Қазақстандағы 1931-33 жылдардағы ашаршылық
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... 2.8
І. Тарау
1.1. Ф.Голощекиннің билік басына келуі және «кіші қазан» саясаты ... 9.17
1.2. Қазақ жеріндегі күштеп ұжымдастыру саясатының басталуы және аштық алапаты..
1.3. Дәстүрі мал шаруашылығының күйреуі.босқыншылықтың басты себебі ... ... ... 22.30
1.4. Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ босқындарының қайғылы тағдыры ... ... 30.39 ІІ.Тарау
2.1. Аштыққа қарсы күрес және Қазақстандағы жаппай босқыншылықты тоқтатуға бағыттылғын іс.шаралар ... ...40.47
2.2. Меншіктен айруға және күштеп ұжымдастыруғы қарсы халық наразылығы ... ... ... 47.49
2.3. Қызыл идеологияға қарсы тұрған Қазақ зиялылары және олардың тағдыры ... ... 49.55
2.4. Күштеп ұжымдастыру және аштық жылдарындағы Қазақстандағы демографиялық аппатың зардаптары ... 55.59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..60.62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕ ... ... ... 63.64
ҚОСЫМША.
І. Тарау
1.1. Ф.Голощекиннің билік басына келуі және «кіші қазан» саясаты ... 9.17
1.2. Қазақ жеріндегі күштеп ұжымдастыру саясатының басталуы және аштық алапаты..
1.3. Дәстүрі мал шаруашылығының күйреуі.босқыншылықтың басты себебі ... ... ... 22.30
1.4. Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ босқындарының қайғылы тағдыры ... ... 30.39 ІІ.Тарау
2.1. Аштыққа қарсы күрес және Қазақстандағы жаппай босқыншылықты тоқтатуға бағыттылғын іс.шаралар ... ...40.47
2.2. Меншіктен айруға және күштеп ұжымдастыруғы қарсы халық наразылығы ... ... ... 47.49
2.3. Қызыл идеологияға қарсы тұрған Қазақ зиялылары және олардың тағдыры ... ... 49.55
2.4. Күштеп ұжымдастыру және аштық жылдарындағы Қазақстандағы демографиялық аппатың зардаптары ... 55.59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..60.62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕ ... ... ... 63.64
ҚОСЫМША.
Қазақ шаруаларын меншігінен айру мен күштеп ұжымдастыру және мұның нәтижесі болған аштық алапаты мәселесі тарихымызда КСРО кезінде сыңар жақ идеологиямен әкімшіл-әміршіл жүйенің айқындала бастады. Осы ақтаңдақтар арасында Қазақстандағы 1931 қымтауынан шыға алмай келді. Коммунистік идеология үстемдік құрған кезеңде тарихшылар кеңестік жүйені марапаттап, жарқын болашақ пікірін жайумен болды. өйткені әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында коммунистік идеологияға көлеңке түсіретін тарихи еңбектердің жарыққа шығуына жол берілмеді. Ондай кітаптарға саяси айып тағылды.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында демократия мен жариялылық ықпалымен қоғамда жаңа саяси серпіліс басталып, тарихымыздың беймәлім ақ таңдақтарын ашуға деген құлшыныс пен ықылас зиялы қауымға рухани қозғау салған болатын. Осындай саяси өзгерістер нәтижесінде Қазақ тарихының ақтаңдақтарының ақиқаты -1933 жылдардағы ашаршылық және оның зерттелуі мәселесі де бар.
Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан республикасының идеялық жағынан негіздеп, Республика азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, бір тұтастығы туралы идеяны сіңіруге қызмет етуге тиіс. Міне сондықтан 20-30 жылдардағы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру және аштық мәселесі жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеліп, зерделенуі тиіс[14].
Мыњдаѓан жылдардан бері эволюциялыќ µз жолымен баяу дамып келе жатќан ќазаќ халќы µткен ѓасырдыњ 30-шы жылдары большевиктер єдейілеп ойлап тауып, іс-ж‰зіне асырѓан, атап айтќанда, ќазаќтыњ кењ даласын тарылтып, єпшісін ќуырѓан ±йымдастыру саясатыныњ, еркін халыќты казармалыќ µмір салтына зорлыќпен кіріктіруге баѓытталѓан ќасірет эксприментініњ ењ негізгі єрі басты объектісіне айналып ж‰ре берді. Арнайы ±йымдастырылѓан осы зобалањ мен зорлыќтыњ эксперименттік материалына айналѓан халыќтыњ шаруашылыѓы шайќалып, µзі ашаршылыќќа душар болды. Халыќтыњ басына зобалањ тудырѓан алѓашќы зорлыќ актілерініњ бірі - ірі байлардыњ мал-м‰лкін кємпескелеу 1928 жылы басталды. Ќаѓаз ж‰зінде 700-дей отбасы ѓана тіркеуге ілікті, ал т±тастай алѓанда, б‰кіл халыќ зардап шекті. «Аша т±яќ ќалмасын, асыра сілтеу болмасын» деген субъективті ±ранмен µткен айдамал науќан кезінде миллиондаѓан адамдардыњ к‰нелтіс кµзі болып табылатын ќалыптасќан шаруашылыќ ‰рдісі жойылып кетті[12]. Шектен тыс салыќ салу мен мал-м‰лкін тєркілеуге ќарсы халыќ наразылыѓы (жер ауып кµшуі, ќарсылыќ кµрсетуі, т.б.) НКВД органдары тарапынан аяусыз басып, жаншылды. Жалпы ±жымдастыру жылдары Ќазаќстанда к‰шейе т‰скен тоталитарлыќ-отаршылдыќ режимге ќарсы ќазаќ халќы 372 рет жаппай кµтеріліп, ереуілге шыќты[25]. ¦жымдастыру жєне кµшпелі т±рѓындарды жоспарлы отырыќшыландыру жылдарында ќазаќтардыњ жартысы (2,5 млн.) ќырылды. Ашаршылыќ пен репрессиядан бас сауѓалаѓан 1 миллионнан астам адам республикадан тыс жерлерге жер ауа босып, кµшіп кетті 3. Ұлт жадында өшпестей болып жағымсыз із қалдырып, зорлығы мен қорлығы шаш етектен болған зар заман, бұл егемендікке қол жеткізіп, еңсені тіктегенге дейінгі Ресей империясының, онан кейін оның заңды мұрагері-кеңестік тоталитарлық режимнің қол астында болған заман болды. Осы отаршылдық қамытын киіп ділі, тілі, намысы жаншылған кезеңнің ең ауыр, дауыстап айтуға да жүрек дауламайтын қанқұйлы зұлымдығын қазақ қоғамы өткен ғасырдың 30-шы жылдары басынан өткерді. Бұл көшпелі қазақ халқын ұжымдастырып, отырықшыландырамыз деген желеумен большевиктік режимнің ойлап тауып, практика жүзінде оларды аса қатігездікпен, зұлымдықпен, зорлықпен жоспарлы түрде әдейілеп ашаршылыққа ұшыратып, жер бетінен мүлдем құрытып жіберуге бағытталған іс-әрекетінен туындаған нәубет болатын. Бұл зұлымдық бүкіл дүниежүзі халықтарының жанын түршіктіріп, большевиктік режимге қарғыс айтқызды.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында демократия мен жариялылық ықпалымен қоғамда жаңа саяси серпіліс басталып, тарихымыздың беймәлім ақ таңдақтарын ашуға деген құлшыныс пен ықылас зиялы қауымға рухани қозғау салған болатын. Осындай саяси өзгерістер нәтижесінде Қазақ тарихының ақтаңдақтарының ақиқаты -1933 жылдардағы ашаршылық және оның зерттелуі мәселесі де бар.
Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан республикасының идеялық жағынан негіздеп, Республика азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, бір тұтастығы туралы идеяны сіңіруге қызмет етуге тиіс. Міне сондықтан 20-30 жылдардағы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру және аштық мәселесі жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеліп, зерделенуі тиіс[14].
Мыњдаѓан жылдардан бері эволюциялыќ µз жолымен баяу дамып келе жатќан ќазаќ халќы µткен ѓасырдыњ 30-шы жылдары большевиктер єдейілеп ойлап тауып, іс-ж‰зіне асырѓан, атап айтќанда, ќазаќтыњ кењ даласын тарылтып, єпшісін ќуырѓан ±йымдастыру саясатыныњ, еркін халыќты казармалыќ µмір салтына зорлыќпен кіріктіруге баѓытталѓан ќасірет эксприментініњ ењ негізгі єрі басты объектісіне айналып ж‰ре берді. Арнайы ±йымдастырылѓан осы зобалањ мен зорлыќтыњ эксперименттік материалына айналѓан халыќтыњ шаруашылыѓы шайќалып, µзі ашаршылыќќа душар болды. Халыќтыњ басына зобалањ тудырѓан алѓашќы зорлыќ актілерініњ бірі - ірі байлардыњ мал-м‰лкін кємпескелеу 1928 жылы басталды. Ќаѓаз ж‰зінде 700-дей отбасы ѓана тіркеуге ілікті, ал т±тастай алѓанда, б‰кіл халыќ зардап шекті. «Аша т±яќ ќалмасын, асыра сілтеу болмасын» деген субъективті ±ранмен µткен айдамал науќан кезінде миллиондаѓан адамдардыњ к‰нелтіс кµзі болып табылатын ќалыптасќан шаруашылыќ ‰рдісі жойылып кетті[12]. Шектен тыс салыќ салу мен мал-м‰лкін тєркілеуге ќарсы халыќ наразылыѓы (жер ауып кµшуі, ќарсылыќ кµрсетуі, т.б.) НКВД органдары тарапынан аяусыз басып, жаншылды. Жалпы ±жымдастыру жылдары Ќазаќстанда к‰шейе т‰скен тоталитарлыќ-отаршылдыќ режимге ќарсы ќазаќ халќы 372 рет жаппай кµтеріліп, ереуілге шыќты[25]. ¦жымдастыру жєне кµшпелі т±рѓындарды жоспарлы отырыќшыландыру жылдарында ќазаќтардыњ жартысы (2,5 млн.) ќырылды. Ашаршылыќ пен репрессиядан бас сауѓалаѓан 1 миллионнан астам адам республикадан тыс жерлерге жер ауа босып, кµшіп кетті 3. Ұлт жадында өшпестей болып жағымсыз із қалдырып, зорлығы мен қорлығы шаш етектен болған зар заман, бұл егемендікке қол жеткізіп, еңсені тіктегенге дейінгі Ресей империясының, онан кейін оның заңды мұрагері-кеңестік тоталитарлық режимнің қол астында болған заман болды. Осы отаршылдық қамытын киіп ділі, тілі, намысы жаншылған кезеңнің ең ауыр, дауыстап айтуға да жүрек дауламайтын қанқұйлы зұлымдығын қазақ қоғамы өткен ғасырдың 30-шы жылдары басынан өткерді. Бұл көшпелі қазақ халқын ұжымдастырып, отырықшыландырамыз деген желеумен большевиктік режимнің ойлап тауып, практика жүзінде оларды аса қатігездікпен, зұлымдықпен, зорлықпен жоспарлы түрде әдейілеп ашаршылыққа ұшыратып, жер бетінен мүлдем құрытып жіберуге бағытталған іс-әрекетінен туындаған нәубет болатын. Бұл зұлымдық бүкіл дүниежүзі халықтарының жанын түршіктіріп, большевиктік режимге қарғыс айтқызды.
1. Қазақстан тарихы – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2002. -4т.—кітап.
2. Қазақстан тарихы /очерктер жинағы/ - Алматы: Қазақста, 1994. – 451-бет.
3. Қозыбаев М. Қазақстандағы күштеп коллективтендіру : қорлық пен зорлық. – Алматы: Білім, 1992. 1-25 бет.
4. Қозыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажұманов К.С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. –Алматы: Ғылым, 1992. – с. 234.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің архиві /бұдан былай КРПА/. 642-қатар, 12-парақ, 3-құжат, 94-бет.
6. Қойгельдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? – Алматы: «Ана тілі», 1993. б-25
7. ҚРПА – 141-қатар, 1-парақ, 6772-құжат, 24, 25, 25, 64-беттердегі есептік мәліметтерді жинастырып, жүйелеу жолымен түзілді. Қараңыз: Омарбеков Т. Шаруаны малдан айыру қалай жүргізілді //Ақиқат. – 1994. -№9 – 45 – 47 – беттер.
8. Сантаева Күлімкөз. Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі, оның ауыр салдарлары. Алматы: Ғылым, 2001.
9. Омарбеков Т. Қазақстандағы халық көтерілісі қалай жазаланды // «Ақиқат». – 1993. - №4. – 72 – бет.
10. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 320 - бет.
11. Айымбетов С. 1931-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандары ақиқатын анықтасақ. /Ақиқат. – 1999. - №9.
12. Абілқайым Дәуіт. Ашаршылық және оны жою шаралары//Қазақстан тарихы.-2005.- №6,-54-57 беттер.
13. Омарбеков Т. Зобалаң. – Алматы: Санат, 1994.
14. Омарбеков Т. Қытайдағы қазақ босқындары //Ақиқат. – 1992. - №9. – 13 б
15. Омарбеков Т. Отырықшыландыру қалай басталады //Ақиқат. 1993. - №12. – 91-95-беттер.
16. Омарбеков Т. Ашаршылық ақиқаты //Ақиқат. –1997. мамыр-31. 24-27 беттер.
17. Тәтімов М. Қазақ әлемі. –Алматы: Атамұра, 1993. – 13 бет.
18. Тәтімов М. Әлиев Ж. Дербестігіміз – демографияда. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 264-бет.
19. Қазақ ССР Орталық Мемлекеттік архивы /Бұдан әрі ҚРОМ. – 30-қор, 2-тізбе, 1058-іс, 3-бет.
20. ҚРОМ . – 30-қор, 2-тізбе, 1058-іс, 15-бет.
21. ҚРОМ. – 144-қор, 1-тізбе, 2474-іс, 5-бет.
22. Қариева Т.Ашаршылық зардаптары//Қазақстан тарихы.- №.5-2005-35-37 беттер.
23. Абылхожин Ж.Б., Қозыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия. // Вопросы истории. -1989. -№7.
24. Қазақстан тарихы мен көне заманнан бүгінге дейін /очерктер// Редакторлар Алдажұманов Қ., Балақаев Т.Б., Қозыбаев М.Қ., Нұрпейісов К.Н., - Алматы. Дәуір, 1994. – 447-бет.
25. Ашаршылық //Қазақстан Ұлттық энциклопедия /Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы , 1998. -1 том. -582-бет.
26. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. – Алматы: Өнер, 2003. -552-бет.
2. Қазақстан тарихы /очерктер жинағы/ - Алматы: Қазақста, 1994. – 451-бет.
3. Қозыбаев М. Қазақстандағы күштеп коллективтендіру : қорлық пен зорлық. – Алматы: Білім, 1992. 1-25 бет.
4. Қозыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажұманов К.С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. –Алматы: Ғылым, 1992. – с. 234.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің архиві /бұдан былай КРПА/. 642-қатар, 12-парақ, 3-құжат, 94-бет.
6. Қойгельдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? – Алматы: «Ана тілі», 1993. б-25
7. ҚРПА – 141-қатар, 1-парақ, 6772-құжат, 24, 25, 25, 64-беттердегі есептік мәліметтерді жинастырып, жүйелеу жолымен түзілді. Қараңыз: Омарбеков Т. Шаруаны малдан айыру қалай жүргізілді //Ақиқат. – 1994. -№9 – 45 – 47 – беттер.
8. Сантаева Күлімкөз. Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі, оның ауыр салдарлары. Алматы: Ғылым, 2001.
9. Омарбеков Т. Қазақстандағы халық көтерілісі қалай жазаланды // «Ақиқат». – 1993. - №4. – 72 – бет.
10. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 320 - бет.
11. Айымбетов С. 1931-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандары ақиқатын анықтасақ. /Ақиқат. – 1999. - №9.
12. Абілқайым Дәуіт. Ашаршылық және оны жою шаралары//Қазақстан тарихы.-2005.- №6,-54-57 беттер.
13. Омарбеков Т. Зобалаң. – Алматы: Санат, 1994.
14. Омарбеков Т. Қытайдағы қазақ босқындары //Ақиқат. – 1992. - №9. – 13 б
15. Омарбеков Т. Отырықшыландыру қалай басталады //Ақиқат. 1993. - №12. – 91-95-беттер.
16. Омарбеков Т. Ашаршылық ақиқаты //Ақиқат. –1997. мамыр-31. 24-27 беттер.
17. Тәтімов М. Қазақ әлемі. –Алматы: Атамұра, 1993. – 13 бет.
18. Тәтімов М. Әлиев Ж. Дербестігіміз – демографияда. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 264-бет.
19. Қазақ ССР Орталық Мемлекеттік архивы /Бұдан әрі ҚРОМ. – 30-қор, 2-тізбе, 1058-іс, 3-бет.
20. ҚРОМ . – 30-қор, 2-тізбе, 1058-іс, 15-бет.
21. ҚРОМ. – 144-қор, 1-тізбе, 2474-іс, 5-бет.
22. Қариева Т.Ашаршылық зардаптары//Қазақстан тарихы.- №.5-2005-35-37 беттер.
23. Абылхожин Ж.Б., Қозыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия. // Вопросы истории. -1989. -№7.
24. Қазақстан тарихы мен көне заманнан бүгінге дейін /очерктер// Редакторлар Алдажұманов Қ., Балақаев Т.Б., Қозыбаев М.Қ., Нұрпейісов К.Н., - Алматы. Дәуір, 1994. – 447-бет.
25. Ашаршылық //Қазақстан Ұлттық энциклопедия /Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы , 1998. -1 том. -582-бет.
26. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. – Алматы: Өнер, 2003. -552-бет.
МАЗМҰНЫ
І-
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2-8
І- Тарау
1.1. Ф.Голощекиннің билік басына келуі және кіші қазан саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 9-17
1.2. Қазақ жеріндегі күштеп ұжымдастыру саясатының басталуы және аштық
алапаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-
22
1.3. Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі-босқыншылықтың басты
себебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-3 0
1.4. Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ босқындарының қайғылы
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 0-39
ІІ-Тарау
1. Аштыққа қарсы күрес және Қазақстандағы жаппай босқыншылықты
тоқтатуға бағыттылғын іс-шаралар ... ... ... ... 40-47
2. Меншіктен айруға және күштеп ұжымдастыруғы қарсы халық
наразылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 47-49
3. Қызыл идеологияға қарсы тұрған Қазақ зиялылары және олардың
тағдыры ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49-
55
4. Күштеп ұжымдастыру және аштық жылдарындағы Қазақстандағы
демографиялық аппатың
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..55-59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...60-62
Пайдаланылған Әдебиетте ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..63-
64
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе.
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақ шаруаларын меншігінен айру мен күштеп
ұжымдастыру және мұның нәтижесі болған аштық алапаты мәселесі тарихымызда
КСРО кезінде сыңар жақ идеологиямен әкімшіл-әміршіл жүйенің айқындала
бастады. Осы ақтаңдақтар арасында Қазақстандағы 1931 қымтауынан шыға алмай
келді. Коммунистік идеология үстемдік құрған кезеңде тарихшылар кеңестік
жүйені марапаттап, жарқын болашақ пікірін жайумен болды. өйткені әкімшіл-
әміршіл жүйе тұсында коммунистік идеологияға көлеңке түсіретін тарихи
еңбектердің жарыққа шығуына жол берілмеді. Ондай кітаптарға саяси айып
тағылды.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында демократия мен жариялылық ықпалымен қоғамда
жаңа саяси серпіліс басталып, тарихымыздың беймәлім ақ таңдақтарын ашуға
деген құлшыныс пен ықылас зиялы қауымға рухани қозғау салған болатын.
Осындай саяси өзгерістер нәтижесінде Қазақ тарихының ақтаңдақтарының
ақиқаты -1933 жылдардағы ашаршылық және оның зерттелуі мәселесі де бар.
Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан республикасының идеялық жағынан
негіздеп, Республика азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, бір
тұтастығы туралы идеяны сіңіруге қызмет етуге тиіс. Міне сондықтан 20-30
жылдардағы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру және аштық мәселесі жаңа
көзқарас тұрғысынан зерттеліп, зерделенуі тиіс[14].
Мыњдаѓан жылдардан бері эволюциялыќ µз жолымен баяу дамып келе жатќан
ќазаќ халќы µткен ѓасырдыњ 30-шы жылдары большевиктер єдейілеп ойлап тауып,
іс-ж‰зіне асырѓан, атап айтќанда, ќазаќтыњ кењ даласын тарылтып, єпшісін
ќуырѓан ±йымдастыру саясатыныњ, еркін халыќты казармалыќ µмір салтына
зорлыќпен кіріктіруге баѓытталѓан ќасірет эксприментініњ ењ негізгі єрі
басты объектісіне айналып ж‰ре берді. Арнайы ±йымдастырылѓан осы зобалањ
мен зорлыќтыњ эксперименттік материалына айналѓан халыќтыњ шаруашылыѓы
шайќалып, µзі ашаршылыќќа душар болды. Халыќтыњ басына зобалањ тудырѓан
алѓашќы зорлыќ актілерініњ бірі - ірі байлардыњ мал-м‰лкін кємпескелеу
1928 жылы басталды. Ќаѓаз ж‰зінде 700-дей отбасы ѓана тіркеуге ілікті, ал
т±тастай алѓанда, б‰кіл халыќ зардап шекті. Аша т±яќ ќалмасын, асыра
сілтеу болмасын деген субъективті ±ранмен µткен айдамал науќан кезінде
миллиондаѓан адамдардыњ к‰нелтіс кµзі болып табылатын ќалыптасќан
шаруашылыќ ‰рдісі жойылып кетті[12]. Шектен тыс салыќ салу мен мал-м‰лкін
тєркілеуге ќарсы халыќ наразылыѓы (жер ауып кµшуі, ќарсылыќ кµрсетуі, т.б.)
НКВД органдары тарапынан аяусыз басып, жаншылды. Жалпы ±жымдастыру жылдары
Ќазаќстанда к‰шейе т‰скен тоталитарлыќ-отаршылдыќ режимге ќарсы ќазаќ халќы
372 рет жаппай кµтеріліп, ереуілге шыќты[25]. ¦жымдастыру жєне кµшпелі
т±рѓындарды жоспарлы отырыќшыландыру жылдарында ќазаќтардыњ жартысы (2,5
млн.) ќырылды. Ашаршылыќ пен репрессиядан бас сауѓалаѓан 1 миллионнан астам
адам республикадан тыс жерлерге жер ауа босып, кµшіп кетті (3(. Ұлт жадында
өшпестей болып жағымсыз із қалдырып, зорлығы мен қорлығы шаш етектен болған
зар заман, бұл егемендікке қол жеткізіп, еңсені тіктегенге дейінгі Ресей
империясының, онан кейін оның заңды мұрагері-кеңестік тоталитарлық режимнің
қол астында болған заман болды. Осы отаршылдық қамытын киіп ділі, тілі,
намысы жаншылған кезеңнің ең ауыр, дауыстап айтуға да жүрек дауламайтын
қанқұйлы зұлымдығын қазақ қоғамы өткен ғасырдың 30-шы жылдары басынан
өткерді. Бұл көшпелі қазақ халқын ұжымдастырып, отырықшыландырамыз деген
желеумен большевиктік режимнің ойлап тауып, практика жүзінде оларды аса
қатігездікпен, зұлымдықпен, зорлықпен жоспарлы түрде әдейілеп ашаршылыққа
ұшыратып, жер бетінен мүлдем құрытып жіберуге бағытталған іс-әрекетінен
туындаған нәубет болатын. Бұл зұлымдық бүкіл дүниежүзі халықтарының жанын
түршіктіріп, большевиктік режимге қарғыс айтқызды. Тарих парағына сталиндік
репрессиялар, большевиктік геноцид этноцид ретінде жызылып қалды. Әрине,
бұған қарап, қазақ халқының қайғы-қасіреті тек ұжымдастыру нәтижесі ғана
деп тұжырым жасауға болмайды. Оның алғышарттары Ресей империясы қазақ жерін
отарлап, халқын бодандыққа түсірген кезден бастап қалытасты. Сондықтан
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты толғауында айтқандай гәп ... патшалы Ресей... халықтардың
түрмесі... КСРО-ның да жұмақ болып жаратқаны шамалы... деп келетін балаң
тұжырымды көлденең тартып, белгілі шындықты сарната беруде болмаса керек.
Мәселе басқада – ұлттық тарихқа қатысты аталмыш екі кезеңінің де тек-
тамырының ұқсастығында, сабақтастығында жатыр. Сырттан таңылған бөгеде
мәдени һәм шаруашылық жүйесінің салдарынан дәстүрлі шаруашылық салты
күйреді және оның өзі әлеуметтік құрылымды өзгертіп қана қоймай, ұлттық
сана-сезімнің күйреуіне де әкеп соқты[1].
Тоталитарлық режимнің ұлттық сананы бүлдіруге келгенде бүлікшілік
ықпал күшті болған себебі, ол ең әуелі мәдени дәстүрлерді, мінез-құлық
үлгілерін, жанұядағы қарым-қатынастарды, т.б. қирата келді[11].
Қазақ қауымдастығының ғасырлар бойы қалыптасқан әлеуметтік құрылымы
мен әлеуметтік институттары, дәстүрлері, тәрбиелік үлгі-өнегелері,
адамгершілік-имандылық қалыптары мен басқа да этникалық құндылықтары жәй
ғана өзгеріп қойған жоқ, олар аяусыз жанышталды.
Патшалы Ресейдің, онан кейін оның заңды мұрагері болып саналатын
кеңестік тоталитарлық биліктің қол астында кіріптар болып, қапастықта өмір
кешкен қазақ елінің зорлық пен қорлықтың, небір адам жаны төзгісіз
сәттерінің ең ауыр кезеңі – XX ғасырдың 30-шы жылдары басынан өткерген
нәубет–күштеп, қанқұйлы зорлықпен ұжымдастырып, отырықшыландырудың салдары
болған аштықтың сойқан себептері мен зардабы қайғы-қасіретке толы болған
салдарын зерттеу объектісі ретінде алып, зерделеудің терең мәні маңызы бар.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Тұтас бір ұлтты жер бетінен мүлдем
құртып жіберу ойластырылып, арнайы ұйымдастырылған осы алапат қырғынды
әлеуметтік-гуманитарлық ғылым өкілдері әрқилы мүдделер тұрғысынан
қарастырып, зерделеп келеді. Айталық, кеңестік қоғамдық ғылымдар өкілдері
бұл зұлматтың ақиқатты шындығын бұрмалап, көшпелі, еңбектенуге қырсыз
халықты ұжымдастырып, отырықшыландыру КСРО-ның ел экономикасын
өркендетудегі ірі жеңісі болды, себебі осының нәтижесінде ен дала ет,
астық, мақта және жүн сияқты ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін бай
өлкеге, қазақтардың көшпелі тұрмысқа бейімделген ауылдары инфрақұрылымдары
жан-жақты жетіліп, гүлденген тұрақшы кенттерге айналды деп марапаттап
бақты. Олардың алдыңғы қатарында Г.Ф.Дахшлейгердің, Ж.Жұмабековтың,
К.Нұрпейсовтың, В.С.Смышляевті, Б.А.Төлепбаевтың, А.Тұрсыбаевтың және
басқалардың еңбектерін атаған орынды.
Ал, бұған керісінше батыстық қоғамтанушы ғалымдар көшпелі қазақ халқын
ұжымдастырып, отырықшыландыру большевиктік тоталитарлық режимнің қыспағымен
жергілікті халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету арқылы жүзеге
асырылғандығын, жалпы кеңестік биліктің одақтас республикаларды билеу
тәртібінің патшалы Ресейдің отаршылдық саясатымен сабақтаса жаалғасып
жатқандығын кеңестік империализмнің де орыс емес ұлттарды саяси айла-
амалдармен қыспақта ұстап, олар орналасқан территорияларды метрополияның
шикізат өндіретін қоймалары ретінде қарағандығын, ұлттық дәстүрлері мен
мәдениетін таптап, демографиялық қитұрқылықтар жасағандығын дәлелдеді. Әрі
мұның бәрі Ресейдің пайдасына орыс халқы үшін жасалғандығын
жасырмайтындықтарын мойындатты. Мұндай ой-пікірлерді батыстық
қоғамтанушылар Г.Имрат, Уольтер Коларз , Р.Конвест, М.Олкотт [1],
Э.Оллурот, Хьюго Сетон-Уотсон және басқалардың еңбектерімен танысқанда
байқауға болады.
Ал, кеңестік империя күйреп, оның шет аймақтарында орналасқан одақтас
республикалар өз тәуелсіздіктеріне қол жеткізіп, егемендік алғалғы бергі
қоғамтанушылық ғылыми әдебиет, оның ішінде қазақстандық қоғамтанушы
ғалымдарда бар бұрындары ғылыми айналымға түсе қоймаған дерек көздерін
пайдалана отырып, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ елін күштеп
ұжымдастыру қуғын-сүргінінің қасіретті зардаптарын әшкерелейтін еңбектер
жаза бастады. Олардың қатарында М.Қ.Қозыбаев[4], К.С.Алдажұманов[16],
М.Х.Асылбеков , Ж.Б.Әбілқожин [23], Д.Кішібеков , М.Қойгелдиев [12],
Т.Омарбеков [14], В.П.Осипов, М.Тәтімов [18], А.И.Яковлев, және т.б.
еңбектерін атауға болады. Шет ел ғаламдары да бұл мәселелерге назар аударып
келгені белгілі. Мысалы, Р. Конвест, М. Олкотт сияқты тарихшылар бұған
дәлел бола алады.
ХХ. Ғасырдың 20-30 жылдарындағы Кеңес қоғамындағы күрделі процестерді
қарастырғанда, Қазақстанның 1920-30 жылдардағы мәселелер бойынша елеулі
еңбектер мен зерттеулер жасап жүрген қазақ тарихшысы Т. Омарбековтің де
ұсынғанындай деректердің пайда болуын адам-қоғам-мемлекет үштігіне жіктеу
жолын басшылыққа алған жөн болар[15].
Бұл бойынша деректердің алғашқы тобына, жеке адамдар жасаған құжаттар,
естеліктер, туындылар, шығармалар жатады. 1931-33 жылдардағы аштақ
проблемасы бойынша сол кезде билік басында отырған И. Сталиннің
шығармаларында маңызды деректер табуға болады. әсіресе, шығармадағы астық
дайындау және ауыл шаруашылыған өркендетудің келешегі туралы деген
тарауында және еңбектің 11-13 томында біздің зерттеу проблемамамыз бойынша
пайдалы деретер бар.
Жеке адамдар жасаған деректік материалдар тобына Ф. Голощекиннің
төңірегіндегі жауапты партия және мемлекет қызметкерлері қалдырған құжаттар
да жатады.
20-30 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін большевиктік
партия мен кеңес үкіметі органдарында сол жылдары жауапты қызметтер
атқарған Т. Рысқұловтың, Л. Мирзоянның О. Исаевтың Мәскеудегі И. Сталиннің
және В, Молотовтың атына жазылған және эзара жасысқан хаттарының, сондай-ақ
тарихымызда бесеудің хаты деген атпен мәлім болған Ғ. Мүсірепов, М.
Ғатаулин, М, Дәулетғалиев, Е, Алтынбеков, Ғ, Қуанышевтің Голощекинге жазған
хатының және Ғ. Исқақовтың, І. Қабыловтың, Ж. Арыстановтың, Б. Айбасовтың,
Ғ. Тоғжановтың, О. Жандосовтың И. Сталинге және Л. Мирзоянға жазған
хатының қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу
себептерін дәлірек анықтауға ғана көмектесіп қана қоймай, осы апаттың
демографиялық көлемін анықтауға қажетті сандық мәліметтер де беретінін
ерекше атап көрсеткен жөн[10].
Әкімшіл-әміршіл тотолитарлық жүйе жағдайында бұл құжаттарды жарыққа
шығаруға тыйым салынғандақтан бұларды қазіргі кезде ғылыми айналымға қосу
тарихи шындықты толық аша түсуге қызмет етеді.
Сонымен бірге біздің зерттеу алаңымыз болған аштық туралы сол жылдары
оқиғаларды көзімен көрген, куәгер сол сұрапыл саясатты өз бастарынан
өткізген тірі тарих болып саналатын, адамдардың естеліктері де құнды
материал болып саналары даусыз. Бұл естеліктер 1932 жылғы нәубетке 60 жыл
толына орай Ұлы нәубет құрбандарын еске алу күні қарсаңында жарияланды[
8].
Деректік мәліметтердің, құжаттардың келесі екінші тобына партиялық
және қоғамдақ ұйымдардың құжаттары жатады. Партия ұйымының сол кездегі
саяси-әлеуметтік процеске талдау жасауға мүмкіндік беретін ең басты
деректік құжаттары негізінен Қазақстан Республикасы Президентінің Архивінде
топтастырылған. Біз де зерттеу барысында осы құжаттардан Т. Омарбековтың
20-30 жылдардағы Қазақ Қасіреті атты еңбегінен алу арқылы қолданамыз.
(Зерттеу барысында бұл құжан қысқаша ҚРПА болып көретіледі.).
Деректік мәліметтердің келесі үшінші тобын құрайтын мемлекеттік
оргондар, мекемелер мен кәсіпорындар құжаттарының да маңызы зор. Бұл түр
деректерді айтқанда бірінші кезекте Қазақстан Ресубликасының ұлттық
қауіпсіздік комитетінің архивіндегі 1929-33 жылдардағы күштеп ұжымдастыру
және күштеп мешіктен айруға қарсы халық наразылықтардан нақты мағлұматтар
беретін деректер арнайы топтастырылып, жүйеге түсірілген.
Сонымен бірге бұл архивтегі құжаттар күштеп ұжымдастыру жылдарындағы
қазақ шаруаларының қоныстарынан ауа көшуі, босқыншылыққа ұшырау қасіретін
ашып көрсетеді. Бл деректердің ішінде әсіресе қазақтардың Қытай асуы
туралы құнды мәліметтер бар екенін тарихшы Т. Омарбековте баса айтып
көрсеткен.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Қазақстандағы 1931-33
жылдардағы ашаршылық тақырыбы, қазақ ұлтының басынан өткізген тарихының
трагедиялы бір беті. Сол себептен бұл мәселе барлық шындығымен ортаға
қойылып, тарихи бағасы берілуі тиіс. Жоғарыда да атап көрсетілгендей КССРО
кезінде мәселеге коммунистік идеология тұрғысынан қаралып келді. Бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасы тәуелсіз тең құқықты мемлекет болған кезде,
қолда бар архивтік деректер мен жазба құжаттарды да пайдалана отырып, кең
көлемде мағлұмат беруді осы зерттеудің негізгі мақсаты етіп отырмыз. 1980
жылдардағы жариялық пен демократия кезінен бастан тарихымыздың ақтаңдақтары
соның ішінде 1931-33 жылдардағы аштықтың себебі мен салдарлары туралы да
айтылып-жазылып келе жатқаны шындық. Дегенмен, мәселені дәлелмен, фактімен
дұрыс әрі шынайы зерделеген жөн болар.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысы 1931-33
жылдардағы ашаршылық кезеңін қамтиды. Сонымен бірге аштықтың себебі ретінде
бұл тақырып, ұжымдастыру және бай-кулактарды тәркілеу саясатымен байланысты
қарастырылғаны үшін, 1928-29 жылдардағы оқиғалар туралы да мағлұмат
беріледі.
Зерттеу жұмысының құрлымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тараушалардан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан
тұрады.
І-ТАРАУ
1.1. Ф. Голощекиннің билік басына келуі және кіші қазан саясаты
1928 жылы БКбП-ныњ Қазақстан өлкелік партия комитетін басқаруға
революционер, еврей ұлтының өкілі Филипп Исаевич Голощекин тағайындалды. Ол
келе Қазақстанда кіші Октябрь революциясын жасау қажет деген ұран көтеріп,
бұл шараны “ұжымдастыру үрдісімен бастауымыз керек” деп шешті. Дегенмен,
патриархалдық қазақ қоғамы үшін жаңа қоғамдық құрылыстың белгісіз,
түсіндірілуі қиын жақтары көп-тұғын. Ұжымдастыру үрдісін бастамас бұрын
көшпелі немесе жартылай көшпелі қазақ халқы мекен ететін аймақтардағы халық
саны анықталуы қажет-тін. Өйткені, ұжымдастыру шараларын іс жүзіне асыру
көп қаражат бөлуді де талап етеді. Десек те, мұндай шаралар жүргізілмеді.
1929 жылғы алтыншы қарашада болған БКбП Қазақстан өлкелік комитеті
VII партконференциясында қазақ шаруаларын ұжымдастыру үрдісі нақтыланғаннан
кейін жоспарланған 708 мың шаруа қожалықтарының колхоздастырудың алғашқы
бірінші жылы ең аз дегенде шамамен 84 мыңы ұжымдастырылуы керек еді.
Дегенмен, бұл шешім орындалмады. Себебі өте шұғыл түрде қабылданған бұл
шешімде негізінен қазақ шаруа қожалықтарының шаруашылық жүргізу
ерекшеліктері ескерілмеді. Шұғыл түрде қабылданған бұл шешім, қазақ
шаруаларын ұжымдастыруды жеделдетуді ғана көздеді. Ұжымдастырудың ең
негізгі мақсаты ретінде көшпелі қазақ халқының өзіндік ұлттық салт-
дәстүрлерін, шаруашылық жүргізу амалы мен өмір сүру тәсілдерін өзгерту
шараларына көп назар аударылды. “Көшпелі тіршілік социалистік өмір салтына
сай емес” деп бағаланды (13(.
Қазақ шаруаларын ұжымдастыруға барынша мән берген БКбП қазақ
өлкелік комитеті 1930 жылғы 19 қаңтарда тағы да бір жаңа шешім қабылдады.
Шешімде “көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын ұжымдастыру процесі
тездетілуі және 84 000 қожалығы колхоздастырылуы керек” делініп танылды.
Осыған сәйкес сол жылы Қазақстанда 78 000 шаруа отбасы колхоздастырылды.
Шешімге қарағанда бұл көрсеткіш жеткіліксіз болатын. Сондықтан, қазақ
шаруаларын колхоздастыру үрдісі онан әрі жеделдетіліп, бұл көрсеткіш 84 000-
ға жеткізілді. Сөйтіп жоғарыдан берілген нұсқау іс жүзіне толық асырылды.
Бұл көрсеткіштің тым жоғары екендігін және азайтылуы керектігін айтқан
қазақ зиялыларына “ұлтшыл” деген айып тағылып, тұтқындалды. Абақтыларда
жасалынған жолсыздықтар барынша арта түсті. Зиялыларды жаппай тұтқындау
басталды. Ұжымдастыруды жеделдету үшін билік басындағылар “бес жылға
жоспар” түзді. Алайда алғашқы үш жыл ішінде-ақ ұжымдастырылған шаруа
отбасыларының саны шұғыл түрде арта бастады. Оның көрсеткіші төмендегі
кестеде көрсетілгендей деңгейде көрінді қараңыз, кесте №1.
Кесте 1
1930-1933 жылдар аралыѓында Ќазаќстанда ±жымдастырылған шаруа
отбасыларының сандық көрсеткіші
Жылдар 1930 ж. 1 қаңтар- 1931 ж. 1 қаңтар- 1932 ж. 1 қаңтар-
1931 ж. 1 қаңтар 1932 ж. 1 қаңтар 1933 ж. 1 қаңтар
Шаруа отбасылары 80 000 100 000 120 000
саны
Кесте Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу
құралы. – Алматы: Санат, 1997. 228-бет. – алынды.
1928-1930 жылдары аралығында Қазақстанда халықты ұжымдастыру үрдісі
шұғыл түрде жүзеге асырыла бастады. Кейбір өте “белсенді” және өте
“талапты” аймақтарда колхоздастыру жұмыстары жылдамдатыла жүргізілді.
Мысалы, Орал мен Петропавл (бүгінгі Қызылжар) аймақтарында осы мерзім
ішінде қазақ шаруа отбасыларының 70 пайызынан астамы колхоздастырылып
үлгерілді. Бұл жылдамдықтың артқаны соншалықты 1931 жылдың күзінде-ақ
Қазақстанның 122 ауданының 78-інде ұжымдастырылған шаруа отбасыларының саны
70 пайыздан 100 пайызға дейін артты(4(.
Қазақстандағы өткен ғасырдың 30-шы жылдары болған жұт осылайша
қолмен, шолақ белсенділердің көмегімен іс жүзіне асырылды. Колхоздарға
күштеп біріктіру, зорлық пен зобалањ осылайша басталды(15(.
И.Сталиннің 1930 жылы 21 қаңтарда баспасөз бетінде жарияланған
“Кулактарды тап ретінде жою саясаты туралы мәселе жөнінде” атты мақаласында
айтылған қағидалық принциптерді басшылыққа алған БКбП Қазақ Өлкелік
комитеті 1930 жылғы 10 ақпанда осы шешім негізінде бүкіл Қазақстанда байлар
мен бақуатты шаруаларға қарсы күрес науқанын бастады. Бұл шешімге байлар
мен бақуатты шаруалар ірі қарсылық көрсетті. Бірақ бұл шешім билік
басындағылардың шаруаларды колхоздарға күшпен біріктіруде қолданған соңғы
сұрқия тактикасы еді(6(.
Жергілікті билік органдары мен шолақ белсенділер бақуатты шаруа
отбасылары мен байларды конфискелеу туралы бұйрықты орындауға құлшына
кірісті. Тұрғылықты орындарынан бақуатты шаруалар мен байлардың 3-7 пайызын
жер аударып, көшіру қажеттігі жайлы шешім шығарылды[26].
Жаңадан құрылып жатқан колхоздардың аз уақыт ішінде бар нәрсені
оңтайтып кетуі мүмкін емес еді. Экономикалық тұрғыдан колхоздардың аяғынан
тік тұрып кетуі қиын болатын. Себебі, шаруашылықты патриархалдық-рушылдық
деңгейде жүргізуден бірден оның жаңа типіне ауыстыру мүмкін емес-ті әрі
қате еді. Нақты айтар болсақ, ескі укладты шаруашылық жүргізу тәсілдерін
эволюциялық жолмен бірте-бірте өсіре отырып, реформалау керек-ті. Сонда
ғана шаруа отбасыларын ұжымдастыру жоғары деңгейде жүргізіліп, өз жемісін
берер ме еді.
Сондықтан да болар, ұжымдастырудың мұндай тұрпайы түрі қазақ
зиялылары арасында ашу-ыза тудырып, қарсы пікірлер де айтыла бастады.
Мысалы, 1928-1930 жылдар аралығында зиялы қауым арасында “Қазақ шаруа
отбасыларының бұдан әрі тағдыры қалай болады?” деген күпті сұраққа жауап
іздеушілер көп болды. Бұл мәселелер бойынша олар ұжымдастырудың кеңес
теоретиктері мадақтаған пікірлерінен басқаша пікірлер ұстанды. Мысалы,
қазақ зиялылары Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Садуақасов, З.Төреқожин т.б.
ұжымдастырудың көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруа отбасылары үшін
ауыр болатынын, халықтың ашаршылыққа ұшырайтындығын айтып ескертулер
жасады, бірақ оларды тыңдаған ешкім болмады[15].
Әрине, күштеп зорлықпен ұжымдастыруға жергілікті шаруа отбасылары,
жалпы халық қарсылық көрсетуге мәжбүр болды. Қазақстанның әр жерінде жиі-
жиі толқулар, бас көтерулер, тіпті билікке қарсы қарулы күрестер өршіді.
Бұл толқулар мен қарсылық әрекеттер “мемлекетке қарсы”, “ұлтшылдық”
әрекеттер деп бағаланғанымен, билік басындағыларды ойландырып тастады. 1930
жылдың наурыз және сәуір айларында баспасөз беттерінде И.В.Сталиннің
“Колхозшы достарға жауап” атты мақаласы жарияланды. Осы мақала ұзақ жылдар
бойы тарих ғылымында колхоздастыруды реттеген маңызды құжат ретінде
бағаланып келді, бірақ негізінен алып қарастырғанда, бұл мақала тап күресін
одан әрі үдетіп жіберді(12(.
Ұжымдастыру үрдісін іс жүзіне асыруда қателіктер көп болды. Бұның ең
басты себебі, билік басындағылардан түскен бұйрықтар негізінен
жүгенсіздікпен, зорлықпен, зобалањ тәртіппен іс жүзіне асырылды. Келесі бір
себебі, қазақ шаруа отбасыларының патриархалдық-рушылдық шаруашылық жүргізу
амалдары ескерілмеді, назарға алынбады. Ұжымдастыру дәуірінде Қазақстанда
билік құрған топ жоғарыдан түскен бұйрықтар мен қаулы-қарарлардың қазақы
шаруашылық жүргізу тәсіліне келе бермейтінін біле тұрып, қарсылық білдіріп,
араша түспеді. Жоғарыдан түскен барлық бұйрықты бұлжытпай орындауға
тырысты.
Күшпен тартып алынған мал-мүлік ұжымдастыру заңы бойынша кедей
шаруаларға таратылып берілуі керек еді. Алайда, іс жүзінде олай болмады.
Бұл саясат керісінше кедейлердің санының күрт көбеюіне негіз болды. Мал-
мүлікті күштеп тартып алу бақуатты шаруалар мен байларға ғана ауыр тиген
жоқ. Сонымен бірге жәй шаруа халықтың басына да ауыр зобалаң тудырды. Бұл
саясат ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан дәстүрлі өмір салты мен шаруашылық
жүргізуді тоқырауға ұшыратты.
1928-1929 жылдары Қазақстанда мал басы санының кемуі айрықша аңғарыла
бастады.
Қазақстан басшылығы елде мал басы санының кемуін мынадай екі себеппен
түсіндірген. Біріншіден, қатты құрғақшылыққа байланысты малдарға берілетін
жем-шөптің болмауымен, екіншіден, мал-мүлікті тәркілеу кезінде шаруалардың
малдарын алып басқа жақтарға көшіп кетуімен. Бірақ, бұлар негізгі себептер
еболып саналмады. Негізгі себептер - коммунистердің қазақ шаруаларының мал-
мүлкін тартып алып, бай-кедей демей, жаппай қудалауларында жатқан
болатын(11(.
Осы жылдары Қазақстанда басшылық жасаған Ф.И.Голощекин
1931 жылы И.Сталинге берген есебінде Қазақстанда мал басының күрт кеміп
кеткенін мойындап, үш жылдың ішінде, яғни, мал басы 1929 жылы 36 миллион,
1930 жылы 20 миллион, 1931 жылы 10 миллион басқа кемігендігін мысалға
келтірген. Бірақ, ол мал басы санының кемуіне Қазақстанда мал шаруашылығын
дамытуға ауа-райының қолайсыздығын сылтауратқан. Ф.И.Голощекиннің
тоталитарлық режим кағидаларын қатаң ұстанған И.Сталинге шындықты айтуға
батылы жетпеген. Өйткені, оған И.Сталин мемлекетке тиесілі “ет” жоспарын
орындауды қатаң тапсырған болатын. Мал басы санының күрт төмендеуі тікелей
осы тапсырысқа да байланысты болатын(13(.
Қазақстандық билік халықты ұйымдастыруда бірінші орынды иелену үшін
орталыққа қанағаттанарлық мәліметтерді ғана беріп отырған. Сол себепті,
ұжымдастырудың алғашқы айларында-ақ жергілікті тұрғындар мекен-жайларын
тастап көше бастаған. Мысалы, құпия сақталған бір құжатта, 1929 жылдың 20
желтоқсанында және 1930 жылдың 1 наурызында Алматы облысының Қарқаралы
аудынынан Қытайға 39 отбасының көшіп кеткендігі көрсетілген. Аталмыш
отбасылар әлеуметтік жағдайлары бойынша 22-сі бай, 15-сі орта, 2-і кедей
отбасылар деп көрсетілген (14(.
Қазақ АКСР Халық комиссарлары Кеңесінің төрағасы О.Исаевтың берген
есебіне сай ұжымдастыру саясатының алғашқы айларында (мысалы, 1928 жылы)
Қазақстандағы барлық мал басы саны 100 пайыздан 30-35 пайызға төмендеген.
Бірақ, Ф.Голощекин: “Қазақстанда 1927-1928 жылдары бар жоғы 284 000 мал
басы болса, бұл көрсеткіш 1928-1929 жылдары 1 427 000-ға өсті, қазіргі
таңда (1930 жыл) 1 780 000-ға жетті”- деп мақтанған. Алайда, бұл мәліметтер
жалған еді. Колхоз саны артқанымен олар ойдағыдай ұйымдастырылмаған
болатын(23(.
Қазақ ауылдары аштықтан қырғынға ұшырап жатқанда, Ф.И.Голощекин
халықтың колхоздастыру жұмыстарының табыстарын жиі-жиі айтып, мақтан тұтып
отырған. Жалпы 1928-1929 жылдары іске асырылған ұжымдастырудың нәтижесінде
Қазақстандағы 40 миллионға жуық мал басынан 5 397 700 мал басы қалған (16(.
Мал басы санағымен айналысатын мекемелер “адамдар малдарын тығып
отыр”, деген күдікпен орталыққа рапорт бергенде бұл көрсеткіштерді 70-80
пайызға арттырып жалған деректер беріп отырған. Мысалы, 1931 жылы
Қазақстанда 20 млн. мал басы бар деп есептелсе, 1932 жылы мал басы саны 10
млн. деп белгіленген. Есептің қате есептелгендігін 1932 жылдың 1
ақпанындағы санақ рапорты мен 1931 жылдың 1 мамырында жасалған санақ
рапортымен салыстырып көргенде анық байқаймыз (қараңыз, кесте 2).
Кесте 2
1931-1933 жылдар аралығында Қазақстандағы мал басы саны көрсеткіштері
1931 жылғы 1931 жылғы 1932 жылғы 1931 жылғы
Малдың түрі санақ бойынша пайыздық санақ бойынша пайыздық
көрсеткіш көрсеткіш
Жылқы 1 736 317 20,2 94 866 17,9
Ірі қара мал 2 499 507 29,1 1 740 763 33,0
Қой 2 755 048 32,1 2 098 473 39,7
Шошқа 36 845 0,4 75 649 2,5
Ешкі 10 856 658 18,2 194 110 6,9
Барлығы 17 854 375 100 4 198 685 100
Қазақстанның барлық жерлерінде осылайша мал басы саны көп төмендеген.
Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында мал саны 40,6 пайызға кемісе,
Қызылорда облысында 40,7 пайызға кеміген, басқа облыстарда да 32-39 пайызға
төмендеген (4(.
Ұжымдастыру саясатынан туындаған аштық Адай ауданына қарасты Бозашы
және Қарақұм ауылдарына да ауыр тиді. 1928 жылдың сәуір айында Бозашы
ауылында 3 000 отбасы малсыз қалған. Бұл ауылда мал санының 95 пайызы
қырғынға ұшыраған.
Сондықтан да болар, 1928 жылдың 17 сәуірінде Батыс Қазақстан облысында
Аштыққа қарсы күрес кеңесі құрылған. Бұл кеңестің ең бірінші жасаған
жұмыстары тамақтандыратын орындар ашу және аш қалған адамдарға медициналық
көмек көрсету болған. 1928 жылдың 16 маусымында жоғарыда аталған кеңес
мүшелері Бозашыда 4 678, Қарақұмда 2 740, Александров кентінде 4 145
отбасының ашаршылыққа ұшырағанын тіркеген. Кеңес аштықты жою үшін шұғыл
түрде отырықшылық өмір салтына өтіп, егіншілікпен айналысу керек деген
шешім шығарған (13(.
Кесте 3
Қазақстанда 1928 жылғы мал-мүлікті тәркілеу іс-шаралары көрсеткіштері
Облыс Шаруашылық саны Тәркілеу керек Тәркіленген мал
болған мал саны саны
Ақтөбе 59 27 730 15 558
Қостанай 65 22 035 13 187
Сырдария 85 53 550 24 600
Ақмола 5 1 110 905
Петропавл 34 9 210 5 735
Орал 67 28 234 9 506
Алматы 67 28 877 15 853
Гурьев 18 6 732 4732
Павлодар 27 6 669 6188
Қарқаралы 51 27 642 19 252
Семей 24 10632 3 788
Қызылорда 46 28 151 16 592
Барлығы 548 250 612 135 926
Кестеде көрсетілгендей, малдары тәркіленген облыстардың ішінде ең
алдыңғы қатарда Павлодар, одан кейін Ақмола, Гурьев, ал соңғы қатарларда
Сырдария, Семей облыстары орын алып тұр.
Бақуатты қазақ шаруа отбасыларының жер аударылуы жергілікті халық
душар болған тағы да бір қиын жағдай болды. Жазылған арыздардан және архив
құжаттарынан тәркілеу саясатында көптеген асыра сілтеушіліктер орын алғанын
көруге болады (9(.
“Бақуатты” деп аталған отбасылардың көпшілігі орта шаруа болғандықтан
ќазақ байларын тәркілеу жұмыстары жалғандықпен жүргізілгендігін көрсетті.
Ресми деректерде байлардан күш көрсетіп тартып алынған мал басы саны
144 474 болғанын жоғарыда айтып кеткен болатынбыз. Ал осы арада осы
малдардың әртүрлі шаруашылықтарға қалай бөлінгендігін “Арнайы кеңес” іс-
шараларынан көре аламыз
Тарихшы Т.Омарбеков осы ресми деректерді зерделей келіп көшпелі өмір
сүрген бақуатты қазақ шаруа отбасыларында бар-жоғы 290 000 ғана мал басы
болғандығын айтады(9(. Бұл пікірдің дұрыстығын біздер тізімдеген құжаттарда
растайды. Түрік Тарихшысы С.Мехметтің есептері бойынша, мал-мүлікті
тәркілеу кезінде (1929-1931 жылдар аралығы) кедей отбасылардың саны 60
пайыздан 182 пайызға дейін өскен (5(.
Мал-мүлікті тәркілеу кезінде оған қарсы болғандарды кедей немесе бай
демей тұтқынға алған. Ол деректерді мына кестеден көруге болады (қараңыз,
кесте №4).
Кесте 4
1930 жылдың 1 қаңтар айынан 1930 жылдың 1 ақпанына дейін тұтқынға
алынғандардың есебі
Тұтқынға алынғандардың әлеуметтік Адам саны % есебімен
жағдайы
Кулак (жағдайы жақсы шаруа) 8 563 77,8
Бай 1 576 14,3
Әлеуметтік жағдайы орта 670 5,6
Кедей 147 1,4
Басқалары 91 0,9
Барлығы 10 997 100
Осы кестеде көрініп тұрғандай, тұтқынға алынғандардың көпшілігі байлар
мен бақуатты шаруалар. 1930 жылдың алғашқы 5 айында 10 997 кісі
тұтқындалған (13(.
Кеңес Одағы бойынша ұжымдастыру басталған 1928 жылы көшпелі немес
жартылай көшпелі халықты отырықшыландыру ісі қызу қолға алынып, өмір сүруі
шарт етілді. Дегенмен көшпелі немес жартылай көшпелі халықты бірден
отырықшы салтына көндірілуі қиын іс еді. Әсіресе, бұл саясат Қазақстан
жағдайында тіптен қол емес-тін. Себебі, Кеңестер Одағы бойынша көшпелі
немесе жартылай көшпелі түрде өмір сүретін халықтың 80 пайызы Қазақстанда
тұратын.
1.2. Қазақ жеріндегі күштеп ұжымдастыру саясатының басталуы және аштық
алапаты
Патшалыќ империялыќ саясат пен Кењес µкіметі саясаты арасындаѓы жібі
‰зілмеген сабаќтастыќ Кењес µкіметініњ стратегиялыќ маќсаттарын ж‰зеге
асыру тарихынан айќын кµрінді. Б±л кµрініс орыстардыњ бодандығындаѓы єр
т‰рлі ±лттық ќ±рылымдар мен ±лыстарды империя уысынан шыѓармауѓа
±мтылушылыќтан, этникалыќ-±лттық жєне діни айырмашылыќтарына ќарай
халыќтарды м±сылман жєне христиан деп бµлуден, орыс халќыныњ табиѓи
артыќшылыѓы мен ‰стемдігін білдіретін идеологиялыќ т±жырымдарды басќалардыњ
ќ±лаќтарына сіњдіре насихаттаудан, сµйтіп, басќаларды біржолата
орыстандырудан, тіпті ќала берді, бір тілді халыќќа айналдыруѓа ќ±лшыныстан
айќын кµрінді.
Айталыќ, Ресей білім министрлігініњ 1870 жылѓы жылдыќ есебінде єр
т‰рлі ±лттар мен ±лыстарды, халыќтарды орыс халќына жаќындастыру ‰шін
оларѓа білім негізінен тек орыс тілінде беріліп келе жатќандыѓы маќтанышпен
аталып µтілген. Б±л саясаттыњ Кењес µкіметініњ µткен ѓасырдыњ 70-ші жылдары
білім саласында ж‰ргізген саясатымен толыќ ‰ндесіп жатќандыѓын сырт кµзбен
ќараѓанда-аќ айќын байќауѓа болады. Патшалыќ Ресейде ќолѓа алынып, Кењес
µкіметі ќ±рдымѓа кеткенше жалѓасќан б±л сораќы саясат патшалыќ Ресейдіњ де,
кешегі к‰ні µткен Кењес µкіметініњ де б±ратана халыќтар ‰шін бір саясат
±станѓандыѓын білдірсе керек. Десек те, патшалыќ Ресей де, Кењес одаѓы да
империялыќ пиѓылдаѓы идеологияѓа ж‰гіндірілген бір мемлекет еді, біраќ бір
±лтты мемлекет емес-ті. Б±ратана халыќ µкілдері бєрі бір шеттетілетін.
Осыныњ барлыѓына ќарамастан Кењес µкіметі кењестік типтегі ±жым м‰шесі бола
алатын адамдар тобын жасаќтауѓа белсене кірісіп кетті. Єрі б±л баѓытта,
аќиќатын айтќан жµн, табысты ењбек етті де.
Екінші жаѓынан, Ресей боданындаѓы түркі тілдес ±лттар мен ±лыстардыњ
барлыѓы дерлік ислам дінін, оныњ ішінде негізінен оныњ сунниттік тармаѓын
±станатын халықтар - тұғын. Т‰бінде осы бір объективті фактор белењ алып,
империя т‰бірін шайќалтып жібереді ме деген ќауіп те жоќ емес еді. Себебі,
ислам дінініњ негізгі т±ѓырлыќ постулаттарыныњ бірі – б‰кіл м±сылман
бірлігі туралы т±жырым ќарапайым халыќ ж‰регіне ±ялап, оларды кєдімгідей
біріктіруші к‰шке айналдырып бара жатты, буржуазиялыќ ±лтшылдыќты оятып,
±лттыќ сана мен маќтаныш сезімініњ ќалыптасуына ±йытќы болды. Империяныњ
кейбір аймаќтарында ±лт-азаттыќ толќулар бой кµтерді.
Орыс шовинизмі ислам діні негізінде б±ратана халыќтардыњ бірігуінің
империя ‰шін ќауіптілігін терењ сезіне отырып, панисламизмге ќарсы аянбай
к‰ресті. ¦лттыќ сана-сезімніњ µсуін тежеу ‰шін “±лт” терминініњ орнына
“±лыс” ±ѓымын ќолдануѓа кµшті. Б‰кілресейлік м±сылман халыќтарын
біріктіруге шаќырѓан концепцияларѓа ќарсы ±лттыќ оќшаулануѓа шаќыратын
±лтшылдыќ идеясын таратты. Ислам дінін ењ реакцияшыл дін ретінде кµрсетуге
к‰ш салды. Б±л саясат Кењес µкіметі т±сында да одан єрі жалѓастырылып,
мемлекеттік саясаттыњ негізгі тармаќтарынан берік орын тепті.
“¦жым” ±ғымы - µзініњ тікелей маѓынасында, белгілі бір терењ µмірлік
мєні бар м‰ддені, м±рат-маќсатты іс ж‰зіне асыру немесе белгілі бір істі
бірлесіп атќарып, бітіру ‰шін топтасќан адамдардыњ жиынтыѓын білдіреді. Ал,
ењбек ±жымы дегеніміз кей жаѓдайда ірі µндіріс ошаѓына, ењбек коллективіне,
бригадаѓа, т.с.с. ±жымдасќан немесе бірлесіп ж±мыс істейтін адамдар
бірлестігі. Осыѓан сєйкес Кењес µкіметі де “±жымдастыру” терминініњ
мазм±нына µздері ‰шін терењ µмірлік мєні бар м‰дделік екі идеяны салды.
Оныњ бірі, мемлекет территориясын мекендейтін орыстан басќа барлыќ ±лттар
мен ±лыстарды бір-бірімен бауырластырып, орыстандыру м‰ддесі болса, ал
екіншісі барлыќ ±лттар мен халыќтарды біріктіріп, бірт±тас Совет халќына
айналдыру идеясы болатын. Бірінші м‰дделік принциптік ќаѓиданы сµз ж‰зінен
іс ж‰зіне айналдыру ‰шін “жаќындастыру” (“сближение”) термині қолданылды.
Екінші т±ѓырлыќ идеяны бекіту ‰шін “бірігу” (“слияние”) термині
пайдаланылды. Біраќ бертін келе б±л терминдер µздерініњ алѓашќы ќолданылѓан
маѓыналарындаѓы адамдарды µзіне тартар ќасиеттерін жоѓалтып, мысќылѓа толы
теріс маѓынада ќолданылатын ±ѓымдарѓа айналып кетті. Сонымен бірге,
“бірігу” (“слияние”) ±ѓымын халыќ астарлап ит жеккенге “топталып, бірге
айдалу” деп те т‰сіндіретін. Орыстардан басќа б±ратана ±лттар мен ±лыс
халыќтарын ділінен, дінінен, тілінен, µзіндік ±лттыќ ерекшеліктері мен
шаруашылыќ ж‰ргізу ерекшеліктерінен, салт-дєст‰рлері мен жµн-жоралѓыларынан
айырып ұжымдастырып орыстандыру, басќа халыќтарды ±лт, ±лыс ретінде жою
саясаты, міне, осылай басталѓан болатын[2].
¦жымдастырудыњ кењестік типін µмірге ендіру процесі 1917 жылѓы
большевиктік тµњкерістен басталып, 1930-1931 жылдары бар к‰шіне енгізілді.
Оѓан себеп, ел экономикасы біртіндеп µркендеп, мєдениеттіњ советтік т±рќы
жасаќтала бастаѓандыѓы. Сталин м±ны “пішініне ќараѓанда ±лттыќ, мазм±ны мен
формасына ќараѓанда социалистік мєдениет” ќалыптасты деп баѓалаѓан болатын.
Ќысќа ќайырѓанда, 1917 жылѓы революциядан бергі 15-16 жылдыњ ішінде Совет
халќын ±жымдастыруѓа барлыќ жаѓдайлар жасалѓан-ды:
1.Орыстардан басќа ±лттар мен ±лыс халыќтарын орыстандыру жоспары
т‰зілді;
2.Араб жєне латын єліппесі єріптерін пайдалануды орыс єліппесі
єріптеріне ауыстыру ж±мыстары ойдаѓыдай аяќталды;
3.Б±ратана ±лттар мен ±лыс халыќтары территорияларына орыс
кесімсектері молынан орналастырыла бастады;
4.Орыс тілінде оќытатын мектептер саны к‰рт кµбейтілді;
5.Орыс тілі мемлекеттік тіл мєртебесіне ие болды;
6.Орыстардан басќа ±лттар мен ±лыстар халыќтарын орыстандыру саясаты
іс ж‰зіне асырыла бастады;
7.Ќарсылыќ білдіргендерді жаппай ќудалау саясаты іске кірісті.
Осыѓан сай, 1928-1933 жылдар аралыѓы, яѓни совет халќын ±жымдастыру
дєуірі ќазаќ халќы ‰шін де зобалањ дєуір ретінде тарихта жазылып қалды[12].
И.Сталинніњ ±сынысын қолдаған БКбП XV съезі деревняны
ұжымдастыратын коллективтендіретін уақыт жетті деген шешім қабылдады. Осы
шешімге орай қазақ ауылдары да ұжымдастырыла бастады. Жайылымдық жерлер
мемлекет меншігіне өткізілді. Жергілікті халық ұжым-ұжымға біріктіріліп,
жаңаша қауымдасып өмір с‰руге жєне ењбек етуге ж±мылдырылды. Дегенмен,
к‰штеп жасалѓан б±л ±жымдастыру ж±мыстары бірден µз жемісін бере ќоймады.
Ењбек µнімділігі тым тµменгі дењгейде болды. Кµпшілік ±жымдасуѓа ќарсы
болып отырѓан жерлерін тастап, босып көше бастады. Ќолдарындаѓы азын-аулаќ
малдарын мемлекет меншігіне µткізуге ќарсылыќ білдіріп, жаппай соя бастады.
Кейбіреулері ауыл-ауыл болып босып кµрші мемлекеттерге, мысалы, Ќытай,
Ауѓан, Иран асып кетті[18].
Сµйтіп, к‰шпен жасалѓан б±л ±жымдастыру саясаты ќазаќ жерінде
к‰тілген нєтижеге ќол жеткізбеді. Осыѓан байланысты жања шаралар ќолѓа
алынып, Кењес µкіметі ќазаќ ауылдарында кооперативтер ќ±руды қолға алды.
Халыќтыњ қолындағы мал-мүлік тәркіленіп, жер күшпен тартып алынды,
мемлекеттендірілді. Қыс мерзімінің қақ ортасында халықты ұжымдастыру
орталықтарына күшпен жинап, колхоздастыру жұмыстары қолға алынды. Бұл
шараларды іс жүзіне асыру жұмыстарына мыңдаған коммунистер мен комсомол
мүшелері тартылды. Олардың 50 мыңдайы Ресейдің орталық аймақтарынан арнайы
алдырылды. Мысалы, колхоздастыру жылдары Қазақстанға тек Мәскеу қаласынан
25 мың коммунист пен комсомол мүшелері жеткізілді[12].
Революцияға дейін де орыс және украин мұжықтары Қазақстанға күште
көшіріліп, қазақтарды әрі жайылымдық, әрі егінге қолайлы жерлерден қуып,
қуғын-сүргінге ұшыратқаны тарихтан белгілі. Міне, осы үрдіс азамат соғысы
кезінде үзіліп қалғанымен колхоздастыру жылдарында одан әрі жалғастырылды.
Қазақтың далалық аймақтарына, индустриялық орталықтарына орыс көші қайтадан
бет бұрды. Орыстардың санының көбеюімен, қазақ саны азая бастады. Осы
кезеңде әрбір үш қазақтың біреуінің көзі жойылып отырды. Аштық пен зомбылық
нәтижесінде қырыла-қырыла саны азайған қазақтар µз отанында µздері
азшылыққа айналды[9].
Осылайша, Кеңестік терминмен айтқанда, жаңа бір, ауылдық пролетариат
деген страт пайда болды. Орыстар мен украиндықтар Қазақстанда басымдыққа ие
болды. Дей тұрғанмен, 1925-1929 жылдар аралығында қазақ даласында
жүргізілген ұжымдастыру жұмыстарының нәтижелілігі шамалы ғана болды.
Айталық, 1915 жылы әрбір қазақ отбасында ең аз дегенде 25-27 тұяқ мал
болған болса, бұл көрсеткіш 1929 жылы небәрі 5-7 тұяқты көрсетті. Мұның
себепті салдары, ұжымдастыру жұмыстарының нәтижесіздігінен және 1927-1929
жылдары аралығында қыстың қатты суық болуынан деп түсіндіріледі (10(. Оның
үстіне бұрын–соңды егіншілікпен айналыспаған халықтың егіншілік жұмыстарына
бейімдендірілуі өз нәтижесіне кері әсер етті. Егін шаруашылығында өнім тым
төменгі деңгейде өндірілді. Мұның себебін сонымен бірге ең құнарлы
топырақты жерлердің орыс мұжықтарына беріліп, ең сортаң сұр топырақты
жерлердің қазақтарға берілуінен де көруге болады. Сондай-ақ, ұжымдастыру
үрдісін ұйымдастыруда да біршама кемшіліктер орын алды. Бұл кемшіліктердің
ең сорақысы мәселені, яғни жасалуы керек өзгерістерді тиісті адамдардың
жақсы білмеуі немесе мүлдем түсінбеуі болды. Мәселені өздері жақсы
түсінбеген шолақ белсенділердің халыққа оны түсіндірулері мүмкін емес еді.
Бұлайша халықты зорлап колхоздастыру мүмкін емес еді.
1929 жылдың соңына қарай Қазақстан халқының тек қана 7,1 пайызы
ұжымдастырылды. Қазақстанда жағдай осылай болып жатқанда И.Сталиннен
халықты колхоздастыру үрдісін жеделдету туралы жаңа нұсқау келіп түсті.
Осыған орай БКбП-ның Қазақстан өлкелік комитеті 1929 жылдың 6
қарашасында Қазақстанда халықты жаппай колхоздастыруға жұмылдыру туралы
шешім қабылдады[4]. Ұжымдастыру шаралары барынша жеделдетіле бастады.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің орталық аппаратына жер-жерлерден
колхоздастыру жұмыстарының ойдағыдай жүргізіліп жатқандығы туралы
ақпараттар көптеп түсе бастады.
1.3. Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі-босқыншылықтың басты себебі.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдары Қазақстанда ескі тұрмыстық уклад өзіндік
ерекшеліктерін большевиктік режимнің күштеуімен жоғалта бастады.
Кеңес өкіметі күшейе түскен сайын орныға түскен жаңа қоғамдық-
социалистік қоғамдық қатынастар қазақтардың бұрынғы үйреншікті тұрмыс-салты
аясында өмір сүрулеріне мүмкіндік бермеді. Қазақтардың көшпелі өмір сүру
және тұрмыс қалпына салты негізделген патриархалдық-рулық қатынастары
отырықшыландыру мен колхоздастыру іс-шаралары жүзеге аса бастамасымен-ақ
өзгеріп жүре берді.
Басқаруға Ф.Голощекин келмей тұрған уақыттарда Қазақстан мал
шаруашылығы мемлекетке көп пайда әкелетін. Алайда, зорлық-зомбылықпен
жасалған ұжымдастыру саясаты жүргізілген кезеңде Қазақстанда мал басы саны
өте көп азайып кетті. Мысалы, Қазақстанда 1933 жылғы мал саны 1928 жылғы
мал санымен салыстырғанда 16 есе азайып кетті. Яғни, 39 294 000 мал басынан
тек қана 2 428 000 мал басы қалды[15].
Кеңес Одағы тұсында Қазақстан мал шаруашылығымен айналысатын бірден –
бір республика ретінде өз маңызын жоя қойған жоқ. Өйіткені, Қазақстанның
мал шаруашылыќ өнімдері Мәскеу, Ленинград қалаларына және Орталық Азияда
мақта шаруашылығымен айналысатын республикаларға жіберілетін. Сол себепті,
мал шаруашылығын дамыту Қазақстан үшін жоғары деңгейдегі мемлекеттік мәселе
ретінде қаралатын. Жергілікті халықтың 90 пайызы мал шаруашылығымен
айналысатын. Сондықтан да болар, Қазақстан үшін мал шаруашылығының маңызы
зор екендігін түсінген қазақ зиялылары жоғары білікті мамандар мал
шаруашылығын одан әрі дамытуды ойлап, дұрыс бағыттауға әрекет жасады[23].
1930-ыншы жылдары жүргізілген көшпелі және жартылай көшпелі халықты
жоспарлы түрде отырықшы өмір сүру салтына көшіру және бақуатты шаруалардың
мал-жанын тәркілеу іс-шаралары мал басының да, халықтың да санының азаюын
жылдамдатты[2].
Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы О.Исаевтың
баяндамасында 1930 жылы-ақ Қазақстанда мал санының 30 пайызға
төмендегендігі айтылған (12.(.
1931-1932 жылдары аралығында бақуатты қазақ шаруаларының малдарының 40
пайызы күшпен тәркіленген. Осыған байланысты Қазақстанда мал басы сына тым
төмендеп, кеміп кетті (қараңыз, кесте №5).
Кесте 5
1930-1932 жылдар аралығында Қазақстанда мал басы санының азаю
көрсеткіштері
1930-1932
Мал басы саны 1930 жыл 1931 жыл 1932 жыл жылдары азаюы
немесе көбеюі
Ірі қара мал 1 287 900 620 300 833 300 - 454 700
Қой 3 000 000 854 500 898 600 - 2 102 000
Ешкі 333 100 164 000 149 000 - 184 100
Барлығы 4 621 000 1 638 800 1 880 000 - 2 840 800
Мемлекет баќылауында болѓан колхоз, совхоздар туралы айтатын болсаќ,
оларда керісінше мал саны артќан. Біраќ, ол жылдары мемлекеттік
шаруашылыќтардаѓы мал басыныњ Ќазаќстанда мал саныныњ кµбеюіне айтарлыќтай
ыќпалы болмаѓан. Себебі 1930 жылы мемлекет баќылауындаѓы мал шаруашылыѓымен
ш±ѓылданѓан совхоз саны 71 болса, 1932 жылы м±ндай совхоздардыњ саны бар-
жоѓы 197–ге жеткен. Ал 1930-1932 жылдары Ќазаќстандаѓы барлыќ колхоздардыњ
саны 5 991 ѓана болѓан[14].
Ќазаќстандаѓы мал шарушылыѓы жєне ауыл шаруашылыѓымен (егіншілікпен)
ш±ѓылданѓан колхоз-совхоздар ‰немі мемлекет баќылауында болѓандыќтан кµп
ќиыншылыќ кµрмеген. Зорлыќпен ±йымдастырылѓан колхоздардыњ жаѓдайы µте ауыр
деп баѓалайтын болсаќ, колхозѓа ќосылмаѓан жеке шаруашылыќтардыњ жаѓдайы
одан да ауыр болатын. Мал-м‰лікті тєркілеу кезінде жеке отбасылыќ
шаруашылыќтардыњ бєрі дерлік ќ±ртылды, иелері босќынѓа айналды.
Кесте 6
1928-1933 жылдар аралыѓындаѓы жеке отбасылыќ шаруашылыќтарды азайту
шаралары
Жыл 1928 ж 1929ж 1930ж 1931ж 1932ж 1933 ж.
Совхоз 93,2 165,0 1 708,0 5 313,2 8 838,2 11 324,4
Колхоз 234,0 1 412,0 11 756,4 23 763,6 32 926,2 41 342,0
Жеке 38 318, 2 38 931,2 27 043,6 14 253,0 5 901,9 715,0
шаруа-шылыќ
Барлыѓы 38 645,4 40 508,2 40 508,0 43 335,0 47 666,0 53 381,4
Мәлімет Т.Омарбековтың, “20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті”
кітабынан, 1997, -250-бет алынды.
Кестеде кµрсетілгендей, 1929 жылѓы есеппен салыстырѓанда 1933 жылы
мал басы саны 16 есе азайѓан. 1929 жылы Ќазаќстанда шамамен 30 млн. мал
басы болѓан болса, 1933 жылдыњ аќпан айында тек ќана 2.500.000 млн. мал
басы ќалѓан (11(.
Єсіресе, ќысќа уаќыт ішінде мал басыныњ аяусыз ќырылуы ќазаќ шаруа
отбасыларын ќиын жаѓдайѓа душар етті. Оныњ дєлелі ретінде кµшпелі жєне
жартылай кµшпелі ќазаќтарды ±жымдастырудыњ зардаптары айқын білінген 1930-
1933 жылдар аралығында Торѓай, Табын, Арал жєне Ойыл µњірі халќына ќатысты
жасалѓан талдауларды мысалѓа келтіреміз (қарањыз, кесте 7).
Кесте 7
Торѓай, Табын, Арал, Ойыл µњіріндегі мал басы санаѓы кµрсеткіштері
Мал т‰рі 1930 жыл 1933 жыл
Жылќы 8.3 24.0
Ірі ќара мал 15.5 26.2
Т‰йе 5.9 13.6
Ќой жєне ешкі 70.0 36.2
Барлыѓы 100 100
Мәліметтер мына дерек көзінен алынды: ҚР ОМА. – 1179-қатар, 1-том, 45-
іс, 36-парақ.
Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылдыњ 30 тамызында µткен
бас ќосуында нашар аудандар саны 93 деп аныќталѓан. Біраќ Ф.Голощекин
Орталыќқа берген есебінде жаѓдайы нашар аудандардыњ санын аздау етіп
кµрсетуге єрекет жасаѓан. Аталмыш есепте: Барлыќ ќазаќ ауылдарын т‰гелдей
жоќшылыќ, ашаршылыќ жайлаѓан деп ж‰ргендері теріс. Бірнеше аудандардаѓы
ќазаќ ауылдарыныњ єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайы жаќсы. Ал жаѓдайы нашар
аудандардыњ саны бар жоѓы 25-30-дан аспайды, - деп жазылѓан(13(.
Егер 1929-1930 жылдары аралығында жергілікті т±рѓын халыќты жоспарлы
т‰рде отырыќшы µмір с‰ру салтына кµшіру Ќазаќстан бойынша 34 ауданда іске
асырылса, оныњ ішінде Алматы облысында-2, Сырдарияда-3, Аќтµбеде–5,
Гурьевте-2, Ќостанайда-5, Павлодарда-3, Петропавлда-7, Семейде-3,
Ќарќаралыда-2 ауданда ж‰зеге асырылѓан.
Ал енді ±жымдастыру кезінде орын алѓан зорлыќ-зомбылыќтың жаппай орын
алуы себептерін екшелер болсаќ, олар мынадай:
Ф.Голощекинніњ пайымына ќараѓанда ењ басты себеп қазақ ауылдары осы
уаќытќа дейін Ќазан тµњкерісініњ дауыл лебін сезбеген. М±нда тап к‰ресі
болмаѓан. Сондыќтан ауылда тап к‰ресін µрістету ќажет. Кіші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І-
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..2-8
І- Тарау
1.1. Ф.Голощекиннің билік басына келуі және кіші қазан саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 9-17
1.2. Қазақ жеріндегі күштеп ұжымдастыру саясатының басталуы және аштық
алапаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-
22
1.3. Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі-босқыншылықтың басты
себебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-3 0
1.4. Ресей және Орта Азия жеріндегі қазақ босқындарының қайғылы
тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 0-39
ІІ-Тарау
1. Аштыққа қарсы күрес және Қазақстандағы жаппай босқыншылықты
тоқтатуға бағыттылғын іс-шаралар ... ... ... ... 40-47
2. Меншіктен айруға және күштеп ұжымдастыруғы қарсы халық
наразылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 47-49
3. Қызыл идеологияға қарсы тұрған Қазақ зиялылары және олардың
тағдыры ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49-
55
4. Күштеп ұжымдастыру және аштық жылдарындағы Қазақстандағы
демографиялық аппатың
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..55-59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...60-62
Пайдаланылған Әдебиетте ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..63-
64
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе.
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазақ шаруаларын меншігінен айру мен күштеп
ұжымдастыру және мұның нәтижесі болған аштық алапаты мәселесі тарихымызда
КСРО кезінде сыңар жақ идеологиямен әкімшіл-әміршіл жүйенің айқындала
бастады. Осы ақтаңдақтар арасында Қазақстандағы 1931 қымтауынан шыға алмай
келді. Коммунистік идеология үстемдік құрған кезеңде тарихшылар кеңестік
жүйені марапаттап, жарқын болашақ пікірін жайумен болды. өйткені әкімшіл-
әміршіл жүйе тұсында коммунистік идеологияға көлеңке түсіретін тарихи
еңбектердің жарыққа шығуына жол берілмеді. Ондай кітаптарға саяси айып
тағылды.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында демократия мен жариялылық ықпалымен қоғамда
жаңа саяси серпіліс басталып, тарихымыздың беймәлім ақ таңдақтарын ашуға
деген құлшыныс пен ықылас зиялы қауымға рухани қозғау салған болатын.
Осындай саяси өзгерістер нәтижесінде Қазақ тарихының ақтаңдақтарының
ақиқаты -1933 жылдардағы ашаршылық және оның зерттелуі мәселесі де бар.
Біздің тарихымыз бүгінде Қазақстан республикасының идеялық жағынан
негіздеп, Республика азаматтарының санасына оның жерінің бөлінбес, бір
тұтастығы туралы идеяны сіңіруге қызмет етуге тиіс. Міне сондықтан 20-30
жылдардағы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру және аштық мәселесі жаңа
көзқарас тұрғысынан зерттеліп, зерделенуі тиіс[14].
Мыњдаѓан жылдардан бері эволюциялыќ µз жолымен баяу дамып келе жатќан
ќазаќ халќы µткен ѓасырдыњ 30-шы жылдары большевиктер єдейілеп ойлап тауып,
іс-ж‰зіне асырѓан, атап айтќанда, ќазаќтыњ кењ даласын тарылтып, єпшісін
ќуырѓан ±йымдастыру саясатыныњ, еркін халыќты казармалыќ µмір салтына
зорлыќпен кіріктіруге баѓытталѓан ќасірет эксприментініњ ењ негізгі єрі
басты объектісіне айналып ж‰ре берді. Арнайы ±йымдастырылѓан осы зобалањ
мен зорлыќтыњ эксперименттік материалына айналѓан халыќтыњ шаруашылыѓы
шайќалып, µзі ашаршылыќќа душар болды. Халыќтыњ басына зобалањ тудырѓан
алѓашќы зорлыќ актілерініњ бірі - ірі байлардыњ мал-м‰лкін кємпескелеу
1928 жылы басталды. Ќаѓаз ж‰зінде 700-дей отбасы ѓана тіркеуге ілікті, ал
т±тастай алѓанда, б‰кіл халыќ зардап шекті. Аша т±яќ ќалмасын, асыра
сілтеу болмасын деген субъективті ±ранмен µткен айдамал науќан кезінде
миллиондаѓан адамдардыњ к‰нелтіс кµзі болып табылатын ќалыптасќан
шаруашылыќ ‰рдісі жойылып кетті[12]. Шектен тыс салыќ салу мен мал-м‰лкін
тєркілеуге ќарсы халыќ наразылыѓы (жер ауып кµшуі, ќарсылыќ кµрсетуі, т.б.)
НКВД органдары тарапынан аяусыз басып, жаншылды. Жалпы ±жымдастыру жылдары
Ќазаќстанда к‰шейе т‰скен тоталитарлыќ-отаршылдыќ режимге ќарсы ќазаќ халќы
372 рет жаппай кµтеріліп, ереуілге шыќты[25]. ¦жымдастыру жєне кµшпелі
т±рѓындарды жоспарлы отырыќшыландыру жылдарында ќазаќтардыњ жартысы (2,5
млн.) ќырылды. Ашаршылыќ пен репрессиядан бас сауѓалаѓан 1 миллионнан астам
адам республикадан тыс жерлерге жер ауа босып, кµшіп кетті (3(. Ұлт жадында
өшпестей болып жағымсыз із қалдырып, зорлығы мен қорлығы шаш етектен болған
зар заман, бұл егемендікке қол жеткізіп, еңсені тіктегенге дейінгі Ресей
империясының, онан кейін оның заңды мұрагері-кеңестік тоталитарлық режимнің
қол астында болған заман болды. Осы отаршылдық қамытын киіп ділі, тілі,
намысы жаншылған кезеңнің ең ауыр, дауыстап айтуға да жүрек дауламайтын
қанқұйлы зұлымдығын қазақ қоғамы өткен ғасырдың 30-шы жылдары басынан
өткерді. Бұл көшпелі қазақ халқын ұжымдастырып, отырықшыландырамыз деген
желеумен большевиктік режимнің ойлап тауып, практика жүзінде оларды аса
қатігездікпен, зұлымдықпен, зорлықпен жоспарлы түрде әдейілеп ашаршылыққа
ұшыратып, жер бетінен мүлдем құрытып жіберуге бағытталған іс-әрекетінен
туындаған нәубет болатын. Бұл зұлымдық бүкіл дүниежүзі халықтарының жанын
түршіктіріп, большевиктік режимге қарғыс айтқызды. Тарих парағына сталиндік
репрессиялар, большевиктік геноцид этноцид ретінде жызылып қалды. Әрине,
бұған қарап, қазақ халқының қайғы-қасіреті тек ұжымдастыру нәтижесі ғана
деп тұжырым жасауға болмайды. Оның алғышарттары Ресей империясы қазақ жерін
отарлап, халқын бодандыққа түсірген кезден бастап қалытасты. Сондықтан
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты толғауында айтқандай гәп ... патшалы Ресей... халықтардың
түрмесі... КСРО-ның да жұмақ болып жаратқаны шамалы... деп келетін балаң
тұжырымды көлденең тартып, белгілі шындықты сарната беруде болмаса керек.
Мәселе басқада – ұлттық тарихқа қатысты аталмыш екі кезеңінің де тек-
тамырының ұқсастығында, сабақтастығында жатыр. Сырттан таңылған бөгеде
мәдени һәм шаруашылық жүйесінің салдарынан дәстүрлі шаруашылық салты
күйреді және оның өзі әлеуметтік құрылымды өзгертіп қана қоймай, ұлттық
сана-сезімнің күйреуіне де әкеп соқты[1].
Тоталитарлық режимнің ұлттық сананы бүлдіруге келгенде бүлікшілік
ықпал күшті болған себебі, ол ең әуелі мәдени дәстүрлерді, мінез-құлық
үлгілерін, жанұядағы қарым-қатынастарды, т.б. қирата келді[11].
Қазақ қауымдастығының ғасырлар бойы қалыптасқан әлеуметтік құрылымы
мен әлеуметтік институттары, дәстүрлері, тәрбиелік үлгі-өнегелері,
адамгершілік-имандылық қалыптары мен басқа да этникалық құндылықтары жәй
ғана өзгеріп қойған жоқ, олар аяусыз жанышталды.
Патшалы Ресейдің, онан кейін оның заңды мұрагері болып саналатын
кеңестік тоталитарлық биліктің қол астында кіріптар болып, қапастықта өмір
кешкен қазақ елінің зорлық пен қорлықтың, небір адам жаны төзгісіз
сәттерінің ең ауыр кезеңі – XX ғасырдың 30-шы жылдары басынан өткерген
нәубет–күштеп, қанқұйлы зорлықпен ұжымдастырып, отырықшыландырудың салдары
болған аштықтың сойқан себептері мен зардабы қайғы-қасіретке толы болған
салдарын зерттеу объектісі ретінде алып, зерделеудің терең мәні маңызы бар.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Тұтас бір ұлтты жер бетінен мүлдем
құртып жіберу ойластырылып, арнайы ұйымдастырылған осы алапат қырғынды
әлеуметтік-гуманитарлық ғылым өкілдері әрқилы мүдделер тұрғысынан
қарастырып, зерделеп келеді. Айталық, кеңестік қоғамдық ғылымдар өкілдері
бұл зұлматтың ақиқатты шындығын бұрмалап, көшпелі, еңбектенуге қырсыз
халықты ұжымдастырып, отырықшыландыру КСРО-ның ел экономикасын
өркендетудегі ірі жеңісі болды, себебі осының нәтижесінде ен дала ет,
астық, мақта және жүн сияқты ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін бай
өлкеге, қазақтардың көшпелі тұрмысқа бейімделген ауылдары инфрақұрылымдары
жан-жақты жетіліп, гүлденген тұрақшы кенттерге айналды деп марапаттап
бақты. Олардың алдыңғы қатарында Г.Ф.Дахшлейгердің, Ж.Жұмабековтың,
К.Нұрпейсовтың, В.С.Смышляевті, Б.А.Төлепбаевтың, А.Тұрсыбаевтың және
басқалардың еңбектерін атаған орынды.
Ал, бұған керісінше батыстық қоғамтанушы ғалымдар көшпелі қазақ халқын
ұжымдастырып, отырықшыландыру большевиктік тоталитарлық режимнің қыспағымен
жергілікті халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету арқылы жүзеге
асырылғандығын, жалпы кеңестік биліктің одақтас республикаларды билеу
тәртібінің патшалы Ресейдің отаршылдық саясатымен сабақтаса жаалғасып
жатқандығын кеңестік империализмнің де орыс емес ұлттарды саяси айла-
амалдармен қыспақта ұстап, олар орналасқан территорияларды метрополияның
шикізат өндіретін қоймалары ретінде қарағандығын, ұлттық дәстүрлері мен
мәдениетін таптап, демографиялық қитұрқылықтар жасағандығын дәлелдеді. Әрі
мұның бәрі Ресейдің пайдасына орыс халқы үшін жасалғандығын
жасырмайтындықтарын мойындатты. Мұндай ой-пікірлерді батыстық
қоғамтанушылар Г.Имрат, Уольтер Коларз , Р.Конвест, М.Олкотт [1],
Э.Оллурот, Хьюго Сетон-Уотсон және басқалардың еңбектерімен танысқанда
байқауға болады.
Ал, кеңестік империя күйреп, оның шет аймақтарында орналасқан одақтас
республикалар өз тәуелсіздіктеріне қол жеткізіп, егемендік алғалғы бергі
қоғамтанушылық ғылыми әдебиет, оның ішінде қазақстандық қоғамтанушы
ғалымдарда бар бұрындары ғылыми айналымға түсе қоймаған дерек көздерін
пайдалана отырып, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ елін күштеп
ұжымдастыру қуғын-сүргінінің қасіретті зардаптарын әшкерелейтін еңбектер
жаза бастады. Олардың қатарында М.Қ.Қозыбаев[4], К.С.Алдажұманов[16],
М.Х.Асылбеков , Ж.Б.Әбілқожин [23], Д.Кішібеков , М.Қойгелдиев [12],
Т.Омарбеков [14], В.П.Осипов, М.Тәтімов [18], А.И.Яковлев, және т.б.
еңбектерін атауға болады. Шет ел ғаламдары да бұл мәселелерге назар аударып
келгені белгілі. Мысалы, Р. Конвест, М. Олкотт сияқты тарихшылар бұған
дәлел бола алады.
ХХ. Ғасырдың 20-30 жылдарындағы Кеңес қоғамындағы күрделі процестерді
қарастырғанда, Қазақстанның 1920-30 жылдардағы мәселелер бойынша елеулі
еңбектер мен зерттеулер жасап жүрген қазақ тарихшысы Т. Омарбековтің де
ұсынғанындай деректердің пайда болуын адам-қоғам-мемлекет үштігіне жіктеу
жолын басшылыққа алған жөн болар[15].
Бұл бойынша деректердің алғашқы тобына, жеке адамдар жасаған құжаттар,
естеліктер, туындылар, шығармалар жатады. 1931-33 жылдардағы аштақ
проблемасы бойынша сол кезде билік басында отырған И. Сталиннің
шығармаларында маңызды деректер табуға болады. әсіресе, шығармадағы астық
дайындау және ауыл шаруашылыған өркендетудің келешегі туралы деген
тарауында және еңбектің 11-13 томында біздің зерттеу проблемамамыз бойынша
пайдалы деретер бар.
Жеке адамдар жасаған деректік материалдар тобына Ф. Голощекиннің
төңірегіндегі жауапты партия және мемлекет қызметкерлері қалдырған құжаттар
да жатады.
20-30 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін большевиктік
партия мен кеңес үкіметі органдарында сол жылдары жауапты қызметтер
атқарған Т. Рысқұловтың, Л. Мирзоянның О. Исаевтың Мәскеудегі И. Сталиннің
және В, Молотовтың атына жазылған және эзара жасысқан хаттарының, сондай-ақ
тарихымызда бесеудің хаты деген атпен мәлім болған Ғ. Мүсірепов, М.
Ғатаулин, М, Дәулетғалиев, Е, Алтынбеков, Ғ, Қуанышевтің Голощекинге жазған
хатының және Ғ. Исқақовтың, І. Қабыловтың, Ж. Арыстановтың, Б. Айбасовтың,
Ғ. Тоғжановтың, О. Жандосовтың И. Сталинге және Л. Мирзоянға жазған
хатының қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу
себептерін дәлірек анықтауға ғана көмектесіп қана қоймай, осы апаттың
демографиялық көлемін анықтауға қажетті сандық мәліметтер де беретінін
ерекше атап көрсеткен жөн[10].
Әкімшіл-әміршіл тотолитарлық жүйе жағдайында бұл құжаттарды жарыққа
шығаруға тыйым салынғандақтан бұларды қазіргі кезде ғылыми айналымға қосу
тарихи шындықты толық аша түсуге қызмет етеді.
Сонымен бірге біздің зерттеу алаңымыз болған аштық туралы сол жылдары
оқиғаларды көзімен көрген, куәгер сол сұрапыл саясатты өз бастарынан
өткізген тірі тарих болып саналатын, адамдардың естеліктері де құнды
материал болып саналары даусыз. Бұл естеліктер 1932 жылғы нәубетке 60 жыл
толына орай Ұлы нәубет құрбандарын еске алу күні қарсаңында жарияланды[
8].
Деректік мәліметтердің, құжаттардың келесі екінші тобына партиялық
және қоғамдақ ұйымдардың құжаттары жатады. Партия ұйымының сол кездегі
саяси-әлеуметтік процеске талдау жасауға мүмкіндік беретін ең басты
деректік құжаттары негізінен Қазақстан Республикасы Президентінің Архивінде
топтастырылған. Біз де зерттеу барысында осы құжаттардан Т. Омарбековтың
20-30 жылдардағы Қазақ Қасіреті атты еңбегінен алу арқылы қолданамыз.
(Зерттеу барысында бұл құжан қысқаша ҚРПА болып көретіледі.).
Деректік мәліметтердің келесі үшінші тобын құрайтын мемлекеттік
оргондар, мекемелер мен кәсіпорындар құжаттарының да маңызы зор. Бұл түр
деректерді айтқанда бірінші кезекте Қазақстан Ресубликасының ұлттық
қауіпсіздік комитетінің архивіндегі 1929-33 жылдардағы күштеп ұжымдастыру
және күштеп мешіктен айруға қарсы халық наразылықтардан нақты мағлұматтар
беретін деректер арнайы топтастырылып, жүйеге түсірілген.
Сонымен бірге бұл архивтегі құжаттар күштеп ұжымдастыру жылдарындағы
қазақ шаруаларының қоныстарынан ауа көшуі, босқыншылыққа ұшырау қасіретін
ашып көрсетеді. Бл деректердің ішінде әсіресе қазақтардың Қытай асуы
туралы құнды мәліметтер бар екенін тарихшы Т. Омарбековте баса айтып
көрсеткен.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Қазақстандағы 1931-33
жылдардағы ашаршылық тақырыбы, қазақ ұлтының басынан өткізген тарихының
трагедиялы бір беті. Сол себептен бұл мәселе барлық шындығымен ортаға
қойылып, тарихи бағасы берілуі тиіс. Жоғарыда да атап көрсетілгендей КССРО
кезінде мәселеге коммунистік идеология тұрғысынан қаралып келді. Бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасы тәуелсіз тең құқықты мемлекет болған кезде,
қолда бар архивтік деректер мен жазба құжаттарды да пайдалана отырып, кең
көлемде мағлұмат беруді осы зерттеудің негізгі мақсаты етіп отырмыз. 1980
жылдардағы жариялық пен демократия кезінен бастан тарихымыздың ақтаңдақтары
соның ішінде 1931-33 жылдардағы аштықтың себебі мен салдарлары туралы да
айтылып-жазылып келе жатқаны шындық. Дегенмен, мәселені дәлелмен, фактімен
дұрыс әрі шынайы зерделеген жөн болар.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Зерттеу жұмысы 1931-33
жылдардағы ашаршылық кезеңін қамтиды. Сонымен бірге аштықтың себебі ретінде
бұл тақырып, ұжымдастыру және бай-кулактарды тәркілеу саясатымен байланысты
қарастырылғаны үшін, 1928-29 жылдардағы оқиғалар туралы да мағлұмат
беріледі.
Зерттеу жұмысының құрлымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тараушалардан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан
тұрады.
І-ТАРАУ
1.1. Ф. Голощекиннің билік басына келуі және кіші қазан саясаты
1928 жылы БКбП-ныњ Қазақстан өлкелік партия комитетін басқаруға
революционер, еврей ұлтының өкілі Филипп Исаевич Голощекин тағайындалды. Ол
келе Қазақстанда кіші Октябрь революциясын жасау қажет деген ұран көтеріп,
бұл шараны “ұжымдастыру үрдісімен бастауымыз керек” деп шешті. Дегенмен,
патриархалдық қазақ қоғамы үшін жаңа қоғамдық құрылыстың белгісіз,
түсіндірілуі қиын жақтары көп-тұғын. Ұжымдастыру үрдісін бастамас бұрын
көшпелі немесе жартылай көшпелі қазақ халқы мекен ететін аймақтардағы халық
саны анықталуы қажет-тін. Өйткені, ұжымдастыру шараларын іс жүзіне асыру
көп қаражат бөлуді де талап етеді. Десек те, мұндай шаралар жүргізілмеді.
1929 жылғы алтыншы қарашада болған БКбП Қазақстан өлкелік комитеті
VII партконференциясында қазақ шаруаларын ұжымдастыру үрдісі нақтыланғаннан
кейін жоспарланған 708 мың шаруа қожалықтарының колхоздастырудың алғашқы
бірінші жылы ең аз дегенде шамамен 84 мыңы ұжымдастырылуы керек еді.
Дегенмен, бұл шешім орындалмады. Себебі өте шұғыл түрде қабылданған бұл
шешімде негізінен қазақ шаруа қожалықтарының шаруашылық жүргізу
ерекшеліктері ескерілмеді. Шұғыл түрде қабылданған бұл шешім, қазақ
шаруаларын ұжымдастыруды жеделдетуді ғана көздеді. Ұжымдастырудың ең
негізгі мақсаты ретінде көшпелі қазақ халқының өзіндік ұлттық салт-
дәстүрлерін, шаруашылық жүргізу амалы мен өмір сүру тәсілдерін өзгерту
шараларына көп назар аударылды. “Көшпелі тіршілік социалистік өмір салтына
сай емес” деп бағаланды (13(.
Қазақ шаруаларын ұжымдастыруға барынша мән берген БКбП қазақ
өлкелік комитеті 1930 жылғы 19 қаңтарда тағы да бір жаңа шешім қабылдады.
Шешімде “көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын ұжымдастыру процесі
тездетілуі және 84 000 қожалығы колхоздастырылуы керек” делініп танылды.
Осыған сәйкес сол жылы Қазақстанда 78 000 шаруа отбасы колхоздастырылды.
Шешімге қарағанда бұл көрсеткіш жеткіліксіз болатын. Сондықтан, қазақ
шаруаларын колхоздастыру үрдісі онан әрі жеделдетіліп, бұл көрсеткіш 84 000-
ға жеткізілді. Сөйтіп жоғарыдан берілген нұсқау іс жүзіне толық асырылды.
Бұл көрсеткіштің тым жоғары екендігін және азайтылуы керектігін айтқан
қазақ зиялыларына “ұлтшыл” деген айып тағылып, тұтқындалды. Абақтыларда
жасалынған жолсыздықтар барынша арта түсті. Зиялыларды жаппай тұтқындау
басталды. Ұжымдастыруды жеделдету үшін билік басындағылар “бес жылға
жоспар” түзді. Алайда алғашқы үш жыл ішінде-ақ ұжымдастырылған шаруа
отбасыларының саны шұғыл түрде арта бастады. Оның көрсеткіші төмендегі
кестеде көрсетілгендей деңгейде көрінді қараңыз, кесте №1.
Кесте 1
1930-1933 жылдар аралыѓында Ќазаќстанда ±жымдастырылған шаруа
отбасыларының сандық көрсеткіші
Жылдар 1930 ж. 1 қаңтар- 1931 ж. 1 қаңтар- 1932 ж. 1 қаңтар-
1931 ж. 1 қаңтар 1932 ж. 1 қаңтар 1933 ж. 1 қаңтар
Шаруа отбасылары 80 000 100 000 120 000
саны
Кесте Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу
құралы. – Алматы: Санат, 1997. 228-бет. – алынды.
1928-1930 жылдары аралығында Қазақстанда халықты ұжымдастыру үрдісі
шұғыл түрде жүзеге асырыла бастады. Кейбір өте “белсенді” және өте
“талапты” аймақтарда колхоздастыру жұмыстары жылдамдатыла жүргізілді.
Мысалы, Орал мен Петропавл (бүгінгі Қызылжар) аймақтарында осы мерзім
ішінде қазақ шаруа отбасыларының 70 пайызынан астамы колхоздастырылып
үлгерілді. Бұл жылдамдықтың артқаны соншалықты 1931 жылдың күзінде-ақ
Қазақстанның 122 ауданының 78-інде ұжымдастырылған шаруа отбасыларының саны
70 пайыздан 100 пайызға дейін артты(4(.
Қазақстандағы өткен ғасырдың 30-шы жылдары болған жұт осылайша
қолмен, шолақ белсенділердің көмегімен іс жүзіне асырылды. Колхоздарға
күштеп біріктіру, зорлық пен зобалањ осылайша басталды(15(.
И.Сталиннің 1930 жылы 21 қаңтарда баспасөз бетінде жарияланған
“Кулактарды тап ретінде жою саясаты туралы мәселе жөнінде” атты мақаласында
айтылған қағидалық принциптерді басшылыққа алған БКбП Қазақ Өлкелік
комитеті 1930 жылғы 10 ақпанда осы шешім негізінде бүкіл Қазақстанда байлар
мен бақуатты шаруаларға қарсы күрес науқанын бастады. Бұл шешімге байлар
мен бақуатты шаруалар ірі қарсылық көрсетті. Бірақ бұл шешім билік
басындағылардың шаруаларды колхоздарға күшпен біріктіруде қолданған соңғы
сұрқия тактикасы еді(6(.
Жергілікті билік органдары мен шолақ белсенділер бақуатты шаруа
отбасылары мен байларды конфискелеу туралы бұйрықты орындауға құлшына
кірісті. Тұрғылықты орындарынан бақуатты шаруалар мен байлардың 3-7 пайызын
жер аударып, көшіру қажеттігі жайлы шешім шығарылды[26].
Жаңадан құрылып жатқан колхоздардың аз уақыт ішінде бар нәрсені
оңтайтып кетуі мүмкін емес еді. Экономикалық тұрғыдан колхоздардың аяғынан
тік тұрып кетуі қиын болатын. Себебі, шаруашылықты патриархалдық-рушылдық
деңгейде жүргізуден бірден оның жаңа типіне ауыстыру мүмкін емес-ті әрі
қате еді. Нақты айтар болсақ, ескі укладты шаруашылық жүргізу тәсілдерін
эволюциялық жолмен бірте-бірте өсіре отырып, реформалау керек-ті. Сонда
ғана шаруа отбасыларын ұжымдастыру жоғары деңгейде жүргізіліп, өз жемісін
берер ме еді.
Сондықтан да болар, ұжымдастырудың мұндай тұрпайы түрі қазақ
зиялылары арасында ашу-ыза тудырып, қарсы пікірлер де айтыла бастады.
Мысалы, 1928-1930 жылдар аралығында зиялы қауым арасында “Қазақ шаруа
отбасыларының бұдан әрі тағдыры қалай болады?” деген күпті сұраққа жауап
іздеушілер көп болды. Бұл мәселелер бойынша олар ұжымдастырудың кеңес
теоретиктері мадақтаған пікірлерінен басқаша пікірлер ұстанды. Мысалы,
қазақ зиялылары Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Садуақасов, З.Төреқожин т.б.
ұжымдастырудың көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруа отбасылары үшін
ауыр болатынын, халықтың ашаршылыққа ұшырайтындығын айтып ескертулер
жасады, бірақ оларды тыңдаған ешкім болмады[15].
Әрине, күштеп зорлықпен ұжымдастыруға жергілікті шаруа отбасылары,
жалпы халық қарсылық көрсетуге мәжбүр болды. Қазақстанның әр жерінде жиі-
жиі толқулар, бас көтерулер, тіпті билікке қарсы қарулы күрестер өршіді.
Бұл толқулар мен қарсылық әрекеттер “мемлекетке қарсы”, “ұлтшылдық”
әрекеттер деп бағаланғанымен, билік басындағыларды ойландырып тастады. 1930
жылдың наурыз және сәуір айларында баспасөз беттерінде И.В.Сталиннің
“Колхозшы достарға жауап” атты мақаласы жарияланды. Осы мақала ұзақ жылдар
бойы тарих ғылымында колхоздастыруды реттеген маңызды құжат ретінде
бағаланып келді, бірақ негізінен алып қарастырғанда, бұл мақала тап күресін
одан әрі үдетіп жіберді(12(.
Ұжымдастыру үрдісін іс жүзіне асыруда қателіктер көп болды. Бұның ең
басты себебі, билік басындағылардан түскен бұйрықтар негізінен
жүгенсіздікпен, зорлықпен, зобалањ тәртіппен іс жүзіне асырылды. Келесі бір
себебі, қазақ шаруа отбасыларының патриархалдық-рушылдық шаруашылық жүргізу
амалдары ескерілмеді, назарға алынбады. Ұжымдастыру дәуірінде Қазақстанда
билік құрған топ жоғарыдан түскен бұйрықтар мен қаулы-қарарлардың қазақы
шаруашылық жүргізу тәсіліне келе бермейтінін біле тұрып, қарсылық білдіріп,
араша түспеді. Жоғарыдан түскен барлық бұйрықты бұлжытпай орындауға
тырысты.
Күшпен тартып алынған мал-мүлік ұжымдастыру заңы бойынша кедей
шаруаларға таратылып берілуі керек еді. Алайда, іс жүзінде олай болмады.
Бұл саясат керісінше кедейлердің санының күрт көбеюіне негіз болды. Мал-
мүлікті күштеп тартып алу бақуатты шаруалар мен байларға ғана ауыр тиген
жоқ. Сонымен бірге жәй шаруа халықтың басына да ауыр зобалаң тудырды. Бұл
саясат ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан дәстүрлі өмір салты мен шаруашылық
жүргізуді тоқырауға ұшыратты.
1928-1929 жылдары Қазақстанда мал басы санының кемуі айрықша аңғарыла
бастады.
Қазақстан басшылығы елде мал басы санының кемуін мынадай екі себеппен
түсіндірген. Біріншіден, қатты құрғақшылыққа байланысты малдарға берілетін
жем-шөптің болмауымен, екіншіден, мал-мүлікті тәркілеу кезінде шаруалардың
малдарын алып басқа жақтарға көшіп кетуімен. Бірақ, бұлар негізгі себептер
еболып саналмады. Негізгі себептер - коммунистердің қазақ шаруаларының мал-
мүлкін тартып алып, бай-кедей демей, жаппай қудалауларында жатқан
болатын(11(.
Осы жылдары Қазақстанда басшылық жасаған Ф.И.Голощекин
1931 жылы И.Сталинге берген есебінде Қазақстанда мал басының күрт кеміп
кеткенін мойындап, үш жылдың ішінде, яғни, мал басы 1929 жылы 36 миллион,
1930 жылы 20 миллион, 1931 жылы 10 миллион басқа кемігендігін мысалға
келтірген. Бірақ, ол мал басы санының кемуіне Қазақстанда мал шаруашылығын
дамытуға ауа-райының қолайсыздығын сылтауратқан. Ф.И.Голощекиннің
тоталитарлық режим кағидаларын қатаң ұстанған И.Сталинге шындықты айтуға
батылы жетпеген. Өйткені, оған И.Сталин мемлекетке тиесілі “ет” жоспарын
орындауды қатаң тапсырған болатын. Мал басы санының күрт төмендеуі тікелей
осы тапсырысқа да байланысты болатын(13(.
Қазақстандық билік халықты ұйымдастыруда бірінші орынды иелену үшін
орталыққа қанағаттанарлық мәліметтерді ғана беріп отырған. Сол себепті,
ұжымдастырудың алғашқы айларында-ақ жергілікті тұрғындар мекен-жайларын
тастап көше бастаған. Мысалы, құпия сақталған бір құжатта, 1929 жылдың 20
желтоқсанында және 1930 жылдың 1 наурызында Алматы облысының Қарқаралы
аудынынан Қытайға 39 отбасының көшіп кеткендігі көрсетілген. Аталмыш
отбасылар әлеуметтік жағдайлары бойынша 22-сі бай, 15-сі орта, 2-і кедей
отбасылар деп көрсетілген (14(.
Қазақ АКСР Халық комиссарлары Кеңесінің төрағасы О.Исаевтың берген
есебіне сай ұжымдастыру саясатының алғашқы айларында (мысалы, 1928 жылы)
Қазақстандағы барлық мал басы саны 100 пайыздан 30-35 пайызға төмендеген.
Бірақ, Ф.Голощекин: “Қазақстанда 1927-1928 жылдары бар жоғы 284 000 мал
басы болса, бұл көрсеткіш 1928-1929 жылдары 1 427 000-ға өсті, қазіргі
таңда (1930 жыл) 1 780 000-ға жетті”- деп мақтанған. Алайда, бұл мәліметтер
жалған еді. Колхоз саны артқанымен олар ойдағыдай ұйымдастырылмаған
болатын(23(.
Қазақ ауылдары аштықтан қырғынға ұшырап жатқанда, Ф.И.Голощекин
халықтың колхоздастыру жұмыстарының табыстарын жиі-жиі айтып, мақтан тұтып
отырған. Жалпы 1928-1929 жылдары іске асырылған ұжымдастырудың нәтижесінде
Қазақстандағы 40 миллионға жуық мал басынан 5 397 700 мал басы қалған (16(.
Мал басы санағымен айналысатын мекемелер “адамдар малдарын тығып
отыр”, деген күдікпен орталыққа рапорт бергенде бұл көрсеткіштерді 70-80
пайызға арттырып жалған деректер беріп отырған. Мысалы, 1931 жылы
Қазақстанда 20 млн. мал басы бар деп есептелсе, 1932 жылы мал басы саны 10
млн. деп белгіленген. Есептің қате есептелгендігін 1932 жылдың 1
ақпанындағы санақ рапорты мен 1931 жылдың 1 мамырында жасалған санақ
рапортымен салыстырып көргенде анық байқаймыз (қараңыз, кесте 2).
Кесте 2
1931-1933 жылдар аралығында Қазақстандағы мал басы саны көрсеткіштері
1931 жылғы 1931 жылғы 1932 жылғы 1931 жылғы
Малдың түрі санақ бойынша пайыздық санақ бойынша пайыздық
көрсеткіш көрсеткіш
Жылқы 1 736 317 20,2 94 866 17,9
Ірі қара мал 2 499 507 29,1 1 740 763 33,0
Қой 2 755 048 32,1 2 098 473 39,7
Шошқа 36 845 0,4 75 649 2,5
Ешкі 10 856 658 18,2 194 110 6,9
Барлығы 17 854 375 100 4 198 685 100
Қазақстанның барлық жерлерінде осылайша мал басы саны көп төмендеген.
Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында мал саны 40,6 пайызға кемісе,
Қызылорда облысында 40,7 пайызға кеміген, басқа облыстарда да 32-39 пайызға
төмендеген (4(.
Ұжымдастыру саясатынан туындаған аштық Адай ауданына қарасты Бозашы
және Қарақұм ауылдарына да ауыр тиді. 1928 жылдың сәуір айында Бозашы
ауылында 3 000 отбасы малсыз қалған. Бұл ауылда мал санының 95 пайызы
қырғынға ұшыраған.
Сондықтан да болар, 1928 жылдың 17 сәуірінде Батыс Қазақстан облысында
Аштыққа қарсы күрес кеңесі құрылған. Бұл кеңестің ең бірінші жасаған
жұмыстары тамақтандыратын орындар ашу және аш қалған адамдарға медициналық
көмек көрсету болған. 1928 жылдың 16 маусымында жоғарыда аталған кеңес
мүшелері Бозашыда 4 678, Қарақұмда 2 740, Александров кентінде 4 145
отбасының ашаршылыққа ұшырағанын тіркеген. Кеңес аштықты жою үшін шұғыл
түрде отырықшылық өмір салтына өтіп, егіншілікпен айналысу керек деген
шешім шығарған (13(.
Кесте 3
Қазақстанда 1928 жылғы мал-мүлікті тәркілеу іс-шаралары көрсеткіштері
Облыс Шаруашылық саны Тәркілеу керек Тәркіленген мал
болған мал саны саны
Ақтөбе 59 27 730 15 558
Қостанай 65 22 035 13 187
Сырдария 85 53 550 24 600
Ақмола 5 1 110 905
Петропавл 34 9 210 5 735
Орал 67 28 234 9 506
Алматы 67 28 877 15 853
Гурьев 18 6 732 4732
Павлодар 27 6 669 6188
Қарқаралы 51 27 642 19 252
Семей 24 10632 3 788
Қызылорда 46 28 151 16 592
Барлығы 548 250 612 135 926
Кестеде көрсетілгендей, малдары тәркіленген облыстардың ішінде ең
алдыңғы қатарда Павлодар, одан кейін Ақмола, Гурьев, ал соңғы қатарларда
Сырдария, Семей облыстары орын алып тұр.
Бақуатты қазақ шаруа отбасыларының жер аударылуы жергілікті халық
душар болған тағы да бір қиын жағдай болды. Жазылған арыздардан және архив
құжаттарынан тәркілеу саясатында көптеген асыра сілтеушіліктер орын алғанын
көруге болады (9(.
“Бақуатты” деп аталған отбасылардың көпшілігі орта шаруа болғандықтан
ќазақ байларын тәркілеу жұмыстары жалғандықпен жүргізілгендігін көрсетті.
Ресми деректерде байлардан күш көрсетіп тартып алынған мал басы саны
144 474 болғанын жоғарыда айтып кеткен болатынбыз. Ал осы арада осы
малдардың әртүрлі шаруашылықтарға қалай бөлінгендігін “Арнайы кеңес” іс-
шараларынан көре аламыз
Тарихшы Т.Омарбеков осы ресми деректерді зерделей келіп көшпелі өмір
сүрген бақуатты қазақ шаруа отбасыларында бар-жоғы 290 000 ғана мал басы
болғандығын айтады(9(. Бұл пікірдің дұрыстығын біздер тізімдеген құжаттарда
растайды. Түрік Тарихшысы С.Мехметтің есептері бойынша, мал-мүлікті
тәркілеу кезінде (1929-1931 жылдар аралығы) кедей отбасылардың саны 60
пайыздан 182 пайызға дейін өскен (5(.
Мал-мүлікті тәркілеу кезінде оған қарсы болғандарды кедей немесе бай
демей тұтқынға алған. Ол деректерді мына кестеден көруге болады (қараңыз,
кесте №4).
Кесте 4
1930 жылдың 1 қаңтар айынан 1930 жылдың 1 ақпанына дейін тұтқынға
алынғандардың есебі
Тұтқынға алынғандардың әлеуметтік Адам саны % есебімен
жағдайы
Кулак (жағдайы жақсы шаруа) 8 563 77,8
Бай 1 576 14,3
Әлеуметтік жағдайы орта 670 5,6
Кедей 147 1,4
Басқалары 91 0,9
Барлығы 10 997 100
Осы кестеде көрініп тұрғандай, тұтқынға алынғандардың көпшілігі байлар
мен бақуатты шаруалар. 1930 жылдың алғашқы 5 айында 10 997 кісі
тұтқындалған (13(.
Кеңес Одағы бойынша ұжымдастыру басталған 1928 жылы көшпелі немес
жартылай көшпелі халықты отырықшыландыру ісі қызу қолға алынып, өмір сүруі
шарт етілді. Дегенмен көшпелі немес жартылай көшпелі халықты бірден
отырықшы салтына көндірілуі қиын іс еді. Әсіресе, бұл саясат Қазақстан
жағдайында тіптен қол емес-тін. Себебі, Кеңестер Одағы бойынша көшпелі
немесе жартылай көшпелі түрде өмір сүретін халықтың 80 пайызы Қазақстанда
тұратын.
1.2. Қазақ жеріндегі күштеп ұжымдастыру саясатының басталуы және аштық
алапаты
Патшалыќ империялыќ саясат пен Кењес µкіметі саясаты арасындаѓы жібі
‰зілмеген сабаќтастыќ Кењес µкіметініњ стратегиялыќ маќсаттарын ж‰зеге
асыру тарихынан айќын кµрінді. Б±л кµрініс орыстардыњ бодандығындаѓы єр
т‰рлі ±лттық ќ±рылымдар мен ±лыстарды империя уысынан шыѓармауѓа
±мтылушылыќтан, этникалыќ-±лттық жєне діни айырмашылыќтарына ќарай
халыќтарды м±сылман жєне христиан деп бµлуден, орыс халќыныњ табиѓи
артыќшылыѓы мен ‰стемдігін білдіретін идеологиялыќ т±жырымдарды басќалардыњ
ќ±лаќтарына сіњдіре насихаттаудан, сµйтіп, басќаларды біржолата
орыстандырудан, тіпті ќала берді, бір тілді халыќќа айналдыруѓа ќ±лшыныстан
айќын кµрінді.
Айталыќ, Ресей білім министрлігініњ 1870 жылѓы жылдыќ есебінде єр
т‰рлі ±лттар мен ±лыстарды, халыќтарды орыс халќына жаќындастыру ‰шін
оларѓа білім негізінен тек орыс тілінде беріліп келе жатќандыѓы маќтанышпен
аталып µтілген. Б±л саясаттыњ Кењес µкіметініњ µткен ѓасырдыњ 70-ші жылдары
білім саласында ж‰ргізген саясатымен толыќ ‰ндесіп жатќандыѓын сырт кµзбен
ќараѓанда-аќ айќын байќауѓа болады. Патшалыќ Ресейде ќолѓа алынып, Кењес
µкіметі ќ±рдымѓа кеткенше жалѓасќан б±л сораќы саясат патшалыќ Ресейдіњ де,
кешегі к‰ні µткен Кењес µкіметініњ де б±ратана халыќтар ‰шін бір саясат
±станѓандыѓын білдірсе керек. Десек те, патшалыќ Ресей де, Кењес одаѓы да
империялыќ пиѓылдаѓы идеологияѓа ж‰гіндірілген бір мемлекет еді, біраќ бір
±лтты мемлекет емес-ті. Б±ратана халыќ µкілдері бєрі бір шеттетілетін.
Осыныњ барлыѓына ќарамастан Кењес µкіметі кењестік типтегі ±жым м‰шесі бола
алатын адамдар тобын жасаќтауѓа белсене кірісіп кетті. Єрі б±л баѓытта,
аќиќатын айтќан жµн, табысты ењбек етті де.
Екінші жаѓынан, Ресей боданындаѓы түркі тілдес ±лттар мен ±лыстардыњ
барлыѓы дерлік ислам дінін, оныњ ішінде негізінен оныњ сунниттік тармаѓын
±станатын халықтар - тұғын. Т‰бінде осы бір объективті фактор белењ алып,
империя т‰бірін шайќалтып жібереді ме деген ќауіп те жоќ емес еді. Себебі,
ислам дінініњ негізгі т±ѓырлыќ постулаттарыныњ бірі – б‰кіл м±сылман
бірлігі туралы т±жырым ќарапайым халыќ ж‰регіне ±ялап, оларды кєдімгідей
біріктіруші к‰шке айналдырып бара жатты, буржуазиялыќ ±лтшылдыќты оятып,
±лттыќ сана мен маќтаныш сезімініњ ќалыптасуына ±йытќы болды. Империяныњ
кейбір аймаќтарында ±лт-азаттыќ толќулар бой кµтерді.
Орыс шовинизмі ислам діні негізінде б±ратана халыќтардыњ бірігуінің
империя ‰шін ќауіптілігін терењ сезіне отырып, панисламизмге ќарсы аянбай
к‰ресті. ¦лттыќ сана-сезімніњ µсуін тежеу ‰шін “±лт” терминініњ орнына
“±лыс” ±ѓымын ќолдануѓа кµшті. Б‰кілресейлік м±сылман халыќтарын
біріктіруге шаќырѓан концепцияларѓа ќарсы ±лттыќ оќшаулануѓа шаќыратын
±лтшылдыќ идеясын таратты. Ислам дінін ењ реакцияшыл дін ретінде кµрсетуге
к‰ш салды. Б±л саясат Кењес µкіметі т±сында да одан єрі жалѓастырылып,
мемлекеттік саясаттыњ негізгі тармаќтарынан берік орын тепті.
“¦жым” ±ғымы - µзініњ тікелей маѓынасында, белгілі бір терењ µмірлік
мєні бар м‰ддені, м±рат-маќсатты іс ж‰зіне асыру немесе белгілі бір істі
бірлесіп атќарып, бітіру ‰шін топтасќан адамдардыњ жиынтыѓын білдіреді. Ал,
ењбек ±жымы дегеніміз кей жаѓдайда ірі µндіріс ошаѓына, ењбек коллективіне,
бригадаѓа, т.с.с. ±жымдасќан немесе бірлесіп ж±мыс істейтін адамдар
бірлестігі. Осыѓан сєйкес Кењес µкіметі де “±жымдастыру” терминініњ
мазм±нына µздері ‰шін терењ µмірлік мєні бар м‰дделік екі идеяны салды.
Оныњ бірі, мемлекет территориясын мекендейтін орыстан басќа барлыќ ±лттар
мен ±лыстарды бір-бірімен бауырластырып, орыстандыру м‰ддесі болса, ал
екіншісі барлыќ ±лттар мен халыќтарды біріктіріп, бірт±тас Совет халќына
айналдыру идеясы болатын. Бірінші м‰дделік принциптік ќаѓиданы сµз ж‰зінен
іс ж‰зіне айналдыру ‰шін “жаќындастыру” (“сближение”) термині қолданылды.
Екінші т±ѓырлыќ идеяны бекіту ‰шін “бірігу” (“слияние”) термині
пайдаланылды. Біраќ бертін келе б±л терминдер µздерініњ алѓашќы ќолданылѓан
маѓыналарындаѓы адамдарды µзіне тартар ќасиеттерін жоѓалтып, мысќылѓа толы
теріс маѓынада ќолданылатын ±ѓымдарѓа айналып кетті. Сонымен бірге,
“бірігу” (“слияние”) ±ѓымын халыќ астарлап ит жеккенге “топталып, бірге
айдалу” деп те т‰сіндіретін. Орыстардан басќа б±ратана ±лттар мен ±лыс
халыќтарын ділінен, дінінен, тілінен, µзіндік ±лттыќ ерекшеліктері мен
шаруашылыќ ж‰ргізу ерекшеліктерінен, салт-дєст‰рлері мен жµн-жоралѓыларынан
айырып ұжымдастырып орыстандыру, басќа халыќтарды ±лт, ±лыс ретінде жою
саясаты, міне, осылай басталѓан болатын[2].
¦жымдастырудыњ кењестік типін µмірге ендіру процесі 1917 жылѓы
большевиктік тµњкерістен басталып, 1930-1931 жылдары бар к‰шіне енгізілді.
Оѓан себеп, ел экономикасы біртіндеп µркендеп, мєдениеттіњ советтік т±рќы
жасаќтала бастаѓандыѓы. Сталин м±ны “пішініне ќараѓанда ±лттыќ, мазм±ны мен
формасына ќараѓанда социалистік мєдениет” ќалыптасты деп баѓалаѓан болатын.
Ќысќа ќайырѓанда, 1917 жылѓы революциядан бергі 15-16 жылдыњ ішінде Совет
халќын ±жымдастыруѓа барлыќ жаѓдайлар жасалѓан-ды:
1.Орыстардан басќа ±лттар мен ±лыс халыќтарын орыстандыру жоспары
т‰зілді;
2.Араб жєне латын єліппесі єріптерін пайдалануды орыс єліппесі
єріптеріне ауыстыру ж±мыстары ойдаѓыдай аяќталды;
3.Б±ратана ±лттар мен ±лыс халыќтары территорияларына орыс
кесімсектері молынан орналастырыла бастады;
4.Орыс тілінде оќытатын мектептер саны к‰рт кµбейтілді;
5.Орыс тілі мемлекеттік тіл мєртебесіне ие болды;
6.Орыстардан басќа ±лттар мен ±лыстар халыќтарын орыстандыру саясаты
іс ж‰зіне асырыла бастады;
7.Ќарсылыќ білдіргендерді жаппай ќудалау саясаты іске кірісті.
Осыѓан сай, 1928-1933 жылдар аралыѓы, яѓни совет халќын ±жымдастыру
дєуірі ќазаќ халќы ‰шін де зобалањ дєуір ретінде тарихта жазылып қалды[12].
И.Сталинніњ ±сынысын қолдаған БКбП XV съезі деревняны
ұжымдастыратын коллективтендіретін уақыт жетті деген шешім қабылдады. Осы
шешімге орай қазақ ауылдары да ұжымдастырыла бастады. Жайылымдық жерлер
мемлекет меншігіне өткізілді. Жергілікті халық ұжым-ұжымға біріктіріліп,
жаңаша қауымдасып өмір с‰руге жєне ењбек етуге ж±мылдырылды. Дегенмен,
к‰штеп жасалѓан б±л ±жымдастыру ж±мыстары бірден µз жемісін бере ќоймады.
Ењбек µнімділігі тым тµменгі дењгейде болды. Кµпшілік ±жымдасуѓа ќарсы
болып отырѓан жерлерін тастап, босып көше бастады. Ќолдарындаѓы азын-аулаќ
малдарын мемлекет меншігіне µткізуге ќарсылыќ білдіріп, жаппай соя бастады.
Кейбіреулері ауыл-ауыл болып босып кµрші мемлекеттерге, мысалы, Ќытай,
Ауѓан, Иран асып кетті[18].
Сµйтіп, к‰шпен жасалѓан б±л ±жымдастыру саясаты ќазаќ жерінде
к‰тілген нєтижеге ќол жеткізбеді. Осыѓан байланысты жања шаралар ќолѓа
алынып, Кењес µкіметі ќазаќ ауылдарында кооперативтер ќ±руды қолға алды.
Халыќтыњ қолындағы мал-мүлік тәркіленіп, жер күшпен тартып алынды,
мемлекеттендірілді. Қыс мерзімінің қақ ортасында халықты ұжымдастыру
орталықтарына күшпен жинап, колхоздастыру жұмыстары қолға алынды. Бұл
шараларды іс жүзіне асыру жұмыстарына мыңдаған коммунистер мен комсомол
мүшелері тартылды. Олардың 50 мыңдайы Ресейдің орталық аймақтарынан арнайы
алдырылды. Мысалы, колхоздастыру жылдары Қазақстанға тек Мәскеу қаласынан
25 мың коммунист пен комсомол мүшелері жеткізілді[12].
Революцияға дейін де орыс және украин мұжықтары Қазақстанға күште
көшіріліп, қазақтарды әрі жайылымдық, әрі егінге қолайлы жерлерден қуып,
қуғын-сүргінге ұшыратқаны тарихтан белгілі. Міне, осы үрдіс азамат соғысы
кезінде үзіліп қалғанымен колхоздастыру жылдарында одан әрі жалғастырылды.
Қазақтың далалық аймақтарына, индустриялық орталықтарына орыс көші қайтадан
бет бұрды. Орыстардың санының көбеюімен, қазақ саны азая бастады. Осы
кезеңде әрбір үш қазақтың біреуінің көзі жойылып отырды. Аштық пен зомбылық
нәтижесінде қырыла-қырыла саны азайған қазақтар µз отанында µздері
азшылыққа айналды[9].
Осылайша, Кеңестік терминмен айтқанда, жаңа бір, ауылдық пролетариат
деген страт пайда болды. Орыстар мен украиндықтар Қазақстанда басымдыққа ие
болды. Дей тұрғанмен, 1925-1929 жылдар аралығында қазақ даласында
жүргізілген ұжымдастыру жұмыстарының нәтижелілігі шамалы ғана болды.
Айталық, 1915 жылы әрбір қазақ отбасында ең аз дегенде 25-27 тұяқ мал
болған болса, бұл көрсеткіш 1929 жылы небәрі 5-7 тұяқты көрсетті. Мұның
себепті салдары, ұжымдастыру жұмыстарының нәтижесіздігінен және 1927-1929
жылдары аралығында қыстың қатты суық болуынан деп түсіндіріледі (10(. Оның
үстіне бұрын–соңды егіншілікпен айналыспаған халықтың егіншілік жұмыстарына
бейімдендірілуі өз нәтижесіне кері әсер етті. Егін шаруашылығында өнім тым
төменгі деңгейде өндірілді. Мұның себебін сонымен бірге ең құнарлы
топырақты жерлердің орыс мұжықтарына беріліп, ең сортаң сұр топырақты
жерлердің қазақтарға берілуінен де көруге болады. Сондай-ақ, ұжымдастыру
үрдісін ұйымдастыруда да біршама кемшіліктер орын алды. Бұл кемшіліктердің
ең сорақысы мәселені, яғни жасалуы керек өзгерістерді тиісті адамдардың
жақсы білмеуі немесе мүлдем түсінбеуі болды. Мәселені өздері жақсы
түсінбеген шолақ белсенділердің халыққа оны түсіндірулері мүмкін емес еді.
Бұлайша халықты зорлап колхоздастыру мүмкін емес еді.
1929 жылдың соңына қарай Қазақстан халқының тек қана 7,1 пайызы
ұжымдастырылды. Қазақстанда жағдай осылай болып жатқанда И.Сталиннен
халықты колхоздастыру үрдісін жеделдету туралы жаңа нұсқау келіп түсті.
Осыған орай БКбП-ның Қазақстан өлкелік комитеті 1929 жылдың 6
қарашасында Қазақстанда халықты жаппай колхоздастыруға жұмылдыру туралы
шешім қабылдады[4]. Ұжымдастыру шаралары барынша жеделдетіле бастады.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің орталық аппаратына жер-жерлерден
колхоздастыру жұмыстарының ойдағыдай жүргізіліп жатқандығы туралы
ақпараттар көптеп түсе бастады.
1.3. Дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі-босқыншылықтың басты себебі.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдары Қазақстанда ескі тұрмыстық уклад өзіндік
ерекшеліктерін большевиктік режимнің күштеуімен жоғалта бастады.
Кеңес өкіметі күшейе түскен сайын орныға түскен жаңа қоғамдық-
социалистік қоғамдық қатынастар қазақтардың бұрынғы үйреншікті тұрмыс-салты
аясында өмір сүрулеріне мүмкіндік бермеді. Қазақтардың көшпелі өмір сүру
және тұрмыс қалпына салты негізделген патриархалдық-рулық қатынастары
отырықшыландыру мен колхоздастыру іс-шаралары жүзеге аса бастамасымен-ақ
өзгеріп жүре берді.
Басқаруға Ф.Голощекин келмей тұрған уақыттарда Қазақстан мал
шаруашылығы мемлекетке көп пайда әкелетін. Алайда, зорлық-зомбылықпен
жасалған ұжымдастыру саясаты жүргізілген кезеңде Қазақстанда мал басы саны
өте көп азайып кетті. Мысалы, Қазақстанда 1933 жылғы мал саны 1928 жылғы
мал санымен салыстырғанда 16 есе азайып кетті. Яғни, 39 294 000 мал басынан
тек қана 2 428 000 мал басы қалды[15].
Кеңес Одағы тұсында Қазақстан мал шаруашылығымен айналысатын бірден –
бір республика ретінде өз маңызын жоя қойған жоқ. Өйіткені, Қазақстанның
мал шаруашылыќ өнімдері Мәскеу, Ленинград қалаларына және Орталық Азияда
мақта шаруашылығымен айналысатын республикаларға жіберілетін. Сол себепті,
мал шаруашылығын дамыту Қазақстан үшін жоғары деңгейдегі мемлекеттік мәселе
ретінде қаралатын. Жергілікті халықтың 90 пайызы мал шаруашылығымен
айналысатын. Сондықтан да болар, Қазақстан үшін мал шаруашылығының маңызы
зор екендігін түсінген қазақ зиялылары жоғары білікті мамандар мал
шаруашылығын одан әрі дамытуды ойлап, дұрыс бағыттауға әрекет жасады[23].
1930-ыншы жылдары жүргізілген көшпелі және жартылай көшпелі халықты
жоспарлы түрде отырықшы өмір сүру салтына көшіру және бақуатты шаруалардың
мал-жанын тәркілеу іс-шаралары мал басының да, халықтың да санының азаюын
жылдамдатты[2].
Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы О.Исаевтың
баяндамасында 1930 жылы-ақ Қазақстанда мал санының 30 пайызға
төмендегендігі айтылған (12.(.
1931-1932 жылдары аралығында бақуатты қазақ шаруаларының малдарының 40
пайызы күшпен тәркіленген. Осыған байланысты Қазақстанда мал басы сына тым
төмендеп, кеміп кетті (қараңыз, кесте №5).
Кесте 5
1930-1932 жылдар аралығында Қазақстанда мал басы санының азаю
көрсеткіштері
1930-1932
Мал басы саны 1930 жыл 1931 жыл 1932 жыл жылдары азаюы
немесе көбеюі
Ірі қара мал 1 287 900 620 300 833 300 - 454 700
Қой 3 000 000 854 500 898 600 - 2 102 000
Ешкі 333 100 164 000 149 000 - 184 100
Барлығы 4 621 000 1 638 800 1 880 000 - 2 840 800
Мемлекет баќылауында болѓан колхоз, совхоздар туралы айтатын болсаќ,
оларда керісінше мал саны артќан. Біраќ, ол жылдары мемлекеттік
шаруашылыќтардаѓы мал басыныњ Ќазаќстанда мал саныныњ кµбеюіне айтарлыќтай
ыќпалы болмаѓан. Себебі 1930 жылы мемлекет баќылауындаѓы мал шаруашылыѓымен
ш±ѓылданѓан совхоз саны 71 болса, 1932 жылы м±ндай совхоздардыњ саны бар-
жоѓы 197–ге жеткен. Ал 1930-1932 жылдары Ќазаќстандаѓы барлыќ колхоздардыњ
саны 5 991 ѓана болѓан[14].
Ќазаќстандаѓы мал шарушылыѓы жєне ауыл шаруашылыѓымен (егіншілікпен)
ш±ѓылданѓан колхоз-совхоздар ‰немі мемлекет баќылауында болѓандыќтан кµп
ќиыншылыќ кµрмеген. Зорлыќпен ±йымдастырылѓан колхоздардыњ жаѓдайы µте ауыр
деп баѓалайтын болсаќ, колхозѓа ќосылмаѓан жеке шаруашылыќтардыњ жаѓдайы
одан да ауыр болатын. Мал-м‰лікті тєркілеу кезінде жеке отбасылыќ
шаруашылыќтардыњ бєрі дерлік ќ±ртылды, иелері босќынѓа айналды.
Кесте 6
1928-1933 жылдар аралыѓындаѓы жеке отбасылыќ шаруашылыќтарды азайту
шаралары
Жыл 1928 ж 1929ж 1930ж 1931ж 1932ж 1933 ж.
Совхоз 93,2 165,0 1 708,0 5 313,2 8 838,2 11 324,4
Колхоз 234,0 1 412,0 11 756,4 23 763,6 32 926,2 41 342,0
Жеке 38 318, 2 38 931,2 27 043,6 14 253,0 5 901,9 715,0
шаруа-шылыќ
Барлыѓы 38 645,4 40 508,2 40 508,0 43 335,0 47 666,0 53 381,4
Мәлімет Т.Омарбековтың, “20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті”
кітабынан, 1997, -250-бет алынды.
Кестеде кµрсетілгендей, 1929 жылѓы есеппен салыстырѓанда 1933 жылы
мал басы саны 16 есе азайѓан. 1929 жылы Ќазаќстанда шамамен 30 млн. мал
басы болѓан болса, 1933 жылдыњ аќпан айында тек ќана 2.500.000 млн. мал
басы ќалѓан (11(.
Єсіресе, ќысќа уаќыт ішінде мал басыныњ аяусыз ќырылуы ќазаќ шаруа
отбасыларын ќиын жаѓдайѓа душар етті. Оныњ дєлелі ретінде кµшпелі жєне
жартылай кµшпелі ќазаќтарды ±жымдастырудыњ зардаптары айқын білінген 1930-
1933 жылдар аралығында Торѓай, Табын, Арал жєне Ойыл µњірі халќына ќатысты
жасалѓан талдауларды мысалѓа келтіреміз (қарањыз, кесте 7).
Кесте 7
Торѓай, Табын, Арал, Ойыл µњіріндегі мал басы санаѓы кµрсеткіштері
Мал т‰рі 1930 жыл 1933 жыл
Жылќы 8.3 24.0
Ірі ќара мал 15.5 26.2
Т‰йе 5.9 13.6
Ќой жєне ешкі 70.0 36.2
Барлыѓы 100 100
Мәліметтер мына дерек көзінен алынды: ҚР ОМА. – 1179-қатар, 1-том, 45-
іс, 36-парақ.
Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылдыњ 30 тамызында µткен
бас ќосуында нашар аудандар саны 93 деп аныќталѓан. Біраќ Ф.Голощекин
Орталыќқа берген есебінде жаѓдайы нашар аудандардыњ санын аздау етіп
кµрсетуге єрекет жасаѓан. Аталмыш есепте: Барлыќ ќазаќ ауылдарын т‰гелдей
жоќшылыќ, ашаршылыќ жайлаѓан деп ж‰ргендері теріс. Бірнеше аудандардаѓы
ќазаќ ауылдарыныњ єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайы жаќсы. Ал жаѓдайы нашар
аудандардыњ саны бар жоѓы 25-30-дан аспайды, - деп жазылѓан(13(.
Егер 1929-1930 жылдары аралығында жергілікті т±рѓын халыќты жоспарлы
т‰рде отырыќшы µмір с‰ру салтына кµшіру Ќазаќстан бойынша 34 ауданда іске
асырылса, оныњ ішінде Алматы облысында-2, Сырдарияда-3, Аќтµбеде–5,
Гурьевте-2, Ќостанайда-5, Павлодарда-3, Петропавлда-7, Семейде-3,
Ќарќаралыда-2 ауданда ж‰зеге асырылѓан.
Ал енді ±жымдастыру кезінде орын алѓан зорлыќ-зомбылыќтың жаппай орын
алуы себептерін екшелер болсаќ, олар мынадай:
Ф.Голощекинніњ пайымына ќараѓанда ењ басты себеп қазақ ауылдары осы
уаќытќа дейін Ќазан тµњкерісініњ дауыл лебін сезбеген. М±нда тап к‰ресі
болмаѓан. Сондыќтан ауылда тап к‰ресін µрістету ќажет. Кіші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz