Аудиторлық процедуралар, олардың түрлері мен аналитикалық процедуралардың сипаттамасын беріп, тәжірибеде қолдануын талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.бөлім. Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері
1.1. Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік..5
1.2. Аудиторлық дәлелдердің түрлері ... ... ..9
1.3. Аудиторлық дәлелдер алудың ақпараткөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
ІІ.бөлім. Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
2.1. Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Аудиторлық процедуралар және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3. Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланылған әдебиеттер
І.бөлім. Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері
1.1. Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік..5
1.2. Аудиторлық дәлелдердің түрлері ... ... ..9
1.3. Аудиторлық дәлелдер алудың ақпараткөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
ІІ.бөлім. Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
2.1. Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Аудиторлық процедуралар және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3. Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес бизнестің жаңа кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге асырылуда. Аудиттің қалыптасуы мен дамуы елімізде 1993 жылдан бері алғашқы аудиторлық қызмет туралы заң шыққалы бастама алды.
Аудит – бұл Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық есептілікті жасау мен өзге де ақпараттар туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен тексеру. Аудиторлар аудит жүргізу соңында аудителетін субъектінің қаржылық есептілігі және басқа ақпараттары туралы тәуелсіз пікір білдіріп, аудиторлық қорытынды жасайды. Ал, осы қорытындыны жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға алатын ақпараттары аудиторлық дәлелдер деп аталады.
Аудиторлық дәлелдерді алу әдістері – аудиторлық процедуралар деп ааталады. Аудит барысында аудиторлық дәлелдер алу үшін қолданатын аудиторлық процедуралардың түрлері өте көп. Ал, аудитор осы процедуралардың ішінде қайсысын таңдап жүргізу керектігін білу керек. Керек жағдайда тиімді аудиторлық процедураларды жүргізіп сенімді, әрі дұрыс аудиторлық дәлелдер алу аудитордың кәсіби біліктілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Аудитор аудиторлық қорытындыны есепте субъектінің қаржылық есептілігі жөнініде өз пікірін білдіру үшін аудиторлық дәлелдерге сүйенеді, яғни аудиторлық дәлеледер өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Ал, осы дәлелдерді алу әдістері аудитор орындайтын аудиторлық процедуралардың жиынтығын береді.
Аудит – бұл Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық есептілікті жасау мен өзге де ақпараттар туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен тексеру. Аудиторлар аудит жүргізу соңында аудителетін субъектінің қаржылық есептілігі және басқа ақпараттары туралы тәуелсіз пікір білдіріп, аудиторлық қорытынды жасайды. Ал, осы қорытындыны жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға алатын ақпараттары аудиторлық дәлелдер деп аталады.
Аудиторлық дәлелдерді алу әдістері – аудиторлық процедуралар деп ааталады. Аудит барысында аудиторлық дәлелдер алу үшін қолданатын аудиторлық процедуралардың түрлері өте көп. Ал, аудитор осы процедуралардың ішінде қайсысын таңдап жүргізу керектігін білу керек. Керек жағдайда тиімді аудиторлық процедураларды жүргізіп сенімді, әрі дұрыс аудиторлық дәлелдер алу аудитордың кәсіби біліктілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Аудитор аудиторлық қорытындыны есепте субъектінің қаржылық есептілігі жөнініде өз пікірін білдіру үшін аудиторлық дәлелдерге сүйенеді, яғни аудиторлық дәлеледер өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Ал, осы дәлелдерді алу әдістері аудитор орындайтын аудиторлық процедуралардың жиынтығын береді.
1. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңдары
2. Салық кодексі, Алматы-2008
3. Бюджет кодексі, Алматы-2007
4. Бюджеттік құқық/Жалпы және Ерекше бөлімдері, Алматы-2006
5. ҚР Қаржылық құқығы, Алматы-2006
6. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть. -Алматы: ТОО «Издательство «НОРМА-К», 2002. -С.64.
7. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы»//Алматы – 2005
8. Финансовый контроль в РК// Финансы Казахстана – 2005
9. Қаржылық бақылаудың сипаттамасы- Қаржы – қаражат-2003
10. Қаржылық құқық негіздері//Алматы-2005
11. Финансовое право РК//Алматы-2003
12. Сартаев С.С., Найманбаев С.М. Бюджеттік құқық/Оқу құралы-Алматы-2006
13. Найманбаев С.М. Салықтық құқық// Алматы-2006
14. Мельников В. Финансы//Алматы-2003
15. Сәтмырзаев А.А. Аудит теориясы//Алматы-2000
16. Аудит негіздері//алматы-2008
17. Теория аудита//Алматы-2005
18. Аудит теориясы//Алматы-2003
19 Кеулімжаев Д. Қаржылық бақылау//Алматы-2005
20. Аудиторлық тексеру//Заң және заман-2008
2. Салық кодексі, Алматы-2008
3. Бюджет кодексі, Алматы-2007
4. Бюджеттік құқық/Жалпы және Ерекше бөлімдері, Алматы-2006
5. ҚР Қаржылық құқығы, Алматы-2006
6. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть. -Алматы: ТОО «Издательство «НОРМА-К», 2002. -С.64.
7. Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы»//Алматы – 2005
8. Финансовый контроль в РК// Финансы Казахстана – 2005
9. Қаржылық бақылаудың сипаттамасы- Қаржы – қаражат-2003
10. Қаржылық құқық негіздері//Алматы-2005
11. Финансовое право РК//Алматы-2003
12. Сартаев С.С., Найманбаев С.М. Бюджеттік құқық/Оқу құралы-Алматы-2006
13. Найманбаев С.М. Салықтық құқық// Алматы-2006
14. Мельников В. Финансы//Алматы-2003
15. Сәтмырзаев А.А. Аудит теориясы//Алматы-2000
16. Аудит негіздері//алматы-2008
17. Теория аудита//Алматы-2005
18. Аудит теориясы//Алматы-2003
19 Кеулімжаев Д. Қаржылық бақылау//Алматы-2005
20. Аудиторлық тексеру//Заң және заман-2008
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-бөлім. Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері
0.1. Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.2. Аудиторлық дәлелдердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0.3. Аудиторлық дәлелдер алудың ақпараткөздері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12
ІІ-бөлім. Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
0.1. Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
0.2. Аудиторлық процедуралар және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .27
0.3. Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес бизнестің жаңа кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге асырылуда. Аудиттің қалыптасуы мен дамуы елімізде 1993 жылдан бері алғашқы аудиторлық қызмет туралы заң шыққалы бастама алды.
Аудит - бұл Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық есептілікті жасау мен өзге де ақпараттар туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен тексеру. Аудиторлар аудит жүргізу соңында аудителетін субъектінің қаржылық есептілігі және басқа ақпараттары туралы тәуелсіз пікір білдіріп, аудиторлық қорытынды жасайды. Ал, осы қорытындыны жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға алатын ақпараттары аудиторлық дәлелдер деп аталады.
Аудиторлық дәлелдерді алу әдістері - аудиторлық процедуралар деп ааталады. Аудит барысында аудиторлық дәлелдер алу үшін қолданатын аудиторлық процедуралардың түрлері өте көп. Ал, аудитор осы процедуралардың ішінде қайсысын таңдап жүргізу керектігін білу керек. Керек жағдайда тиімді аудиторлық процедураларды жүргізіп сенімді, әрі дұрыс аудиторлық дәлелдер алу аудитордың кәсіби біліктілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Аудитор аудиторлық қорытындыны есепте субъектінің қаржылық есептілігі жөнініде өз пікірін білдіру үшін аудиторлық дәлелдерге сүйенеді, яғни аудиторлық дәлеледер өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Ал, осы дәлелдерді алу әдістері аудитор орындайтын аудиторлық процедуралардың жиынтығын береді.
Аудитор тексерілген қаржылық қорытындыда есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екеніне сенімді болуға тиіс. Барлық қолдағы бар дәлелдерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай дәлелдер алуы қажет екендігін, оларды қандай көздерден және қандай процедуралардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек. Міне, осыдан зерттеу жұмысымның өзектілігі шығады.
Зерттеу жұмысымның мақсаты: аудиторлық дәлелдер, аудиторлық дәлелдерді алу әдістері, аудиторлық процедуралар, олардың түрлері мен аналитикалық процедуралардың сипаттамасын беріп, тәжірибеде қолдануын талдау.
Осы мақсаттарға жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
* аудиторлық дәлелдердің мәні мен қажеттілігін сипаттау;
* аудиторлық дәлелдердің түрлері мен қайнар көздерін көрсету;
* аудиторлық дәлелдер жинауда негізгі аудиторлық процедураларды сипаттау;
* аналитикалық процедуралардың маңыздылығын көрсету;
* аналитикалық процедуралардың тәжірибеде қолдануын көрсету.
Зерттеу жұмысымның бірінші бөлімінде аудиторлық процедуралар аудиторлық дәлелдерді алу әдістері болғандықтан, жалпы аудиторлық дәлелдердің сипаттамасын қарастырдым. Бұл бөлімде дәлелдердің маңыздылығы, оларға қойылатын шарттарын мен түрлері, аудиторлық дәлелдерді алудың ақпарат көздері атап көрсеттім. Зерттеу жұмысымның негізгі бөлімінде аудиторлық процедуралар сипаттамсы мен тәжірибеде қолдануын қарастырдым. Бұл бөлімде аудиторлық дәлелдерді алу әдістері, сонымен қатар шетел, орыс және өзіміздің әдебиеттерінде көрсетілген аудиторлық процедуралардың түрлерін көрсетілген. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда аналитикалық процедуралар маңызды орын алатындықтан, осы процедуралардың қолдануын Santo кәсіпорынның қаржылық есептілігі негізінде қарастырдым.
Зерттеу объектісі: аудитордың аудит барысында жинаған ақапарттары, яғни аудиторлық дәлелдер мен оларды алу әдістері, яғни қолданылатын аудиторлық процедуралар.
Зерртеу жұмысымның қайнар көздері: ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңы, Аудиттің Халықаралық Стандарттарының 500-599 Аудиторлық дәлелдер деп аталатын төртінші тобы, З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаев, Ж.Ғ. Жұмағалиева Аудит оқу құралы, М.С. Ержанов Аудит оқулықтары.
Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері
1.1 Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік
Тексеру жүргізгенге дейін, тексеру процесінде сондай-ақ, оның аяқталу кезеңінде аудитордың жинаған және дайындаған мәліметтері өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Бұл мәліметтердің бір бөлігі - аудиторлық дәлелдер ретінде қарастырылатын құжаттар немесе олардың көшірмелері.
Аудиторлық дәлелдер дегеніміз - аудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиттің Халықаралық Стандарттарының 500-599 Аудиторлық дәлелдер деп аталатын төртінші тобы аудиторлық дәлелдерді маңызды аспектілері толық қамтыған.
500 АХС-тің мақсаты - қаржылық есептіліктің аудитін жүргізу кезінде қажет аудиторлыө дәлелдердің сандық және сапаплық қатынасын басшылыққа ұсыну мен стандарттарын бекіту.[2]
Аудитор тексерілген қаржылық қорытында есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екеніне сенімді болуға тиіс. 200 Қаржылық есептілік аудитін реттейтін мақсат пен жалпы қағидалар деп аталатын Аудиттің Халықаралық Стандарттарына сәйкес аудит қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаланғандықтың (қателіктің) жоқ екендігіне қатыста саналы сенімділікті қамтамасыз етуге арналған.[3]
Саналы сенімділік дегеніміз - бұл жалпы қаржылық қорытынды есепте елеулі қателердің жоқ екендігі жөнінде жоғары бірақ абсолюттік емес сенімділікті алу үшін қажетті дәлелдерді жинауға қатысты түсінік.
Барлық қолдағы бар дәлелдерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай дәлелдер алуы қажет екендігін, оларды қандай көздерден және қандай процедуралардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек. Ол әділ және негізгі аудиторлық қорытынды жасау үшін жиналған дәлелдердің жеткілікті әр сапаға сәйкес келетіндігіне сенімді болуға тиісті.
Аудиторлық дәлелдерге келесілер кіреді:
* бастапқы құжаттар;
* бухгалтерлік жазбалар;
* басқа да ақпараттар.
Тіркеу жазбалары бастапқы жазбалар мен растаушы жазбалардан тұрады:
* чектер мен қорларды электронды ауыстыру жазбалары;
* келісім-шарттар;
* бас жəне талдау кітаптары, қаржылық есептілікті журналдық салыстырымдар жəне басқа түзетулер;
* шығындарды, есептерді салыстырулар мен ашуларды көрсететін жинақты сызба - кестелер.
Олар тіркеу жазбаларында инициациаланады, көрсетіледі, электрондық түрде өңделеді жəне есеп те электронды түрде беріледі. [2] Бұдан басқа есептік жазбалар деректерді тарататын жəне субъектінің қаржылық есептілігін берудің барлық аспектілеріне қызмет көрететін кіріктірілген жүйенің, сəйкестік талаптарының қамтуы мүмкін.
Аудиторлық дəлелдің сапасы ретінде қолданылатын басқа ақпаратқа келесілер жатады:
* үшінші жақтарды растайтын кездесулер хаттамасы;
* талдаушылар есебі;
* бəсекелестер бойынша салыстыру мəліметтері;
* бақылау туралы нұсқаулық;
* аудиторлық шаралардан алынған ақпарат, сұрау, байқау жəне инспекциялау, аудитор əзірлеген немесе аудитордың қолы жетерлік жəне аудиторға негізделген қорытындылыр жасауға мүмкіндік беретін
өзге де ақпараттар жатады.
Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім артуға шешім қабылдайтын болса, онда ол тексеруге аз уақыт шығындайды. Клиент басшылығы дайындап берген мәліметтерге қарағанда, үшінші жақтан алынған дәлелдер сенімдірек болады. Сонымен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтималдығы орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат көздерінен алынған дәлелдерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады.[14] Сонымен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтимадаға орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат көздерінен алынған дәлелдерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады. Бірақ, ол жеткілікті түрде күрделі және қымбат. Сондықтан аудитор үшін кәсіпорындағы шаруашылық операциялары жөнінде қауіпке көбірек ұшырайтын ақпараттарды алуына болады. Бір ғана шаруашылық операциясы жөнінде бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдер бір көзден алынған дәлелдерге қарағанда әлдеқайда сенімдірек. Бұдан мынадай қорытындыларға келуге болады:
* аудиторлық дәлелдер аудиттелетін субъектіден тыс басқа тәуелсіз қайнар көзден алынса, сенімдірек болады;
* егер кәсіпорын енгізген ішкі бақылау жүйесі тиімді болса, ішкі ақпараттан алынған қайнар көздері сенімдірек болады;
* аудитордың өзімен алынған дәлелдер (мысалы, бақылаудың жүзеге асуын қадағалау нәтижесінде) жанама немесе түйсікпен қорытындылау жолымен ( мысалы, бақылаудың жүзеге асуына ұсыныс жасау) алынған дәлелдерге қарағанда сенімдірек болады;
* аудиторлық дәлелдер құжаттық формада (қағаздық, электрондық немесе басқа да ақпарат тасымалданушыларда) болса, сенімдірек болады;
* құжаттардың түпнұсқаларын қарастыру нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдер, көшірме немесе факстарды қарастыру нәтижесінде алынғандарға қарағанда сенімдірек болады.
Аудитор еш уақытта өз пікірінің түгелімен дұрыстығына толық сенімді бола алмайды. Сонымен бірге ол өзінің пікірі белгілі бір дәрежеде әділетті екендігіне сенімді болуға тиісті. Барлық дәлелдерді салыстыра отырып, аудитор қорытынды жасау үшін олардың жеткілікті түрде нанымды екендігін шеше алады. Ондай шешімді аудитор өзі алған дәлелдер төмендегі талаптарға сай екендігіне сенімді болса ғана қабылдай алады :
* дұрыстық
* жеткіліктік
* өз уақытында алынуы
Дұрыстық дегеніміз - бұл, аудитор алған дәлелдердің шын екендігінің және сенімге лайық болатындығының айғағы: егер дәлелдер жоғары дәрежеде шындыққа жататын болып есептелсе, ол тапсырылған қаржылық қорытынды есептің әділдігіне (объективтілігіне) аудитордың көзін жеткізеді. Мысалы, егер тауарлы-материалдық босалқыларға түггендеу жүргізу аудитордың қатысуымен жүзеге асырылған болса, ондай дәлелдер аудиторға берілген мәліметтерден алынған дәлелдерге қарағанда сенімдірек болады. Дұрыстықтың сапасын көтеруге жағдай жасайтын құраушылар болады. Атап айтсақ, ақпараттың тәуелсіздігі. Шаруашылық жүргізуші субъектіден тыс жерден алынған дәлелдер клиенттің өзінен алынған дәлелдерге қарағанда сенімдірек. Мысалы, сыртқы дәлелдер (банктердің, заңгерлердің, партнерлардың және т.б. хабарлары) субъектінің өзінен алынған жауаптарға қарағанда сенімдірек болады.[14]
Алынған дәлелдердің сенімділігі ішкі бақылау жұмысының сапасына тікелей байланысты. Құжаттарға жасалынған талдаулардың және берілген сұрауларға жасалынған бақылаулардың нәтижелері, ішкі бақылау құрылымдарының іс-шаралары мен процедураларының тиімділігі жөнінде жеткілікті дәлелдер алуға мүмкіндік береді.
Мұндай тексерулер жүргізілген іс-шаралардың немес процедуралардың ерекшеліктері, оларды қолданудың тұрақтылығы және ол процедуралардың өткізілуіне жауапты тұлғалар туралы дәлелдер алуға мүмкіндік беретіндігін көрсетеді. Бірақ, кейбір жағдайларда жұмыстың тиімділігін салыстыру үшін мәліметтер алу мақсатында аудитор да сондай жұмысты жүргізе алады. Егер аудитор ішік бақылаудың іс-шаралары немесе процедуралары едәуір маңыздырақ болғандықтан олардың тиімділігі жөнінде қосымша дәлелдер алу талап тіледі деп есептейтін болса, онда қосымша тексеру қажет. Әдетте, аудитор бақылау жолымен тікелей алынған дәлелдер сұрау беру арқылы алынған жанама дәлелдерге қараған сенімдірек. Мысалы ішкі бақылаудың пайыздық ставкалап бойынша мәліметтерді толықтырып алуға бағытталған банктік процедурасы үлкен маңызға ие болуы мүмкін.
Мұндай кезде аудитордың ол процедуралары бірнеше рет жүргізу ықыласы туындауы мүмкін. Егер бақылау процедурасын интенсивті жүргізу қажеттілігі туындаса, аудитор тексеру көлемін азайтуға бағытталған бақылау құралының пайдалылығы жөнінде шешім қабылдауға тиіс.
Аудитордың нақты тексеру жүргізу нәтижесінде тікелей алған ақапараттары клиентке сұрау беру арқылы алынған ақпараттарға қарағанда сенімдірек. Мысалы, егер аудтор жалпы табысты сатып-өткізу көлемін пайыздық қатынас арқылы есептеп, оны өткен жылдардың мәліметтерімен салыстыратын болса, онда мұндай дәлелдер ішкі бақылау дайындаған ақпаратпен салыстырғанда сенімдірек болады.
Дәледердің екінші талабы - бұл жеткіліктік. Жеткіліктік аудиторлық дәлелдердің сандық өлшемі болып табылады. Қорытынды жасау үшін аудитор кәсіпорындағы бар барлық ақпараттарды жай ғана тексеріп қоймайды, дәлелдердің қажетті санын алу үшін ол іріктеу мөлшерін анықтайды. Себебі шаруашылық операцияларына қатысты қорытынды пікірлер ішінара (іріктеп) тексеру процедураларының көмегімен құралуы мүмкін. [11]
Аудиторлық дәлелдердің үшінші талабы - дәлелдердің өз уақытында алынуы. Аудиторлық дәлелдердің өз уақытында алынуын екі жақты қарастыруға болады: дәлелдерді жинау кезеңдері бойынша және тексеру кезеңдері бойынша. Мысалы, ақша қаражаттарның өтімділігін баланс жасау мерзіміне жақындатыңқырап бағалаған дұрысырақ болады, себебі бұл кезеңде жинақталған дәлелдер нанымдырақ болады. Егер табыстар мен шығыстар жөніндегі қорытынды есептің дұрыстығына дәлелдер жинау керек болса, онда оларды іріктеу жолымен тексерудің барлық кезеңіне жинау қажет.
Аудитордың аудиторлық дәлелдердің дұрыстығы мен жеткілікті екені туралы кәсіби пікіріне мынадай факторлар әсер етеді:
* қаржылық есептілік, сонымен қатар щоттар мен түрлі операциялар сальдоларының деңгейінде пайда болатын тәуекелділіктің сипаты мен деңгейіне аудиторлық баға беру;
* бухгалтерлік есеп және ішікі бақылау жүксінің сипаты, сонымен қатар бақылау бәуекелділігін бағалау;
* тексерілетін баптардың елеулігі;
* алдың аудиттер барысында жинаған тәжірибесі;
* аудиторлық процедуралар барысында анықталған алаяқтық пен қателерді қоса алғанда, аудиторлық процедуралардың нәтижелері;
* қолда бар ақпараттардың қайнар көздері мен сенімділігі. [7]
Аудиторлық дәлелдер жинаудың негізігі шарттары төмендегідей:
* заңдылықтың қатаң сақталуы. Тексеру жүргізу процесінде аудитор орындалған шаруашышылық операциясының заңдылығын, бухгалтерлік есеп принциптерінің сақтауын зерттеуге тиісті;
* дәлелдер жинау бойынша іс-әрекеттерді өз уақытында жүзеге асыру принципін қолдану;
* аудиторға тексеруге берілген мәліметтердің дұрыстығына кепілдеме алу (хаттар, берілген сұраулар, дәлелдер және т.б.).[14]
Тексеру жүргізіліп және дәлелдердің барлық жиынтығын жинап алғаннан кейін аудитор оларды тәуекелдікті азайту мақсатында бағалауға тиіс. Аудиторлық дәлелдерді жинауда оларды бағалау өте маңызды орын алады. Дәлелдерді бағалау деп - шындықты анықтау үшін жиналған дәлелдердің ролін логикалық және ой-санамен айқындау процесін айтады. Егер дәлелдердің жекелеген элементтері әртүрлі көздерден жинақтала отырып немесе әртүрлі сипатқа ие бола отырып, жүйелі түрде алынған болса, онда аудиторлық дәлелдер нанымдырақ (сенімдірек) болады. Мұндай жағдайда аудиторға дәлелдердің элементтерін жеке-жеке қарастыру нәтижесінде алынатын сол дәрежесінен артық кумулятивтік сенімділік жәрежесін алуға болады. Және оған қарама-қарсы, егер бір ақпарат көзінен алынған аудиторлық дәлелдер басқа көздерден алынған дәлелдермен жүйелі болмаса, онда аудитор сол жүйесіздіктің шешімін табу үшін қандай қосымша процедуралар қажет екндігін айқындауға тиісті.
Аудиторға дәлелдер алуға шығарылған шығыстар мен алынған ақпарттың пайдалылығы арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бірақ, күрделілік пен шығыстар өздерінен-өздері қажетті процедураны алып тастау үшін салмақты негіз болып таба алмайды.
Дәлелдерді жинау мен талдау кезінде олар жауап беруге тиісті талаптар оларды алу әдістері қарастырылуы қажет, сондай-ақ алынған дәлелдердің арасындағы байланысты бөліп көрсете білу қажет.[15]
Жиналған дәлелдер аудитордың құжаттамаларында бухгалтерлік есеп құру мен ішкі бақылауды ұымдастыруды зерттеу мен бағалау жазулары формасында, сонымен қатар жоспалау, аудиторлық процедуралардың орындалуы мен нәтижелерін бейнелейтін хаттамалар, кестелер мен бланктер формасында орын алады.
Аудитор дәлелдерді жинау барысында түрлі әдістер мен аудиторлық процедуралар пайдалана алады. Бұл жайлы курстық жұмысысның келесі бөлімінде қарастырылады.
1.2 Аудиторлық дәлелдердің түрлері
500 Аудиторлық дәлел Аудиттің Халықаралық Стандартына сәйкес аудиторлық дəлелдер деп аудиторлық нəтижеге негiзделетiн қорытындыларды тұжырымдау барысында аудитор алатын ақпаратты айтамыз. Аудиторлық дəлелдерге қаржылық есептілік негiзiнде жататын жəне де басқа көздерден ақпаратты растайтын бастапқы құжаттар мен тiркеу жазбалары кiредi. Аудиторлар барлық ақпаратты қарастыруы емес.
Дәлелдердің сапасы :
* шынайылыққа жақындағына (құбылыс) байланысты
* дәлелдерді алудағы ақпарат көздерінің сенімділігіне байланысты анықталады.
Аудиторлық дәлелдер мынадай санаттар бойынша сыныпталады.
1. Шынайылыққа жақындығы бойынша дәлелдер үш негізгі топқа бөлінеді:
* табиғи
* жасанды
* рационалды аргументация
Табиғи дәлелдер аудитордың өзі тіркеген шынайы фактілерге негізделген. Бұл жағдайда осы дәлелді қажет ететін факт пен дәлел бір нәрсе болып табылады, мысалы аудитор түгендеуге қатыса отырып ғимараттардың машиналардың, құрылғылардың, тауарлардың нақты барын тексереді. Сонымен, табиғи дәлелдер факттің немесе құбылыстың өзі болып табылады.
Жасанды дәлелдер аудиторлық тексеріске дейінгі болған оқиғаларға негізделеді. Дәлелдің бұл түрінде оқиғаны сипаттауды қажет етеді, мысалы тауарларды жабдықтауда жабдықтауды (жабдықтау келісім шарттары, накладнойлар), шот-фактураларда сатуды сипаттайды. Сонымен, жасанды дәлелдер оқиғаның немесе факттың өзін емес, бұлар тек оларды сипаттайды.
Аудитор жұмыс жасайтын құжаттамардың, есептердің көпшілігі осы категорияға жатады.
Рационалды аргументация - табиғи немесе жасанды дәлелге қолданатын түсіндірме, яғни аудит процесінде маңызды алатын логикалық дәлел. Рационалды аргументацияның мысалы ретінде көлік құралына жеке меншік құқығы, жеке автокөлікті қызметтік мақсатта қолдану үшін компенсация бола алады. [23]
Аудитордың пікіріне көп әсер ететіні - табиғи дәлелдер, сосын жасанды және ең соңында - рационалды аргументация.
Әдетте аудитор қажетті деп сипатына байланысты қанағаттандыратын емес, сенімді болып табылатын аудиторлық дәлелдерді санайды. Сондықтан, аудитор бір бекімді растау үшін әртүрлі ақпарат көздерінен (ішкі, сыртқы немесе аралас) немесе әртүрлі сипаттағы дәлелдерді қолданады. Дәлелдердің сапасына ақпарат көздеріне байланысты.
2. Аудиторлық дәлелдерді алу көзіне байланысты келесідей бөлінеді:
* ішкі
* сыртқы
* аралас
Ішкі дәлелдер - аудиттелетін ұйымнан ауызша және жазбаша түрде алынатын ақапараттар. Ішкі дәлелдерге қаржылық есептіліктің негізі болып табылатын бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік жазбалар, аудиттелетін субъектінің лауазымды тұлғаларының жазбаша түсіндірмесі жатады.
Сыртқы дәлелдер - үшінші жақтан алынатын ақпарат (аудиторлық ұйымның жазбаша түрде сұранысы бойынша басқа ұйымнан жазбаша түрдегі ақпарат).
Аралас дәлелдер - жазбаша немесе ауызша түрде аудиттелетін ұйымнан алынған және үшінші жақпен расталған ақпарат.
Аудитор үшін неғұрлым сенімді болып сырқы дәлелдер саналады, содан кейін сенімділік дәрежесі мен бағалығы бойынша аралас және ішкі дәлелдер болып табылады. [15]
3. Аудиторлық дәлелдерді алу тәсіліне байланысты:
* аудиторлық ұйыммен жасалған дәлелдер
* аудиттелетін субъектімен ұсынылған дәлелдер
* үшінші жақтан алынған дәлелдер.
4. Функционалдық мәні бойынша:
* заттай - заттың міндетемелерін не болмаса оның негізінде дәлелденетін заттың мән-жайын бар жоғы туралы қорытындылар жасалынған аралық фактілерді орнатады.
* қосалқы - өзіндік мәні жоқ және аралық фактілер арқылы дәлелдеу затымен байланысты.
5. Тәжірибелі мәліметтер маңыздылығы бойынша:
* эмпирикалық - кәсіпорынның қызметін қадағалау эксперименті барысында алынады
* математикалық - заңдар мен аксиомаларға негізделген.
6. Дәлелдеу тәсілі бойынша:
* тікелей дәлелдер - дұрыстықты (шынайылықты) растайды;
* қайтармалы дәлелдер - жорамалданған тұжырымды даттау жолымен жасалған жорамалдың дұрыстығын (шынайылығын) растайды.
7. Дәлелдер мақсаттары бойынша:
* жақтаушы;
* даттаушы.
. 8. Тіркеу әдісі бойынша:
* жеке - оларға түсіндірмелер жатады;
* заттай - құжаттар жатады.[25]
9. Дәлел мен шынайылықтың сәйкестігі бойынша:
* бірінші ретті дәлердер - шаруащылық операцияны сипаттайтын не болмаса оларды жүргізу негізі болыптабылатын немес қандайда бір оқиғалар мен фактілерді, тексеріліп жатқан ресурстардың саны мен жағдайын растайтын құжаттар;
* екінші ретті дәлелдер - оларды жинау шаруашылық операциямен байланыссыз болатын аралық құжаттар, олврда тек осы операциялар бастапқы құжаттар негізінде тіркеледі;
* жанама дәлелдер - қарстырылып отырған оқиғаға қатысы жоқ ақпараттар, мысалы кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесінің сенімділігі кәсіпорынның қаржылық есептілігінде маңызды қателердің жоқ болуына жанам түрде дәлел бола алады.
10. Аудиторлық дәлелдің сипаты бойынша:
* визуалды - қарау, қадағалау нәтижелері;
* құжаттық - қағаздық, электорндық формадан алынған ақпараттар.
* ауызша алынған - персоналды сұрау нәтижесінде алынған ақпарттар немесе басшылықтың түсіндірме жазбасы.
Дәлелдердің сенімділігі оларды алу формасы мен алу көздеріне байланысты бағаланады. Ең сенімдісі болып сыртқы аудиторлық дәлелдер болып саналады. Субъектінің ішкі бақылау жүйесі жақсырақ ұйымдастырылған сайын, ішкі дәлелдер соғұрлым сенімдірек болады. Аудитордың өзім жинаған авторлық дәлелдері аудиттелетін субъектіден алынған дәлелдерге қарағанда әрқашада сенімдірек болады. [24]
Жиналған дәлелдер аудитордың жұмыс құжатында көрініс тауып, аудиторлық есепті жасағанда қолданылады.
1.3 Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздері
Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздеріне келесілер жатады:
* қаржылық есептілік: бухгалтерлік баланс, пайда мен зиян есебі, балансқа қосымша;
* бухгалтерлік тіркелімдер (есеп және бақылау): журнал-ордерлер, бас кітап, шаруашылық операциялардың журналы, кассалық кітап, еңбекақы бойынша есеп айырысу ведомствалар, айналым, сальдолық және шахматтық ведомсвалар және т.б.;
* экономикалық субъектілердің және үшінші жақтың бастапқы құжаттары;
* статистикалық есеп;
* бюджеттен тыс қорларларға төлем бойынша есеп;
* салық есебі;
* жарғылық құжаттар, келісім-шарттар, бұйрықтар және басқа да әкімшілік құжаттар;
* қаржылық-шаруашылық қызметті талдау нәтижелері;
* экономикалық субъектінің және үшінші жақтың қызметкерлерінің ауызша түсіндірмелері;
* экономикалық субъектінің бір құжатын екінші құжатпен және экономикалық субъектінің құжатын үшінші жақтың құжатымен салыстыру нәтижелері;
* түгендеу нәтижелері;
* аудиттелетін субъектінің басшылығының ауызша және жазбаша түсіндірмесі. [15]
Аудитор шаруашылық операцияларды зерттегенде сенімдірек аудиторлық дәлелдер алады.Аудиторлық тәуекел аудитор дәлелдерді әртүрлі ақпарат көздерінен және әртүрлі формада алса азаяды. Әртүрлі ақпарат көзерінен алынған аудиторлық дәлелдер бір-біріне қарама-қарсы болса, аудитор қосымша процедураларды қолдану керек.
Егер де құжаттар аудиторға толығымен берілмесе және оның жеткілікті дәлелдердер жинау мүмкіндігі жоқ болса, онда оны аудиторлық есепте көрсетіп аудиторлық қорытынды жасағанда есепке алу керек.
Аудиторлық дәлелдердің жеткіліктігін анықтау келесі факторларға тәуелді:
+ аудиторлық тәуекелдің деңгейі;
+ тәуелсіз жақтан (үшінші тұлғадан) алынған дәлелдердің болуы;
+ ішкі бақылау жүйесі мәліметтері негізінде аудиторлық дәлелдердің алынуы;
+ өз бетінше талдау негізінде немесе ұйымның аудитін жүргізу процесі кезінде ақпараттардың алынуы;
+ құжаттық немесе жазбаша түрде дәлелдердің алынуы;
+ қорытындыларды сәйкестендіру мүмкіндігі.[22]
Аудитор әр түрлі ақпарат көздерін пайдалану нәтижесінде жасалынған қорытындыларды бір-бірімен сәйкестендіру қажет. Бұл жағдайда құжаттардың жалғандығын тексеру мен табуына көп көңіл аударылады, себебі бұл көптеген алдағы болатын заң бұзушылықтар мен заңсыз пайдаланулардың ашылуы мен алдын алуына көмектеседі. Құжаттардың сапасын талдауда жалған құжаттардың ең жиі қолдануы сауда және қоғамдық тамақтануларда (24,2%), өндірісте (17,5%), ауыл шаруашылығында (16,1%), мемлекеттік басқару органдарында (10,7%), құрылыста (9,1%), қаржылық органдарда, банктерде (5,5%) және т.б.
Құжаттарды жалған жасау ең жиі құндылықтардың қозғалысын рәсімдеуде: накладнойлар, талаптар, шот-фактуралар, сенімгерліктер(27,2%), түбіртектер, кассалық кіріс және шығыс ордерлері (15%), жеке жазбалады, материалды құндылықтарды есепке алу және есептен шығару актілерінде кездеседі. Құжаттар реквизиттерін жалған жасауда ең бірінші орында қол жазбалар(65,6%), текст пен сандық жазбалар екі есе аз жалған жасалады(30,2%) және тек 4% ғана мұндай жағдайлар штамп оттискілері мен таңбаларда болады. Тәжірибе құжаттарда сызу, тазалау сияқты көптеген түзетулердің болуын көрсетеді. Міне, сондықтан да аудитор жоғарыда айтылған жағдайларды міндетті түрде ескеріп, құжаттарды мұқият тексеру қажет.[25]
Аудитор аудиторлық дәлелдерді жинау барысында сарапшылардың жұмысын пайдалана алады. Сарапшының жұмысын пайдалану деп аталатын 620 АХС-ке сәйкес сарапшы - бухгалтерлiк есеп пен аудиттен өзге басқа бір салада арнаулы білімі мен тəжірибесі бар тұлға немесе фирма.
Сарапшыны аудитор жалдаған кезде, оның жұмысы аудиторлық жұмыстың сапасын тексеру 220 АХС-та айтылғандай, аудитор ассистенттiң емес, сарапшы жұмысы ретiнде пайдаланылады. Тиiсiнше, мұндай жағдайларда аудитор сарапшыны жұмысына жəне нақты қорытындыларына қатысты тиiстi шаралар қолдану керек, бiрақ əдетте оның бiлiктiлiгiн жəне əр келiсiм үшiн кəсiби құзыреттілігін бағалаудың қажеттiлiгi жоқ.
Аудит барысында аудиторға субъектімен бiрлесiп немесе өз бетімен сарапшының есеп беруi, қорытындысы, бағалары жəне пiкiрi түрiнде аудиторлық дəлел алу қажет болады. Мысалы:
:: активтердiң белгiлi бiр түрiн бағалау, мысалы, жер мен ғимаратты, машиналар мен құрал - жабдықтарды, өнер туындылары мен асыл тастарды.
:: актiлердiң саны мен физикалық күйiн анықтау, мысалы, қорларда сақтаулы
минералдарды, пайдалы қазбалардың жерасты қорларын жəне мұнайды, сондай-ақ машиналар мен құрал жабдықтардың пайдалы қызмет ету мерзiмiн.
:: арнайы тəсілдерді немесе əдiстердi пайдаланып сомаларды анықтау, мысалы, актуарлық бағалау.
:: әрекеттегi келiсiм бойынша орындаған жəне аяқталмаған жұмысты бағалау.
:: келiсiмдердi, заңнамалық жəне нормативтiк актiлердi түсiндiруге қатысты заңдық пікірлер.
Сарапшы жұмыстарын пайдалануды жоспарлаған кезде, аудитор оның кəсiби құзыреттілігін бағалауы тиiс. Бұл төмендегідей мəселелердi қарастырады:
* сарапшының кəсiби аттестациясының немесе тиiстi кəсiби органдарының лицензиясының немесе осындай органда мүше болуы;
* аудиторға аудиторлық дəлел алуда қажет болатын саладағы тəжiрибесi мен беделi.
Қаржылық есептіліктi бекiту бойынша аудиторлық дəлелдердi қарастыру барысында аудитор сарапшы жұмысының адекваттылығын бағалауы тиiс. Мұндай үрдіске мыналар кiредi қаржылық есептілікке сарапшы жасаған қорытындылардың маңызы дұрыс бағаланған ба, жоқ па немесе ол қаржылық есеп берудi бекiтудi растай ма, жоқ па, сондай-ақ төмендегілерді қарастыру кiредi:
* пайдаланған бастапқы мəлiметтер;
* пайдаланған жорамалдар мен əдiстер жəне олардың алдыңғы кезеңдерде пайдаланған жағдайлар мен əдiстерге бiрiздiлiгi;
* аудитордың клиент бизнесiн жəне аудиторлық шаралардың нəтижелерiн жалпы бiлу контекстiнде сарапшы жұмысының нəтижелерiн.
Сарапшы пайдаланған болжамдар мен əдiстердiң теңдігіне жəне дұрыстығына жəне оларды қолдануға жауапты. Аудитордың ондай бiлiктiлiгi жоқ. Сондықтан ол сарапшының болжамдары мен əдiстерiнiң дұрыстығы туралы түсiнiк алып, олардың сəйкестігі мен дұрыстығын қарастыруы керек.
Сарапшының жасаған қорытындыларының деңгейі аудиторлық дәлелдерден жоғары болмауы тиіс және ол аудиторлық дәлелдің бірі ретінде қарастырылады.[4]
Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
2.1 Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері
Аудит өткізу кезінде дәлелдеулер жинау әдістерінің жиынтығын аудиторлық процедуралар деп айтамыз.[14] Клиент тарапынан аудитордың алдында әртүрлі міндеттер қойылуы мүмкін болғандықтан, дәлелдер алу үшін қандай да бір процедураны қолданбас бұрын, мақсатты айқындап оны негіздеу қажет. Мысалы, дайындар, тапсырылған қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы мен әділдігін бағалау емес, жасалынған басқару шешімдерінің пайдалылығын немесе жасалынған келісімнің тиімділігін анықтау талап етіледі. Бұл мақсаттар нақтырақ келеді.
Глобалды (күрделі) мақсаттар да болуы мүмкін: меншіктің сақталуын анықтау және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау; жалпы өндірістің де, жекелеген өнісдердің де рентабельділігін бағалау; кәсіпорынның төлей алу қабілеттілігін ағымдағы мерзімге ғана анықтап қоймай, келешекке де болжам жасау және т.б.
Мақсат таңдалғаннан кейін тексеру жүргізудің ерекшеліктерін, яғни қандай процедуралар талап етілетіндігін анықтау қажет - сәйкестікті анықтау тәсілдері мен әдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Ондай процедураларды жасау кезінде қойылатын жалпы талап - тәуелсіздік.
Аудитор қаржылық есептіліктің дұрыстығы немес бұрыстығы жайлы өз пікірін білдіру үшін жинайтын аудиторлық дәлелдерді келесі әдістерді қолданады:
* бақылау тестілері (сәйкестікке тексеру)
* маңыздылық бойынша процедуралар
Бақылау тестілері - ұйымда бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері тиімді ұйымдастырылып, заң талаптарына сәйкес жүзеге асырылып жатқандығын айқындайтын дәлелдерді алу мақсатында жүргізілетін тестілер.
Маңыздылық бойынша процедуралар - қаржылық есептілікте елеулі бұрмалануларды айқындайтын аудиторлық дәлелдерді алк мақасатында жүргізілетін тестілер. [3]
Егер бақылау тестілерін орындалған шаруашылық опрациялардың заңдылығы тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда мынадай сәттерді атап көрсету қажет. Біріншіден, оларды өткізу үшін үлкен көлемдегі құжаттық мәліметтер талап етілмейді. Тек жазбаша дәлелдерді мұқият қарастыру қажет. Ал, бұл кезде маңыздылық бойынша процедуралар шаруашылық өмірдің әрбір маңызды фактісі бойынша дәлелдерді аудитордың бағалауын талап етеді. Екіншіден, бақылау тестілер және маңыздылық бойынша процедуралар сол бір ғана құжатты пайдалануы мүмкін. Логикалық жағынан алдымен бақылау тестілер, ал содан кейін маңыздылық бойынша процедуралар орындалады.
Бақылау тестері екі түрлі жағдайда өте қажет. Егер тəуекелділікті аудиторлық бағалау бақылаулар қызметінің тиімділігіне байланысты болса, аудитор тəуекелділікті бағалауды растау үшін бұл бақылауларға қарсылық білдіреді.[3] Сондай-ақ шаралар өздігінен жеткілікті жəне сəйкес аудиторлық шараларды бермеген жағдайда аудитор бақылаулар тестін орындауға міндетті. Бақылаулар тестерінің нəтижелерін ескере отырып, аудитор маңызды бұрмаланулар тəуекелділігін бағалауға қатысты шараларды жоспарлап, орындайды. Тəуекелділікті аудиторлық бағалау көзқарас болып табылады жəне барлық маңызды бұрмалауларды дəл анықтауға жеткіліксіз. Сондай-ақ ішкі бақылаудың шектеулері, яғни басшылықтың елемеуі, адамдық қателердің болуы, жүйедегі өзгерістердің əсері болады. Осылайша, негізгі операциялардың маңызды сыныптары, айырым есеп шоттары мен ашылымдары бойынша шараларды үнемі орындап отыру керек.
Маңызына қарай шаралар қаржылық есеп беруде маңызды бұрмалауларды анықтау мақсатында аудиторлық дəлелдердi алуға бағытталған. Маңызына қарай толық сұрақтамаларды орындау барысында сұрақтамалар жүргізуге жəне аудиторлық дəлелдер алуға бағытталған. Маңызына қарай толық сұрақтамаларды орындау барысында сұрақтамаларға жəне аудиторлық дəлелдер жинауға арналған баптарды iрiктеу тəсiлдерi жəне аудиторлық іріктеу қаржылық есеп беруде көрсетiлген (мысалы, дебиторлық берешектердiң болуы) сомаларға қатысты бір немесе одан көп пiкiрлердi пайымдаулар үшiн жəне де кейбiр баптарды (мысалы, тозған тауарлық- материалдық қорлар құны) тəуелсiз бағалауды жүргiзу үшiн пайдалана алады.
Маңыздылық бойынша процедуралардың өзі екіге бөлінеді:
* егжей-тегжейлі тестілер және шоттар сальдосы - жекелеген операцияларды және жиынтығы қаржылық қорытынды есепті құрайтын шоттар бойынша қалдақтарда тексеру;
* аналитикалық процедуралар. [14]
Егжей-тегжейлі тестілеуді аудитор операциялардаң нәтижесі бойынша іріктелген жиынтықты құрау және мүмкіндігінше бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулердің көмегімен оларды бағалау жолымен жүзеге асырады. Егжей- тегжелі тестілерден талап етілетін дәлелдердің сапасы аудиттің алғашқы сатыларында қол жеткізілген сенімділіктің деңгейіне байланысты.
Дəлелдер алу барысында аудитор тəуекелдiлiктi ең төменгі деңгейге дейiн кемiтуге бағытталған аудиторлық тəуекелдiлiктi бағалау үшiн жəне аудиторлық шаралар жасау үшiн қажеттi кəсiби (əдеттегі тəуекелдікті жəне ішкі бақылау құралдарының тəуекелін қамтитын) пiкiрге сүйенедi.
Маңызына қарай шараларға қатысты аудитор табылмау тəуекелдiлiгiн мүмкiндігінше төмен деңгейге дейiн кемiтуге бағытталған түрлi əдiстердi пайдалана алады. Сипатына қарай бұл əдістер іріктеу тəуелділігімен немесе іріктеуге қатысы жоқ тəуекелділікке байланысты бекітіледі. Мысалы, сұрақтамаларды орындауда аудитор маңызына қарай сəйкес емес таңдау шараларын (іріктеуден тыс тəуекелдiлiк) немесе iс жүзiнде бұрмалау жиынтығы мүмкiн сомадан жоғары болса да (іріктеу тəуекелдiлiгi) маңызы жоқ бұрмалауларды таба алады. Ішкі бақылау жүйесін тексеру сұрақтамалары да маңызына қарай толық сұрақтамаларға қатысты іріктеу тəуекелдiлiгiн оның өлшемiн арттыру арқылы кемiтуге болады, ал іріктеуден тыс тəуекелдiлiктi тиiстi жоспарлау, басқару жəне шолу арқылы кемiтуге болады.
Аудиторлық дәлелдер аталатын 500 Аудиттің Халықаралық Стандартына сәйкес аудиторлық дәлелдерді жинауда аудитор келесідей аудиторлық процедураларды орындайды:
+ инспекциялау;
а) жазбалар мен құжаттарды инспекциялау;
б) материалдық құндылықтарды инспекциялау (түгендеу);
+ қадағалау;
+ сұрау жүргізу;
+ растау;
+ қайта орындау;
+ аналитикалық процедуралар.
Бірақ, бұл аталған әдістердің ешқайсысы қорытынды жасауға ақапараттарды бермейді, егер - арифметикалық есептеулердің қайсысын тексеру қажеттігін, қайсысын қажет еместігін; қай активтер мен міндеттемелердің түгендеуіне қатысу қажеттігін; үшінші жақтың қайсысынан жазбаша растауларды алу қажеттігін; құжаттардың қайсысын талдау керектігін білмесең. Аудитордың шығармашылығы келесілерді білуде жатыр:
* бухгалтерлік есеп жүйесі мен ішкі бақылау жүйесі қалай дұрыс ұйымдастырылу қажет;
* есеп пен бақылауды ұйымдастыруда қандай ауытқулар (бұзушылықтар, қателер, бұрмаланулар) болуы мүмкін;
* мүмкін болатын әрбір бұзушылықтар мен ауытқуларды анықтау үшін жоғарыда аталған әдістердің қайсысын пайдалану қажеттігін;
* бақылау объектілерінің (құжаттар, активтер, міндеттемелер, субъектілер, заңды тұлғалар) қайсысына аталған әдістерді қолдану қажет.[16]
Аудиторлық дәлелдерді жинауда қоданатын аудиторлық процедуралардың әрқайсысына тоқталайық.
Инспекциялау - құжаттарды, жазбаларды және материалды активтерді тексеру деп бөлінеді.
Жазбалар мен құжаттар инспекциялау - ішкі жəне сыртқы құжаттарды қағаз немесе электронды түрде тексеру. Жазбалар мен құжаттарды инспекциялау аудиторлық дəлелдің сенімділігін қамтамасыз етеді. Жазбалар мен құжаттарды инспекциялау ішкі жазбалар мен құжаттардың, сондай-ақ ішкі жазбалар мен құжаттарға қатысты олардың жүргізілу барысына ішкі бақылау тиімділігіне байланысты сенімділіктің түрлі дəрежесіндегі аудиторлық дəлелдерін қамтамасыз етеді. Мысалы, пайымдауды дəлелдеу үшін жазбалар мен құжаттарды инспекциялауды - бақылау тестілері ретінде қолданылатын инспекциялау. Кейбір құжаттар активтің болуының тікелей аудиторлық дəлелін береді. Мысалы, қаржылық құрал болып табылатын акция немесе облигация. Мұндай құжаттарды инспекциялау олардың құны бойынша аудиторлық дəлелді бермейді. Сондай-ақ орындалған келісім-шартты инспекциялау субъектінің есеп саясатын қолдануы бойынша аудиторлық дəлелді беруі мүмкін. Жазбалар мен құжаттарды тексеру екі бағытта жүргізілуі мүмкін: бухгалтерлік есепте белгілі бір операцияны таңдап алып, осы операцияны бастапқы құжаттарға дейін бақылау және керісінше аудитор бастапқы құжаттарды таңдап алып, операцияның қорытынды бухгалтерлік жазбасын табу шін бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесін тексереді. Бірақ, кейбір оқиғалар бастапқы құжаттарға түспеу мүмкіндігін ескеру қажет.
Материалдық активтердi инспекциялау немес түгендеу активтерді физикалық тексеруден тұрады. Материалдық активтердi инспекциялау активтер бар екенiн растайтын, бірақ субъектінің міндеттерін жəне олардың құқығын, немесе активтердің құқығын емес сенiмдi аудиторлық дəлелдердi қамтамасыз ете алады. ТМҚ жеке баптарын инспекциялау əдетте тауарлық-материалдық құндылықтарды санауды қадағалаумен бірге жүргізіледі. Түгендеуге клиенттің мүліктері мен қаржылық міндеттемелері жатады.
Түгендеу барысында аудиторлық ұйым міндетті:
* мүлікті және қаржылық міндеттемелерді түгендеу қаншалықты жиі жүргізілетінін анықтау;
* экономиаклық бубънктінің бұрын түгендеуден өткен бухгалтерлік құжаттамаларын тексеру;
* тауарлы материалдық қорлардың көлемі мен номенклатурасымен танысу;
* қымбат тұратын ТМҚ-н анықтау;
* экономикалық субъектінің ТМҚ мен ішкі бақылау жүйелерін талдау және олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтау.
Əдетте субъект басшылығы жылына бір рет тауарлық - материалдық қорларды түгендеу шараларын жүргізу арқылы қаржылық есептілікке дайындалады немесе қаржылық-материалдық қорларды үздiксiз есепке алу жүйесiнiң сенiмдiлiгiн тексереді.
Аудиторлық дәлел - нақты баптарға қатысты қосымша сұрақтар деп аталатын 501 АХС-ке сәйкес аудитор субъект басшылығының төмендегілерге қатысты нұсқаулықтарымен танысуы тиіс:
* бақылау шараларын қолдану, мысалы пайдаланылған түгендеу ведомостерін жинақтау, пайдаланылмаған түгендеу құжаттарын есепке алу, сондай-ақ, қорларды есепке алу мен қайта есептеу;
* аяқталмаған өндірістің аяқталу сатысын, тозған, істен шыққан немесе бүлінген заттарды, сондай-ақ үшінші тарапқа тиесілі тауарлық-материалдық қорларды, мысалы консигнациялауға берілген тауарды нақты анықтау;
* қатысушылар арасында тауарлық-материалдық қорлардың қозғалысы, сондай-ақ есептік мерзімге дейін жəне одан кейін тауарлық-материалдық қорларды қабылдау жəне жіберудің дұрыс ұйымдастырылуы.[3]
Сонымен қатар, аудитор тауарлық-материалдық қорлар қозғалысын кейінірек тексеру үшін олардың қозғалысы туралы нақты ақпаратпен қоса, кезең бойынша бөлу шараларын қарастырады.
Тауарлық-материалдық қорларды түгендеуге қатысуды жоспарлау немесе балама шараларды орындау барысында аудитор мыналарды қарастыруы керек:
* Тауарлық-материалдық қорларға байланысты маңызды бұрмалаушылықтың тəуекелділігі.
* Тауарлық-материалдық қорларға қатысты қолданылатын ішкі бақылаудың сипаты.
* Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу бойынша бірдей шараларды қолдану мен тиісті нұсқаулықтарды шығарудың көзделуі.
* Түгендеуді жүргізу мерзімі.
* Тауарлық-материалдық қорларды сақтау орны.
* Сарапшылар көмегінің қажеттілігі.
Егер тауарлық-материалдық қорлардың саны оларды нақты есепке алумен жəне аудитордың қатысуымен анықталса немесе егер субъектіде үздіксіз есепке алу жүйесі жұмыс істесе жəне аудитор жылына бір немесе бірнеше рет есепке алуға қатысқан жағдайда, аудитор есепке алу шараларын қадағалау жəне бақылауды есепке алуды орындайды.
Егер субъектіде нақты санды шамамен бағалау шаралары пайдаланылса, мысалы бір үйінді көмірді бағалау, аудитор мұндай шараның дұрыстығына көз жеткізуі керек. Егер тауарлық-материалдық қорлар əр жерде орналасса, аудитор олардың қайсысына бару қажет екенін қорларды сақтау орындарының маңыздылығы мен бұрмалаушылық тəуекелділігіне қарай шешуі керек.
Қадағалау - басқа тұлғалардың орындайтын үрдісті немесе шараларды бақылауды айтамыз. Мысалы, аудитор субъект қызметкерлерi тауарлық-материалдық қорларды санауын немесе аудиторлық iздер қалдырмайтын тексеру шараларының орындалуын бақылайды. Бақылау үрдісінің немесе шаралардың орындалуының аудиторлық дəлелін білдіреді.
Қадағалауға мысал ретінде аулдитордың ТМҚ-ды түгендеуге қатысуды келтіре аламыз. Қаржылық есептілік үшін тауарлық-материалдық қорлар маңызды болған жағдайда, аудитор мүмкiн болса оларды түгендеуге қатысып, тауарлық -материалдық қорлардың бар екеніне жəне жарамдылық деңгейі туралы жеткілікті аудиторлық дəлел алуы тиіс. Аудитордың қатысуы тауарлық-материалдық құндылықтарды аудиторлық бағалау тəуекелділігі мен жоспарланған тəсілдерге байланысты бақылау сұрақтамасы немесе маңызды шараларға қатысты сипатта болады. Мұндай қатысу аудиторға тауарлық-материалдық қорларды тексеруге жəне субъект басшылығы белгілеген есепке алу нəтижелерiн көрсету жəне тексеру шараларының орындалуын бақылауға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар, Аудиторлық дәлел - нақты баптарға қатысты қосымша сұрақтар деп аталатын 501 АХС-ке сәйкес келесідей жағдайлар қарастырылған.
Егер күтпеген жағдайға байланысты тауарлық-материалдық қорларды жоспарлаған күнi түгендеуге қатысу мүмкiн болмаса, аудитор есепке алу шараларын орындауы немесе жекелеген есепке алу шараларын бақылауды басқа бiр күнi жүргізуі керек жəне қажет болған жағдайда аралық операциялар бойынша аудиторлық шараларды орындауы тиіс.[3]
Егер аудитордың түгендеуге қатысуы тауарлық-материалдық қорлардың сипаты мен орналасқан жерi секілді факторларға байланысты мүмкiн болмаса, аудит ауқымын шектеуге қатысты пікір білдірудің қажеттілігі жоқ деген қорытынды жасау үшін аудиторлық дəлел алудың балама шараларын қарастыруы қажет. Мысалы, тауарлық-материалдық қорларды түгендеу жүргізілгенге дейін бар болған немесе сатып алынған белгілі бір тауарлық- материалдық қорларды сату жөніндегі құжаттар қажетті аудиторлық дəлелдермен қамтамасыз ете алады.
Сұрау жүргізу - бұл хабары бар адамдардан субъект аралығында немесе одан тыс қаржылық немесе қаржылық емес ақпарат iздестiру. Сұрау жүргізу аудит барысында кеңінен қолданылатын аудиторлық шара жəне басқа аудиторлық шараларға қосымша болып табылады. Олар:
* ресми жазбаша және
* ресми емес ауызша сұраулар болып бөлінеді.
Сұраулардың жауаптарын бағалау сұрау үрдісінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сұрауларға жауаптар алу аудиторда бұрын болмаған немесе аудиторлық дəлелдердi растайтын ақпарат бере алады. Жауаптар балама ретінде аудитор алған басқа ақпараттан ерекшеленетін ақпаратты бере алады. Мысалы, басшылықтың бақылауларды елемеу мүмкіндігі. Кейбір жағдайларда сауалдарға жауаптар түрлендіру немесе аудитордың қосымша аудиторлық шараларды орындауы үшін негіздеме беріледі.
Аудитор аудиторлық шараларды аудиторлық дəлелдер алуға қажет сұрауларға қосымша ретінде орындайды. Сұраулар өздігінен маңызды бұрмалауларды анықтауға қажетті аудиторлық шараларды бере алмайды. Бұдан басқа бақылаудың тиімді жұмыс істеуін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-бөлім. Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері
0.1. Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.2. Аудиторлық дәлелдердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0.3. Аудиторлық дәлелдер алудың ақпараткөздері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12
ІІ-бөлім. Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
0.1. Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
0.2. Аудиторлық процедуралар және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .27
0.3. Аналитикалық процедураларды тәжірибеде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес бизнестің жаңа кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге асырылуда. Аудиттің қалыптасуы мен дамуы елімізде 1993 жылдан бері алғашқы аудиторлық қызмет туралы заң шыққалы бастама алды.
Аудит - бұл Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық есептілікті жасау мен өзге де ақпараттар туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен тексеру. Аудиторлар аудит жүргізу соңында аудителетін субъектінің қаржылық есептілігі және басқа ақпараттары туралы тәуелсіз пікір білдіріп, аудиторлық қорытынды жасайды. Ал, осы қорытындыны жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға алатын ақпараттары аудиторлық дәлелдер деп аталады.
Аудиторлық дәлелдерді алу әдістері - аудиторлық процедуралар деп ааталады. Аудит барысында аудиторлық дәлелдер алу үшін қолданатын аудиторлық процедуралардың түрлері өте көп. Ал, аудитор осы процедуралардың ішінде қайсысын таңдап жүргізу керектігін білу керек. Керек жағдайда тиімді аудиторлық процедураларды жүргізіп сенімді, әрі дұрыс аудиторлық дәлелдер алу аудитордың кәсіби біліктілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысымның өзектілігі: Аудитор аудиторлық қорытындыны есепте субъектінің қаржылық есептілігі жөнініде өз пікірін білдіру үшін аудиторлық дәлелдерге сүйенеді, яғни аудиторлық дәлеледер өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Ал, осы дәлелдерді алу әдістері аудитор орындайтын аудиторлық процедуралардың жиынтығын береді.
Аудитор тексерілген қаржылық қорытындыда есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екеніне сенімді болуға тиіс. Барлық қолдағы бар дәлелдерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай дәлелдер алуы қажет екендігін, оларды қандай көздерден және қандай процедуралардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек. Міне, осыдан зерттеу жұмысымның өзектілігі шығады.
Зерттеу жұмысымның мақсаты: аудиторлық дәлелдер, аудиторлық дәлелдерді алу әдістері, аудиторлық процедуралар, олардың түрлері мен аналитикалық процедуралардың сипаттамасын беріп, тәжірибеде қолдануын талдау.
Осы мақсаттарға жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
* аудиторлық дәлелдердің мәні мен қажеттілігін сипаттау;
* аудиторлық дәлелдердің түрлері мен қайнар көздерін көрсету;
* аудиторлық дәлелдер жинауда негізгі аудиторлық процедураларды сипаттау;
* аналитикалық процедуралардың маңыздылығын көрсету;
* аналитикалық процедуралардың тәжірибеде қолдануын көрсету.
Зерттеу жұмысымның бірінші бөлімінде аудиторлық процедуралар аудиторлық дәлелдерді алу әдістері болғандықтан, жалпы аудиторлық дәлелдердің сипаттамасын қарастырдым. Бұл бөлімде дәлелдердің маңыздылығы, оларға қойылатын шарттарын мен түрлері, аудиторлық дәлелдерді алудың ақпарат көздері атап көрсеттім. Зерттеу жұмысымның негізгі бөлімінде аудиторлық процедуралар сипаттамсы мен тәжірибеде қолдануын қарастырдым. Бұл бөлімде аудиторлық дәлелдерді алу әдістері, сонымен қатар шетел, орыс және өзіміздің әдебиеттерінде көрсетілген аудиторлық процедуралардың түрлерін көрсетілген. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда аналитикалық процедуралар маңызды орын алатындықтан, осы процедуралардың қолдануын Santo кәсіпорынның қаржылық есептілігі негізінде қарастырдым.
Зерттеу объектісі: аудитордың аудит барысында жинаған ақапарттары, яғни аудиторлық дәлелдер мен оларды алу әдістері, яғни қолданылатын аудиторлық процедуралар.
Зерртеу жұмысымның қайнар көздері: ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңы, Аудиттің Халықаралық Стандарттарының 500-599 Аудиторлық дәлелдер деп аталатын төртінші тобы, З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаев, Ж.Ғ. Жұмағалиева Аудит оқу құралы, М.С. Ержанов Аудит оқулықтары.
Аудиторлық дәлелдер және олардың түрлері
1.1 Аудиторлық дәлелдер жөніндегі түсінік
Тексеру жүргізгенге дейін, тексеру процесінде сондай-ақ, оның аяқталу кезеңінде аудитордың жинаған және дайындаған мәліметтері өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Бұл мәліметтердің бір бөлігі - аудиторлық дәлелдер ретінде қарастырылатын құжаттар немесе олардың көшірмелері.
Аудиторлық дәлелдер дегеніміз - аудиторлық қорытынды жасауға негіз болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиттің Халықаралық Стандарттарының 500-599 Аудиторлық дәлелдер деп аталатын төртінші тобы аудиторлық дәлелдерді маңызды аспектілері толық қамтыған.
500 АХС-тің мақсаты - қаржылық есептіліктің аудитін жүргізу кезінде қажет аудиторлыө дәлелдердің сандық және сапаплық қатынасын басшылыққа ұсыну мен стандарттарын бекіту.[2]
Аудитор тексерілген қаржылық қорытында есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екеніне сенімді болуға тиіс. 200 Қаржылық есептілік аудитін реттейтін мақсат пен жалпы қағидалар деп аталатын Аудиттің Халықаралық Стандарттарына сәйкес аудит қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаланғандықтың (қателіктің) жоқ екендігіне қатыста саналы сенімділікті қамтамасыз етуге арналған.[3]
Саналы сенімділік дегеніміз - бұл жалпы қаржылық қорытынды есепте елеулі қателердің жоқ екендігі жөнінде жоғары бірақ абсолюттік емес сенімділікті алу үшін қажетті дәлелдерді жинауға қатысты түсінік.
Барлық қолдағы бар дәлелдерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай дәлелдер алуы қажет екендігін, оларды қандай көздерден және қандай процедуралардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек. Ол әділ және негізгі аудиторлық қорытынды жасау үшін жиналған дәлелдердің жеткілікті әр сапаға сәйкес келетіндігіне сенімді болуға тиісті.
Аудиторлық дәлелдерге келесілер кіреді:
* бастапқы құжаттар;
* бухгалтерлік жазбалар;
* басқа да ақпараттар.
Тіркеу жазбалары бастапқы жазбалар мен растаушы жазбалардан тұрады:
* чектер мен қорларды электронды ауыстыру жазбалары;
* келісім-шарттар;
* бас жəне талдау кітаптары, қаржылық есептілікті журналдық салыстырымдар жəне басқа түзетулер;
* шығындарды, есептерді салыстырулар мен ашуларды көрсететін жинақты сызба - кестелер.
Олар тіркеу жазбаларында инициациаланады, көрсетіледі, электрондық түрде өңделеді жəне есеп те электронды түрде беріледі. [2] Бұдан басқа есептік жазбалар деректерді тарататын жəне субъектінің қаржылық есептілігін берудің барлық аспектілеріне қызмет көрететін кіріктірілген жүйенің, сəйкестік талаптарының қамтуы мүмкін.
Аудиторлық дəлелдің сапасы ретінде қолданылатын басқа ақпаратқа келесілер жатады:
* үшінші жақтарды растайтын кездесулер хаттамасы;
* талдаушылар есебі;
* бəсекелестер бойынша салыстыру мəліметтері;
* бақылау туралы нұсқаулық;
* аудиторлық шаралардан алынған ақпарат, сұрау, байқау жəне инспекциялау, аудитор əзірлеген немесе аудитордың қолы жетерлік жəне аудиторға негізделген қорытындылыр жасауға мүмкіндік беретін
өзге де ақпараттар жатады.
Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім артуға шешім қабылдайтын болса, онда ол тексеруге аз уақыт шығындайды. Клиент басшылығы дайындап берген мәліметтерге қарағанда, үшінші жақтан алынған дәлелдер сенімдірек болады. Сонымен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтималдығы орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат көздерінен алынған дәлелдерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады.[14] Сонымен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтимадаға орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат көздерінен алынған дәлелдерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады. Бірақ, ол жеткілікті түрде күрделі және қымбат. Сондықтан аудитор үшін кәсіпорындағы шаруашылық операциялары жөнінде қауіпке көбірек ұшырайтын ақпараттарды алуына болады. Бір ғана шаруашылық операциясы жөнінде бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдер бір көзден алынған дәлелдерге қарағанда әлдеқайда сенімдірек. Бұдан мынадай қорытындыларға келуге болады:
* аудиторлық дәлелдер аудиттелетін субъектіден тыс басқа тәуелсіз қайнар көзден алынса, сенімдірек болады;
* егер кәсіпорын енгізген ішкі бақылау жүйесі тиімді болса, ішкі ақпараттан алынған қайнар көздері сенімдірек болады;
* аудитордың өзімен алынған дәлелдер (мысалы, бақылаудың жүзеге асуын қадағалау нәтижесінде) жанама немесе түйсікпен қорытындылау жолымен ( мысалы, бақылаудың жүзеге асуына ұсыныс жасау) алынған дәлелдерге қарағанда сенімдірек болады;
* аудиторлық дәлелдер құжаттық формада (қағаздық, электрондық немесе басқа да ақпарат тасымалданушыларда) болса, сенімдірек болады;
* құжаттардың түпнұсқаларын қарастыру нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдер, көшірме немесе факстарды қарастыру нәтижесінде алынғандарға қарағанда сенімдірек болады.
Аудитор еш уақытта өз пікірінің түгелімен дұрыстығына толық сенімді бола алмайды. Сонымен бірге ол өзінің пікірі белгілі бір дәрежеде әділетті екендігіне сенімді болуға тиісті. Барлық дәлелдерді салыстыра отырып, аудитор қорытынды жасау үшін олардың жеткілікті түрде нанымды екендігін шеше алады. Ондай шешімді аудитор өзі алған дәлелдер төмендегі талаптарға сай екендігіне сенімді болса ғана қабылдай алады :
* дұрыстық
* жеткіліктік
* өз уақытында алынуы
Дұрыстық дегеніміз - бұл, аудитор алған дәлелдердің шын екендігінің және сенімге лайық болатындығының айғағы: егер дәлелдер жоғары дәрежеде шындыққа жататын болып есептелсе, ол тапсырылған қаржылық қорытынды есептің әділдігіне (объективтілігіне) аудитордың көзін жеткізеді. Мысалы, егер тауарлы-материалдық босалқыларға түггендеу жүргізу аудитордың қатысуымен жүзеге асырылған болса, ондай дәлелдер аудиторға берілген мәліметтерден алынған дәлелдерге қарағанда сенімдірек болады. Дұрыстықтың сапасын көтеруге жағдай жасайтын құраушылар болады. Атап айтсақ, ақпараттың тәуелсіздігі. Шаруашылық жүргізуші субъектіден тыс жерден алынған дәлелдер клиенттің өзінен алынған дәлелдерге қарағанда сенімдірек. Мысалы, сыртқы дәлелдер (банктердің, заңгерлердің, партнерлардың және т.б. хабарлары) субъектінің өзінен алынған жауаптарға қарағанда сенімдірек болады.[14]
Алынған дәлелдердің сенімділігі ішкі бақылау жұмысының сапасына тікелей байланысты. Құжаттарға жасалынған талдаулардың және берілген сұрауларға жасалынған бақылаулардың нәтижелері, ішкі бақылау құрылымдарының іс-шаралары мен процедураларының тиімділігі жөнінде жеткілікті дәлелдер алуға мүмкіндік береді.
Мұндай тексерулер жүргізілген іс-шаралардың немес процедуралардың ерекшеліктері, оларды қолданудың тұрақтылығы және ол процедуралардың өткізілуіне жауапты тұлғалар туралы дәлелдер алуға мүмкіндік беретіндігін көрсетеді. Бірақ, кейбір жағдайларда жұмыстың тиімділігін салыстыру үшін мәліметтер алу мақсатында аудитор да сондай жұмысты жүргізе алады. Егер аудитор ішік бақылаудың іс-шаралары немесе процедуралары едәуір маңыздырақ болғандықтан олардың тиімділігі жөнінде қосымша дәлелдер алу талап тіледі деп есептейтін болса, онда қосымша тексеру қажет. Әдетте, аудитор бақылау жолымен тікелей алынған дәлелдер сұрау беру арқылы алынған жанама дәлелдерге қараған сенімдірек. Мысалы ішкі бақылаудың пайыздық ставкалап бойынша мәліметтерді толықтырып алуға бағытталған банктік процедурасы үлкен маңызға ие болуы мүмкін.
Мұндай кезде аудитордың ол процедуралары бірнеше рет жүргізу ықыласы туындауы мүмкін. Егер бақылау процедурасын интенсивті жүргізу қажеттілігі туындаса, аудитор тексеру көлемін азайтуға бағытталған бақылау құралының пайдалылығы жөнінде шешім қабылдауға тиіс.
Аудитордың нақты тексеру жүргізу нәтижесінде тікелей алған ақапараттары клиентке сұрау беру арқылы алынған ақпараттарға қарағанда сенімдірек. Мысалы, егер аудтор жалпы табысты сатып-өткізу көлемін пайыздық қатынас арқылы есептеп, оны өткен жылдардың мәліметтерімен салыстыратын болса, онда мұндай дәлелдер ішкі бақылау дайындаған ақпаратпен салыстырғанда сенімдірек болады.
Дәледердің екінші талабы - бұл жеткіліктік. Жеткіліктік аудиторлық дәлелдердің сандық өлшемі болып табылады. Қорытынды жасау үшін аудитор кәсіпорындағы бар барлық ақпараттарды жай ғана тексеріп қоймайды, дәлелдердің қажетті санын алу үшін ол іріктеу мөлшерін анықтайды. Себебі шаруашылық операцияларына қатысты қорытынды пікірлер ішінара (іріктеп) тексеру процедураларының көмегімен құралуы мүмкін. [11]
Аудиторлық дәлелдердің үшінші талабы - дәлелдердің өз уақытында алынуы. Аудиторлық дәлелдердің өз уақытында алынуын екі жақты қарастыруға болады: дәлелдерді жинау кезеңдері бойынша және тексеру кезеңдері бойынша. Мысалы, ақша қаражаттарның өтімділігін баланс жасау мерзіміне жақындатыңқырап бағалаған дұрысырақ болады, себебі бұл кезеңде жинақталған дәлелдер нанымдырақ болады. Егер табыстар мен шығыстар жөніндегі қорытынды есептің дұрыстығына дәлелдер жинау керек болса, онда оларды іріктеу жолымен тексерудің барлық кезеңіне жинау қажет.
Аудитордың аудиторлық дәлелдердің дұрыстығы мен жеткілікті екені туралы кәсіби пікіріне мынадай факторлар әсер етеді:
* қаржылық есептілік, сонымен қатар щоттар мен түрлі операциялар сальдоларының деңгейінде пайда болатын тәуекелділіктің сипаты мен деңгейіне аудиторлық баға беру;
* бухгалтерлік есеп және ішікі бақылау жүксінің сипаты, сонымен қатар бақылау бәуекелділігін бағалау;
* тексерілетін баптардың елеулігі;
* алдың аудиттер барысында жинаған тәжірибесі;
* аудиторлық процедуралар барысында анықталған алаяқтық пен қателерді қоса алғанда, аудиторлық процедуралардың нәтижелері;
* қолда бар ақпараттардың қайнар көздері мен сенімділігі. [7]
Аудиторлық дәлелдер жинаудың негізігі шарттары төмендегідей:
* заңдылықтың қатаң сақталуы. Тексеру жүргізу процесінде аудитор орындалған шаруашышылық операциясының заңдылығын, бухгалтерлік есеп принциптерінің сақтауын зерттеуге тиісті;
* дәлелдер жинау бойынша іс-әрекеттерді өз уақытында жүзеге асыру принципін қолдану;
* аудиторға тексеруге берілген мәліметтердің дұрыстығына кепілдеме алу (хаттар, берілген сұраулар, дәлелдер және т.б.).[14]
Тексеру жүргізіліп және дәлелдердің барлық жиынтығын жинап алғаннан кейін аудитор оларды тәуекелдікті азайту мақсатында бағалауға тиіс. Аудиторлық дәлелдерді жинауда оларды бағалау өте маңызды орын алады. Дәлелдерді бағалау деп - шындықты анықтау үшін жиналған дәлелдердің ролін логикалық және ой-санамен айқындау процесін айтады. Егер дәлелдердің жекелеген элементтері әртүрлі көздерден жинақтала отырып немесе әртүрлі сипатқа ие бола отырып, жүйелі түрде алынған болса, онда аудиторлық дәлелдер нанымдырақ (сенімдірек) болады. Мұндай жағдайда аудиторға дәлелдердің элементтерін жеке-жеке қарастыру нәтижесінде алынатын сол дәрежесінен артық кумулятивтік сенімділік жәрежесін алуға болады. Және оған қарама-қарсы, егер бір ақпарат көзінен алынған аудиторлық дәлелдер басқа көздерден алынған дәлелдермен жүйелі болмаса, онда аудитор сол жүйесіздіктің шешімін табу үшін қандай қосымша процедуралар қажет екндігін айқындауға тиісті.
Аудиторға дәлелдер алуға шығарылған шығыстар мен алынған ақпарттың пайдалылығы арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бірақ, күрделілік пен шығыстар өздерінен-өздері қажетті процедураны алып тастау үшін салмақты негіз болып таба алмайды.
Дәлелдерді жинау мен талдау кезінде олар жауап беруге тиісті талаптар оларды алу әдістері қарастырылуы қажет, сондай-ақ алынған дәлелдердің арасындағы байланысты бөліп көрсете білу қажет.[15]
Жиналған дәлелдер аудитордың құжаттамаларында бухгалтерлік есеп құру мен ішкі бақылауды ұымдастыруды зерттеу мен бағалау жазулары формасында, сонымен қатар жоспалау, аудиторлық процедуралардың орындалуы мен нәтижелерін бейнелейтін хаттамалар, кестелер мен бланктер формасында орын алады.
Аудитор дәлелдерді жинау барысында түрлі әдістер мен аудиторлық процедуралар пайдалана алады. Бұл жайлы курстық жұмысысның келесі бөлімінде қарастырылады.
1.2 Аудиторлық дәлелдердің түрлері
500 Аудиторлық дәлел Аудиттің Халықаралық Стандартына сәйкес аудиторлық дəлелдер деп аудиторлық нəтижеге негiзделетiн қорытындыларды тұжырымдау барысында аудитор алатын ақпаратты айтамыз. Аудиторлық дəлелдерге қаржылық есептілік негiзiнде жататын жəне де басқа көздерден ақпаратты растайтын бастапқы құжаттар мен тiркеу жазбалары кiредi. Аудиторлар барлық ақпаратты қарастыруы емес.
Дәлелдердің сапасы :
* шынайылыққа жақындағына (құбылыс) байланысты
* дәлелдерді алудағы ақпарат көздерінің сенімділігіне байланысты анықталады.
Аудиторлық дәлелдер мынадай санаттар бойынша сыныпталады.
1. Шынайылыққа жақындығы бойынша дәлелдер үш негізгі топқа бөлінеді:
* табиғи
* жасанды
* рационалды аргументация
Табиғи дәлелдер аудитордың өзі тіркеген шынайы фактілерге негізделген. Бұл жағдайда осы дәлелді қажет ететін факт пен дәлел бір нәрсе болып табылады, мысалы аудитор түгендеуге қатыса отырып ғимараттардың машиналардың, құрылғылардың, тауарлардың нақты барын тексереді. Сонымен, табиғи дәлелдер факттің немесе құбылыстың өзі болып табылады.
Жасанды дәлелдер аудиторлық тексеріске дейінгі болған оқиғаларға негізделеді. Дәлелдің бұл түрінде оқиғаны сипаттауды қажет етеді, мысалы тауарларды жабдықтауда жабдықтауды (жабдықтау келісім шарттары, накладнойлар), шот-фактураларда сатуды сипаттайды. Сонымен, жасанды дәлелдер оқиғаның немесе факттың өзін емес, бұлар тек оларды сипаттайды.
Аудитор жұмыс жасайтын құжаттамардың, есептердің көпшілігі осы категорияға жатады.
Рационалды аргументация - табиғи немесе жасанды дәлелге қолданатын түсіндірме, яғни аудит процесінде маңызды алатын логикалық дәлел. Рационалды аргументацияның мысалы ретінде көлік құралына жеке меншік құқығы, жеке автокөлікті қызметтік мақсатта қолдану үшін компенсация бола алады. [23]
Аудитордың пікіріне көп әсер ететіні - табиғи дәлелдер, сосын жасанды және ең соңында - рационалды аргументация.
Әдетте аудитор қажетті деп сипатына байланысты қанағаттандыратын емес, сенімді болып табылатын аудиторлық дәлелдерді санайды. Сондықтан, аудитор бір бекімді растау үшін әртүрлі ақпарат көздерінен (ішкі, сыртқы немесе аралас) немесе әртүрлі сипаттағы дәлелдерді қолданады. Дәлелдердің сапасына ақпарат көздеріне байланысты.
2. Аудиторлық дәлелдерді алу көзіне байланысты келесідей бөлінеді:
* ішкі
* сыртқы
* аралас
Ішкі дәлелдер - аудиттелетін ұйымнан ауызша және жазбаша түрде алынатын ақапараттар. Ішкі дәлелдерге қаржылық есептіліктің негізі болып табылатын бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік жазбалар, аудиттелетін субъектінің лауазымды тұлғаларының жазбаша түсіндірмесі жатады.
Сыртқы дәлелдер - үшінші жақтан алынатын ақпарат (аудиторлық ұйымның жазбаша түрде сұранысы бойынша басқа ұйымнан жазбаша түрдегі ақпарат).
Аралас дәлелдер - жазбаша немесе ауызша түрде аудиттелетін ұйымнан алынған және үшінші жақпен расталған ақпарат.
Аудитор үшін неғұрлым сенімді болып сырқы дәлелдер саналады, содан кейін сенімділік дәрежесі мен бағалығы бойынша аралас және ішкі дәлелдер болып табылады. [15]
3. Аудиторлық дәлелдерді алу тәсіліне байланысты:
* аудиторлық ұйыммен жасалған дәлелдер
* аудиттелетін субъектімен ұсынылған дәлелдер
* үшінші жақтан алынған дәлелдер.
4. Функционалдық мәні бойынша:
* заттай - заттың міндетемелерін не болмаса оның негізінде дәлелденетін заттың мән-жайын бар жоғы туралы қорытындылар жасалынған аралық фактілерді орнатады.
* қосалқы - өзіндік мәні жоқ және аралық фактілер арқылы дәлелдеу затымен байланысты.
5. Тәжірибелі мәліметтер маңыздылығы бойынша:
* эмпирикалық - кәсіпорынның қызметін қадағалау эксперименті барысында алынады
* математикалық - заңдар мен аксиомаларға негізделген.
6. Дәлелдеу тәсілі бойынша:
* тікелей дәлелдер - дұрыстықты (шынайылықты) растайды;
* қайтармалы дәлелдер - жорамалданған тұжырымды даттау жолымен жасалған жорамалдың дұрыстығын (шынайылығын) растайды.
7. Дәлелдер мақсаттары бойынша:
* жақтаушы;
* даттаушы.
. 8. Тіркеу әдісі бойынша:
* жеке - оларға түсіндірмелер жатады;
* заттай - құжаттар жатады.[25]
9. Дәлел мен шынайылықтың сәйкестігі бойынша:
* бірінші ретті дәлердер - шаруащылық операцияны сипаттайтын не болмаса оларды жүргізу негізі болыптабылатын немес қандайда бір оқиғалар мен фактілерді, тексеріліп жатқан ресурстардың саны мен жағдайын растайтын құжаттар;
* екінші ретті дәлелдер - оларды жинау шаруашылық операциямен байланыссыз болатын аралық құжаттар, олврда тек осы операциялар бастапқы құжаттар негізінде тіркеледі;
* жанама дәлелдер - қарстырылып отырған оқиғаға қатысы жоқ ақпараттар, мысалы кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесінің сенімділігі кәсіпорынның қаржылық есептілігінде маңызды қателердің жоқ болуына жанам түрде дәлел бола алады.
10. Аудиторлық дәлелдің сипаты бойынша:
* визуалды - қарау, қадағалау нәтижелері;
* құжаттық - қағаздық, электорндық формадан алынған ақпараттар.
* ауызша алынған - персоналды сұрау нәтижесінде алынған ақпарттар немесе басшылықтың түсіндірме жазбасы.
Дәлелдердің сенімділігі оларды алу формасы мен алу көздеріне байланысты бағаланады. Ең сенімдісі болып сыртқы аудиторлық дәлелдер болып саналады. Субъектінің ішкі бақылау жүйесі жақсырақ ұйымдастырылған сайын, ішкі дәлелдер соғұрлым сенімдірек болады. Аудитордың өзім жинаған авторлық дәлелдері аудиттелетін субъектіден алынған дәлелдерге қарағанда әрқашада сенімдірек болады. [24]
Жиналған дәлелдер аудитордың жұмыс құжатында көрініс тауып, аудиторлық есепті жасағанда қолданылады.
1.3 Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздері
Аудиторлық дәлелдер алудың ақпарат көздеріне келесілер жатады:
* қаржылық есептілік: бухгалтерлік баланс, пайда мен зиян есебі, балансқа қосымша;
* бухгалтерлік тіркелімдер (есеп және бақылау): журнал-ордерлер, бас кітап, шаруашылық операциялардың журналы, кассалық кітап, еңбекақы бойынша есеп айырысу ведомствалар, айналым, сальдолық және шахматтық ведомсвалар және т.б.;
* экономикалық субъектілердің және үшінші жақтың бастапқы құжаттары;
* статистикалық есеп;
* бюджеттен тыс қорларларға төлем бойынша есеп;
* салық есебі;
* жарғылық құжаттар, келісім-шарттар, бұйрықтар және басқа да әкімшілік құжаттар;
* қаржылық-шаруашылық қызметті талдау нәтижелері;
* экономикалық субъектінің және үшінші жақтың қызметкерлерінің ауызша түсіндірмелері;
* экономикалық субъектінің бір құжатын екінші құжатпен және экономикалық субъектінің құжатын үшінші жақтың құжатымен салыстыру нәтижелері;
* түгендеу нәтижелері;
* аудиттелетін субъектінің басшылығының ауызша және жазбаша түсіндірмесі. [15]
Аудитор шаруашылық операцияларды зерттегенде сенімдірек аудиторлық дәлелдер алады.Аудиторлық тәуекел аудитор дәлелдерді әртүрлі ақпарат көздерінен және әртүрлі формада алса азаяды. Әртүрлі ақпарат көзерінен алынған аудиторлық дәлелдер бір-біріне қарама-қарсы болса, аудитор қосымша процедураларды қолдану керек.
Егер де құжаттар аудиторға толығымен берілмесе және оның жеткілікті дәлелдердер жинау мүмкіндігі жоқ болса, онда оны аудиторлық есепте көрсетіп аудиторлық қорытынды жасағанда есепке алу керек.
Аудиторлық дәлелдердің жеткіліктігін анықтау келесі факторларға тәуелді:
+ аудиторлық тәуекелдің деңгейі;
+ тәуелсіз жақтан (үшінші тұлғадан) алынған дәлелдердің болуы;
+ ішкі бақылау жүйесі мәліметтері негізінде аудиторлық дәлелдердің алынуы;
+ өз бетінше талдау негізінде немесе ұйымның аудитін жүргізу процесі кезінде ақпараттардың алынуы;
+ құжаттық немесе жазбаша түрде дәлелдердің алынуы;
+ қорытындыларды сәйкестендіру мүмкіндігі.[22]
Аудитор әр түрлі ақпарат көздерін пайдалану нәтижесінде жасалынған қорытындыларды бір-бірімен сәйкестендіру қажет. Бұл жағдайда құжаттардың жалғандығын тексеру мен табуына көп көңіл аударылады, себебі бұл көптеген алдағы болатын заң бұзушылықтар мен заңсыз пайдаланулардың ашылуы мен алдын алуына көмектеседі. Құжаттардың сапасын талдауда жалған құжаттардың ең жиі қолдануы сауда және қоғамдық тамақтануларда (24,2%), өндірісте (17,5%), ауыл шаруашылығында (16,1%), мемлекеттік басқару органдарында (10,7%), құрылыста (9,1%), қаржылық органдарда, банктерде (5,5%) және т.б.
Құжаттарды жалған жасау ең жиі құндылықтардың қозғалысын рәсімдеуде: накладнойлар, талаптар, шот-фактуралар, сенімгерліктер(27,2%), түбіртектер, кассалық кіріс және шығыс ордерлері (15%), жеке жазбалады, материалды құндылықтарды есепке алу және есептен шығару актілерінде кездеседі. Құжаттар реквизиттерін жалған жасауда ең бірінші орында қол жазбалар(65,6%), текст пен сандық жазбалар екі есе аз жалған жасалады(30,2%) және тек 4% ғана мұндай жағдайлар штамп оттискілері мен таңбаларда болады. Тәжірибе құжаттарда сызу, тазалау сияқты көптеген түзетулердің болуын көрсетеді. Міне, сондықтан да аудитор жоғарыда айтылған жағдайларды міндетті түрде ескеріп, құжаттарды мұқият тексеру қажет.[25]
Аудитор аудиторлық дәлелдерді жинау барысында сарапшылардың жұмысын пайдалана алады. Сарапшының жұмысын пайдалану деп аталатын 620 АХС-ке сәйкес сарапшы - бухгалтерлiк есеп пен аудиттен өзге басқа бір салада арнаулы білімі мен тəжірибесі бар тұлға немесе фирма.
Сарапшыны аудитор жалдаған кезде, оның жұмысы аудиторлық жұмыстың сапасын тексеру 220 АХС-та айтылғандай, аудитор ассистенттiң емес, сарапшы жұмысы ретiнде пайдаланылады. Тиiсiнше, мұндай жағдайларда аудитор сарапшыны жұмысына жəне нақты қорытындыларына қатысты тиiстi шаралар қолдану керек, бiрақ əдетте оның бiлiктiлiгiн жəне əр келiсiм үшiн кəсiби құзыреттілігін бағалаудың қажеттiлiгi жоқ.
Аудит барысында аудиторға субъектімен бiрлесiп немесе өз бетімен сарапшының есеп беруi, қорытындысы, бағалары жəне пiкiрi түрiнде аудиторлық дəлел алу қажет болады. Мысалы:
:: активтердiң белгiлi бiр түрiн бағалау, мысалы, жер мен ғимаратты, машиналар мен құрал - жабдықтарды, өнер туындылары мен асыл тастарды.
:: актiлердiң саны мен физикалық күйiн анықтау, мысалы, қорларда сақтаулы
минералдарды, пайдалы қазбалардың жерасты қорларын жəне мұнайды, сондай-ақ машиналар мен құрал жабдықтардың пайдалы қызмет ету мерзiмiн.
:: арнайы тəсілдерді немесе əдiстердi пайдаланып сомаларды анықтау, мысалы, актуарлық бағалау.
:: әрекеттегi келiсiм бойынша орындаған жəне аяқталмаған жұмысты бағалау.
:: келiсiмдердi, заңнамалық жəне нормативтiк актiлердi түсiндiруге қатысты заңдық пікірлер.
Сарапшы жұмыстарын пайдалануды жоспарлаған кезде, аудитор оның кəсiби құзыреттілігін бағалауы тиiс. Бұл төмендегідей мəселелердi қарастырады:
* сарапшының кəсiби аттестациясының немесе тиiстi кəсiби органдарының лицензиясының немесе осындай органда мүше болуы;
* аудиторға аудиторлық дəлел алуда қажет болатын саладағы тəжiрибесi мен беделi.
Қаржылық есептіліктi бекiту бойынша аудиторлық дəлелдердi қарастыру барысында аудитор сарапшы жұмысының адекваттылығын бағалауы тиiс. Мұндай үрдіске мыналар кiредi қаржылық есептілікке сарапшы жасаған қорытындылардың маңызы дұрыс бағаланған ба, жоқ па немесе ол қаржылық есеп берудi бекiтудi растай ма, жоқ па, сондай-ақ төмендегілерді қарастыру кiредi:
* пайдаланған бастапқы мəлiметтер;
* пайдаланған жорамалдар мен əдiстер жəне олардың алдыңғы кезеңдерде пайдаланған жағдайлар мен əдiстерге бiрiздiлiгi;
* аудитордың клиент бизнесiн жəне аудиторлық шаралардың нəтижелерiн жалпы бiлу контекстiнде сарапшы жұмысының нəтижелерiн.
Сарапшы пайдаланған болжамдар мен əдiстердiң теңдігіне жəне дұрыстығына жəне оларды қолдануға жауапты. Аудитордың ондай бiлiктiлiгi жоқ. Сондықтан ол сарапшының болжамдары мен əдiстерiнiң дұрыстығы туралы түсiнiк алып, олардың сəйкестігі мен дұрыстығын қарастыруы керек.
Сарапшының жасаған қорытындыларының деңгейі аудиторлық дәлелдерден жоғары болмауы тиіс және ол аудиторлық дәлелдің бірі ретінде қарастырылады.[4]
Дәлелдер алудағы аудиторлық процедуралар
2.1 Аудиторлық дәлелдер алудағы әдістері
Аудит өткізу кезінде дәлелдеулер жинау әдістерінің жиынтығын аудиторлық процедуралар деп айтамыз.[14] Клиент тарапынан аудитордың алдында әртүрлі міндеттер қойылуы мүмкін болғандықтан, дәлелдер алу үшін қандай да бір процедураны қолданбас бұрын, мақсатты айқындап оны негіздеу қажет. Мысалы, дайындар, тапсырылған қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы мен әділдігін бағалау емес, жасалынған басқару шешімдерінің пайдалылығын немесе жасалынған келісімнің тиімділігін анықтау талап етіледі. Бұл мақсаттар нақтырақ келеді.
Глобалды (күрделі) мақсаттар да болуы мүмкін: меншіктің сақталуын анықтау және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау; жалпы өндірістің де, жекелеген өнісдердің де рентабельділігін бағалау; кәсіпорынның төлей алу қабілеттілігін ағымдағы мерзімге ғана анықтап қоймай, келешекке де болжам жасау және т.б.
Мақсат таңдалғаннан кейін тексеру жүргізудің ерекшеліктерін, яғни қандай процедуралар талап етілетіндігін анықтау қажет - сәйкестікті анықтау тәсілдері мен әдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Ондай процедураларды жасау кезінде қойылатын жалпы талап - тәуелсіздік.
Аудитор қаржылық есептіліктің дұрыстығы немес бұрыстығы жайлы өз пікірін білдіру үшін жинайтын аудиторлық дәлелдерді келесі әдістерді қолданады:
* бақылау тестілері (сәйкестікке тексеру)
* маңыздылық бойынша процедуралар
Бақылау тестілері - ұйымда бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері тиімді ұйымдастырылып, заң талаптарына сәйкес жүзеге асырылып жатқандығын айқындайтын дәлелдерді алу мақсатында жүргізілетін тестілер.
Маңыздылық бойынша процедуралар - қаржылық есептілікте елеулі бұрмалануларды айқындайтын аудиторлық дәлелдерді алк мақасатында жүргізілетін тестілер. [3]
Егер бақылау тестілерін орындалған шаруашылық опрациялардың заңдылығы тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда мынадай сәттерді атап көрсету қажет. Біріншіден, оларды өткізу үшін үлкен көлемдегі құжаттық мәліметтер талап етілмейді. Тек жазбаша дәлелдерді мұқият қарастыру қажет. Ал, бұл кезде маңыздылық бойынша процедуралар шаруашылық өмірдің әрбір маңызды фактісі бойынша дәлелдерді аудитордың бағалауын талап етеді. Екіншіден, бақылау тестілер және маңыздылық бойынша процедуралар сол бір ғана құжатты пайдалануы мүмкін. Логикалық жағынан алдымен бақылау тестілер, ал содан кейін маңыздылық бойынша процедуралар орындалады.
Бақылау тестері екі түрлі жағдайда өте қажет. Егер тəуекелділікті аудиторлық бағалау бақылаулар қызметінің тиімділігіне байланысты болса, аудитор тəуекелділікті бағалауды растау үшін бұл бақылауларға қарсылық білдіреді.[3] Сондай-ақ шаралар өздігінен жеткілікті жəне сəйкес аудиторлық шараларды бермеген жағдайда аудитор бақылаулар тестін орындауға міндетті. Бақылаулар тестерінің нəтижелерін ескере отырып, аудитор маңызды бұрмаланулар тəуекелділігін бағалауға қатысты шараларды жоспарлап, орындайды. Тəуекелділікті аудиторлық бағалау көзқарас болып табылады жəне барлық маңызды бұрмалауларды дəл анықтауға жеткіліксіз. Сондай-ақ ішкі бақылаудың шектеулері, яғни басшылықтың елемеуі, адамдық қателердің болуы, жүйедегі өзгерістердің əсері болады. Осылайша, негізгі операциялардың маңызды сыныптары, айырым есеп шоттары мен ашылымдары бойынша шараларды үнемі орындап отыру керек.
Маңызына қарай шаралар қаржылық есеп беруде маңызды бұрмалауларды анықтау мақсатында аудиторлық дəлелдердi алуға бағытталған. Маңызына қарай толық сұрақтамаларды орындау барысында сұрақтамалар жүргізуге жəне аудиторлық дəлелдер алуға бағытталған. Маңызына қарай толық сұрақтамаларды орындау барысында сұрақтамаларға жəне аудиторлық дəлелдер жинауға арналған баптарды iрiктеу тəсiлдерi жəне аудиторлық іріктеу қаржылық есеп беруде көрсетiлген (мысалы, дебиторлық берешектердiң болуы) сомаларға қатысты бір немесе одан көп пiкiрлердi пайымдаулар үшiн жəне де кейбiр баптарды (мысалы, тозған тауарлық- материалдық қорлар құны) тəуелсiз бағалауды жүргiзу үшiн пайдалана алады.
Маңыздылық бойынша процедуралардың өзі екіге бөлінеді:
* егжей-тегжейлі тестілер және шоттар сальдосы - жекелеген операцияларды және жиынтығы қаржылық қорытынды есепті құрайтын шоттар бойынша қалдақтарда тексеру;
* аналитикалық процедуралар. [14]
Егжей-тегжейлі тестілеуді аудитор операциялардаң нәтижесі бойынша іріктелген жиынтықты құрау және мүмкіндігінше бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулердің көмегімен оларды бағалау жолымен жүзеге асырады. Егжей- тегжелі тестілерден талап етілетін дәлелдердің сапасы аудиттің алғашқы сатыларында қол жеткізілген сенімділіктің деңгейіне байланысты.
Дəлелдер алу барысында аудитор тəуекелдiлiктi ең төменгі деңгейге дейiн кемiтуге бағытталған аудиторлық тəуекелдiлiктi бағалау үшiн жəне аудиторлық шаралар жасау үшiн қажеттi кəсiби (əдеттегі тəуекелдікті жəне ішкі бақылау құралдарының тəуекелін қамтитын) пiкiрге сүйенедi.
Маңызына қарай шараларға қатысты аудитор табылмау тəуекелдiлiгiн мүмкiндігінше төмен деңгейге дейiн кемiтуге бағытталған түрлi əдiстердi пайдалана алады. Сипатына қарай бұл əдістер іріктеу тəуелділігімен немесе іріктеуге қатысы жоқ тəуекелділікке байланысты бекітіледі. Мысалы, сұрақтамаларды орындауда аудитор маңызына қарай сəйкес емес таңдау шараларын (іріктеуден тыс тəуекелдiлiк) немесе iс жүзiнде бұрмалау жиынтығы мүмкiн сомадан жоғары болса да (іріктеу тəуекелдiлiгi) маңызы жоқ бұрмалауларды таба алады. Ішкі бақылау жүйесін тексеру сұрақтамалары да маңызына қарай толық сұрақтамаларға қатысты іріктеу тəуекелдiлiгiн оның өлшемiн арттыру арқылы кемiтуге болады, ал іріктеуден тыс тəуекелдiлiктi тиiстi жоспарлау, басқару жəне шолу арқылы кемiтуге болады.
Аудиторлық дәлелдер аталатын 500 Аудиттің Халықаралық Стандартына сәйкес аудиторлық дәлелдерді жинауда аудитор келесідей аудиторлық процедураларды орындайды:
+ инспекциялау;
а) жазбалар мен құжаттарды инспекциялау;
б) материалдық құндылықтарды инспекциялау (түгендеу);
+ қадағалау;
+ сұрау жүргізу;
+ растау;
+ қайта орындау;
+ аналитикалық процедуралар.
Бірақ, бұл аталған әдістердің ешқайсысы қорытынды жасауға ақапараттарды бермейді, егер - арифметикалық есептеулердің қайсысын тексеру қажеттігін, қайсысын қажет еместігін; қай активтер мен міндеттемелердің түгендеуіне қатысу қажеттігін; үшінші жақтың қайсысынан жазбаша растауларды алу қажеттігін; құжаттардың қайсысын талдау керектігін білмесең. Аудитордың шығармашылығы келесілерді білуде жатыр:
* бухгалтерлік есеп жүйесі мен ішкі бақылау жүйесі қалай дұрыс ұйымдастырылу қажет;
* есеп пен бақылауды ұйымдастыруда қандай ауытқулар (бұзушылықтар, қателер, бұрмаланулар) болуы мүмкін;
* мүмкін болатын әрбір бұзушылықтар мен ауытқуларды анықтау үшін жоғарыда аталған әдістердің қайсысын пайдалану қажеттігін;
* бақылау объектілерінің (құжаттар, активтер, міндеттемелер, субъектілер, заңды тұлғалар) қайсысына аталған әдістерді қолдану қажет.[16]
Аудиторлық дәлелдерді жинауда қоданатын аудиторлық процедуралардың әрқайсысына тоқталайық.
Инспекциялау - құжаттарды, жазбаларды және материалды активтерді тексеру деп бөлінеді.
Жазбалар мен құжаттар инспекциялау - ішкі жəне сыртқы құжаттарды қағаз немесе электронды түрде тексеру. Жазбалар мен құжаттарды инспекциялау аудиторлық дəлелдің сенімділігін қамтамасыз етеді. Жазбалар мен құжаттарды инспекциялау ішкі жазбалар мен құжаттардың, сондай-ақ ішкі жазбалар мен құжаттарға қатысты олардың жүргізілу барысына ішкі бақылау тиімділігіне байланысты сенімділіктің түрлі дəрежесіндегі аудиторлық дəлелдерін қамтамасыз етеді. Мысалы, пайымдауды дəлелдеу үшін жазбалар мен құжаттарды инспекциялауды - бақылау тестілері ретінде қолданылатын инспекциялау. Кейбір құжаттар активтің болуының тікелей аудиторлық дəлелін береді. Мысалы, қаржылық құрал болып табылатын акция немесе облигация. Мұндай құжаттарды инспекциялау олардың құны бойынша аудиторлық дəлелді бермейді. Сондай-ақ орындалған келісім-шартты инспекциялау субъектінің есеп саясатын қолдануы бойынша аудиторлық дəлелді беруі мүмкін. Жазбалар мен құжаттарды тексеру екі бағытта жүргізілуі мүмкін: бухгалтерлік есепте белгілі бір операцияны таңдап алып, осы операцияны бастапқы құжаттарға дейін бақылау және керісінше аудитор бастапқы құжаттарды таңдап алып, операцияның қорытынды бухгалтерлік жазбасын табу шін бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесін тексереді. Бірақ, кейбір оқиғалар бастапқы құжаттарға түспеу мүмкіндігін ескеру қажет.
Материалдық активтердi инспекциялау немес түгендеу активтерді физикалық тексеруден тұрады. Материалдық активтердi инспекциялау активтер бар екенiн растайтын, бірақ субъектінің міндеттерін жəне олардың құқығын, немесе активтердің құқығын емес сенiмдi аудиторлық дəлелдердi қамтамасыз ете алады. ТМҚ жеке баптарын инспекциялау əдетте тауарлық-материалдық құндылықтарды санауды қадағалаумен бірге жүргізіледі. Түгендеуге клиенттің мүліктері мен қаржылық міндеттемелері жатады.
Түгендеу барысында аудиторлық ұйым міндетті:
* мүлікті және қаржылық міндеттемелерді түгендеу қаншалықты жиі жүргізілетінін анықтау;
* экономиаклық бубънктінің бұрын түгендеуден өткен бухгалтерлік құжаттамаларын тексеру;
* тауарлы материалдық қорлардың көлемі мен номенклатурасымен танысу;
* қымбат тұратын ТМҚ-н анықтау;
* экономикалық субъектінің ТМҚ мен ішкі бақылау жүйелерін талдау және олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтау.
Əдетте субъект басшылығы жылына бір рет тауарлық - материалдық қорларды түгендеу шараларын жүргізу арқылы қаржылық есептілікке дайындалады немесе қаржылық-материалдық қорларды үздiксiз есепке алу жүйесiнiң сенiмдiлiгiн тексереді.
Аудиторлық дәлел - нақты баптарға қатысты қосымша сұрақтар деп аталатын 501 АХС-ке сәйкес аудитор субъект басшылығының төмендегілерге қатысты нұсқаулықтарымен танысуы тиіс:
* бақылау шараларын қолдану, мысалы пайдаланылған түгендеу ведомостерін жинақтау, пайдаланылмаған түгендеу құжаттарын есепке алу, сондай-ақ, қорларды есепке алу мен қайта есептеу;
* аяқталмаған өндірістің аяқталу сатысын, тозған, істен шыққан немесе бүлінген заттарды, сондай-ақ үшінші тарапқа тиесілі тауарлық-материалдық қорларды, мысалы консигнациялауға берілген тауарды нақты анықтау;
* қатысушылар арасында тауарлық-материалдық қорлардың қозғалысы, сондай-ақ есептік мерзімге дейін жəне одан кейін тауарлық-материалдық қорларды қабылдау жəне жіберудің дұрыс ұйымдастырылуы.[3]
Сонымен қатар, аудитор тауарлық-материалдық қорлар қозғалысын кейінірек тексеру үшін олардың қозғалысы туралы нақты ақпаратпен қоса, кезең бойынша бөлу шараларын қарастырады.
Тауарлық-материалдық қорларды түгендеуге қатысуды жоспарлау немесе балама шараларды орындау барысында аудитор мыналарды қарастыруы керек:
* Тауарлық-материалдық қорларға байланысты маңызды бұрмалаушылықтың тəуекелділігі.
* Тауарлық-материалдық қорларға қатысты қолданылатын ішкі бақылаудың сипаты.
* Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу бойынша бірдей шараларды қолдану мен тиісті нұсқаулықтарды шығарудың көзделуі.
* Түгендеуді жүргізу мерзімі.
* Тауарлық-материалдық қорларды сақтау орны.
* Сарапшылар көмегінің қажеттілігі.
Егер тауарлық-материалдық қорлардың саны оларды нақты есепке алумен жəне аудитордың қатысуымен анықталса немесе егер субъектіде үздіксіз есепке алу жүйесі жұмыс істесе жəне аудитор жылына бір немесе бірнеше рет есепке алуға қатысқан жағдайда, аудитор есепке алу шараларын қадағалау жəне бақылауды есепке алуды орындайды.
Егер субъектіде нақты санды шамамен бағалау шаралары пайдаланылса, мысалы бір үйінді көмірді бағалау, аудитор мұндай шараның дұрыстығына көз жеткізуі керек. Егер тауарлық-материалдық қорлар əр жерде орналасса, аудитор олардың қайсысына бару қажет екенін қорларды сақтау орындарының маңыздылығы мен бұрмалаушылық тəуекелділігіне қарай шешуі керек.
Қадағалау - басқа тұлғалардың орындайтын үрдісті немесе шараларды бақылауды айтамыз. Мысалы, аудитор субъект қызметкерлерi тауарлық-материалдық қорларды санауын немесе аудиторлық iздер қалдырмайтын тексеру шараларының орындалуын бақылайды. Бақылау үрдісінің немесе шаралардың орындалуының аудиторлық дəлелін білдіреді.
Қадағалауға мысал ретінде аулдитордың ТМҚ-ды түгендеуге қатысуды келтіре аламыз. Қаржылық есептілік үшін тауарлық-материалдық қорлар маңызды болған жағдайда, аудитор мүмкiн болса оларды түгендеуге қатысып, тауарлық -материалдық қорлардың бар екеніне жəне жарамдылық деңгейі туралы жеткілікті аудиторлық дəлел алуы тиіс. Аудитордың қатысуы тауарлық-материалдық құндылықтарды аудиторлық бағалау тəуекелділігі мен жоспарланған тəсілдерге байланысты бақылау сұрақтамасы немесе маңызды шараларға қатысты сипатта болады. Мұндай қатысу аудиторға тауарлық-материалдық қорларды тексеруге жəне субъект басшылығы белгілеген есепке алу нəтижелерiн көрсету жəне тексеру шараларының орындалуын бақылауға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар, Аудиторлық дәлел - нақты баптарға қатысты қосымша сұрақтар деп аталатын 501 АХС-ке сәйкес келесідей жағдайлар қарастырылған.
Егер күтпеген жағдайға байланысты тауарлық-материалдық қорларды жоспарлаған күнi түгендеуге қатысу мүмкiн болмаса, аудитор есепке алу шараларын орындауы немесе жекелеген есепке алу шараларын бақылауды басқа бiр күнi жүргізуі керек жəне қажет болған жағдайда аралық операциялар бойынша аудиторлық шараларды орындауы тиіс.[3]
Егер аудитордың түгендеуге қатысуы тауарлық-материалдық қорлардың сипаты мен орналасқан жерi секілді факторларға байланысты мүмкiн болмаса, аудит ауқымын шектеуге қатысты пікір білдірудің қажеттілігі жоқ деген қорытынды жасау үшін аудиторлық дəлел алудың балама шараларын қарастыруы қажет. Мысалы, тауарлық-материалдық қорларды түгендеу жүргізілгенге дейін бар болған немесе сатып алынған белгілі бір тауарлық- материалдық қорларды сату жөніндегі құжаттар қажетті аудиторлық дəлелдермен қамтамасыз ете алады.
Сұрау жүргізу - бұл хабары бар адамдардан субъект аралығында немесе одан тыс қаржылық немесе қаржылық емес ақпарат iздестiру. Сұрау жүргізу аудит барысында кеңінен қолданылатын аудиторлық шара жəне басқа аудиторлық шараларға қосымша болып табылады. Олар:
* ресми жазбаша және
* ресми емес ауызша сұраулар болып бөлінеді.
Сұраулардың жауаптарын бағалау сұрау үрдісінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сұрауларға жауаптар алу аудиторда бұрын болмаған немесе аудиторлық дəлелдердi растайтын ақпарат бере алады. Жауаптар балама ретінде аудитор алған басқа ақпараттан ерекшеленетін ақпаратты бере алады. Мысалы, басшылықтың бақылауларды елемеу мүмкіндігі. Кейбір жағдайларда сауалдарға жауаптар түрлендіру немесе аудитордың қосымша аудиторлық шараларды орындауы үшін негіздеме беріледі.
Аудитор аудиторлық шараларды аудиторлық дəлелдер алуға қажет сұрауларға қосымша ретінде орындайды. Сұраулар өздігінен маңызды бұрмалауларды анықтауға қажетті аудиторлық шараларды бере алмайды. Бұдан басқа бақылаудың тиімді жұмыс істеуін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz