«Этнология» пәнінен дәрістер
1. Типтік оқу бағдарламасы
2. Жұмыс бағдарламасы
3. Силлабус
4. Лекция сабақтарының әдістемелік нұсқаулары
5. Көмекші демонстрациялық материял
6. Оқытушының жетекшілігімен атқаратын студенттің өзіндік жұмысы
7. Студенттің өзіндік жұмысы
8. Студенттің оқу жетістігін бағалаудың бақылау сұрақтары
9. «Этнология» пәнінің технологиялық картасы
2. Жұмыс бағдарламасы
3. Силлабус
4. Лекция сабақтарының әдістемелік нұсқаулары
5. Көмекші демонстрациялық материял
6. Оқытушының жетекшілігімен атқаратын студенттің өзіндік жұмысы
7. Студенттің өзіндік жұмысы
8. Студенттің оқу жетістігін бағалаудың бақылау сұрақтары
9. «Этнология» пәнінің технологиялық картасы
Этнология – негізгі зерттеу объектісі әлем халықтары туралы тарихи пән. Оның ерекшелігі – этнологияны гуматитарлық және жаратылыстық ғылымдарға бірдей жатқызуға болады, себебі этнос тек қана әлеуметтік емес, сонымен бірге биологиялық феномен.
Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процес негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде көрсету.
Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:
- Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
- Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық, антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
- Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері зерттеледі;
- Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени, этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық ролін шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.
Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді көрсетіп, этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық, экономикалық-географиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени өзгешіліктерді сипаттауға маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым өкілдері этнологиялық материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық немесе басқа ой-желістерін ашуға көмектесетін қосымша мәлімет ретінде пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі мағынасында көмекші тарихи пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға әртүрлі континенттердегі болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына, әсіресе өзінің коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде жандандырылу жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция мен ассимиляцияның заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік шекараларға сәйкестігін білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.
Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы тұрғыдан келесі түрлерде қарастырылады::
1. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының маңызды әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын дүниетанымдық ғылым ретінде;
2. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет беретін көмекші пән ретінде;
3. саяси маңызды білім саласы.
Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен келесі жаратылыстық пәндер: Экология, Кәзіргі жаратылыстану концепциялары және профилдік пәндер: Алғашқы қоғам тарихы, Археология тікелей байланысты.
Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процес негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде көрсету.
Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:
- Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
- Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық, антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
- Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері зерттеледі;
- Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени, этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық ролін шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.
Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді көрсетіп, этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық, экономикалық-географиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени өзгешіліктерді сипаттауға маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым өкілдері этнологиялық материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық немесе басқа ой-желістерін ашуға көмектесетін қосымша мәлімет ретінде пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі мағынасында көмекші тарихи пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға әртүрлі континенттердегі болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына, әсіресе өзінің коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде жандандырылу жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция мен ассимиляцияның заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік шекараларға сәйкестігін білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.
Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы тұрғыдан келесі түрлерде қарастырылады::
1. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының маңызды әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын дүниетанымдық ғылым ретінде;
2. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет беретін көмекші пән ретінде;
3. саяси маңызды білім саласы.
Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен келесі жаратылыстық пәндер: Экология, Кәзіргі жаратылыстану концепциялары және профилдік пәндер: Алғашқы қоғам тарихы, Археология тікелей байланысты.
1. Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
2. Население мира. М.,1992.
3. Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
4. Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
5. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
6. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
7. Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
8. Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
9. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
10. Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев. Алматы, Дәуір, 1993.
11. Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра, 1996.
12. Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
13. Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы, Дайк-Прес, 2000.
14. Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
15. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
16. Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
17. Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
18. Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
19. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
20. Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
21. Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
22. Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
23. Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары. Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
24. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
2. Население мира. М.,1992.
3. Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
4. Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
5. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
6. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
7. Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
8. Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. А, 1999.
9. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
10. Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев. Алматы, Дәуір, 1993.
11. Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра, 1996.
12. Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
13. Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы, Дайк-Прес, 2000.
14. Дулати М.Х: Тарих-и Рашиди. Алматы, Мұхамед Хайдар Дулати қоғамдық қоры, 2003
15. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986.
16. Иүгенеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, 1985.
17. Қ.Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы.19 97,-128б.
18. Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
19. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Қазақ шежіресі. Алматы, 1993.
20. Махмуд Қашғари. Диуан-лұғат ат-түрік. Алматы, 1993.
21. Моңғолдың құпия шежіресі. Баян-өлгий, 1979.
22. Өтеміс Қажы. Шыңғыс наме. Алматы, 1992.
23. Таным тармақтары (Қытай тарихшыларының көне тарихызмы жөніндегі пайымдаулары. Құрас және алғ.жазғ. Қ. Салғараұлы). Алматы.Санат, 1992. 279 б.
24. Шәкәрім Құдайбердіұлы. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. А, 1993.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Антропологиялық және тілдік кұрамы. Шаруашылығы: қол егіншілігі жөне балық
аулау. Дәстүрлі косібі. Баспана. Киімі. Әлеуметгік жіктеу. Меншік түрлері.
Діні. Мектеп. Халық шығармашылығы. Музыка өнері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Артемова О.В. Личность и социальные нормы в раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков Н.А. Папуасы Новой Гвинеи (хозяйство, общественный
строй). М.,1988.
Кабо. В.Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
Қостанай, 2010.
Лекция 1. Кіріспе.
Жиі кездесетін сөздер. Этнология, этнография, мәдени антропология, этнос.
Жоспар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Мақсаты: Этнология пәні мақмасы , міндеті және тәрбиелік функцияларымен
таныстыру.
1. Этнология пәні және міндеттері.
Этнология – негізгі зерттеу объектісі әлем халықтары туралы тарихи
пән. Оның ерекшелігі – этнологияны гуматитарлық және жаратылыстық
ғылымдарға бірдей жатқызуға болады, себебі этнос тек қана әлеуметтік емес,
сонымен бірге биологиялық феномен.
Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-
тарихи процес негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде
көрсету.
Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:
- Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
- Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық,
антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
- Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері
зерттеледі;
- Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени,
этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық
ролін шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.
Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың
байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді
көрсетіп, этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық,
экономикалық-географиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени
өзгешіліктерді сипаттауға маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым
өкілдері этнологиялық материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық
немесе басқа ой-желістерін ашуға көмектесетін қосымша мәлімет ретінде
пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі мағынасында көмекші тарихи
пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға әртүрлі континенттердегі
болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына, әсіресе өзінің
коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар
мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде
жандандырылу жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция
мен ассимиляцияның заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік
шекараларға сәйкестігін білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.
Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы
тұрғыдан келесі түрлерде қарастырылады::
1. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының маңызды
әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын дүниетанымдық
ғылым ретінде;
2. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет
беретін көмекші пән ретінде;
3. саяси маңызды білім саласы.
Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер
оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен келесі
жаратылыстық пәндер: Экология, Кәзіргі жаратылыстану концепциялары және
профилдік пәндер: Алғашқы қоғам тарихы, Археология тікелей байланысты.
Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты.
Жиі кездесетін сөздер. Эволюционизм, диффузионизм, функционализм,
этнопсихология, этноцсоциология, постмодернизм.
Жоспар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологиясының дамуы.
6. Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Мақсаты: Этнология теориясының бағыттары және мектептерімен танысу.
1. Эволюционизм.
Эволюция латын сөзі бірте-бірте даму бұл мәдениетті зерттеудің
бағыты. ХІХғ ортасында эволюция термині қалыптасты. Этнография ғылым
ретінде қалыптасты. Теология - дін туралы ғылымның ықпалына қатысты
табиғаттың мүлде өзгермейтіндігі туралы басым болатын. Эвалюцмялар –адамзат
мәдениетінің жалпы даму заңдылықтарын ашты.
Тарихи мәдени бағыт – бұл бағыт өз еңбектерін
қоғамдық өмірдің өзіндік сферфсының дамуын қарастырады.
Эдуард Тэйлор ағылшын ғалымы эволиция классигі ХІХғ. ортасы ХХғ.
Басында өмір сүрген Ежелгі мәдениет, Антропология атты еңбектері
1881жылы жарыққа шықты. Тэйлор адамзат мәдениетінің тарихын табиғат
тарихының бір бөлігі ретінде қарастырып, мәдениеттің әр түрлі формаларын
біртіндеп даму сатылары деп түсінді. Оның ойынша, мәдени сатылардың әр
қайсысы өткеннің жемісі болып табылады және болашақты қалыптастыруда
елгілі рөл атқарады.
Льюис Морган американдық адвокат(1818-1881) этнология ғылымына
қосқан үлесі мол. Ежелгі қоғам атты еңбегі бар. Адамзаттың бүкіл тарихын
2 кезенге бөледі: 1.Рулар – тайпаларға негізделген ертедегі әлеуметтік
ұйым. 2.Белгілі бір аймақтарда меншікке негізделген соңғы кездегі саяси
ұйым.
Отбасы дамуының жүйелі сатылы дамуы.
1.Туысқандық қатынасқа негізделген отбасы.
2.Пунуальдық отбасы.
3.Жұпты немесе синдиасмикалық отбасы.
4.Патриархалдық отбасы.
5.Моногамдық отбасы.
Биологиялық бағыт – қоғам эвалюция заңдылықтарына, жаратылыстану
ғылымдарының принциптерін енгізді. А.Бастиян 1826ж.-1905ж. өмір сүрген.
Герман рэвалюциянизмінің негізін қалаған. Еңбегі Общий основания
этнологии.
Әлеуметтік бағыт- негізін қалаушылар: Хонд, Дюргейм, К.Штарке.
• Неке отбасының дамуы
• Қоғамдық еңбектін бөлінуі
• Жекеменшіктін шығуын зерттеді.
Географиялық бағыт - тарихи географиялық аспектілерін пайдаланды.
Географиялық фактрдың маңыздылығына тоқталды. Андре, Надеждин негізін
қалағандар. ХІХғ аяғында антропологиялық тарихи мектептін ашылуынан
жабылды.
2. Диффузионизм.
Диффузиянизм- физикадан алынған ұғым, араласу, сіңу, бірігу деген
мағына білдіреді. Негізін қалаған Фридрих Рацель лепциг университетінің
профессоры, еңбегі антропогеография. Адамның жер бетіне таралуын
қарастырады. Мәдениет дамуының жалпы көрінісін географиялық жағдайда
зерттеуге тырысады. Халықтар, тілдер, рассолар жоғалады, пайда болады.
Этнографияны зерттегенде заттар рөл ойнайды. Әшекей, киім, есірткі бір
халықтан екінші халыққа ауысып отырады. Ат әбзелдері, металл өз иелерімен
бірге жүреді.
Тарихи географиялық бағыт-Скандинавия елдерінде тарады, мәденет
таралуын зерттейді.
Мәдени шеңберлер мектебі. Алғашқы қоғам тарихын ғаламдық негізде
қалпына келтіруге тырысты. Фриц Глебнер неміс этнологы ХІХғ. аяғы ХХғ.
Бірінші жартысына дейін өмір сүрді. Этнология Мәдениет шеңберлері еңбегі
бар. Вена өкілі, католик пастері Вильгелм Шмидт. Гребнердің идеясын
жалғастырушы. Еңбегі құдай идеясының шығуы. Ғылыми әдіс көмегімен
биологиялық дәстүр бойынша моногамияның ежелден келе жатқаның, әке
құқығының және тек бір құдайға сенушіліктің анық ақиқат екендігін айқындай
түсті.
Геолиталық мектеп.
Бүкіл мәдениеттің шығуын Ежелгі Мысырмен байланыстырады. Негізін қалаушы
дәрігер-невропотолог Уильям Риверс ағылшын диффузионизмінің өкілі болып
табылады. Еңбегі: Меланезия қоғамының тарихы. Эволюциялизммен
диффузионизмнің ортасын қарастырды. Эллиот-Смит мәйітті мумиялау, күнге,
отқа, жыланға табыну, пұтарды жасау, тоқыма кәсібі, сүндетке отырғызу,
құлақты тесу және созу салты.
3. Функционализм.
Функциянализм ілімі: Англиядағы әлеуметтану мектебінің идеялық
жалғасы және оның принциптерінің дамуы. Бронислав Малиновский ХІХғ аяғы ХХғ
бірінші жартысы. Еңбегі:
• Тынық мұхитының батыс бөліктерінің аргонафтары
• Тағылық қоғамдағы қылмыспен әдет- ғұрып
• Мәдениет теориясы
4.Қазіргі этнология.
Француз әлеуметтану мектебі. Бұл ағымның ірі өкілі және негізін қалаушы-
философ, педагок, әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 жж өмір сүрді.
Қоғамның аһуалын, жалпы адамзаттық қоғамды емес, нақты адамзат бірлестігін
зерттейді. Олардың әрқайсын дербес, басқа тәуелсіз бірлік ретінде
қарастырды. Дюркгейм жеке қоғамдар үлгілерін жасауда оның негізін алғашқы
орда, ру тәрізді ең қарапайым қоғамды алды.
Американдық мектеп. ХІХғ. аяғы АҚШ-та эволюционистік бағыттан басқа
тарихи этнологияның Американдық мектебі деп аталған Франс Боас негізін
құрған мектеп пайда болды. Ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық істермен де
айналысты, отаршылдық, нацизм, алалаушылыққа қарсы шықты. Ғылымның жалпы
міндеті әлеуметтік өмір құбылыстарының барлық жиынтығын (тіл, әдет-
ғұрыптар, көші-қон, физикалық белгілер) зерттеу болып табылады және бұл
зерттеу жалпы алғанда тек өркениетті ұлттардың ғана емес, барлық адамзат
баласы тарихының мұз дәуірінен бастап, қазіргі уақытқа дейінгі бүкіл
кезеңдерін, яғни адамзаттың тарихын жасап шығу. Бұл үшін әрбір жеке
халықтың тарихын оның ұлттық ерекшеліктерімен қоса алып зерттеу қажет.
Релиятивизм- барлық моральдық белгілердің салыстырмалы екенің және барлық
халықтың мәдениетін салыстыруға келмейді.
5. Ресей этнологиясының дамуы.
ХІХ ғасырдың 40 жылдары К.М. Бэр, Н.И. Надеждин, К.Д. Кавелин деген
орыс ғалымдары этнография ғылымынң негізін қалады. Бұлар Орыс география
қоғамыны этнография бөлімінің мүшелері еді.
Орыс география қоғамыны құрылтайшысы Н.И. Надеждин (1804-1856), ол
1848 жылдан этнография бөлімінің басқарды. Ол орыс халқының этнографиясын
зерттуді мәселе етіп көтереді. Этнографияның алдына міндеттер қойып,
негізгі үш бағытын тілін, физикалық этнографиясын және психикалық
этнографиясын қояды.
Этнография және этнология ғылымының қалыптасуы мен дамуына академик
Д.Н. Анучин 1843-1923 жж. Өз үлесін қосты. Ол Мәскеу университетінде
антропология кафедрасын құрып, басқарады. Сонымен қатар Этнология курсынан
лекция оқыды.
Н.Н. Миклухо-Маклай 1846-1888 жж. Ол Оңтүстік-Шығыс Азия, Австралия
және мұхит аралдарының жергілікті халықтарын зерттеді.
Орыс этнография ғылымына ағалы-қарындасты Н.Н. Харузин және В.Н.
Харузин өз үлестерін қосты. Н.Н. Харузин Мәскеу және Лазерев
институттарында этнография курсынан сабақ берді. Фин, түрік, монғол
халықтарына арналды. Қайтыс болғаннан кейін Этнография деген жалпы атаумен
жарыққа шықты. В.Н. Харузин діни сенім және фольклор мен айналысты. Мәскеу
археология институтында этнографи курсынан сабақ берді.
Лекция 3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Жиі кездесетін сөздер. Расса, морфология, физиология,тілдік мемья, мәдени-
шаруашылық.
Жоспар
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Мақсаты: Әлем халықтарының негізгі классификациясымен қарастыру.
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
Оларды антропологиялық жағынан қарау деп атаймыз. Антропологиялық
нышан белгілеріне қарап, дүние жүзі халықтарының еуропоидтық, монғолдық
және негроидтық деп үш үлкен топқа бөлуге болады. Жер шарындағы халықтарды
өзара нәсілге бөлгенде, олардың ерте заманнан бері ата – бабасынан сақталып
келген сыртқы көріністерінің ( физикалық, дене және тіс қыртыстарының)
ерекшеліктеріне қарайды. Бұл белгілеріне анығырақ тоқталсақ, шаштың сыртқы
көрінісі, беттегі тыныс жолдарының даму дәрежесі, шаштардың түсуі
(пигмейтация), тері мен көздерінің түстері, бойдың ұзындығы, бас сүйектің
құрылыс тұрпаты, әсіресе, жақ сүйектің, жақ еттерінің орналасу нышаны
бойынша ажыратылады. Адамдардың мұндай нәсілдік белгілері палеолит (тас)
ғасырында пайда болған сияқты.
Дүние жүзі халықтарын діни тұрғыдан да топтауға болады. Бірақ
халықтарды дін жағынан топқа бөлу өте жасанды, сондықтан да бұл сала
этнографтарға айтарлықтай жәрдем ете алмайды. Себебі дін дүние жүзінде
ұлттар немесе мемлекеттер бойынша таралған емес. Жер шарын мекендеушілер
негізінен: христиан, будда және ислам атты үш үлкен дінге бөлінеді. Бұл
діндерді мойындаушылардың ішінде көптеген рулар, ұлыстар, тайпалар,
халықтар және мемлекеттер бар.
3.Лингвистикалық класификация.
Халықтарды топтастырудағы есепке алатын негізгі
ерекшеліктердің бірі – тіл. Ол басты этникалық белгілердің бірі. Осы
белгілерге қарай отырып, халықтардың арасындағы тарихи өзара байланысын,
туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын – алыстығын, шаруашылық, мәдени
ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан – жақты жақындық байланыстарды
тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар халықтардың ғасырлар
бойғы қарым – қатынастарының негізінен келіп шыққан.
Жер шарындағы халықтар екі мыңнан астам тілде сөйлейді. Тілші
ғалымдар барлық халықтардың тілдерін морфологиялық және генеологиялық
принциптеріне негіздеп тіл семьяларына бөледі.
Морфологиялық жолмен жіктегенде дүние жүзіндегі барша халық
тілі грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа бөлінеді.
Бірақ морфологиялық жағынан тілді топтау әлі күнге дейін жеткілікті
дәрежеде зерттеліп бітпеген іс. Себебі тілдердің грамматикалық құрылыстың
ұқсастығын, олардың өзара туыстық қарым – қатынастың қайдан, қалай
шыққандығын толық белгілеу мүмкін болмай келеді. Көптеген халықтар
туысқандық жағынан бір – бірінен қашық болса да, олардың тілдерінің
грамматикалық құрылысы ұқсас келуі әбден мүмкін. Мысалы, Вьетнам тілінің
грамматикалық құрылысы, Судан халықтарының тілдерінің грамматикалық
құрылысы өте жақын. Сондай жақындықты ағылшын және полинезиялықтар жөнінде
де айтуға болады. Морфология бойынша дүние жүзі халықтарының топ – топқа
бөлудің осындай қиыншылықтарына қарамастан, кейбір туыстық жағынан жақын
халықтарды түбегейлі зерттеп тану үшін, оның керекті жақтары да баршылық.
Генеологиялық (қандас, туысқандық) жағынан тілді топтау бір
тіл мен екінші тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір
халық пен екінші халықтың арасындағы тарихи туысқандық жақындығын айқын
ашып көрсететін белгілердің бірі. Тілдің генеологиялық жағынан жақындағы
халықтардың шығу тегін зерттеуде этнографтарға үнемі көмекші құрал бола
алады. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір –біріне жақын болса, қазақ пен
ноғайлар, қарақалпақтардың тілдері бір – біріне тіпті ұқсас және бұл
халықтар бір – бірін еш қиындықсыз түсінісе алады. Ал орыс пен неміс
тілдері бір –бірінен өте алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сөздерін
түсінбейді. Сондықтан да бұл халықтардың арасында генеологиялық байланыстар
бар деу қиын.
Тілдердің ұқсастығына қарай, тамырының бір тектілігіне қарай дүние
жүзіндегі 2000-нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бөледі. Ал бір –
біріне тамырластығы жақындау тілдерді тамырлас, туыстас тілдер деп
аталса, бір –біріне тіпті жақын тілдерді кішкене бөліктерге, тармақтарға,
тармақшаларға қосып жіктейді. Сөйтіп, дүние жүзіндегі халықтардың тілдері
10 үлкен тіл семьясына бөлінеді:
1.Үнді - еуропалық тіл семьясына Оңтүстік Азиядан Еуропаға дейінгі жерлерді
мекендеуші халықтардың тілдері жатады. Кейінгі кездерде, әсіресе,
халықаралық қарым – қатынас күшеюімен үнді – Еуропа тілінде сөйлейтін
халықтар Америка, Оңтүстік Африка, Австралия мен Океания құрылықтарына
көптеп таралған.
2.Семито-хамит тіл семьясында Солтүстік Африканы,Оңтүстік-батыс Азияны
мекендеуші халықтар тілдері жатады.
3.Орал-Алтай тіл семьясында сөйлеушілерді угро-фин және алтай - деп екіге
бөледі.Угрофин тілінде сөйлеушілер – Еділ өзенінің жоғарғы ағысын
мекендеушілер және Венгрия мен Финляндия, Обь өзенінің төменгі жағына
дейінгі жерлерді жайлаған халықтар.
Алтай тіл семьясындағы тілде Кіші Азияда Балқан жарты аралында,
Якутинға дейінгі жерлерде тұратын халықтар сөйлейді. Анығырақ
айтқанда,Орталық Азия,Еділ бойының,Оңтүстік Сібірдің кейбір халықтары осы
тілде сөйлейді. Бұл тіл үш топқа бөлінеді: түрік, монғол және тунгус
(тунгусманьжур) . Тунгус тілінде сөйлеуші кіші – гірім Азия халықтарына
маньжурлар, эвенктер, тунгустар, нанай – гольдтер және басқа ұлт – ұлыстар
жатады.
4.Қытай – тибет (сино-тибет) тілінде Шығыс, Оңтүстік – шығыс Азияның
тұрғындары сөйлейді. Бұл семьяға қытай тілінен басқа да бірнеше кіші –
гірім тан, мяо – яо т.б ұлыстар тілі жатады.
5.Малай –Полинезия тіл семьясында Үнді және Тынық мұхиттарындағы көптеген
аралдардың, Мадагаскар мен Пасхи секілді аралдардың тұрғындары сөйлейді.
Бұлардың ішіндегі ең ірі тілдің бірі – Индонезия, одан кейін Мальгаш
тілдері. Меланезия, Полинезия және Микронезия тілдерінде сөйлейтін адамдар
саны жағынан онша көп емес. Олардың тілдері оңтүстік –шығыс Азия
халықтарының тіліне ұқсас келеді.
6.Дравид тіл семьясында Оңтүстік Үндістанның, Цейлон аралының бір бөлігінде
мекендеушілер сөйлейді. Олар – тел, тамиль, каннар, малаяя және т.б.
7.Мунд тілінде (Орталық Индияны) мекендеушілер сөйлейді. Дравид пен Мунд
тілдері алғашқы уақытта осы Индия жерінде пайда болған тілдер болуы тиіс.
8.Банту тіл семьясында Оңтүстік Африканың жарымынан көпшілігінде орналасқан
халықтардың тілі жатады. Банту тілі Судан жерінде пайда болып, кейін сол
жерден Оңтүстік Африкаға тараған болуы ықтимал.
9.Кавказ тілі Таяу Шығыста, Жерорта теңізінің төңірегіне тараған тілдердің
бірі.
10.Мон –кхмер тілінде сөйлеушілер Үндіқытай, Камбудже жерін мекендейді.
Кейбір тілшілер мон – кхмер тілін малая – полинезиялық тіл семьясына жатқан
деседі.
Жоғарыда біз тоқталып өткен 10 тіл семьясынан басқа да алуан
тілдер бар. әсіресе ондай тілдерді Американың, Азияның, Океанияның және
Африканың аборигендерінің арасынан келістіруге болады.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Барлық халықтардың мәдени –шаруашылығы жағынан ұқсастығына
қарап топтауға болады. Бір табиғи – географиялық аймақта бірнеше тілдерде
сөйлейтін ұлттардың мекендеуі мүмкін. Олардың тілдері бір –біріне ұқсас
болмағанымен шаруашылықтары, тұрмыстары және заттай мәдениеттері ұқсас
немесе мүлдем жақын болып келуі мүмкін. Міне, осындай ұқсастығына қарай
отырып, дүние жүзіндегі халықтарды шаруашылық - мәдени тұрмысы жағынан топ
–топқа таратып бөлуге болады. әрбір шаруашылық – мәдени бөліктерге өзінің
әлеуметтік – экономикалық жағдайы бойынша, шамамен біркелкі дамыған және
ұқсас табиғи географиялық жағдайда орналасқан, ертеден әр халыққа тән
болған, тамырлас шаруашылығына және мәдени тұрмыс ерекшеліктеріне ие болған
халықтарды бір топқа жатқызуға әбден болады. әр халықтың мәдени –
шаруашылықтарының ерекшеліктері. Сол халықтардың тарихи дамуынан келіп
шыққан. Мысалы, адамдар жер бетіне таралған кездерде олар әртүрлі табиғи
географиялық орталыққа шоғырланып, сол жердің табиғи өзгешілігіне
икемделеді. өздерінің өндіріс құралдарын жасап.шаруашылықтарын дамытады,
заттай және рухани мәдениеттерін өркендеткен.
Шаруашылық – мәдени ерекшеліктерінің барлығы бір уақытта
емес, олар әр түрлі жағдайда, әр түрлі кезеңдерде пайда болған. Кейбір
халықтарда мәдени – шаруашылықтың дамуы алғашқы заманнан бастап қалыптасса,
қайсы біреулерінде кейінірек пайда болған. Сөйтіп, дүние жүзін мекендеуші
халықтарды шаруашылық – мәдени тұрмыс белгілерінің ұқсастығына қарай
отырып, төмендегішіне топтауға болады. Олар: қарапайым аңшылар мен
терімшілер, ірі өзендердің жағалауындағы отырықшылар мен балықшылар,
тундраның бұғышылары, қоңыржай және тропиктік аймақтың егіншілері, көшпелі
малшылар тағы басқа болып жіктеледі.
Халықтарды жоғарыдағы тоқталып өткен этнографиялық тұрғыдан топтаудың
осындай жүйелерінен басқа да бірнеше топқа жіктеп бөлушілік белгілері бар.
Лекция 4. Австралия және Океания халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Абориген, табу, мана, Австралия тілдері, унгуд.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
3.Меланезия халықтары.
4.Полинезия халықтары.
5.Микронезия халықтары.
Мақсаты: Австралия және Океанияның географиялық жағдайын, этникалық
тарихын, социогенезін, шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
Австралия мен Мұхит халықтары.
Австралия мен Мұхит төрт аймақтан тұрады: Австралия мен Тасмания;
Мелонезия мен Жаңа Гвинея; Полинезия мен Жаңа Зеландия және Микронезия.
Австралия мен Тасмания
Антарктиданы қоспағанда Австралия Жер шарының басқа құрлықтарынан
бөлек орналасқанн. Оны мұхиттар мен теңіздер қоршап жатыр. Бұл жерге ең
жақын тұрғаны солтүстіктегі Малай арзипелагтары. Осы архипелагтармен
көптеген аралдар арқылы Австралия Оңтүстік Шығыс Азиямен байланысып жатады.
Австралияның жер көлемі 7,7 млн. шаршы шақырым шамасында. Жер бедері
біркелкі, аса биік таулары жоқтың қасы.
Тасмания аралы да Австралияның оңтүстік шығысына жақын орналасқан. Жер
көлемі 68 мың шаршы шақырымға жуық. Геологиялық құрылысы бойынша ерте
заманда Австралия құрлығы мен Тасмания бір болған. Тасманияның төңірегінде
алғаш рет 1798 жылы Флиндереом және Бассом жүзіп келіп, осы аралдың бар
екенін анықтаған. Оң жағасы көптеген шығанақтармен қоршалған. Тасмания
аралын солтүстіктен оңтүстікке қарай екі тау жотасы басып өтеді. Бұл тау
жоталары өсімдікке бай, оның бөктерлерінде ормандар көп. Климаты қоңыржай,
дымқыл. Қыста жиі –жиі қар жауып тұрады.
Австралияның климаты тропикалық, субтропикалық, қоңыржай болып келеді.
Тек оның шығыс және орталығында шөлді дала кездеседі. Олардың көлемі онша
көп емес. Австралияда өзен мен көлдер көп емес.Ондағы ең үлкен өзен-Муррей-
Дарлинг. Одан басқа да Виктория Орд, Балонн, Барку т.б. өзендер бар.
Өзендері онша ұзын емес. Олардың көпшілігі жаңбыр аз жауған кездері құрғап
өқалады. Бұл жердегі ұлкен-кішілі көлдердің жалпы саны 763-ке жетеді.
Австралия мен Тасмания аудандарының табиғи-географиялық жағдайларына
бейімделген әртүрлі өсімдіктер өседі. Бұл жерлердерді климаттық жағынан
бірнеше аймақтарға бөлуге болады. Солтүстік, солтүстік-шығыс аймақтарында
қалың жасыл тропиктік орман болады. Бұл жерлерде: пальма, фикус арауктар,
эфкалипт, акация, казуарин(темір ағашы) т.б. өседі. Австралияда эфкалипттің
150-ден, астам түрлері кездеседі. Австралияның шығысынан батысына қарай
жүрген сайын ормандар, ағаштар сиреңкіреп барып, оның орта жеріндегі
сахаралық шөл, шөлейт жерлерде мүлде ағаштар өспейді. Олардың ішіндегі ірі
шөлдерде: Симпсон, Үлкен Виктория шөлі, Гиссон, Үлкен Құмды шөл.
Австралияда жануарлар әлемі де онша көп емес. Жергілікті жануарларда:
кенгуру, вомбат(кеміруші), коал(қалталы аю);құстардан: тауық, эмо түйеқұсы,
лира-құсы және т.б.Әртүрлі құрт-құмырсқалар, жабайы ара, бал құмырсқасы,
қоңыз, балықтар, омыртқасыздар жергілікті австралиялықтар Жер бетіндегі
қыбырлап жүрген осы жан-жануарлардың бәрін тамақ етеді.
Кейінгі кездердегі жүргізілген зерттеушілердің нәтижесінде Авсралияның
жерасты байлықтарының көп екені байқалып отыр. Бұл құрлықтың: тас көмір,
қоңыр көмір, мұнай, газ , уран, темір, мыс, қалайы, хром және т.б. кен
көздері бар.
1901жылдың 1қаңтарынан бастап Австралия өз алдына ерікті федеративтік
мемлекет болып, Британиямен қарым-қатынастағы ел болып есептеледі. Халқының
97,1 %-ы қалада орналасқан. Олар құрлыққа біркелкі таралмаған. Жер шарының
тарихи-географиялық қолайлылығына қарап, адамдардың көпшілігі Австралияның
шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік –батыс жақтарында тығызырақ орналасқан.
Австралия мен Тасмания осы күнгі халықтың басым көпшілігі
еуропалықтардың, оның ішінде ағылшындардың ұрпақтарынан қрлыған.
Аборигендердің Еуропадан келген отаршылдармен соғыстарынан нәтижесінде
олардың көбі қырылған. Тірі қалғандарды шөл, құнарсыз жерлерге ығыстырып
шығарған. ХІХ ғасырдың 70 жылында ең соңғы тасмандық –Уилльям Лэннин қайтыс
болған.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
Австралиялықтардың ата-бабалары бұл құрлыққа қайдан және қашан
келген? Бұл мәселеге Австралия мен мұхитты ерттеген әр елдің ғалымдары бұл
жөнінде көптеген пікірлерін қалдырған. Солардың бірі ол 1819-1821 жылдары
антарктикалық экспедициясына қатысқан орыстың ғалымы И.М. Симонов. Бұл кісі
австралиялықтардың ата-бабалары индиялықтардың төменгі кастасынан шыққан
болу керек деген болжау айтады. 1847 жылы ағылшын антропологы Дж. Причард
австралиялықтарды зерттеп, олар ертедегі мұхиттық аборигендердің қалдықтары
болу керек деген пікірді білдірген. 1870 жылы әйгілі орыс ғалымы , саяхатшы
Н.Н. Миклухо-Маклай да бұл құрлық халықтарының арасында болып, тұрғындардың
тұрмыс мәдениетімен танысады, ғылымға керекті деректер жинайды. Н.Н.
Миклухо-Маклай Австралияның көп жерлерін аралап, аборигендердің
антропологиялық және тұрмыс жағынан біркелкі екенін байқаған. Австралиялық
нәсілдің негізгі белгілері: түсі қара-қоңыр, шүаштары бұйра, беттері мен
денелерінде түк көп өспейді, мұрындары жалпақ, жақ сүйектері қусырыңқы,
бойлары ортадан жоғары. Бұл айтылған антропологиялық белгілерді
австралиялықтардың басым көпшілігінен байқауға болады.
Тасмандықтардың пайда болуы өте нашар зерттелінген. Антропологиялық
жағынан тасмандықтар меланезиялықтарға ұқсас. Австралиялықтардың
шаруашылығы- күн көріп, тіршілік етуге бейімделінген. Олар аң аулап, құрт-
құмырсқа , өсімдіктердің дәндерін жинап және теңіз жағалаулары мен
көлдерден балық ұстаған. Аңшылық аборигендердің өміріндегі басты кәсібі
болып табылады. Негізгі құралдары: найза, найзаны лақтыруға қолданылатын
темірдер істелінген атқы тақта, бумерангтар. Осы құралдардың жәрдемімен
австралиялықтар жердегі жүретін аңдарды ғана емес, ұшқан құстарды да ұстай
берген. Кенгурудан кейінгі үлкен аңдардың бірі- эмо түйеқұсы. Ол- өте
жүйрік құс. Бірақ эмоны аборигендер алдап ұстайды. Австралиялықтар жоғарыда
көрсетілген ірі аңдармен қоса інді мекендеуші, бауырымен жорғалаушыларды да
аулаған. Олады көбінесе әйелдер мен балалар ұстаған.
Балықшылық Австралия тұрғындарының өмірінде үлкен орын алады. Балықты
шанышқы, қармақ, тор,сүңгі және т.б. құралдармен аулаған. Балық аулаудың
бірнеше жолдары мен тәсілдері болған. Көп адамдар бірігіп, балықтарды
судың таяздау жеріне үркітңп әкеліп, қолдарымен ұстаған. Австралия
тұрғындары біздің түсінігіміздегідей егіншілікті білмесе де, әртүрлі
өсімдіктерді жинап, олардан күнделікті тамақтар дайындаған. Себебі, бір
аңшылықпен күн көру қиын болған. Егер де аңшыларлдың кейбір сапарлары
сәтсіз болса, олардың отбасы тарығып, аш болып қалу мүмкін. Сондықтан
австралиялықтар басқа да қорек түрлерін жинаушылықпен кең көлемде
айналысқан. Жинаушылықтың көбірек орын алған жері құрлықтың –шығыс,
оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс жақтары Олардың қонысы мен үйлері
жөнінде этнографтардың ортасында дұрыс пікір болмай, олар жергілікті
тұрғындарды үйсіз-күйсіз көшіп жүрген деп жазып жүрді. Жергілікті
халықтардың тұрмысын жақсыра үйренудің нәтижесінде австралиялықтардың
өздеріне тән үйлердің болғандығы байқалған. Олардың негізгі үйлері күркелер
мен лашықтар болып келеді.
Австралиялықтар көлік дегенді білмеген. Олар жаяу жүріп-ақ көшіп
қонған. Теңіз, мұхит және өзен алқаптарында тұрғындардың қайығы мен салы
болған. Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген. Оның
жарылған және бір-бірімен қосылатын жерін тіккен.
Австралиялықтардың қоғамдық құрылысын зерттеуге еуропалықтар көпке
дейін көңіл бөлмей келеген.Австралияқтардың арасында мүлік теңсіздігі
болмаған. Қолға түскен материалдық байлық барлық тайпаның, оның
бөліктерінің мүлкі болып есептелген.Олар өзара жыныстық жағынан жеке
жастарына қарай бөлінген. Ерлер ер жеткен балаларымен тұрмысқа керекті
болған қару-жарақтарды істеп аңшылықпен айналысып, өз тайпаларын сырттан
келген дұшпандардан қорғаған. Мұндай әдет-ғұрыптар негізінде жастарды
тәрбиелеуді инециялар деп атайды. Австралиялықтардың арасында фратрияға
бөлінушілік кең орын алған.Кейбір тайпаларда кімнің қандай фратрияға
жататыны аналық жағынан есептелсе, кейбіреулерін ата жолымен жүргізген. Әр
фратрияның муквара,Кильпар, Дилби, Купатон және т.б. сияқты жеке-жеке
аттары болған. Австралиялықтар өздерінің рухани мәдениетін ерте заманнан
бері дамыта білген.Аборигендердің сенімі – тотимизм, олар өздерінің ата-
бабаларының рухына, өздерін қоршаған табиғи заттарға соның ішінде жан-
жануарларға, әр түрлі өсімдіктерге сиынған.Кеңес этнографтарының бірі
А.М.Золотарев тотимизм дегеніміз – адамдардың ертедегі ру қарым-
қатынастарын қиялында сәулелендірі деп көрсетті. Тотимизммен бірге
австралиялықтар әр түрлі магиялық көңіл-күйлерге сенген. Мысалы, емшілік,
сүйіспеншілік, зиян келтірушілік және т.б. қасиеттердің әсеріне қатты
сенген.
Австралиялықтар ауыз әдебиетін, көркем өнер мәдениетін жақсы дамыта
білген.Олардың арасында ертегілер, әр түрлі аңыздар, халық өлеңдері мен
музыкалар кең орын алған. Әсіресе, ән салуға аборигендер өте құмар және
үлкеннен кішілеріне дейін жақсы билейді. 1901 жылдан бері Австралия Одағы
Ұлыбритания империясының бір бөлшегі штаттың провасын ие болды.Австралия
Одағының ұйымдасуы – Австралия ұлтының ағылшындар, ирландықтар,
шотландықтар және уелстердің қоспасынан құрылып, өз іштеріне басқа жақтан
келгендерді де мол қамтыды. Халықтың көбірек топталған ірі қалалары:
Сидней, Мельбурн, Брисбен, Аделаид, Перта, Хобарта. Ауылдық жерлерде жалпы
халықтың 10%-ы ғана мекен еткен.
3.Меланезия халықтары.
Океания халықтары. Океания үшке бөлінеді:Мелонезия және Жаңа Гвинея,
Полинезия және жаңа Зеландия, Микронезия аймағынан құрылған.
Океанияның климаты ыстық экваторлық болғанымен тропиктік климатқа
ұқсас келеді. Мұхиттан және теңіздерден соққан жел ыстық ауа-райын
жұмсартып, тұрғындар, өсімдіктер мен жануарларға қолайлы жағдай
тудырады.Окенаия аралдары жасыл желекке бай, мәңгі көгеріп тұратын
тропиктік өсімдіктер мен ормандар мол. Әсіресе, тропиктік өсімдіктер батыс,
оңтүстік аралдарды көп болса, шығыс және солтүстік аралдарда
сиректеу.Кейбір өсімдіктердің тұқымдары мұхит, теңіз сулары арқылы океания
жерлеріне келген болуы тиіс.
Океания жан-жануарларынан бұл аралдарға жабайы шошқа, кускус, кенгуру
және әр түрлі құстар мол тараған.Тек Бисмарк архипелагінде жануарлардың
түрлері өте аз.
Океанияның үлкенді-кішілі аралдардың бәрінде адамдар мекендейді.
Океанияның этникалық құрамын жақсырақ түсіну үшін Мелонезия, Полинезия және
Микронезия аралдарына қысқаша тоқталып өтейік.
Мелонезия (гректің мелас - қара, несос - арал) – қара арал деген
сөзінен шыққан. Еуропалықтар осы жердегі тұрғындардың сыртқы түсіне қарап,
олардың мекендеген аралдарына да қара деп ат қойған.Мелонезияда папуастар
мен милонезиялықтар тіршілік етеді.Олар өздерінң нәсілдік белгілері бойынша
австронегроидтыққа жатады.
Полинезия - грекше поли - көп, яғни көп аралдан құрылған ел деген
мағына береді.Олардың ең ірілері Жаңа Зеландия, Самоа, Гавай, Тонга және
т.б. жатады.Отаршылар келгенге дейін бұл жерлерде 1,1 млн. адам тұрған
болса, қазір не барі 450 мың тұрғын қалған.
Микронезия – грекше микро кішкентай, кішігірім көптеген аралдар
жиынтығы.океанияның солтүстігінде орналасқан.Бұл аралдардың тұрғындары –
полинезиялықтардың, милонезиялықтардың қосылуынан шыққан будандар.
Сөйтіп, Океания халықтарының этникалық құрамы жергілікті тұрғындармен
бірге Еуропа,Азия, Америка және т.б. жерлерден келген адамдардан құралған.
Мелонезия мен Жаңа Гвинея халықтары
Меланизияға қарайтын үлкенді-кішілі аралдардың барлығына ел ертеден
мекендеген.18 ғасырдың ақырындағы мағұлұматқа қарағанда, Мелонезияда
шамамен жергілікті халықтардың саны 1,5 млн-ға жеткен. Кеңес
антропологтарның, соның ішінде Я.Я.Рогинский мен Н.П.Чебоксаровтардың пікір
бойынша, Мелонезилықтар экваторлық, негро-австралиялық нәсілге жатқызады.
Жаңа Гвенияның тұрғындарын этнографиялық тұрғыдан терең зерттеген
Н.Н.Миклухо-Маклай. Оның еңбектерінде Мелонезияның аборигендерінің тарихы,
сан-салалы тұрмыстары, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері және мәдениеті
ғылыми негізде қарастырылған.Аборигендердің антропологиялық белгілері:
шаштары бұйра, түстері күңгірт қоңыр, мұрындары жалпақ, еріндері қалыңырақ.
Мелонезиялықтардың антропологиялық ерекшелігіне қарай отырып, оларды
төрт бөлуге болады: 1) аласа бойлы негроидтық (олар Жаңа Гвинеяның ішкі
аудандарының тұрғындары); 2) негізгі меланезиялықтар; 3) Жаңа
Каледондықтар; 4)Папуастар.
Мелонезиялықтардың этникалық дамуына ру-тайпалық тұрмыс өзінің
қолайсыз әсерін тигізген.Мелонезия аборигендерінің тілін екіге бөлуге
болады. Олар мелонезия мен папуас тілері. Папуас тілдері Жаңа Гвинеяның
ішкі бөлігіне, аралдың батыс жартысынан және оның жағалауларына жараған.
Папуас тілдері ертеректе Мелонезияның басқа да аралдарын мекендеушілердің
араларына, сондай-ақ Жаңа Британия, кейбір Соломон аралдарына таралған
болуы тиіс.
Мелонезилықтардың тілдері – полинезиялықтардың, микронезиялықтардың
және индонезиялықтардың тілдерімен туысқан тіл. Кейінгі жылдарда Кодрингтон
Реед пен А.Капперлер мелонезия тілін көбірек үйренуге енбек еткендіктен
олардың еңбектерінде мелонезиялықтардың тілдері жөнінде бағалы деректер
бар.
Мелонезия аборигендері егіншілікпен өте жақсы айналыса білген.Олар
егін егуге жарайтын алақандай бос жер қалдырмайды.Аборигендердің пікірі
бойынша, жер шарындағы жалықтардың ішінде егіншілікпен айналыса алмайтын ел
жоқ.Бұлардың өсімдік өсіретін плантациялары еуропалықтарды таң қалдырған.
Мелонезилықтардың егіншілігі тропикалық табиғи- географиялық
жағдайына бейімделген.Бұл өсімдіктер барлық жерге тарамаған. Себебі әртүрлі
өсімдіктер өздеріне қолайлы жерге ғана жақсы өсетіні белгілі.
Меланезиялықтардың егін шаруашылығы пайдаланатын өздеріне керектіқұралдары
болған. Олардың ішінде неолит заманынан келе жатқан тас балта, тас пышақ
сияқты әртүрлі тас құралдар бар.
Балық аулау кәсібі мелонезиялықтардың тұрмысына елеулі орын алады.
Олар балықты өзен-көлдерде, теңіздерден де аулаған. Балық аулаушылықпен тек
ерлер айналысады. Балықты тормен, қармақпен, сүңгімен аулайды.
Мелонезия аралдарында жабайы жануарлар жоқтың қасы. Тек ірі аралдарда
жабайы шошқа мен жабайыланған иттер ғана болды.
Еуропалықтар келгенге дейін мелонезиялықтар адамды елітетін есірткілік
сусындарды ішпеген. Кейінгі кездері есірткілік каваң, бетель сусын
әзірлеуді үйренген.Кава сусынын өсімдіктің тамырын қазып аладыда, оны
ұсақтаған соң, бір ыдысқа жинап су құйып ашытқан.
Мелонезилықтардың негізгі шаруашылығы егіншілік болғандықтан,
аборигендер ерте заманнан бері отырықшы деревняларды мекендеген.
Мелонезилықтар барлық жерде үйлерді біркелкі етіп салады. Жуан ағаштардан
тіреулер қойып, төбесін бамбук және пальма ағашының жапыр ақтарымен су
өтпейтін етіп жабады.
Мелонезилықтардың тұрмысына кең пайдаланылатын басты көліктері –
қайық. . Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген.Оның
жарылған және бір-бірімен қосылатын жерін тіккен.
Мелонезилықтар киімнен гөрі денелерін әсемдеуге көбірек көңіл бөледі.
Мұрын желбезегіне қыстыратын шыбық, иттің тісінен тізіп істеген моншақтар,
бамбук ағашын жасалған тарақ, теңіз малюскасының қабыршағынан жасалған
білезіктер,сырғалар т.б. сол сияқты көптеген әсемдік заттарын пайдаланады.
Мелонезиялықтардың арасында матриархат пен патриархат дәстүрі қатар
өмір сүрген.Мысалы, Жаңа Гвинеяда, жаңа Каледонияның оңтүстік-шығысында,
Фиджи, Жаңа Гебридтің оңтүстігінде патриархат дәстүр үстемдік етсе,
Меланезияның Соломонв, Ваникор, Банкс және т.б. қалған аралдарында жұртты
мариархат басқарған.
Мелонезиялықтардың отбасы ынтымақты болған. Бірақ отбасында
экономикалық дербестік болмаған соң көп әйел алуға рұқсат етілген.
Кейбіреулерінің әйелдерінің саны 30-60-қа жеткен. Мелонезиялықтар
жасбалаларын есейгенше өздерінің жанында тәрбиелеп ұлдарды ер жеткен кезде,
олардың ерлердің үйлеріне апарып қосқан.
Мелонезиялықтрдың рухани мәдениетіне тоқталсақ олардың ортасында
Жаратушыға сену күшті болған. Сонымен бірге, аборигендер Жаратылыстың
құбылыстарына, белгілі адамдардың рухына, ру, тайпа көсемдеріне, әсіресе,
одақ көсемдеріне сыйынған және олардың дәрежесін үнемі көтермелеп, дәріптеп
отырған. Ел арасында тәуіптер (знахарлар) көп болған.
Аборигендер ұшатын сиқыршыдан қатты қорқып, оның пері, албасты
(вуьм) деп түсінген. Бұл сиқыршыны әйкумдер, попова дп атаған.Поповалар
әйелдерден шығып, олар теңізде өлген адамдардың етін жеген, қыздарын
кішкентайынан тәуіптікке тәрбиелеген. Тұрмыстың дамуына ру, тайпа көсемдері
өлгеннен кейін, оны сол рудың құдайы деп те санаған.
Халық медицинасында массаж жасау, қан алу, оташылық әр түрлі шөптерден
дәрі даярлау істері көбірек тараған. Керек десе, адамның бас сүйегін тесіп,
ішіне дәрі жіберіп емдейтін дәрежеге жеткен.
Фиджи аралына бірінші болып ХІХғасырдың 30 жылдарында еуропалықтар
келген. Миссионерлер болып келген олардың көпшілігі жергілікті тайпаларды,
руларды өзара өшіктіріп, оларға басқа мылтық және тағы басқа қару-жарақтар
берген.Аборигендердің көбірек сақталған жері – Жаңа Гвинея. Мұнда екі
милионнан астам папуастар тұрады.
Мелонезияны отарлаудың өзінше ерекшелігі болған. Еуропалықтар келгенге
дейін Мелонезия аралдарында көптеген жергілікті адамдар тұрып, олар
өздерінің тарихи дамуы бойынша алғашқы қоғам құрылыстарында тіршілік еткен,
содан да олар адамның адамды қанатынын жақсы түсінбегендіктен де
еуропалықтардың қанай бастағанына аборигендер қатты қарсылық көрсеткен. ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап, жергілікті халықтың саны өте азайып кетті.
Осы кезде 80 мыңдай болған Жаңа Каледониялықтардың жалпы саны 37 мыңға
төмендеді. Еуропалықтардың саны өсіп, 28 мыңға, Азиаттардың саны 8 мыңға
жеткен.
Меланезия аралдары жер асты байлықтарына, әр түрлі минералдарға бай.
Мысалы, Жаңа Гвинейде: мұнай, алтын, теңіз маржаны басқа да байлықтар
өндіріледі. Жаңа Гвинейде саяси-экономикалық толқулар болса, бұл аралдың
батыс бөлігінде папуас пен мелонезиялықтардың ұлт-азаттық күрестің жеңіске
жетуі, мелонезия, соның ішінде Жаңа Гиней халықтарын жігерлендіре түсті.
Лекция 5. Азия халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Кетпенді егіншілік, номадизм, шаманизм, арий,
конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
1.Батыс азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халықтары.
3.Оңтүстік – шығыс Азия халықтары.
4.Шығыс Азия халықтары.
5.Орталық Азия халықтары.
6.Сібір халықтары.
Мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени ерекшеліктерін
қарастыру.
1.Батыс азия халықтары.
Шетел Азиясы құрылығының үлкен бір бөлігі – Таяу Азия, оның жер көлемі
6 млн. шаршы километрден астармырақ шақырым. Ол Еуропа және Африка
құрлықтарымен шектесіп жатыр. Ол Кіші Азия жарты аралы, Месопатамия,
Левант, Аравия, жарты аралы және Иран таулы жотасы аймақтарынан құрылған.
Жалпы алғанда, Таяу Азияның жері құрғақшылықты. Дегенмен, Жерорта
теңізінің, Қара теңіздің, Каспий теңізінің, Аравия жарты аралының
жағалауларының ауа – райы ылғалды, субтропиктік болып келеді. Бұл жердегі
ірі өзендер – Тигр және Ефрат. Олардың алқабына орналасқан Месопатамия
ойпаты – ежелден отырықшы мәдениет орталықтарының бірі. Оның тұрғындары
егіншілікті қолдан суару жолымен жүргізіп, Месопатамияның құнарлы
топырағынан тұрақты, мол өнім алып келген.
Таяу Шығыс жерінде үлкенді – кішіл 20 – ға жуық мемлекет орналасқан.
Олардың ішінен ірілері: Түркия, иран – Ислам Республикасы, Ауғанстан, Асуд
Арабиясы, Ирка, Иемен, Сирия, Ливан, Иордания, Израиль, Оман және тағы
басқалар.
Таяу Шығыстағы мемлекеттерді ұлт жағынан бір ұлтты және көп ұлтты деп
екіге бөлуге болады. Бірінші топқа Араб және Түркия, Израиль елдеріне
жатқызамыз. Бұл мемлекеттің халықтары, негізінен, өз ұлтынан құрылған.
Түркияның негізгі халқы – түріктер. Олар өз елдерінің тұрғындарының 88
процентін құраса, Израильдің 90 процентін еврейлер тұрады. Бұл құрылықта
араб мемлекеттің тұрғындары да, негізінен, өз халықтарынан құрылған. Екінші
топқа, Иран, Ауғанстан және т.б. елдері жатады. Иранның негізгі халқы
парсылар, олар өз мемлекетінің тұрғындарының 50 процентін, Ауғанстанда –
ауғандар өз елінің тұрғындары 50 құрайды. Қалғандары әзербайжан, курд,
түрік, тәжік, қазақ және т.б. ұлт өкілдері тұрады.
Таяу Азияның халықтарын антропологиялық жақтан еуропойдтық,
монғолойдтық, негройдтық деп үш нәсіоге бөлуге болады. Сан жағынан басым
көпшілігі еуропойдтық нәсілдің өкілдері болса, монғолойдық нәсілге
түріктер, хазарлықтар; негройдтыққа Аравия жарты аралының тұрғындары,
әсіресе, Қызыл теңіздің жағалауларындағы тұрғындар жақынырақ келеді.
Таяу Шығыс халықтары үндіеуропалық, түрік, семит – хамиттік үш үлкен
тіл семьясында сөйлейді. Үндіеуропалық тіл семьясына тәжіктер, парсылар,
курдтар, белуджар, турлар, хазарлықтар, чор – аймақтар, гилянцтар, талышар,
гректер, армяндар, албандықтар, боснийлықтар және басқасы; түрік тіл
семьясына түріктер, қазақтар, әзірбайжандар, түркімендер, қашқарлақтар,
қарақалпақтар және басқалар; семит – хамиттік тіл семьясына арабтар,
еврейлер, айсорлар.
Этногенез және этнткалық тарихы. Таяу Шығыс алғашқы адамдарың
көне қоныстарының біірі Сирия жіне Палестина жерлерінен палеолиттің
ертедегі сатыларын көзге елестетін археологиялық заттар табылды. Бұл
аймақтардан шелль және ашелль кезеңіндегі адамдардың қолданған құралдары
табылса, Эт – Табун үңгірінен ашелль кезеңінде өмір сүрген тұрғындарының
баспаналарының қалдықтары ашылған. Мұнан кейінгі, мусьте дәуірінде, өмір
сүрген неандерталь адамының сүйегі Иран және палестина жерлерінен табылған.
Осы кезеңге жататын Кармель тауындағы Эт – Табун және Эс – Схуль
үңгірлерінен 12 адамның қаңқасы шықты. Тас кезеңге жататын құралдар Кіші
Азиядан және Жоғарға Месопатамиядан кездескен. Бұл құрлықтардың басқа да
аймақтарынан палеолиттің соңғы кезеңдеріне әсресе, неолитке жататын заттар
біраз жерлерде табылған.
Жаңатас ескерткіштері Таяу Азия жерлерінде кенң тарған.Месопатамия
және Сирия, палестина, Иран, Ирак, Кіші Азия елдерінде жаңа тес
кезеңдерінің ескерткіштері көп ашылған. Мұанан кейінгі энеолит, қола
кезеңдерінде бұл жердің тұрғындары егіншілікпен айналысатынын, олардың
қыштан, қоладан, темірден жасаған құралдарй дәлел бола алдаы. Б.д.д. 4
мыңыншы жылдары жергілікті тұрғындары алғашқы қауымдық қарым – қатынаста
өмір сүріп, олар аңшылық, балықшылық, егіншілік кәсіптерімен айналыса
бастаған. Олар қой мен ешкі, шошқаны қолға ұстап, отырықшы өмір сүрген,
баспаналар салған. Осы деректерге қарағанда, неолит кезінде Таяу Шығыс
жерінде алғашқы адамдар кең тарап, қоныс тепкені байқалады.
Сол кездің өзінде Таяу Шығыстағы әр түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар
мекендеген. Месопатаминяның оңтүстігінде – шумер, аккад, элам; шығысында –
касситтер, мидиялықтар; солтүстігінде – хеттар,; батысында –
палестиналықтар мекендеген. Тигр мен Ефрат өзендерінің алқаптарын халықтар
ертеден мекендеп, олар алғашқы адамзат өркениетінің іргетасын қалаушылардың
бірі болды.
Месопатамияның оңтүстігінде шумер мемлекеті бой көтерді. Олар кейін
Эль – Обейда, Урука және Джемдет – Наср мәдениеттерін қалыптастырды. Бұл
мәдениет үлгілері аккадтылықтармен тығыз қарым – қатынаста дамыды. Ал
Месопатамияның орта шенінде келіп шыққан сематикалық тілде шумерлер
сөйлесе керек. Шумер деген терминін (атама) аккадшылардың сөзінен шыққан.
Б.з.д. 4 мыңыншы жылдарда пайда болған шумерлердің жазуындағы адам есімдері
Оңтүстік Месопатамияға кең тараған. Бір ғасырдан кейін 3 мыңыншы жылдардың
ортасында Месопатамияның солтүстік аудандарында тағы бір ғасырдан соң,
оңтүстігіндеге шумер атауы семитикалықтармен алмасқан.
Шумерлердеп басқа Месопатамияның шығыс бөлігінен Иран қаратына қарай
жайылған кеңістікте бір – біріне тіл жағынан жақын әр түрлі халықтар
орналасқан. Солардың ішінен осы күнгі Хузистан жерінде эламиттер өмір
сүрген. Бұл маңда жүргізілген археологиялық зерттеулер көптеген жаңалықтар
ашты. Соның бірі б.д.д 4 – 3 мыңыншы жылдары жазылған пиктографиялық
ескерткіштер. Сол дәуірдің 3 мыңыншы жылдардың орта шенінде эламиттер
аккадшылардың жазуын өз тіліне қарай икемдеп, өздерінң жазу – сызуын
жасады.
Загроса тауларынд, осы күнгі Луристанда эламиттермен көршілес каситтер
өмір сүрген. Б.д.д 2 мың жылдықтың 1 жартысында олар саяси жағынан
үстемдікетіп, Месопатаминың мәдени тарихының дамуына өз әсерлерін тигізген.
Каситтер – Вавилондағы жылқыны жақсы өсірген деген сөздер бар. Кейбір
ғалымдардың пікірі бойынша, касситтердің, лулувистердің тілдері бір –
біріне жақын болған. ОЛар туысқандық және тіл жағынан каситтердің тобына
жатады. Кастий тобындағылар: кастиилер, геловтер, тапуровтар. Бұл тайпалар
5 ғасырда Каспий теңізінің жағалауын мекендеген. Аты аталған тайпалар
ертедегі Оңтүстік Әзербайжанды, Батыс Иранда мекендеген кутий, парсуа,
манней тайпаларының ұрпақтары болуы мүмкін. Осы тайпалар ертеректе саяси
жағынан басқаларға ықпалын жүргізген. Мысалы кустин б.д.д 3 мыңыншы жылдың
аяғында Қосөзеннің бойларын мкендеп, сол жерде өздерінің үстемдігін
жүргізген.
Каспий теңізінің солтүстік – батыс жағасындағы осы күнгі Армения мен
Курд қөараттарында, Кіші Азияның шығыс бөлігінде Месопатамияның
солтүстігінде көп түрлі халықтар тіршілік еткен, олардың барлығы
алародиялықтар деп аталған. Зертеушілердің пікірлеріне қарағанда, ол
халықтардың тілдері кавказдықтардың тілдеріне жақынырақ болғанын көрсетеді.
Б.д.д. 4 -ншы жылдардың аяғында 3 мыңыншы жалдардың бас кезінде
семиттік нәсілдер бас кезінде семиттік нәсілдік халықтар Таяц Азия жерінде
кең тарған. Олар жоғарыда аты аталған – аккадшылықтар. Осы кезде
шумерлердің жазуы аккадалықтарға тән болған. Себебі: кісі есімдерінде көп
ұқсастықтар көп. Кейін осы семит тілін ығыстырып, аккадшылардың тілі
үстемдік етті.
Кейінгі кездерде аккадшылар күшейіп, сол жердегі сөйлеуші халықтармен
бірлесіп, Ефрат пен Тигр өзендерінің орта, тқменгі ағысында Вавилия
мемлекетінің өркениетін жасайды. Аккадшылар Вавилия тілінде сөйлейді. Бұл
тіл б.д.д 2 мыңыншы 500 жылға дейін өмір сүріп, кейін арамиялық диалектімен
алмасқан. Басқа да Қосөзеннің оңтүстік – батыс атырабын б.д.д. 3 мыңыншы
жылдары семиттік тілде сөйтейтін хананейлер, аморейлер, еврейлер, арамейлер
мекендеген. Осы мыңжылдықтың екінші жартысында оңтүстіктен Аравия жарты
аралына арабтар келіп қоныстанған, жергілікті аборигендермен араласып
кетті.
Үндіеуропалық тілде сөйлейтін халықтардың бар екені жөнінде алғашқы
деректер б.д.д. 2 мыңыншы жылдардың ортасында тура келді. Осы кездерде Таяу
Азияда хетталардың ірі мемлекеті пайда болды . Б.д.д. 9 ғ Арменияда және
Кавказдың оңтүстігінде Урарту мемлекеті дәуірлеп өмір сүрген. Армения
халықтарының қалыптасқаны б.д.д 7 ғ жатады. Бұд халық өзінің мемлекетін
орнатып, оны бір мың жылдан артық сақтай білген. Б.д.д. мыңыншы жылдарда әр
түрлі үндіеуропалық тілде сөйлеуші нәтижесінде бірлесіп, Мидия, Персия
кейінірек, Бактрия, Прафия секілді бірнеше күшті мемлекеттер пайда болған.
Орта ғасырдың кейінгі кезеңдерінде осы мемлекеттің халықтардың өзара қарым
– қатынастары нәтижесінде отырықшы иран тілдес парсылар, мазхадаранд,
курдтар, лурлар, бахтиарлар және қазіргі Иранның, Ауғансттанның тұрғындары
келіп шыққан.
Таяу Шығыс Азияда құл иеленуші мемлекеті ерте заманнан – ақ
ұйымдасқан. Олардың қатарына жоғарыда аты аталған, б.д.д. 3 мың
жылдарындағы Месопатамиядағы Шумер және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Антропологиялық және тілдік кұрамы. Шаруашылығы: қол егіншілігі жөне балық
аулау. Дәстүрлі косібі. Баспана. Киімі. Әлеуметгік жіктеу. Меншік түрлері.
Діні. Мектеп. Халық шығармашылығы. Музыка өнері.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана
Садохин А.П. Этнология. М.2004.
Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
Қосымша
Артемова О.В. Личность и социальные нормы в раннепервобытной
общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
Бутиков Н.А. Папуасы Новой Гвинеи (хозяйство, общественный
строй). М.,1988.
Кабо. В.Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австралии.
М.,1968.
Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
Қостанай, 2010.
Лекция 1. Кіріспе.
Жиі кездесетін сөздер. Этнология, этнография, мәдени антропология, этнос.
Жоспар:
1. Этнология пәні және міндеттері.
2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.
Мақсаты: Этнология пәні мақмасы , міндеті және тәрбиелік функцияларымен
таныстыру.
1. Этнология пәні және міндеттері.
Этнология – негізгі зерттеу объектісі әлем халықтары туралы тарихи
пән. Оның ерекшелігі – этнологияны гуматитарлық және жаратылыстық
ғылымдарға бірдей жатқызуға болады, себебі этнос тек қана әлеуметтік емес,
сонымен бірге биологиялық феномен.
Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-
тарихи процес негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде
көрсету.
Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:
- Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
- Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық,
антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
- Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері
зерттеледі;
- Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени,
этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық
ролін шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.
Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың
байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді
көрсетіп, этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық,
экономикалық-географиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени
өзгешіліктерді сипаттауға маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым
өкілдері этнологиялық материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық
немесе басқа ой-желістерін ашуға көмектесетін қосымша мәлімет ретінде
пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі мағынасында көмекші тарихи
пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға әртүрлі континенттердегі
болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына, әсіресе өзінің
коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар
мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде
жандандырылу жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция
мен ассимиляцияның заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік
шекараларға сәйкестігін білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.
Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы
тұрғыдан келесі түрлерде қарастырылады::
1. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының маңызды
әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын дүниетанымдық
ғылым ретінде;
2. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет
беретін көмекші пән ретінде;
3. саяси маңызды білім саласы.
Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер
оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен келесі
жаратылыстық пәндер: Экология, Кәзіргі жаратылыстану концепциялары және
профилдік пәндер: Алғашқы қоғам тарихы, Археология тікелей байланысты.
Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты.
Жиі кездесетін сөздер. Эволюционизм, диффузионизм, функционализм,
этнопсихология, этноцсоциология, постмодернизм.
Жоспар:
1. Эволюционизм.
2. Диффузионизм.
3. Функционализм.
4. Қазіргі этнология.
5. Ресей этнологиясының дамуы.
6. Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.
Мақсаты: Этнология теориясының бағыттары және мектептерімен танысу.
1. Эволюционизм.
Эволюция латын сөзі бірте-бірте даму бұл мәдениетті зерттеудің
бағыты. ХІХғ ортасында эволюция термині қалыптасты. Этнография ғылым
ретінде қалыптасты. Теология - дін туралы ғылымның ықпалына қатысты
табиғаттың мүлде өзгермейтіндігі туралы басым болатын. Эвалюцмялар –адамзат
мәдениетінің жалпы даму заңдылықтарын ашты.
Тарихи мәдени бағыт – бұл бағыт өз еңбектерін
қоғамдық өмірдің өзіндік сферфсының дамуын қарастырады.
Эдуард Тэйлор ағылшын ғалымы эволиция классигі ХІХғ. ортасы ХХғ.
Басында өмір сүрген Ежелгі мәдениет, Антропология атты еңбектері
1881жылы жарыққа шықты. Тэйлор адамзат мәдениетінің тарихын табиғат
тарихының бір бөлігі ретінде қарастырып, мәдениеттің әр түрлі формаларын
біртіндеп даму сатылары деп түсінді. Оның ойынша, мәдени сатылардың әр
қайсысы өткеннің жемісі болып табылады және болашақты қалыптастыруда
елгілі рөл атқарады.
Льюис Морган американдық адвокат(1818-1881) этнология ғылымына
қосқан үлесі мол. Ежелгі қоғам атты еңбегі бар. Адамзаттың бүкіл тарихын
2 кезенге бөледі: 1.Рулар – тайпаларға негізделген ертедегі әлеуметтік
ұйым. 2.Белгілі бір аймақтарда меншікке негізделген соңғы кездегі саяси
ұйым.
Отбасы дамуының жүйелі сатылы дамуы.
1.Туысқандық қатынасқа негізделген отбасы.
2.Пунуальдық отбасы.
3.Жұпты немесе синдиасмикалық отбасы.
4.Патриархалдық отбасы.
5.Моногамдық отбасы.
Биологиялық бағыт – қоғам эвалюция заңдылықтарына, жаратылыстану
ғылымдарының принциптерін енгізді. А.Бастиян 1826ж.-1905ж. өмір сүрген.
Герман рэвалюциянизмінің негізін қалаған. Еңбегі Общий основания
этнологии.
Әлеуметтік бағыт- негізін қалаушылар: Хонд, Дюргейм, К.Штарке.
• Неке отбасының дамуы
• Қоғамдық еңбектін бөлінуі
• Жекеменшіктін шығуын зерттеді.
Географиялық бағыт - тарихи географиялық аспектілерін пайдаланды.
Географиялық фактрдың маңыздылығына тоқталды. Андре, Надеждин негізін
қалағандар. ХІХғ аяғында антропологиялық тарихи мектептін ашылуынан
жабылды.
2. Диффузионизм.
Диффузиянизм- физикадан алынған ұғым, араласу, сіңу, бірігу деген
мағына білдіреді. Негізін қалаған Фридрих Рацель лепциг университетінің
профессоры, еңбегі антропогеография. Адамның жер бетіне таралуын
қарастырады. Мәдениет дамуының жалпы көрінісін географиялық жағдайда
зерттеуге тырысады. Халықтар, тілдер, рассолар жоғалады, пайда болады.
Этнографияны зерттегенде заттар рөл ойнайды. Әшекей, киім, есірткі бір
халықтан екінші халыққа ауысып отырады. Ат әбзелдері, металл өз иелерімен
бірге жүреді.
Тарихи географиялық бағыт-Скандинавия елдерінде тарады, мәденет
таралуын зерттейді.
Мәдени шеңберлер мектебі. Алғашқы қоғам тарихын ғаламдық негізде
қалпына келтіруге тырысты. Фриц Глебнер неміс этнологы ХІХғ. аяғы ХХғ.
Бірінші жартысына дейін өмір сүрді. Этнология Мәдениет шеңберлері еңбегі
бар. Вена өкілі, католик пастері Вильгелм Шмидт. Гребнердің идеясын
жалғастырушы. Еңбегі құдай идеясының шығуы. Ғылыми әдіс көмегімен
биологиялық дәстүр бойынша моногамияның ежелден келе жатқаның, әке
құқығының және тек бір құдайға сенушіліктің анық ақиқат екендігін айқындай
түсті.
Геолиталық мектеп.
Бүкіл мәдениеттің шығуын Ежелгі Мысырмен байланыстырады. Негізін қалаушы
дәрігер-невропотолог Уильям Риверс ағылшын диффузионизмінің өкілі болып
табылады. Еңбегі: Меланезия қоғамының тарихы. Эволюциялизммен
диффузионизмнің ортасын қарастырды. Эллиот-Смит мәйітті мумиялау, күнге,
отқа, жыланға табыну, пұтарды жасау, тоқыма кәсібі, сүндетке отырғызу,
құлақты тесу және созу салты.
3. Функционализм.
Функциянализм ілімі: Англиядағы әлеуметтану мектебінің идеялық
жалғасы және оның принциптерінің дамуы. Бронислав Малиновский ХІХғ аяғы ХХғ
бірінші жартысы. Еңбегі:
• Тынық мұхитының батыс бөліктерінің аргонафтары
• Тағылық қоғамдағы қылмыспен әдет- ғұрып
• Мәдениет теориясы
4.Қазіргі этнология.
Француз әлеуметтану мектебі. Бұл ағымның ірі өкілі және негізін қалаушы-
философ, педагок, әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 жж өмір сүрді.
Қоғамның аһуалын, жалпы адамзаттық қоғамды емес, нақты адамзат бірлестігін
зерттейді. Олардың әрқайсын дербес, басқа тәуелсіз бірлік ретінде
қарастырды. Дюркгейм жеке қоғамдар үлгілерін жасауда оның негізін алғашқы
орда, ру тәрізді ең қарапайым қоғамды алды.
Американдық мектеп. ХІХғ. аяғы АҚШ-та эволюционистік бағыттан басқа
тарихи этнологияның Американдық мектебі деп аталған Франс Боас негізін
құрған мектеп пайда болды. Ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық істермен де
айналысты, отаршылдық, нацизм, алалаушылыққа қарсы шықты. Ғылымның жалпы
міндеті әлеуметтік өмір құбылыстарының барлық жиынтығын (тіл, әдет-
ғұрыптар, көші-қон, физикалық белгілер) зерттеу болып табылады және бұл
зерттеу жалпы алғанда тек өркениетті ұлттардың ғана емес, барлық адамзат
баласы тарихының мұз дәуірінен бастап, қазіргі уақытқа дейінгі бүкіл
кезеңдерін, яғни адамзаттың тарихын жасап шығу. Бұл үшін әрбір жеке
халықтың тарихын оның ұлттық ерекшеліктерімен қоса алып зерттеу қажет.
Релиятивизм- барлық моральдық белгілердің салыстырмалы екенің және барлық
халықтың мәдениетін салыстыруға келмейді.
5. Ресей этнологиясының дамуы.
ХІХ ғасырдың 40 жылдары К.М. Бэр, Н.И. Надеждин, К.Д. Кавелин деген
орыс ғалымдары этнография ғылымынң негізін қалады. Бұлар Орыс география
қоғамыны этнография бөлімінің мүшелері еді.
Орыс география қоғамыны құрылтайшысы Н.И. Надеждин (1804-1856), ол
1848 жылдан этнография бөлімінің басқарды. Ол орыс халқының этнографиясын
зерттуді мәселе етіп көтереді. Этнографияның алдына міндеттер қойып,
негізгі үш бағытын тілін, физикалық этнографиясын және психикалық
этнографиясын қояды.
Этнография және этнология ғылымының қалыптасуы мен дамуына академик
Д.Н. Анучин 1843-1923 жж. Өз үлесін қосты. Ол Мәскеу университетінде
антропология кафедрасын құрып, басқарады. Сонымен қатар Этнология курсынан
лекция оқыды.
Н.Н. Миклухо-Маклай 1846-1888 жж. Ол Оңтүстік-Шығыс Азия, Австралия
және мұхит аралдарының жергілікті халықтарын зерттеді.
Орыс этнография ғылымына ағалы-қарындасты Н.Н. Харузин және В.Н.
Харузин өз үлестерін қосты. Н.Н. Харузин Мәскеу және Лазерев
институттарында этнография курсынан сабақ берді. Фин, түрік, монғол
халықтарына арналды. Қайтыс болғаннан кейін Этнография деген жалпы атаумен
жарыққа шықты. В.Н. Харузин діни сенім және фольклор мен айналысты. Мәскеу
археология институтында этнографи курсынан сабақ берді.
Лекция 3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.
Жиі кездесетін сөздер. Расса, морфология, физиология,тілдік мемья, мәдени-
шаруашылық.
Жоспар
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
3.Лингвистикалық класификация.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Мақсаты: Әлем халықтарының негізгі классификациясымен қарастыру.
1.Географиялық класификация.
2.Антропологиялық класификация.
Оларды антропологиялық жағынан қарау деп атаймыз. Антропологиялық
нышан белгілеріне қарап, дүние жүзі халықтарының еуропоидтық, монғолдық
және негроидтық деп үш үлкен топқа бөлуге болады. Жер шарындағы халықтарды
өзара нәсілге бөлгенде, олардың ерте заманнан бері ата – бабасынан сақталып
келген сыртқы көріністерінің ( физикалық, дене және тіс қыртыстарының)
ерекшеліктеріне қарайды. Бұл белгілеріне анығырақ тоқталсақ, шаштың сыртқы
көрінісі, беттегі тыныс жолдарының даму дәрежесі, шаштардың түсуі
(пигмейтация), тері мен көздерінің түстері, бойдың ұзындығы, бас сүйектің
құрылыс тұрпаты, әсіресе, жақ сүйектің, жақ еттерінің орналасу нышаны
бойынша ажыратылады. Адамдардың мұндай нәсілдік белгілері палеолит (тас)
ғасырында пайда болған сияқты.
Дүние жүзі халықтарын діни тұрғыдан да топтауға болады. Бірақ
халықтарды дін жағынан топқа бөлу өте жасанды, сондықтан да бұл сала
этнографтарға айтарлықтай жәрдем ете алмайды. Себебі дін дүние жүзінде
ұлттар немесе мемлекеттер бойынша таралған емес. Жер шарын мекендеушілер
негізінен: христиан, будда және ислам атты үш үлкен дінге бөлінеді. Бұл
діндерді мойындаушылардың ішінде көптеген рулар, ұлыстар, тайпалар,
халықтар және мемлекеттер бар.
3.Лингвистикалық класификация.
Халықтарды топтастырудағы есепке алатын негізгі
ерекшеліктердің бірі – тіл. Ол басты этникалық белгілердің бірі. Осы
белгілерге қарай отырып, халықтардың арасындағы тарихи өзара байланысын,
туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын – алыстығын, шаруашылық, мәдени
ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан – жақты жақындық байланыстарды
тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар халықтардың ғасырлар
бойғы қарым – қатынастарының негізінен келіп шыққан.
Жер шарындағы халықтар екі мыңнан астам тілде сөйлейді. Тілші
ғалымдар барлық халықтардың тілдерін морфологиялық және генеологиялық
принциптеріне негіздеп тіл семьяларына бөледі.
Морфологиялық жолмен жіктегенде дүние жүзіндегі барша халық
тілі грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа бөлінеді.
Бірақ морфологиялық жағынан тілді топтау әлі күнге дейін жеткілікті
дәрежеде зерттеліп бітпеген іс. Себебі тілдердің грамматикалық құрылыстың
ұқсастығын, олардың өзара туыстық қарым – қатынастың қайдан, қалай
шыққандығын толық белгілеу мүмкін болмай келеді. Көптеген халықтар
туысқандық жағынан бір – бірінен қашық болса да, олардың тілдерінің
грамматикалық құрылысы ұқсас келуі әбден мүмкін. Мысалы, Вьетнам тілінің
грамматикалық құрылысы, Судан халықтарының тілдерінің грамматикалық
құрылысы өте жақын. Сондай жақындықты ағылшын және полинезиялықтар жөнінде
де айтуға болады. Морфология бойынша дүние жүзі халықтарының топ – топқа
бөлудің осындай қиыншылықтарына қарамастан, кейбір туыстық жағынан жақын
халықтарды түбегейлі зерттеп тану үшін, оның керекті жақтары да баршылық.
Генеологиялық (қандас, туысқандық) жағынан тілді топтау бір
тіл мен екінші тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір
халық пен екінші халықтың арасындағы тарихи туысқандық жақындығын айқын
ашып көрсететін белгілердің бірі. Тілдің генеологиялық жағынан жақындағы
халықтардың шығу тегін зерттеуде этнографтарға үнемі көмекші құрал бола
алады. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір –біріне жақын болса, қазақ пен
ноғайлар, қарақалпақтардың тілдері бір – біріне тіпті ұқсас және бұл
халықтар бір – бірін еш қиындықсыз түсінісе алады. Ал орыс пен неміс
тілдері бір –бірінен өте алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сөздерін
түсінбейді. Сондықтан да бұл халықтардың арасында генеологиялық байланыстар
бар деу қиын.
Тілдердің ұқсастығына қарай, тамырының бір тектілігіне қарай дүние
жүзіндегі 2000-нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бөледі. Ал бір –
біріне тамырластығы жақындау тілдерді тамырлас, туыстас тілдер деп
аталса, бір –біріне тіпті жақын тілдерді кішкене бөліктерге, тармақтарға,
тармақшаларға қосып жіктейді. Сөйтіп, дүние жүзіндегі халықтардың тілдері
10 үлкен тіл семьясына бөлінеді:
1.Үнді - еуропалық тіл семьясына Оңтүстік Азиядан Еуропаға дейінгі жерлерді
мекендеуші халықтардың тілдері жатады. Кейінгі кездерде, әсіресе,
халықаралық қарым – қатынас күшеюімен үнді – Еуропа тілінде сөйлейтін
халықтар Америка, Оңтүстік Африка, Австралия мен Океания құрылықтарына
көптеп таралған.
2.Семито-хамит тіл семьясында Солтүстік Африканы,Оңтүстік-батыс Азияны
мекендеуші халықтар тілдері жатады.
3.Орал-Алтай тіл семьясында сөйлеушілерді угро-фин және алтай - деп екіге
бөледі.Угрофин тілінде сөйлеушілер – Еділ өзенінің жоғарғы ағысын
мекендеушілер және Венгрия мен Финляндия, Обь өзенінің төменгі жағына
дейінгі жерлерді жайлаған халықтар.
Алтай тіл семьясындағы тілде Кіші Азияда Балқан жарты аралында,
Якутинға дейінгі жерлерде тұратын халықтар сөйлейді. Анығырақ
айтқанда,Орталық Азия,Еділ бойының,Оңтүстік Сібірдің кейбір халықтары осы
тілде сөйлейді. Бұл тіл үш топқа бөлінеді: түрік, монғол және тунгус
(тунгусманьжур) . Тунгус тілінде сөйлеуші кіші – гірім Азия халықтарына
маньжурлар, эвенктер, тунгустар, нанай – гольдтер және басқа ұлт – ұлыстар
жатады.
4.Қытай – тибет (сино-тибет) тілінде Шығыс, Оңтүстік – шығыс Азияның
тұрғындары сөйлейді. Бұл семьяға қытай тілінен басқа да бірнеше кіші –
гірім тан, мяо – яо т.б ұлыстар тілі жатады.
5.Малай –Полинезия тіл семьясында Үнді және Тынық мұхиттарындағы көптеген
аралдардың, Мадагаскар мен Пасхи секілді аралдардың тұрғындары сөйлейді.
Бұлардың ішіндегі ең ірі тілдің бірі – Индонезия, одан кейін Мальгаш
тілдері. Меланезия, Полинезия және Микронезия тілдерінде сөйлейтін адамдар
саны жағынан онша көп емес. Олардың тілдері оңтүстік –шығыс Азия
халықтарының тіліне ұқсас келеді.
6.Дравид тіл семьясында Оңтүстік Үндістанның, Цейлон аралының бір бөлігінде
мекендеушілер сөйлейді. Олар – тел, тамиль, каннар, малаяя және т.б.
7.Мунд тілінде (Орталық Индияны) мекендеушілер сөйлейді. Дравид пен Мунд
тілдері алғашқы уақытта осы Индия жерінде пайда болған тілдер болуы тиіс.
8.Банту тіл семьясында Оңтүстік Африканың жарымынан көпшілігінде орналасқан
халықтардың тілі жатады. Банту тілі Судан жерінде пайда болып, кейін сол
жерден Оңтүстік Африкаға тараған болуы ықтимал.
9.Кавказ тілі Таяу Шығыста, Жерорта теңізінің төңірегіне тараған тілдердің
бірі.
10.Мон –кхмер тілінде сөйлеушілер Үндіқытай, Камбудже жерін мекендейді.
Кейбір тілшілер мон – кхмер тілін малая – полинезиялық тіл семьясына жатқан
деседі.
Жоғарыда біз тоқталып өткен 10 тіл семьясынан басқа да алуан
тілдер бар. әсіресе ондай тілдерді Американың, Азияның, Океанияның және
Африканың аборигендерінің арасынан келістіруге болады.
4.Шаруашылық – мәдени класификация.
Барлық халықтардың мәдени –шаруашылығы жағынан ұқсастығына
қарап топтауға болады. Бір табиғи – географиялық аймақта бірнеше тілдерде
сөйлейтін ұлттардың мекендеуі мүмкін. Олардың тілдері бір –біріне ұқсас
болмағанымен шаруашылықтары, тұрмыстары және заттай мәдениеттері ұқсас
немесе мүлдем жақын болып келуі мүмкін. Міне, осындай ұқсастығына қарай
отырып, дүние жүзіндегі халықтарды шаруашылық - мәдени тұрмысы жағынан топ
–топқа таратып бөлуге болады. әрбір шаруашылық – мәдени бөліктерге өзінің
әлеуметтік – экономикалық жағдайы бойынша, шамамен біркелкі дамыған және
ұқсас табиғи географиялық жағдайда орналасқан, ертеден әр халыққа тән
болған, тамырлас шаруашылығына және мәдени тұрмыс ерекшеліктеріне ие болған
халықтарды бір топқа жатқызуға әбден болады. әр халықтың мәдени –
шаруашылықтарының ерекшеліктері. Сол халықтардың тарихи дамуынан келіп
шыққан. Мысалы, адамдар жер бетіне таралған кездерде олар әртүрлі табиғи
географиялық орталыққа шоғырланып, сол жердің табиғи өзгешілігіне
икемделеді. өздерінің өндіріс құралдарын жасап.шаруашылықтарын дамытады,
заттай және рухани мәдениеттерін өркендеткен.
Шаруашылық – мәдени ерекшеліктерінің барлығы бір уақытта
емес, олар әр түрлі жағдайда, әр түрлі кезеңдерде пайда болған. Кейбір
халықтарда мәдени – шаруашылықтың дамуы алғашқы заманнан бастап қалыптасса,
қайсы біреулерінде кейінірек пайда болған. Сөйтіп, дүние жүзін мекендеуші
халықтарды шаруашылық – мәдени тұрмыс белгілерінің ұқсастығына қарай
отырып, төмендегішіне топтауға болады. Олар: қарапайым аңшылар мен
терімшілер, ірі өзендердің жағалауындағы отырықшылар мен балықшылар,
тундраның бұғышылары, қоңыржай және тропиктік аймақтың егіншілері, көшпелі
малшылар тағы басқа болып жіктеледі.
Халықтарды жоғарыдағы тоқталып өткен этнографиялық тұрғыдан топтаудың
осындай жүйелерінен басқа да бірнеше топқа жіктеп бөлушілік белгілері бар.
Лекция 4. Австралия және Океания халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Абориген, табу, мана, Австралия тілдері, унгуд.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
3.Меланезия халықтары.
4.Полинезия халықтары.
5.Микронезия халықтары.
Мақсаты: Австралия және Океанияның географиялық жағдайын, этникалық
тарихын, социогенезін, шаруашылығы мен мәдениетін қарастыру.
1. Австралия және Океанияның тарихи мәдени аудандастырылуы.
Австралия мен Мұхит халықтары.
Австралия мен Мұхит төрт аймақтан тұрады: Австралия мен Тасмания;
Мелонезия мен Жаңа Гвинея; Полинезия мен Жаңа Зеландия және Микронезия.
Австралия мен Тасмания
Антарктиданы қоспағанда Австралия Жер шарының басқа құрлықтарынан
бөлек орналасқанн. Оны мұхиттар мен теңіздер қоршап жатыр. Бұл жерге ең
жақын тұрғаны солтүстіктегі Малай арзипелагтары. Осы архипелагтармен
көптеген аралдар арқылы Австралия Оңтүстік Шығыс Азиямен байланысып жатады.
Австралияның жер көлемі 7,7 млн. шаршы шақырым шамасында. Жер бедері
біркелкі, аса биік таулары жоқтың қасы.
Тасмания аралы да Австралияның оңтүстік шығысына жақын орналасқан. Жер
көлемі 68 мың шаршы шақырымға жуық. Геологиялық құрылысы бойынша ерте
заманда Австралия құрлығы мен Тасмания бір болған. Тасманияның төңірегінде
алғаш рет 1798 жылы Флиндереом және Бассом жүзіп келіп, осы аралдың бар
екенін анықтаған. Оң жағасы көптеген шығанақтармен қоршалған. Тасмания
аралын солтүстіктен оңтүстікке қарай екі тау жотасы басып өтеді. Бұл тау
жоталары өсімдікке бай, оның бөктерлерінде ормандар көп. Климаты қоңыржай,
дымқыл. Қыста жиі –жиі қар жауып тұрады.
Австралияның климаты тропикалық, субтропикалық, қоңыржай болып келеді.
Тек оның шығыс және орталығында шөлді дала кездеседі. Олардың көлемі онша
көп емес. Австралияда өзен мен көлдер көп емес.Ондағы ең үлкен өзен-Муррей-
Дарлинг. Одан басқа да Виктория Орд, Балонн, Барку т.б. өзендер бар.
Өзендері онша ұзын емес. Олардың көпшілігі жаңбыр аз жауған кездері құрғап
өқалады. Бұл жердегі ұлкен-кішілі көлдердің жалпы саны 763-ке жетеді.
Австралия мен Тасмания аудандарының табиғи-географиялық жағдайларына
бейімделген әртүрлі өсімдіктер өседі. Бұл жерлердерді климаттық жағынан
бірнеше аймақтарға бөлуге болады. Солтүстік, солтүстік-шығыс аймақтарында
қалың жасыл тропиктік орман болады. Бұл жерлерде: пальма, фикус арауктар,
эфкалипт, акация, казуарин(темір ағашы) т.б. өседі. Австралияда эфкалипттің
150-ден, астам түрлері кездеседі. Австралияның шығысынан батысына қарай
жүрген сайын ормандар, ағаштар сиреңкіреп барып, оның орта жеріндегі
сахаралық шөл, шөлейт жерлерде мүлде ағаштар өспейді. Олардың ішіндегі ірі
шөлдерде: Симпсон, Үлкен Виктория шөлі, Гиссон, Үлкен Құмды шөл.
Австралияда жануарлар әлемі де онша көп емес. Жергілікті жануарларда:
кенгуру, вомбат(кеміруші), коал(қалталы аю);құстардан: тауық, эмо түйеқұсы,
лира-құсы және т.б.Әртүрлі құрт-құмырсқалар, жабайы ара, бал құмырсқасы,
қоңыз, балықтар, омыртқасыздар жергілікті австралиялықтар Жер бетіндегі
қыбырлап жүрген осы жан-жануарлардың бәрін тамақ етеді.
Кейінгі кездердегі жүргізілген зерттеушілердің нәтижесінде Авсралияның
жерасты байлықтарының көп екені байқалып отыр. Бұл құрлықтың: тас көмір,
қоңыр көмір, мұнай, газ , уран, темір, мыс, қалайы, хром және т.б. кен
көздері бар.
1901жылдың 1қаңтарынан бастап Австралия өз алдына ерікті федеративтік
мемлекет болып, Британиямен қарым-қатынастағы ел болып есептеледі. Халқының
97,1 %-ы қалада орналасқан. Олар құрлыққа біркелкі таралмаған. Жер шарының
тарихи-географиялық қолайлылығына қарап, адамдардың көпшілігі Австралияның
шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік –батыс жақтарында тығызырақ орналасқан.
Австралия мен Тасмания осы күнгі халықтың басым көпшілігі
еуропалықтардың, оның ішінде ағылшындардың ұрпақтарынан қрлыған.
Аборигендердің Еуропадан келген отаршылдармен соғыстарынан нәтижесінде
олардың көбі қырылған. Тірі қалғандарды шөл, құнарсыз жерлерге ығыстырып
шығарған. ХІХ ғасырдың 70 жылында ең соңғы тасмандық –Уилльям Лэннин қайтыс
болған.
2.Австралия және Тасмания халықтары.
Австралиялықтардың ата-бабалары бұл құрлыққа қайдан және қашан
келген? Бұл мәселеге Австралия мен мұхитты ерттеген әр елдің ғалымдары бұл
жөнінде көптеген пікірлерін қалдырған. Солардың бірі ол 1819-1821 жылдары
антарктикалық экспедициясына қатысқан орыстың ғалымы И.М. Симонов. Бұл кісі
австралиялықтардың ата-бабалары индиялықтардың төменгі кастасынан шыққан
болу керек деген болжау айтады. 1847 жылы ағылшын антропологы Дж. Причард
австралиялықтарды зерттеп, олар ертедегі мұхиттық аборигендердің қалдықтары
болу керек деген пікірді білдірген. 1870 жылы әйгілі орыс ғалымы , саяхатшы
Н.Н. Миклухо-Маклай да бұл құрлық халықтарының арасында болып, тұрғындардың
тұрмыс мәдениетімен танысады, ғылымға керекті деректер жинайды. Н.Н.
Миклухо-Маклай Австралияның көп жерлерін аралап, аборигендердің
антропологиялық және тұрмыс жағынан біркелкі екенін байқаған. Австралиялық
нәсілдің негізгі белгілері: түсі қара-қоңыр, шүаштары бұйра, беттері мен
денелерінде түк көп өспейді, мұрындары жалпақ, жақ сүйектері қусырыңқы,
бойлары ортадан жоғары. Бұл айтылған антропологиялық белгілерді
австралиялықтардың басым көпшілігінен байқауға болады.
Тасмандықтардың пайда болуы өте нашар зерттелінген. Антропологиялық
жағынан тасмандықтар меланезиялықтарға ұқсас. Австралиялықтардың
шаруашылығы- күн көріп, тіршілік етуге бейімделінген. Олар аң аулап, құрт-
құмырсқа , өсімдіктердің дәндерін жинап және теңіз жағалаулары мен
көлдерден балық ұстаған. Аңшылық аборигендердің өміріндегі басты кәсібі
болып табылады. Негізгі құралдары: найза, найзаны лақтыруға қолданылатын
темірдер істелінген атқы тақта, бумерангтар. Осы құралдардың жәрдемімен
австралиялықтар жердегі жүретін аңдарды ғана емес, ұшқан құстарды да ұстай
берген. Кенгурудан кейінгі үлкен аңдардың бірі- эмо түйеқұсы. Ол- өте
жүйрік құс. Бірақ эмоны аборигендер алдап ұстайды. Австралиялықтар жоғарыда
көрсетілген ірі аңдармен қоса інді мекендеуші, бауырымен жорғалаушыларды да
аулаған. Олады көбінесе әйелдер мен балалар ұстаған.
Балықшылық Австралия тұрғындарының өмірінде үлкен орын алады. Балықты
шанышқы, қармақ, тор,сүңгі және т.б. құралдармен аулаған. Балық аулаудың
бірнеше жолдары мен тәсілдері болған. Көп адамдар бірігіп, балықтарды
судың таяздау жеріне үркітңп әкеліп, қолдарымен ұстаған. Австралия
тұрғындары біздің түсінігіміздегідей егіншілікті білмесе де, әртүрлі
өсімдіктерді жинап, олардан күнделікті тамақтар дайындаған. Себебі, бір
аңшылықпен күн көру қиын болған. Егер де аңшыларлдың кейбір сапарлары
сәтсіз болса, олардың отбасы тарығып, аш болып қалу мүмкін. Сондықтан
австралиялықтар басқа да қорек түрлерін жинаушылықпен кең көлемде
айналысқан. Жинаушылықтың көбірек орын алған жері құрлықтың –шығыс,
оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс жақтары Олардың қонысы мен үйлері
жөнінде этнографтардың ортасында дұрыс пікір болмай, олар жергілікті
тұрғындарды үйсіз-күйсіз көшіп жүрген деп жазып жүрді. Жергілікті
халықтардың тұрмысын жақсыра үйренудің нәтижесінде австралиялықтардың
өздеріне тән үйлердің болғандығы байқалған. Олардың негізгі үйлері күркелер
мен лашықтар болып келеді.
Австралиялықтар көлік дегенді білмеген. Олар жаяу жүріп-ақ көшіп
қонған. Теңіз, мұхит және өзен алқаптарында тұрғындардың қайығы мен салы
болған. Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген. Оның
жарылған және бір-бірімен қосылатын жерін тіккен.
Австралиялықтардың қоғамдық құрылысын зерттеуге еуропалықтар көпке
дейін көңіл бөлмей келеген.Австралияқтардың арасында мүлік теңсіздігі
болмаған. Қолға түскен материалдық байлық барлық тайпаның, оның
бөліктерінің мүлкі болып есептелген.Олар өзара жыныстық жағынан жеке
жастарына қарай бөлінген. Ерлер ер жеткен балаларымен тұрмысқа керекті
болған қару-жарақтарды істеп аңшылықпен айналысып, өз тайпаларын сырттан
келген дұшпандардан қорғаған. Мұндай әдет-ғұрыптар негізінде жастарды
тәрбиелеуді инециялар деп атайды. Австралиялықтардың арасында фратрияға
бөлінушілік кең орын алған.Кейбір тайпаларда кімнің қандай фратрияға
жататыны аналық жағынан есептелсе, кейбіреулерін ата жолымен жүргізген. Әр
фратрияның муквара,Кильпар, Дилби, Купатон және т.б. сияқты жеке-жеке
аттары болған. Австралиялықтар өздерінің рухани мәдениетін ерте заманнан
бері дамыта білген.Аборигендердің сенімі – тотимизм, олар өздерінің ата-
бабаларының рухына, өздерін қоршаған табиғи заттарға соның ішінде жан-
жануарларға, әр түрлі өсімдіктерге сиынған.Кеңес этнографтарының бірі
А.М.Золотарев тотимизм дегеніміз – адамдардың ертедегі ру қарым-
қатынастарын қиялында сәулелендірі деп көрсетті. Тотимизммен бірге
австралиялықтар әр түрлі магиялық көңіл-күйлерге сенген. Мысалы, емшілік,
сүйіспеншілік, зиян келтірушілік және т.б. қасиеттердің әсеріне қатты
сенген.
Австралиялықтар ауыз әдебиетін, көркем өнер мәдениетін жақсы дамыта
білген.Олардың арасында ертегілер, әр түрлі аңыздар, халық өлеңдері мен
музыкалар кең орын алған. Әсіресе, ән салуға аборигендер өте құмар және
үлкеннен кішілеріне дейін жақсы билейді. 1901 жылдан бері Австралия Одағы
Ұлыбритания империясының бір бөлшегі штаттың провасын ие болды.Австралия
Одағының ұйымдасуы – Австралия ұлтының ағылшындар, ирландықтар,
шотландықтар және уелстердің қоспасынан құрылып, өз іштеріне басқа жақтан
келгендерді де мол қамтыды. Халықтың көбірек топталған ірі қалалары:
Сидней, Мельбурн, Брисбен, Аделаид, Перта, Хобарта. Ауылдық жерлерде жалпы
халықтың 10%-ы ғана мекен еткен.
3.Меланезия халықтары.
Океания халықтары. Океания үшке бөлінеді:Мелонезия және Жаңа Гвинея,
Полинезия және жаңа Зеландия, Микронезия аймағынан құрылған.
Океанияның климаты ыстық экваторлық болғанымен тропиктік климатқа
ұқсас келеді. Мұхиттан және теңіздерден соққан жел ыстық ауа-райын
жұмсартып, тұрғындар, өсімдіктер мен жануарларға қолайлы жағдай
тудырады.Окенаия аралдары жасыл желекке бай, мәңгі көгеріп тұратын
тропиктік өсімдіктер мен ормандар мол. Әсіресе, тропиктік өсімдіктер батыс,
оңтүстік аралдарды көп болса, шығыс және солтүстік аралдарда
сиректеу.Кейбір өсімдіктердің тұқымдары мұхит, теңіз сулары арқылы океания
жерлеріне келген болуы тиіс.
Океания жан-жануарларынан бұл аралдарға жабайы шошқа, кускус, кенгуру
және әр түрлі құстар мол тараған.Тек Бисмарк архипелагінде жануарлардың
түрлері өте аз.
Океанияның үлкенді-кішілі аралдардың бәрінде адамдар мекендейді.
Океанияның этникалық құрамын жақсырақ түсіну үшін Мелонезия, Полинезия және
Микронезия аралдарына қысқаша тоқталып өтейік.
Мелонезия (гректің мелас - қара, несос - арал) – қара арал деген
сөзінен шыққан. Еуропалықтар осы жердегі тұрғындардың сыртқы түсіне қарап,
олардың мекендеген аралдарына да қара деп ат қойған.Мелонезияда папуастар
мен милонезиялықтар тіршілік етеді.Олар өздерінң нәсілдік белгілері бойынша
австронегроидтыққа жатады.
Полинезия - грекше поли - көп, яғни көп аралдан құрылған ел деген
мағына береді.Олардың ең ірілері Жаңа Зеландия, Самоа, Гавай, Тонга және
т.б. жатады.Отаршылар келгенге дейін бұл жерлерде 1,1 млн. адам тұрған
болса, қазір не барі 450 мың тұрғын қалған.
Микронезия – грекше микро кішкентай, кішігірім көптеген аралдар
жиынтығы.океанияның солтүстігінде орналасқан.Бұл аралдардың тұрғындары –
полинезиялықтардың, милонезиялықтардың қосылуынан шыққан будандар.
Сөйтіп, Океания халықтарының этникалық құрамы жергілікті тұрғындармен
бірге Еуропа,Азия, Америка және т.б. жерлерден келген адамдардан құралған.
Мелонезия мен Жаңа Гвинея халықтары
Меланизияға қарайтын үлкенді-кішілі аралдардың барлығына ел ертеден
мекендеген.18 ғасырдың ақырындағы мағұлұматқа қарағанда, Мелонезияда
шамамен жергілікті халықтардың саны 1,5 млн-ға жеткен. Кеңес
антропологтарның, соның ішінде Я.Я.Рогинский мен Н.П.Чебоксаровтардың пікір
бойынша, Мелонезилықтар экваторлық, негро-австралиялық нәсілге жатқызады.
Жаңа Гвенияның тұрғындарын этнографиялық тұрғыдан терең зерттеген
Н.Н.Миклухо-Маклай. Оның еңбектерінде Мелонезияның аборигендерінің тарихы,
сан-салалы тұрмыстары, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері және мәдениеті
ғылыми негізде қарастырылған.Аборигендердің антропологиялық белгілері:
шаштары бұйра, түстері күңгірт қоңыр, мұрындары жалпақ, еріндері қалыңырақ.
Мелонезиялықтардың антропологиялық ерекшелігіне қарай отырып, оларды
төрт бөлуге болады: 1) аласа бойлы негроидтық (олар Жаңа Гвинеяның ішкі
аудандарының тұрғындары); 2) негізгі меланезиялықтар; 3) Жаңа
Каледондықтар; 4)Папуастар.
Мелонезиялықтардың этникалық дамуына ру-тайпалық тұрмыс өзінің
қолайсыз әсерін тигізген.Мелонезия аборигендерінің тілін екіге бөлуге
болады. Олар мелонезия мен папуас тілері. Папуас тілдері Жаңа Гвинеяның
ішкі бөлігіне, аралдың батыс жартысынан және оның жағалауларына жараған.
Папуас тілдері ертеректе Мелонезияның басқа да аралдарын мекендеушілердің
араларына, сондай-ақ Жаңа Британия, кейбір Соломон аралдарына таралған
болуы тиіс.
Мелонезилықтардың тілдері – полинезиялықтардың, микронезиялықтардың
және индонезиялықтардың тілдерімен туысқан тіл. Кейінгі жылдарда Кодрингтон
Реед пен А.Капперлер мелонезия тілін көбірек үйренуге енбек еткендіктен
олардың еңбектерінде мелонезиялықтардың тілдері жөнінде бағалы деректер
бар.
Мелонезия аборигендері егіншілікпен өте жақсы айналыса білген.Олар
егін егуге жарайтын алақандай бос жер қалдырмайды.Аборигендердің пікірі
бойынша, жер шарындағы жалықтардың ішінде егіншілікпен айналыса алмайтын ел
жоқ.Бұлардың өсімдік өсіретін плантациялары еуропалықтарды таң қалдырған.
Мелонезилықтардың егіншілігі тропикалық табиғи- географиялық
жағдайына бейімделген.Бұл өсімдіктер барлық жерге тарамаған. Себебі әртүрлі
өсімдіктер өздеріне қолайлы жерге ғана жақсы өсетіні белгілі.
Меланезиялықтардың егін шаруашылығы пайдаланатын өздеріне керектіқұралдары
болған. Олардың ішінде неолит заманынан келе жатқан тас балта, тас пышақ
сияқты әртүрлі тас құралдар бар.
Балық аулау кәсібі мелонезиялықтардың тұрмысына елеулі орын алады.
Олар балықты өзен-көлдерде, теңіздерден де аулаған. Балық аулаушылықпен тек
ерлер айналысады. Балықты тормен, қармақпен, сүңгімен аулайды.
Мелонезия аралдарында жабайы жануарлар жоқтың қасы. Тек ірі аралдарда
жабайы шошқа мен жабайыланған иттер ғана болды.
Еуропалықтар келгенге дейін мелонезиялықтар адамды елітетін есірткілік
сусындарды ішпеген. Кейінгі кездері есірткілік каваң, бетель сусын
әзірлеуді үйренген.Кава сусынын өсімдіктің тамырын қазып аладыда, оны
ұсақтаған соң, бір ыдысқа жинап су құйып ашытқан.
Мелонезилықтардың негізгі шаруашылығы егіншілік болғандықтан,
аборигендер ерте заманнан бері отырықшы деревняларды мекендеген.
Мелонезилықтар барлық жерде үйлерді біркелкі етіп салады. Жуан ағаштардан
тіреулер қойып, төбесін бамбук және пальма ағашының жапыр ақтарымен су
өтпейтін етіп жабады.
Мелонезилықтардың тұрмысына кең пайдаланылатын басты көліктері –
қайық. . Қайықты ірі ағаштардың қабығынан да, ағашты ойып та істеген.Оның
жарылған және бір-бірімен қосылатын жерін тіккен.
Мелонезилықтар киімнен гөрі денелерін әсемдеуге көбірек көңіл бөледі.
Мұрын желбезегіне қыстыратын шыбық, иттің тісінен тізіп істеген моншақтар,
бамбук ағашын жасалған тарақ, теңіз малюскасының қабыршағынан жасалған
білезіктер,сырғалар т.б. сол сияқты көптеген әсемдік заттарын пайдаланады.
Мелонезиялықтардың арасында матриархат пен патриархат дәстүрі қатар
өмір сүрген.Мысалы, Жаңа Гвинеяда, жаңа Каледонияның оңтүстік-шығысында,
Фиджи, Жаңа Гебридтің оңтүстігінде патриархат дәстүр үстемдік етсе,
Меланезияның Соломонв, Ваникор, Банкс және т.б. қалған аралдарында жұртты
мариархат басқарған.
Мелонезиялықтардың отбасы ынтымақты болған. Бірақ отбасында
экономикалық дербестік болмаған соң көп әйел алуға рұқсат етілген.
Кейбіреулерінің әйелдерінің саны 30-60-қа жеткен. Мелонезиялықтар
жасбалаларын есейгенше өздерінің жанында тәрбиелеп ұлдарды ер жеткен кезде,
олардың ерлердің үйлеріне апарып қосқан.
Мелонезиялықтрдың рухани мәдениетіне тоқталсақ олардың ортасында
Жаратушыға сену күшті болған. Сонымен бірге, аборигендер Жаратылыстың
құбылыстарына, белгілі адамдардың рухына, ру, тайпа көсемдеріне, әсіресе,
одақ көсемдеріне сыйынған және олардың дәрежесін үнемі көтермелеп, дәріптеп
отырған. Ел арасында тәуіптер (знахарлар) көп болған.
Аборигендер ұшатын сиқыршыдан қатты қорқып, оның пері, албасты
(вуьм) деп түсінген. Бұл сиқыршыны әйкумдер, попова дп атаған.Поповалар
әйелдерден шығып, олар теңізде өлген адамдардың етін жеген, қыздарын
кішкентайынан тәуіптікке тәрбиелеген. Тұрмыстың дамуына ру, тайпа көсемдері
өлгеннен кейін, оны сол рудың құдайы деп те санаған.
Халық медицинасында массаж жасау, қан алу, оташылық әр түрлі шөптерден
дәрі даярлау істері көбірек тараған. Керек десе, адамның бас сүйегін тесіп,
ішіне дәрі жіберіп емдейтін дәрежеге жеткен.
Фиджи аралына бірінші болып ХІХғасырдың 30 жылдарында еуропалықтар
келген. Миссионерлер болып келген олардың көпшілігі жергілікті тайпаларды,
руларды өзара өшіктіріп, оларға басқа мылтық және тағы басқа қару-жарақтар
берген.Аборигендердің көбірек сақталған жері – Жаңа Гвинея. Мұнда екі
милионнан астам папуастар тұрады.
Мелонезияны отарлаудың өзінше ерекшелігі болған. Еуропалықтар келгенге
дейін Мелонезия аралдарында көптеген жергілікті адамдар тұрып, олар
өздерінің тарихи дамуы бойынша алғашқы қоғам құрылыстарында тіршілік еткен,
содан да олар адамның адамды қанатынын жақсы түсінбегендіктен де
еуропалықтардың қанай бастағанына аборигендер қатты қарсылық көрсеткен. ХІХ
ғасырдың ІІ жартысынан бастап, жергілікті халықтың саны өте азайып кетті.
Осы кезде 80 мыңдай болған Жаңа Каледониялықтардың жалпы саны 37 мыңға
төмендеді. Еуропалықтардың саны өсіп, 28 мыңға, Азиаттардың саны 8 мыңға
жеткен.
Меланезия аралдары жер асты байлықтарына, әр түрлі минералдарға бай.
Мысалы, Жаңа Гвинейде: мұнай, алтын, теңіз маржаны басқа да байлықтар
өндіріледі. Жаңа Гвинейде саяси-экономикалық толқулар болса, бұл аралдың
батыс бөлігінде папуас пен мелонезиялықтардың ұлт-азаттық күрестің жеңіске
жетуі, мелонезия, соның ішінде Жаңа Гиней халықтарын жігерлендіре түсті.
Лекция 5. Азия халықтары.
Жиі кездесетін сөздер. Кетпенді егіншілік, номадизм, шаманизм, арий,
конфуцианство, будизм, монғолойд, семит, суармалы егіншілік.
1.Батыс азия халықтары.
2.Оңтүстік Азия халықтары.
3.Оңтүстік – шығыс Азия халықтары.
4.Шығыс Азия халықтары.
5.Орталық Азия халықтары.
6.Сібір халықтары.
Мақсаты: Азия халықтарының этникалық тарихы, этномәдени ерекшеліктерін
қарастыру.
1.Батыс азия халықтары.
Шетел Азиясы құрылығының үлкен бір бөлігі – Таяу Азия, оның жер көлемі
6 млн. шаршы километрден астармырақ шақырым. Ол Еуропа және Африка
құрлықтарымен шектесіп жатыр. Ол Кіші Азия жарты аралы, Месопатамия,
Левант, Аравия, жарты аралы және Иран таулы жотасы аймақтарынан құрылған.
Жалпы алғанда, Таяу Азияның жері құрғақшылықты. Дегенмен, Жерорта
теңізінің, Қара теңіздің, Каспий теңізінің, Аравия жарты аралының
жағалауларының ауа – райы ылғалды, субтропиктік болып келеді. Бұл жердегі
ірі өзендер – Тигр және Ефрат. Олардың алқабына орналасқан Месопатамия
ойпаты – ежелден отырықшы мәдениет орталықтарының бірі. Оның тұрғындары
егіншілікті қолдан суару жолымен жүргізіп, Месопатамияның құнарлы
топырағынан тұрақты, мол өнім алып келген.
Таяу Шығыс жерінде үлкенді – кішіл 20 – ға жуық мемлекет орналасқан.
Олардың ішінен ірілері: Түркия, иран – Ислам Республикасы, Ауғанстан, Асуд
Арабиясы, Ирка, Иемен, Сирия, Ливан, Иордания, Израиль, Оман және тағы
басқалар.
Таяу Шығыстағы мемлекеттерді ұлт жағынан бір ұлтты және көп ұлтты деп
екіге бөлуге болады. Бірінші топқа Араб және Түркия, Израиль елдеріне
жатқызамыз. Бұл мемлекеттің халықтары, негізінен, өз ұлтынан құрылған.
Түркияның негізгі халқы – түріктер. Олар өз елдерінің тұрғындарының 88
процентін құраса, Израильдің 90 процентін еврейлер тұрады. Бұл құрылықта
араб мемлекеттің тұрғындары да, негізінен, өз халықтарынан құрылған. Екінші
топқа, Иран, Ауғанстан және т.б. елдері жатады. Иранның негізгі халқы
парсылар, олар өз мемлекетінің тұрғындарының 50 процентін, Ауғанстанда –
ауғандар өз елінің тұрғындары 50 құрайды. Қалғандары әзербайжан, курд,
түрік, тәжік, қазақ және т.б. ұлт өкілдері тұрады.
Таяу Азияның халықтарын антропологиялық жақтан еуропойдтық,
монғолойдтық, негройдтық деп үш нәсіоге бөлуге болады. Сан жағынан басым
көпшілігі еуропойдтық нәсілдің өкілдері болса, монғолойдық нәсілге
түріктер, хазарлықтар; негройдтыққа Аравия жарты аралының тұрғындары,
әсіресе, Қызыл теңіздің жағалауларындағы тұрғындар жақынырақ келеді.
Таяу Шығыс халықтары үндіеуропалық, түрік, семит – хамиттік үш үлкен
тіл семьясында сөйлейді. Үндіеуропалық тіл семьясына тәжіктер, парсылар,
курдтар, белуджар, турлар, хазарлықтар, чор – аймақтар, гилянцтар, талышар,
гректер, армяндар, албандықтар, боснийлықтар және басқасы; түрік тіл
семьясына түріктер, қазақтар, әзірбайжандар, түркімендер, қашқарлақтар,
қарақалпақтар және басқалар; семит – хамиттік тіл семьясына арабтар,
еврейлер, айсорлар.
Этногенез және этнткалық тарихы. Таяу Шығыс алғашқы адамдарың
көне қоныстарының біірі Сирия жіне Палестина жерлерінен палеолиттің
ертедегі сатыларын көзге елестетін археологиялық заттар табылды. Бұл
аймақтардан шелль және ашелль кезеңіндегі адамдардың қолданған құралдары
табылса, Эт – Табун үңгірінен ашелль кезеңінде өмір сүрген тұрғындарының
баспаналарының қалдықтары ашылған. Мұнан кейінгі, мусьте дәуірінде, өмір
сүрген неандерталь адамының сүйегі Иран және палестина жерлерінен табылған.
Осы кезеңге жататын Кармель тауындағы Эт – Табун және Эс – Схуль
үңгірлерінен 12 адамның қаңқасы шықты. Тас кезеңге жататын құралдар Кіші
Азиядан және Жоғарға Месопатамиядан кездескен. Бұл құрлықтардың басқа да
аймақтарынан палеолиттің соңғы кезеңдеріне әсресе, неолитке жататын заттар
біраз жерлерде табылған.
Жаңатас ескерткіштері Таяу Азия жерлерінде кенң тарған.Месопатамия
және Сирия, палестина, Иран, Ирак, Кіші Азия елдерінде жаңа тес
кезеңдерінің ескерткіштері көп ашылған. Мұанан кейінгі энеолит, қола
кезеңдерінде бұл жердің тұрғындары егіншілікпен айналысатынын, олардың
қыштан, қоладан, темірден жасаған құралдарй дәлел бола алдаы. Б.д.д. 4
мыңыншы жылдары жергілікті тұрғындары алғашқы қауымдық қарым – қатынаста
өмір сүріп, олар аңшылық, балықшылық, егіншілік кәсіптерімен айналыса
бастаған. Олар қой мен ешкі, шошқаны қолға ұстап, отырықшы өмір сүрген,
баспаналар салған. Осы деректерге қарағанда, неолит кезінде Таяу Шығыс
жерінде алғашқы адамдар кең тарап, қоныс тепкені байқалады.
Сол кездің өзінде Таяу Шығыстағы әр түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар
мекендеген. Месопатаминяның оңтүстігінде – шумер, аккад, элам; шығысында –
касситтер, мидиялықтар; солтүстігінде – хеттар,; батысында –
палестиналықтар мекендеген. Тигр мен Ефрат өзендерінің алқаптарын халықтар
ертеден мекендеп, олар алғашқы адамзат өркениетінің іргетасын қалаушылардың
бірі болды.
Месопатамияның оңтүстігінде шумер мемлекеті бой көтерді. Олар кейін
Эль – Обейда, Урука және Джемдет – Наср мәдениеттерін қалыптастырды. Бұл
мәдениет үлгілері аккадтылықтармен тығыз қарым – қатынаста дамыды. Ал
Месопатамияның орта шенінде келіп шыққан сематикалық тілде шумерлер
сөйлесе керек. Шумер деген терминін (атама) аккадшылардың сөзінен шыққан.
Б.з.д. 4 мыңыншы жылдарда пайда болған шумерлердің жазуындағы адам есімдері
Оңтүстік Месопатамияға кең тараған. Бір ғасырдан кейін 3 мыңыншы жылдардың
ортасында Месопатамияның солтүстік аудандарында тағы бір ғасырдан соң,
оңтүстігіндеге шумер атауы семитикалықтармен алмасқан.
Шумерлердеп басқа Месопатамияның шығыс бөлігінен Иран қаратына қарай
жайылған кеңістікте бір – біріне тіл жағынан жақын әр түрлі халықтар
орналасқан. Солардың ішінен осы күнгі Хузистан жерінде эламиттер өмір
сүрген. Бұл маңда жүргізілген археологиялық зерттеулер көптеген жаңалықтар
ашты. Соның бірі б.д.д 4 – 3 мыңыншы жылдары жазылған пиктографиялық
ескерткіштер. Сол дәуірдің 3 мыңыншы жылдардың орта шенінде эламиттер
аккадшылардың жазуын өз тіліне қарай икемдеп, өздерінң жазу – сызуын
жасады.
Загроса тауларынд, осы күнгі Луристанда эламиттермен көршілес каситтер
өмір сүрген. Б.д.д 2 мың жылдықтың 1 жартысында олар саяси жағынан
үстемдікетіп, Месопатаминың мәдени тарихының дамуына өз әсерлерін тигізген.
Каситтер – Вавилондағы жылқыны жақсы өсірген деген сөздер бар. Кейбір
ғалымдардың пікірі бойынша, касситтердің, лулувистердің тілдері бір –
біріне жақын болған. ОЛар туысқандық және тіл жағынан каситтердің тобына
жатады. Кастий тобындағылар: кастиилер, геловтер, тапуровтар. Бұл тайпалар
5 ғасырда Каспий теңізінің жағалауын мекендеген. Аты аталған тайпалар
ертедегі Оңтүстік Әзербайжанды, Батыс Иранда мекендеген кутий, парсуа,
манней тайпаларының ұрпақтары болуы мүмкін. Осы тайпалар ертеректе саяси
жағынан басқаларға ықпалын жүргізген. Мысалы кустин б.д.д 3 мыңыншы жылдың
аяғында Қосөзеннің бойларын мкендеп, сол жерде өздерінің үстемдігін
жүргізген.
Каспий теңізінің солтүстік – батыс жағасындағы осы күнгі Армения мен
Курд қөараттарында, Кіші Азияның шығыс бөлігінде Месопатамияның
солтүстігінде көп түрлі халықтар тіршілік еткен, олардың барлығы
алародиялықтар деп аталған. Зертеушілердің пікірлеріне қарағанда, ол
халықтардың тілдері кавказдықтардың тілдеріне жақынырақ болғанын көрсетеді.
Б.д.д. 4 -ншы жылдардың аяғында 3 мыңыншы жалдардың бас кезінде
семиттік нәсілдер бас кезінде семиттік нәсілдік халықтар Таяц Азия жерінде
кең тарған. Олар жоғарыда аты аталған – аккадшылықтар. Осы кезде
шумерлердің жазуы аккадалықтарға тән болған. Себебі: кісі есімдерінде көп
ұқсастықтар көп. Кейін осы семит тілін ығыстырып, аккадшылардың тілі
үстемдік етті.
Кейінгі кездерде аккадшылар күшейіп, сол жердегі сөйлеуші халықтармен
бірлесіп, Ефрат пен Тигр өзендерінің орта, тқменгі ағысында Вавилия
мемлекетінің өркениетін жасайды. Аккадшылар Вавилия тілінде сөйлейді. Бұл
тіл б.д.д 2 мыңыншы 500 жылға дейін өмір сүріп, кейін арамиялық диалектімен
алмасқан. Басқа да Қосөзеннің оңтүстік – батыс атырабын б.д.д. 3 мыңыншы
жылдары семиттік тілде сөйтейтін хананейлер, аморейлер, еврейлер, арамейлер
мекендеген. Осы мыңжылдықтың екінші жартысында оңтүстіктен Аравия жарты
аралына арабтар келіп қоныстанған, жергілікті аборигендермен араласып
кетті.
Үндіеуропалық тілде сөйлейтін халықтардың бар екені жөнінде алғашқы
деректер б.д.д. 2 мыңыншы жылдардың ортасында тура келді. Осы кездерде Таяу
Азияда хетталардың ірі мемлекеті пайда болды . Б.д.д. 9 ғ Арменияда және
Кавказдың оңтүстігінде Урарту мемлекеті дәуірлеп өмір сүрген. Армения
халықтарының қалыптасқаны б.д.д 7 ғ жатады. Бұд халық өзінің мемлекетін
орнатып, оны бір мың жылдан артық сақтай білген. Б.д.д. мыңыншы жылдарда әр
түрлі үндіеуропалық тілде сөйлеуші нәтижесінде бірлесіп, Мидия, Персия
кейінірек, Бактрия, Прафия секілді бірнеше күшті мемлекеттер пайда болған.
Орта ғасырдың кейінгі кезеңдерінде осы мемлекеттің халықтардың өзара қарым
– қатынастары нәтижесінде отырықшы иран тілдес парсылар, мазхадаранд,
курдтар, лурлар, бахтиарлар және қазіргі Иранның, Ауғансттанның тұрғындары
келіп шыққан.
Таяу Шығыс Азияда құл иеленуші мемлекеті ерте заманнан – ақ
ұйымдасқан. Олардың қатарына жоғарыда аты аталған, б.д.д. 3 мың
жылдарындағы Месопатамиядағы Шумер және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz