Үйсіндер тайпасы

Жоспар
Кіріспе

1. Үйсін тайпалар одағының территориясы , әскери.саяси ұйымдасуы
2. Үйсіндердің әлеуметтік. экономикалық қатынастары, шаруашылығы
3. Көрші халықтармен байланыстары

. Б.з.б. І ғасыр аяғында Қазақстан далаларында сақтарды ығыстырған жаңа тайпалық одақтар пайда болды. Олар: үйсіндер, қаңлылар.
Қазақстан жеріндегі ертеде құрылған (б.д.д. ІІ ғ.) Кангюй, Яньцай, Үйсін мемлекеттері туралы қытай деректерінің «Шицзи» жылнамасында олар мал үшін бір орыннан екінші орынға көшіп жүре беретін көшпенді халық. Жайшылықта хундармен араласады. Үйсіндердің жаужүрек бірнеше мыңдаған әскері болды. Олардың бір кездері Іле өңіріне келіп қоныстанғаннан кейінгі уақытта аса күшті тайпалық мемлекет ретінде тарих сахнасынан шығып, өз тұсында едәуір ықпалды болғанын айтады.
Қытай тарихшысы Сыма Цян мен Бан Гудың «Ханнамасы» мен «Жылнамасында» мынандай деректер бар: «Үйсін мемлекетінің жері... ұлан байтақ кең, әрі жазық, жауын шашыны көп, ауа райы суық, тауларда қалың қарағай өседі. Егіншілікпен шұғылданбайды. Әдет ғұрпы хундарға ұқсайды. Бұл елде жылқы көп, байларында 4-5 мың жылқы болады. Халқы қайсар батыр келеді. Бұрын хундарға бағынышты болған кейін күшейді де оларға бағынбайтын болған. Шығыс жағы хундармен, Солтүстігі қаңлымен, батыс жағы Ферғанамен, Оңтүстігі қалалық мемлекеттермен шектеседі.... ».
Үйсін құрған мемлекетке 120 мың түтін қараған, жан саны 630 мың болып, 188 мың 800 сайлаулы әскер ұстаған. Ең үлкен билеушілерін Күнби (Гуньмо) деп атаған. Қытайлықтар қандас тайпалардың арасынан іріткі салу үшін қыздарын үйсіндерге ұзатып, ондағы ел билеген атқамінерлер мен елеулі адамдарды тарту таралғымен өздеріне тартқан. Бұл жөнінде қытай жазбаларындағы «Хань хандығының тарихы»атты кітаптың «Үйсіндер» атты тарауында нақты жазылған.
Үйсіндердің негізгі орналасқан жері – Іле даласы. Территориясы Шу мен Талас өзендері Қаратау- Тянь Шань тауы- Балқаш көлі- Ыстықкөл. Мемлекет үшке бөлінген: шығыс, батыс, орталық (б.з.б. 73ж.). Астанасы- Чигучен (Қызыл Аңғар). Ыстықкөлдің маңы. Тайпа көсемдері мен рубасылары - бектер. Басты байлық мал мен жер.
Б.з.б. І ғасырда ежелгі үйсін қоғамында жерге жеке меншікке иелену басталды. Жеке меншіктің болғанының тағы бір белгісі жеке адамдарға тиеселі мүліктің ерекше таңбалармен белгіленуі. Таңбалар үй мүліктерімен жануарларға салынды.
Әскер басшылары мен лауазымды адамдар алтыннан, мыстан жасалған мөрлері болды. Лауазымы төмен үйсіндер тас және қыш саздан жасалған мөр ұстаған.
Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болды.Олар үйғыр тайпалары Енисей қырғыздары, Еділ бойы халықтарымен сауда байланысын жасаған.
Қаңлы, ғұндармен жайылым жерлер үшін соғысқан.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Үйсіндер

Жоспар:

1. Үйсін тайпалар одағының территориясы , әскери-саяси ұйымдасуы
2. Үйсіндердің әлеуметтік- экономикалық қатынастары, шаруашылығы
3. Көрші халықтармен байланыстары

1. Б.з.б. І ғасыр аяғында Қазақстан далаларында сақтарды ығыстырған жаңа
тайпалық одақтар пайда болды. Олар: үйсіндер, қаңлылар.
Қазақстан жеріндегі ертеде құрылған (б.д.д. ІІ ғ.) Кангюй, Яньцай, Үйсін
мемлекеттері туралы қытай деректерінің Шицзи жылнамасында олар мал үшін
бір орыннан екінші орынға көшіп жүре беретін көшпенді халық. Жайшылықта
хундармен араласады. Үйсіндердің жаужүрек бірнеше мыңдаған әскері болды.
Олардың бір кездері Іле өңіріне келіп қоныстанғаннан кейінгі уақытта аса
күшті тайпалық мемлекет ретінде тарих сахнасынан шығып, өз тұсында едәуір
ықпалды болғанын айтады.
Қытай тарихшысы Сыма Цян мен Бан Гудың Ханнамасы мен Жылнамасында
мынандай деректер бар: Үйсін мемлекетінің жері... ұлан байтақ кең, әрі
жазық, жауын шашыны көп, ауа райы суық, тауларда қалың қарағай өседі.
Егіншілікпен шұғылданбайды. Әдет ғұрпы хундарға ұқсайды. Бұл елде жылқы
көп, байларында 4-5 мың жылқы болады. Халқы қайсар батыр келеді. Бұрын
хундарға бағынышты болған кейін күшейді де оларға бағынбайтын болған. Шығыс
жағы хундармен, Солтүстігі қаңлымен, батыс жағы Ферғанамен, Оңтүстігі
қалалық мемлекеттермен шектеседі ... .
Үйсін құрған мемлекетке 120 мың түтін қараған, жан саны 630 мың
болып, 188 мың 800 сайлаулы әскер ұстаған. Ең үлкен билеушілерін Күнби
(Гуньмо) деп атаған. Қытайлықтар қандас тайпалардың арасынан іріткі салу
үшін қыздарын үйсіндерге ұзатып, ондағы ел билеген атқамінерлер мен елеулі
адамдарды тарту таралғымен өздеріне тартқан. Бұл жөнінде қытай
жазбаларындағы Хань хандығының тарихыатты кітаптың Үйсіндер атты
тарауында нақты жазылған.
Үйсіндердің негізгі орналасқан жері – Іле даласы. Территориясы Шу
мен Талас өзендері Қаратау- Тянь Шань тауы- Балқаш көлі- Ыстықкөл.
Мемлекет үшке бөлінген: шығыс, батыс, орталық (б.з.б. 73ж.). Астанасы-
Чигучен (Қызыл Аңғар). Ыстықкөлдің маңы. Тайпа көсемдері мен рубасылары -
бектер. Басты байлық мал мен жер.
Б.з.б. І ғасырда ежелгі үйсін қоғамында жерге жеке меншікке иелену
басталды. Жеке меншіктің болғанының тағы бір белгісі жеке адамдарға тиеселі
мүліктің ерекше таңбалармен белгіленуі. Таңбалар үй мүліктерімен
жануарларға салынды.
Әскер басшылары мен лауазымды адамдар алтыннан, мыстан жасалған мөрлері
болды. Лауазымы төмен үйсіндер тас және қыш саздан жасалған мөр ұстаған.
Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болды.Олар
үйғыр тайпалары Енисей қырғыздары, Еділ бойы халықтарымен сауда байланысын
жасаған.
Қаңлы, ғұндармен жайылым жерлер үшін соғысқан.
Археологиялық ескерткіштері. Үйсіндердің обалары салынған уақытына
қарай 3 топқа бөлінеді:
*Ерте қорымдар: Қапшағай, Өтеген, Қызылеспе, Қызылауыз, Қызылқайнар.
Ерекшелігі: солтүстіктен оңтүстікке қарайтізбектеліп салынған, әр тізбекте
5-6 оба бар.
*Орта кезең қорымдары: Өтеген-Қарлақ, Қаратума, Тайғақ, Алтынемел, Талғар,
Ақтас. Ерекшелігі: жүйесіз, 3 обадан тізбектеліп салынған.
*Соңғы кезең қорымдары: Қапшағай, Шолақжиде, Үңгірқора,
Қалқан. Ерекшелігі: тізбексіз және жүйесіз салынып, қабірлер лаққаталып
қазылған.
Үйсіндердің шаруашылығына келетін болсақ мал шаруашылығы егіншілікпен
бірге жүргізілді. Жоғарыда айтқандай байларының жылқылары 4-5 мыңнан
асқан. Ол малдардың ішінде жылқы өсіруге ерекше көңіл бөлген. Үйсіндер
көбнесе тары мен арпа еккен. Отырықшы үйсіндер сонымен қатар мыс, қорғасын,
қалайы, алтын кен орындарын да пайдаланған. Отырықшы үйсіндердің баспанасы
кірпіштен және тастан салынған үйлер. Көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды.
Жерлеу дәстүрі. Үйсіндердің жерлеу дәстүріне келетін болсақ, олар мәйіттің
қолын қапталына созып, басын батысқа қарай жатқазған. Олар өлген адамды
тіріледі деп сенген.Адамды жерлегенде тұтынған заттарымен бірге көмген.
Үйсіндер – ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Бүгінде Ұлы
жүз құрамындағы ру.
2. Мал шаруашылығы. Усундер шаруашылығының даму ерекшелігіне көбіне-
көп Жетісудың географиялық жағдайы есеп болады. Мұндағы ерекшелік сол,
классикалық егіншілік немесе көшпелі мал шаруашылығы аудандарынан өзгеше
мұнда мал шаруашылығы егішілікпен ұштастырла жүргізілді, ал көшпелі тұрмыс
салты жартылай отырықшылықпен ұштасты.
Усундердің шаруашылығы туралы жазбаша деректемелердің мәліметтері
үздік-создық және оларды шаруашылығының бағытын бір жағынан ғана көрсетеді.
Ежелгі заман авторларының усундердің шаруашылығы мен тұрмысына берген
сипаттамасы малға азық пен су іздеп, бір жерден екінші жерге көшіп жүреді
деп барынша қысқа қайырылады. Бұл – көшпелі және мал шарушылығымен
айналысатын халықтардың көпшілігі үшін дәстүрлі және ортақ тұжырым. Алайда
ол усундер жөнінде онша дәл емес.
Ертедегі Қазақстан аумағындағы мал шаруашылығы бірнеше кезеңнен
өтті. Оның алғашқы кезеңі б.з.б. ІІ мыңжылдықтың бірінші жартысынан бастап
қола дәуіріндегі тайпалардың үй жанындағы бақташылық мал шаруашылығы болды.
Б.з.б. ІХ – VIII ғасырларда ғана ол көшпелі мал шаруашылығына айналды. Бұл
кезеңде жайылымдар мен су көздерін маусымдық пайдалану қалыптасты, табында
алысқа көшуге және қыз кезінде тебіндеп жайылуға мейлінше бейімделген қой
мен жылқы басым болды. Мұндай жайылымдық-көшпелі жүйе тұрақты сипат алды.
Ғасырлар бойы қоныстардың, қыстаулардың және жерлеу құрлыстарының белгілі
бір жерлерде орналасуы нақ осыны дәлелдейді. Сан алуан үлгідегі
ескерткіштерден тұратын үлкен зираттар мен көп қабатты қыстау-қоныстар
осылайша пайда болды. Атап айтқанда, усундер заманынан бастау алған осындай
зираттар әсіресе Жетісудағы қыстаулы аймақтарда көп кездеседі.
Ежелгі усундердің қоныстары мен қабірлерінен табылған мал
сүйектерінің қалдықтарына жасалған статистикалық талдау оларда қандай мал
табындары мен малдың қандай түліктері болғанын айырып білуге мүмкіндік
береді. Өз кезегінде, мал түліктерінің осындай арасалмағына қарап, мал
шаруашылығының формасы туралы және тайпалардың тұрмыс салты туралы қортынды
шығаруға болады.
Ақтас-2 (Шығыс Жетісу) және Луговое-холм (Батыс Жетісу) қыстау-
қоныстарын қазғанда алынған остеологиялық материал усундердегі малдың
түліктік құрамы мал өсіруге негізделген жартылай көшпелі шаруашылыққа тән
екендігін көрсетеді.
Луговое-холм қонысындағы ірі қараның (33,1%) және Ақтас қыстау
қонысындағы қой (48,4%) мен жылқының (32,7 %) проценті назар аудартады. Мал
түліктерінің мұндай арақатынасы шығыс усундеріне қарағанда батыс Жетісу
усундеріне көбінесе отырықшылық тән болғанын айқын көрсетеді. Мұндай
айырмашылық Талас және Шу өзендерінің аңғарларындағы отырықшы егіншілікке
жарамды жазық жерлердің ерекшеліктерінен, сондай-ақ Орта Азия мен Оңтүстік
Қазақстанның егіншілік орталықтарының батыс Жетісуға ықпалынан туындайды.
Бүкіл Жетісу усундерінің мал құрамында үй малдарының барлық түрлері: қой,
жылқы, сиыр, қос өркешті түйе, ешкі, есек болғанын сататестика көрсетіп
отыр.
Хань әулеттік хроникаларында усундерде жылқы шаруашылығының
дамығаны атап көрсетілген. Байларындағы жылқы саны бес мыңға дейін жеткен,
ал ұлы және кіші гуньмолардың жасағы 30 мың атты әскерден тұрған. Усун
гуньмолары Қытай ханшаларына үйленген кезде сөз байласу сыйы ретінде мыңдап
жылқы мен қашыр айдатып жібереді екен. Таулы аудандарда қашырлар жүк
артатын көлік ретінде пайдаланылған. Жетісуда асыл тұқымды жүйрік жылқы
өсірген көрші елдердің білгірлері оларды төзімділігі мен жүйріктігі үшін
бағалап, даванның қантерлі аспан аттарынан кейінгі орынға қойған. Бір
ғажабы, усундердің жылқысы батыс шек деп аталған.
Теңлік обасынан табылған, салт аттының суреті салынған алтын
қаптырмалардан усун жылқысының тұқымын білуге болады. Ол бейнеге қарағанда,
бұлар ірі де биік, бұлшық етті, басы үлкен, құйрық-жалы өрілген немесе
күзелген болып келетін жылқылар. Усун жылқысының Теңлік қаптырмаларындағы
бейнесі б.з.б. І мыңжылдықтың аяғындағы – б.з. І мыңжылдығының басындағы
бізге мәлім (Ашурнасирпал мен Ашурбанипалдың аңшылық бедерлеріндегі,
Персепольдегі мидиялық және сириялық бедерлеріндегі, Иранның күміс
табақшаларындағы сасанилер патшаларының аң аулау көріністеріндегі) Евразия
жылқылары бейнелерінің бәрінен де дерлік ерекше.
Усун жылқысының бейнесі Персеполь бедеріндегі сақ жылқысына және
Сібірден табылған (Петр коллекциясы) алтын қаптырмада суреті салынған,
жыртқыш аң жұлмалап жатқан жэылқы бейнесіне көп жағынан ұқсас келеді. Бұл
бейнелердің бәрәнде де аттардың кекілі мен жалын әсемдеудің ұқсастығы,
олардың дене бітімі мен бастарын бейнелеуде ұқсастық таңғаларлық.
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы усундер шаруашылығының негізгі
түрі болды. Кейінгі кезде де ол экономикада өзінің жетекші рөлін сақтап
қалды; шаруашылықты жүргізу және жайылымдарды пайдалану жүйесі жетілдіріліп
отырылды.
Егіншілік және отырықшылық. Ақтас қыстау-қонысын қазып ашқанда
усундерде егіншілік болғанын тікелей дәлеледейтін олжалар табылды. Бұл жер
өңдеу құралы – тас кетпендер және егін жинау құралы – қола орақ (сынығы).
Тастан жасалған дәнүккіштер өсімдік тағамының тұрақты тамақ құрамына
кіргенін айқын көрсетті. Мәселен, Ақтас қыстау-қонысының үйлерінде 11 бүтін
дәнүккіш және 15 дәнүккіштің сынықтары табылған; олардың бәріде ұзақ уақыт
пайдаланудан әбден тозған.
Ақтас қыстау-қонысының төңірегін зертеген кезде усундерде қарапайым
суармалы егіншілік болғандығының белгілері байқалды. Мұнда арықтардың және
аумағы 60 шаршы метрден 150 шаршы метрге дейін өңделген шағын танаптардың
іздері табылды, бұларда, шамасы бақша дақылдарын өсірген болуы керек.
Өңделген алаптар су өздігінен ағып баратын жерлерде орналасқан;
арықтардың арнасы жердің табиғи көлбеулігін есепке ала отырып жүргізілген.
Қарапайым суарма жүйелерінің мұндай іздері Жоңғар Алатауы, Шолақ (Іле
аңғарында) және Шу-Іле (Шу аңғары) тауларының қойнаулары мен баурайларында,
Қырғыз Алатауының (Талас аңғары) солтүстік баурайларында да кездеседі.
Усундерде бақша егу егіншіліктің бір түрі ғана болып қоймайды.
Егер тас кетпендер бақша дақылдарын күтуге жұмсалса, қола орақтар дәнді
тақылдарды оруға пайдаланған. Ол кезде қандай дәнді дақылдар өсірілгенін
анықтайтын деректер әзірше аз. Тары мен арпа егілгені жөнінде ғана айтуға
болады, мұны Солтүстік Қырғыстанның усундер зиратында бір ыдыстың түбінен
табылған осы дақылдардың дән қалдықтары дәлелдейді.
Жетісудың жерасты суына қаныққан сарғылт-сұр топырағы дәнді
дақылдар еккен кезде суаруды қажет етпейді, артық ылғал тек зиянды болуы
мүмкін.
Жетісуда суармалы егіншілік қана емес, сонымен қатар тәлімі
егіншілік те дамыған деп топшалауға болады. Жауын-шашынның біршама көп
болуы, топырақтың атбиғи ылғалы жақсы болуы жағдайында тәлімі егіншіліктің
өнімі түсмді болған. Сірә, егіске пайдаланылған жер көлемі шағын болса
керек, өйткені егіншілік құралдарының (кетпен) сипаты егіс көлемін
ұлғайтуға мүмкіндік бермеген.
Ежелгі усундерде егіншілік пен отырықшылық болғаны жазбаша
деректемелерде айтылған. Мәселен, хань тарихшысы Бань Гу былай деп жазады:
усун гуньмосына ұзатылған қытай ханшасына қызмет ететін сарай әйелі Фынь
Чигу астанасында немесе оның төңірегінде тұратын усуннің отырықшы
шонжарларына сыйлықтар үлестірген.
Хэ Цю-Тао ежелгі деректемелерге сүйене отырып, ежелгі усундер жер
өңдемеген, бірақ ағаш егетін болған деп жазады. Ханьшуды түсіндіруші
Янь Ши-Гу – б.з. VII ғасырдың тарихшысы – ағаш отырғызады деген сөз –
деп, бұл хабарды дәлелдей түседі. Тарихшы Суй Сун усундер су мен шөп іздеп
жүретін (көшетін) болса да, дегенмен қалалары мен қала төңірегіндегі
мекендері болған деп тура айтады. Ертедегі қытай деректемелеріне сенбеуге
негіз жоқ. Ресми тарихнама империяның солтүстік және батыс тайпалар
жөніндегі дәстүрлі ұлыдержавалық саясатынан туындап, олардың даму
кезеңінбөліп көрсеткеннен гөрі, көшпелі мешеулігін атап көрсетуге неғұрлым
бейім болды.
Мәселен, отырықшылық пен егіншілік ертедегі усундерде біздің
заманымыздың алғашқы ғасырларында-ақ болған деуге негіз бар, ал б.з. ІІІ –
V ғасырларында, сірә,бау-бақша шаруашылығы, тәлімі егіншілік түрінде оның
ілгері дами түскені өзінен-өзі түсінікті.
Меншік қатынастары. Бұдан бұрын атап өтілгеніндей, көшпелі мал
шаруашылығына көшу қоғамның өндіргіш күштері дамуына ілгері басқан қадам
болады. Осы негізде малға жеке меншік қалыптасты, қауымдық, тайпалық және
рулық жайылымдарды тайпанаң үстем топтарының озбырлықпен иемденіп алу
процесі жеделдеп, тайпа аралық айырбас өрістеді.
Сол кездің өзінде-ақ әлі аз болса да рулық-тайпалық ақсүйектердің
қоғамның үстем тобы болғаны даусыз. Археологиялық материалдардың көрсетіп
отырғанындай, рулық зираттарда құрылымның алыптығымен және жерлеу рәсімнің
байлығымен қайран қалдыратын ақсүйектер зираттарының табылуы кездейсоқ
емес. Бір ғажабы олар енді бірлі-жарым немесе тіпті топтық құрылыстар емес,
қайта ондаған тас немесе топырақ обалардан тұратын қорымдар. Олар усундерге
дейін-ақ пайда болып, усундер заманында барған сайын көбірек таралған.
Қандай формада болса да – рулық па, қауымдық па, немесе жеке
меншіктің болғанының бір белгісі оның ерекше бір белгімен таңбалануы.
Ерекше белгілерді ойлап тауып, оларды пайдалану ең алдымен әлеуметтік-
экономикалық себептерге байланысты болды, мұның өзі таңбалардың пайда
болған кезінен бастап меншік белгісіне дейінгі эволюциясын жоққа
шығармайды.
Кейін, қыш ыдыстағы белгілер пайда болған соң, үй малдарына да,
атап айтқанда, мініс аттарына да салынатын белгі-таңбалар пайда болды.
Жылқыға таңба салу түрік және түркі тілдес тайпаларда б.з. VІ – VIII
ғасырларында кеңінен тарады. Металдан, тастан және қыштан жасалған мөрлер
де жеке меншіктің пайда болғанын көрсетеді. Олардың шығуы туралы мәселе
пікірталас туғызатын тақырып болғанмен, мөрлердің таңбасы қандай материалға
басылса да, бейнесі сол заттың мөр басқан адамға тиесілі екені барша жұртқа
түсінікті белгі болған. Мұндай тұжырымды усун моласындағы қыш мөр растайды.
Усун мөрінің табылцы күтпеген жай емес. Ертедегі хрониктердің мәліметтеріне
қарағанда, усундердің кейбір әскербасылары мен чиновниктерінде алтын және
мыс мөрлер болған.
Ал қабір жанынан табылған қыш мөр усун қоғамында тек шонжарларда
ғана емес, адамдардың неғұрлым қалың тобының да өз мөрлері болғанын
дәлелдейді. Шонжарларда мөрлер гуньмолар сарайы жанындағы лауазымды адамдар
билігінің белгісі болса, ал қарапайым тас және қыш мөрлер, тегінде, әр түлі
қожайындардың меншігін ажырату үшін пайдаланылса керек.
Мәселен, ыдыстардың бүйіріне тырнап салынған белгілерге, аттардың
құлағына салған ең-белгілерге, жылқының таңбалары мен ендеріне қарап, жеке
пайдалану мөрлері бойынша рулық қацымдық меншіктен жеке иеленетін меншікке
дейінгі меншіктің қалыптасу кезеңдерін аңғаруға болады.
Жеке меншік туралы жазбаша деректемелерде де айтылған. Сыма Цянь
өзінің Тарихи жазбаларында (Шицзи) усундерде бай адамдардың төрт
мыңнан бес мыңға дейін жылқысы болады деген мәліметті бірінші рет
келтіреді. Басқа бір деректеме – Цяньханьшу (б.з. І ғ) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.