ғылыми
бағдарлаудың элементар дәрежесі ретінде, көрініс тапқанның мәнін, маңызын
ұғынуға тырысу, танысып білу.Жоғарыда аталған факторлар жаңа білімнің
қажеттілігін туындатады және ғылыми шығармашылыққа негіз болады. Өйткені,
іс-әрекеттің қозғаушы күші, белсенділік көзі, қажеттілік болуы тиіс.
Жоғарыда аталған әдістер тобы педагогикалық құбылыстар танудың эмпирикалық
мақсатымен байланысты келеді, яғни жеке дара ғылыми педагогикалық
деректерді жинақтауға арналады.Ал осы топталған алғашқы деректік
материалдың мән-мағынасын ашып, заңдары мен заңдылықтарын анықтау
зерттеудің теориялық талдау әдісімен орындалады.
Теориялық талдау – педагогикалық құбылыстың кей тараптарын ,
белгілерін ерекшеліктері мен қасиеттерін біліп, қарастыру үшін қажет.
Жеке деректерді талдаумен оларды жүйелі топтарға біріктіреміз, әрбіріндегі
жалпылық пен даралықты ескере отырып, ортақ принциптер мен
ұстанымдарға келеміз. Талдауды біріктіру (синтез) процесімен қатар
жүргізе отырып, зерттеудегі педагогикалық құбылыстың мән жайына енеміз.
Индуктив және дедуктив әдістер – эмпирикалық жолмен алынған
ақпаратты қорытындылаудың логикалық әдістері. Индуктив әдіс – ойдың жеке
пікірлерден жалпы ойға өтуін байқаса, дедуктив – жалпы пікірден жеке
қорытынды жасауға қолданылады.
Теориялық әдістің қажеттігі проблема анықтауға, гипотеза белгілеп,
жинақталған деректекдің бағасын шығарудан туындайды. Теориялық әдіс
көптеген әдебиеттермен таныс болуды талап етеді:
- жалпы адамтану, соның ішінде педагогика классиктерінің еңбектері;
- жалпы және арнайы педагогикалық әдебиеттер;
- тарихи-педагогикалық ресми деректер мен құжаттар;
- педагогикалық мерзімді басылымдар;
- мектеп, тәрбие, мұғалім жөніндегі көркем шығармалар;
- педагогикалық анықтама құралдары;
- педагогика және онымен сыбайлас пәндер бойынша оқулықтар мен
әдістемелік қолданбалар.
Әдебиеттермен жұмыс істеу әдістерінің түрі сан
алуан. Олардың арасында көбірек қолданылатындары
кітапдерек(библиография) түзу – зерттелетін мәселеге байланысты
іріктеліп алынған деректік әдебиеттер тізімі; реферат жазу – жалпы
тақырып бойынша бір не бірнеше ғылыми еңбектің қысқартылып берілген
мазмұны; конспектілеу – жұмыстың маңызды идеялары мен тұжырымдарына
байланысты жан – жақты материалдарды мұқият қамтыған жазбалар;
аннотациялау – кітап пен мақаланың жалпы мазмұнынан қысқаша ақпар
жазу; сілтеме (цитата) беру – әдеби деректе келтірілген ой, пікір не
санды өзгертпестен мәтінге жазу.
4-лекция. Ғылыми-педагогикалық зерттеудің эмпирикалық әдістері
Жоспар:
1.Зерттеудің эмпирикалық әдістерінің мәні, олардың ғылымдағы ролі.
2.Бақылау. Әңгімелесу. Сауалнама жүргізу.
3.Рейтинг. Білім мекемелері құжаттарын зерделеу
Эмпирикалық зерттеу (эмпирикалық әдістер)- зерттелетін мәселе бойынша
нақты материалды жинақтау және құбылысты тіркеу, оларды тізімдеу,
сыртқы байланысын айқындау, қабылданған ұғым мен белгіленген деректерді
қорыту үшін қызмет ететін эмпиристік таным мен құбылыс шындығын зерделеу
амалдары, рәсімдері мен операциялары, ғылыми зерттеу міндеттерін шешу
тәсілдері.
Эмпирикалық әдістер тек қана тікелей ақпаратты (жинау) қабылдауды ғана
емес, сондай-ақ қордалануды, жіктеуді және зерттеу мәселесі бойынша
педагогикалық теория құру үшін бастапқы материалды жинақтауды да
қамтамасыз етеді. Олардың жалпы сипаты - нақтылықпен тікелей байланысты
болғандығында.
Эмпирикалық әдістерге мыналар жатады:
- мағлұматтарды жинақтау (бақылау, әңгімелесу, сауалнама, тестілеу,
сұхбаттасу, құжаттар мен іс-әрекет нәтижелерін талдау, оқытушы жұмысы
тәжірибесін талдау және т.б. жатады;
- бақылау мен өлшеу әдістері (шкалалау, тестілеу және т.б.)
- педагогикалық үрдісті өзгертілген және нақты ескерілген жағдайда
зерттеу (педагогикалық эксперимент, зерттеу нәтижелерін мектеп
жағдайында тексеру).
Педагогикалық зерттеу әдістерінің ішінде педагогикалық бақылау жиі
қолданылады. Бақылау деп әдеттегі жағдайда педагогикалық
құбылыстарды қабылдау арқылы тануды айтады. Ғылыми бақылау арнайы жоспар
бойынша жүргізіледі. Жоспарда бақылаудың мақсаты мен міндеттері,
обьектісі (сабақ, экскурсия, т.б. жағдайда) жүргізілу әдісі мен
техникасы дұрыс көрсетілуі тиіс. Педагогикалық бақылау-бұл белгілі бір
құбылысты ұзақ және жоспарлы түрде зерттеудің таным әдісі.
Бақыаулар тікелей және жанама, ашық және жабық, үздіксіз және
дискреттік (үзіліспен), монографиялық болуы мүмкін. Зерттеуші бақыланушы
обьектінің іс-әрекетіне тікелей белсене қатысса,(оқушылармен бірге)
бақылау тиімді болып табылады. Сырттай (құпия) бақылау айналы (әйнекті)
қабырға арқылы немесе телекамерамен жүзеге асады.
Бақылау әдісін бастамас бұрын зерттеуші қандай мақсатпен және қанша
уақыт бақылау жүргізетінін және қандай күтілетін нәтижелерге келетінін
білуі тиіс. Жинаған фактілерді тіркеп жазып қою керек, күнделік жазып,
хаттама күйінде тіркеп, бейнетаспаға, үнтаспаға жазып алып, фотосүретке
түсіру керек.
Бақылауды жүргізуге қойылатын талаптар:
-мақсаттылығы;
-жүйелілігі;
- ұзақтылығы;
-жан-жақтылығы;
-обьективтілігі;
-бұқаралық;
-әдептілікті сақтау.
Бақылау әдісі. Нақтылы бақылау обьектісі белгіленіп, жоспарлы
жүргізіледі.
Бақылау кезеңдері:
-мақсат пен міндеттерді анықтау,
-обьекті, пәні таңдалады;
-бақылау жолдарын анықтау;
- бақылау барысын есепке алу;
-алынған ақпараттарды өңдеу және талқылау.
Кемшілігі-қорытындысына жеке тұлғаның ерекшелігі ықпал етуі.
Бақылау-зерттеу барысында нақты дерек материал жинақтау мақсатымен қандай
да педагогикалық құбылысты назарға алынуы. Бақыланған құбылыстар міндетті
түрде хатталады. Бақылау нақты нысанмен жеке танысуға орай алдын-ала
белгіленген жоспар бойынша жүргізіледі. Бақылау жұмысы келесі кезеңдерге
бөлінеді:
1) міндеттері мен мақсаттарын айқындау,
2) бақылаатын обьект, оның элементтерін және ситуацияларын таңдастыру;
3) бақылау және оның барысында ақпарат топтастыруға оңтайлы әрі тиімді
тәсілдерді іріктеу;
4) байқалғандарды хатқа түсіру формасын ойластыру;
5) жинақталған ақпараттарды өңдеу және дәйектеу.
Бақылау түрлері: араласа бақылау- ізденуші зерттеу жүргізіп жатқан топтың
мүшесі ретінде қатысады, сырттай бақылау- зерттеуші ізденіс жұмыстарына
тікелей араласпайды; ашық және жасырын бақылау; тұтастай және таңдмалы
бақылау.
Бақылау-орындалуы тұрғысынан ең оңай әдіс, бірақ өзіндік кемшілігі де
жоқ емес. Көп жағдайларда бақылау барысындағы ең соңғы нәтижеге
зерттеушінің тұлғалық -әлеуметтік жеке-дара бітістері (көзқарасы, мүддесі,
жан толғанысы) ықпал жасап, оның қандай да шынайылықтан ауытқуына
себепші болуы мүмкін.
Бақылау мәліметтерін әңгіме әдісі арқылы түскен материалдармен
толықтырады.
Әңгіме әдісі.
Әңгіме -1. тұлғаның жеке ерекшеліктерін анықтау мақсатымен (мотивациялық
және эмоционалдық аясын, білімін, сенімін, қызығушылығын, артықшылығын,
ұстанымын, ортаға, ұжымға қатынасын, т.б.) ұйымдастырылатын психологиялық-
педагогикалық зерттеу әдісі. 2.Мұғалімнің мұқият ойластырылған сұрақтар
жүйесін қою жолымен оқушыларды жаңа материалды түсінуге әкелетін немесе
енді оқып үйренгенді меңгергенін бақылайтын оқытудағы әдіс.
Сұрақ-жауап тұрғысындағы әңгіме және осының кез-келген үлгісі алдын-
ала жоспарланған мәселелер бойынша, белгілі бір мақсатпен өткізіліп, мұнда
барлығы да тіркеледі: жауапты нысанв, әңгімеге көзқарас, мінез-құлық және
т.с.с.
Әңгіме әдісін дұрыс қолдану үшін арнайы жоспар жасап, онда негізгі
сұрақтар мен жанама сұрақтардың әңгіме жасаудың әдістері мен тәсілдерін
нақты көрсеткен жөн. Педагогикалық құбылыстарды анықтау үшін әңгіме
мұғаллімдер мен ата-аналар және басқа қажетті адамдармен жүргізіледі.
Әңгіме барысында зерттеуші жеке адамдардың дербес ерекшеліктерін еске
алады. Әңгімені жасөспірімдермен өткізгенде өте жоғары шеберлікті қажет
етеді. Әсіресе бастауыш сынып оқушыларымен әңгіме өткізу өте күрделі. Мұны
тек бастауыш сынып оқытушылары ғана жүргізе алады. Себебі олар осы жастағы
балалардың жас ерекшеліктерін жақсы біледі. Әңгіменің келесі түрі
көбінесе жоғары сынып оқушыларымен мәселені талқылау барысындағы
әңгімелесу. Әңгімелесу еркіндік негізінде жүргізіледі, анықталған
мәселеге байланысты сұрақтар дайындалады. Оқушы көзінше жазба жұмысы
жүргізілмейді. Сұрақ-жауап тұрғысындағы әңгіме және осының кез-келген
үлгісі алдын-ала жоспарланған мәселелер бойынша, белгілі бір мақсатпен
өткізіліп, мұнда барлығы да тіркеледі: жауаптың нысаны, әңгіме көзқарасы,
мінез-құлық және т.с.с. Бұл әдістің артықшылығы: оқушыларды ширатып, жады
мен сөйлеуін дамытады, оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz