Тіл білімі саласының басқа ғылымдармен байланысын меңгерту
1.Лекция
Тақырыбы: Тіл білімі және оның басқа ғылымдармен байланысы.
Мақсаты: Тіл білімі саласының басқа ғылымдармен байланысын меңгерту.
Жоспары:
1. Тіл біліміне кіріспе.
2. Тіл білімінің басқа ғылым салаларымен байланысы.
3. Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орны.
4. Практикалық мәні.
Тіл білімі немесе лингвистика -француз тілінің латынша -тілсөзі
бойынша жасалған термин : тіл туралы туралы ғылым дегенді білдіреді. Тіл
және оның даму заңдары туралы ғылым. Тіл қоғамдағы адамдардың өз ара пікір
алысуы, бір-бірімен қарым-қатынас жасау құралы, әрбір тілдің дыбыс жүйесі,
сөздік құрамы және граматикалық құрылысы болады.
Тілдің дыбыс жүйесі тіл білімінің фонетика саласында, грамматикалық
құрылысы грамматика саласында сөздік құрамы лексикология саласында
қарастырылады. Тіл білімінің осы салалары өз ішінде бірнеше салаларға
бөлінеді. Мысалы.Фонетика саласы:
а) сипаттамалы фонетика:
б) салыстырмалы – тарихи фонетика:
в) экспериментальды фонетика және тб.
Тіл және оның салалары тілдің ішкі даму заңдары бойынша дамиды. Тіл
білімі немесе лингвистика тілдің дамуын, өз ара байланысын, тіл дамуының
ішкі заңдарын зерттейді. Тілдің дыбыс жүйесі, сөздік құрамы мен
гармматикалық құрылысы бір-бірімен тығыз байланысты болатыны сияқты, тіл
білімінің салаларында өз ара тығыз байланысты.
Тілді белгілі бір дәуірде өмір сүріп тұрған қалпы тұрғысынан
құрастырып, сипаттама беретін тіл білімі бар да, оны тілді шығуы мен
тарих бойында дмуы тұрғысына зерттейтін тіл білімі бар.
Алдындағы сипттама тарихи тіл білімі немесе синхрониялық лингвистика,
соңғысы тарихи тіл білімі немесе диахрниялық лингвистика деп аталады.
Жеке бір тілдің жүйесімен құрылысын және оның даму заңдарын зерттеп
айқындайтын жеке тіл білімі бар деп, ғылым ретінде тіл білімінің теориясы
болып саналатын жалпы тіл білімі бар. Жалпы тіл білімі туралы немесе оның
дамуының жалпы заңдары туралы емес, қатынас құралы ретінде қаралатын адам
баласы тілінің дамуының жалпы заңдары туралы ғылым. Демек, жалпы тіл білімі
мен жалқы жеке, нақты тіл білімі бір емес. Алайда, бұл екуінің жалпы т.б
мен т.б арасында өзара байланыс пен қарым қатнас әрқашан сақталады.
Тіл білімінің жалпы теориялық саласы болып саналатын жалпы тіл білімі,
әдетте, бір тілдің емес, көптеген тілдердің деректерін есепке алады, оларды
тілдерді ғылыми тұрғыдан зертеудің нәтижелерін сүйеніш етеді. Және
осылардың бәрән жинақтай келіп, жалпы теориялық топшылаулар мен
қорытындылар жасайды.
Тіл білімінің жалпы теориялық санасы болып саналатын жалпы тіл білімі,
әдеттебір ғана тілдің емес, көптеген тілдердің деректердің, олардың ғылыми
тұрғыдан зерттееудің нәтижелерін сүйеніш етеді. Осылардың барлығын жинақтай
отырып, жалпы теориялық топшылаулар мен қорытындылар жасайды.
2. Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орны және оның басқа ғылымдармен
байланысы туралы жалпы мағлұмат.
Ғылым атауы әдетте екі топқа бөлінеді: оның бірі – жаратылыс
тану,екіншісі – қоғамдық ғылымдар. Жаратылыстануға физика, химия,
биология, математика, қоғамдық ғылымға тарих, философия, саяси экономика
жатады.
Тіл – қоғамдық құбылыс сондықтан оны зерттейтін ғылым – тіл білімі де
қоғамдық қоғамдық ғылымдардың қатарынан орын алады. Қазіргі заманда бір
жағынан ғылымның бұрын болмаған жаңа салалары жасалып ғылымды диференция
процесі жүріп жатса, екінші жағынан, 2 немесе бірнеше жағынан өз ара
түйіскен жерінен сол ғылымдардың бәрәне бірдей қатысты проблемаларды
зерттейтін дербес ғылыми дисциплиналар жасалып, ғылымда интеграция процесі
жүріп жатыр.
Ғылым атаулының бәрі даму барысында тіл білімде басқа көптеген ғылымдармен
байланысты. Ол ең алдымен қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Себебі
тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуы мен бірге
дамитын қоғадық құбылыс ретінде қарастырады. Тіл білімі тілдің шығуы мен
жасаллуы, дамуын зерттегенде тарих ғылымының деректерін пайдаланады. Ал
тарих ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің
деректері мен жетістіктерін пайдаланады. Содай –ақ тіл білімі археологиямен
де, этнографиямен де байланысты. Себебі тіл – талай заманның жемісі,
қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Ал архиология болса,
ол халықтардың ежелгі кездегі тұрмысы мен әдет – ғұрыпын зерттейді.
Содықтан архиология мен этнографияның деректері тіл тарихына қатысты
мәселелердізерттеуде, айқындауда өте құнды материал ретінде қызмет ете
алады.
Тіл ойлау мен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл білімінің ойлау
категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым – логикамен, ойлау
процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым – психологиямен
байланысты. Тіл білімі философиямен де тығыз байланысты.
Тіл білімі қоғамдықғылымдармен де байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл
білімінің фонетика саласы, физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу
процесі дыбыстардың атау және тіл дыбыстарын қабылдау мен тікелей
байланысты. Ал бұл процесті дыбыстардың арикуляциясы сөйлеу мүшелері
арқылы тіл дыбыстарының жасалуы жағынан және сөйлеуді есту мүшесі арқылы
қабылдау жағынан физиология зерттейді. Тілдің күрмелу себептерін медицина
ғылымының мамандары, атап айтқанда психиаторлар, дефектологтар, логопедтер
зерттейді. Электронды машинамен аударма жасаудың, информация теориясының
және кибернетиканың бірсыпыры мәселелерінің тікелей тіл біліміне қатысты
болуы лингвистика мен математика ғылымдарының байланысын тудырып отыр.
Тіл білімі мен әдебиетану ғылымы филология ғылымдарының құрамына енеді.
Білімнің бұл екі саласы бір-бірімен ертеден бері байланысты. Ақын –
жазушының шығармашылығын зерттеу, оның шығармасының тілі мен стилін
зертеуді де қамтиды, өйткені тіл - әдебиеттің бірінші элементі Горкий.
Лингвистер тілді зерттеуде әдеби шығарманың тіліне назар аудармй тұра
алмайды, өйткені әдеби шығарма лингвистер үшін құнды материал болып
табылады.Тіл білімінің стилистика саласы әдебиеттану ғылымымен өте-мөте
тығыз байланысты.
Тіл білімі философиямен тығыз байланысты.
Біріншіден, методологиялық қағидалар жағынан, екіншіден, зерттелетін
ортақ проблемалар жағынан жақындасып байланысады.
Тілдің мәні, оның таңбалық сипаты, шығуы мен дамуы, ойлау мен тілдің ара
қатнасы және т.б проблемаларды зерттеп шешу үшін, философия тіл біліміне
бағыт бағдар сілтейді, аталған проблемаларды шешудің принціпін белгілейді.
Адамның ойлауы тіл формасы түрінде іске асатын болғандықтан, философия
адамның ойлау процесі, тілде қалай көрінеді деген мәселені ескерусіз
қалдыра алмайды. Бұл мәселе таяныш етілетін негізгі философиялық позиция
тұрғысынан шешілуі тиіс: диалектикалық материализм материя алғашқыда, сана
екінші туынды деп есептейді.
Тіл білімі логикамен тығыз байланысты. Логика – ойлаудың заңдары мен
ой формалары туралы ғылым. Ал ойлау, әдетте, тіл арқылы көрінеді, тіл
арқылы жарыққа шығады. Адамның ойы тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы
айтылып, түсінікті бола алды. Логикада ойлаудың заңдары, формасы, құрылысы
зерттелінсе, тіл білімінде тілдің заңдары мен құбылысы, формалары мен
құрылымдық элементтері зерттеледі.
Тілдік единицалар сөз, сөйлем ойлау категориялары – ұғым және
байымдаумен байланысты болады. Осыдан, сөзді ұғыммен, сөйлемді байымдаумен
байланыснда зерттеу міндеті келіп туады.
Тіл білімі психологиямен де байланысты. Психология психикалық
құбылыстарды зерттейді. Ал, түйсік пен қабылдау, елес пен ойдың, сөйлеу
поцесінде және оны қабылдап түсіну процесінде тікелей қатысы бар. Сөйлеу
арқылы қарым-қатынас жасау, пікір алысу, біреудің сөзін қабылдау, оны ұғыну
процесін түсіндіру психологияның жәрдемін керек етеді.
Сөздің семантикалық жақтарына, сөз мағынасының ауысуына қатысты
құбылыстар да психикалық құбылыстармен астарласып жатады. Мысалы, метафора,
метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы сөз мағынасының ауысуы ассоциация деп
аталатын психикалық құбылысқа негізделеді. Тіл ойды білдірудің құралы
ретінде емес, сонымен бірге сезмді де білдірудің құралы ретінде қызмет
тқара алады. Эмоцияны білдіру тілдегі сөздерге де, сөйлемге де
тән.Психология тілдік құбылыстардың мазмұнын ашып айқындауға көмектесуі
мүмкін.
Тіл білімі физиология ғылымдарымен де байланысты. Адам баласының
сөйлеуі неліктен? деген мәселе социологиялық проблема ғана емес,
физиологиялық проблема ретінде де қаралады.
Биолог ғалымдар И.М.Сеченев пен И.П.Павловтың зерттеулерінің арқасында ми
мен сөйлеудің әрекеттерін танып білуде қазіргі заманғы ғылым елеулі
табыстарға жетті. Жоғарғы нерв қызметінің теориясы шындықты сәулелендірудің
адамға тән формасыекіші сигнал жүйесіне негізделетінін көрсетеді.Естілетін
және оқылатын сөздер екіші сигнал жүйесін құрайды. Олар сөздер сырттан
болатын басқа да тітіркендіргіштер тәрізді әсер етуді де, шартты
рефлекстерді тудырады. Сөздердің басқа тітіркендіргіштерденерекшелігі
мынада: сөздер бірінші сигнал жүйесін құрайтын нақтылы заттар мен
құбылыстардың белгілері, сигналдары болып есептеледі. Демек сөз
сигналдардың сигналы ретінде әрекет етеді.
Сөйлеу поцесінде жоғары нерв жүйесінде, сезім мүшелері мен дыбыстау
мүшелері де бірдей қатысады. Сөйлеу жоғары нерв жүйесінің қызметімен
байланысты болса, адамдарда болатын афазия тілдің күрмеленуі ауруы мидың
зақымдануымен байланысты. Осылай болғандықтан медицина ғылымының уәкілдері-
психиаторлар, дефектологтар, логопедтер сөйлеуді реч жоғары нерв
жүйесінің қызметі және мидың қызметімен байланысында қарастырады.
Психиотрия, логопедия ғылымдары.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тілдегі сөздер өздерінің дыбыстық
жамылғышы – дыбыс тіркестері арқылы өмір сүреді. Тілдегі дыбыстар жүйесін
тіл білімінің фонетика саласы зерттейді. Ал жалпы дыбыс атаулыны, дыбыс
құрылыстарын физиканың акустика саласы қарастырады.
Акустика дыбыс ырғағы мен дыбыс әуені деп аталатын белгілерді анықтап
ажыратады. Сонымен бірге тон, салдыр, резонанс деп аталатын дыбысқа қатысты
құбылыстарды да айқындайды.
Тіл білімінің тарих ғылымдарымен, соның ішінде этнография және
археологиямен байланысты. Тіл тарихи – сол тілде жасаушы, қолданушы және
оның иесі – халықтың тарихына байланысты. Тіл деректерін зерттеу және
оларды пайдалана білудітарихқа қатысты әр-түрлі проблемаларды танып білуге
көмектеседі. Ол проблемаларға белгілі бір халықтың тегі, оның пайда болуы,
халықтардың дамуының әр дәуіріндегі мәдениеті, белгілі бір халықтың басқа
халықтарға байланысы туралы мәселелер енеді.
Тіл білімі Адам баласы қай заманда және қалай сөйлеп үйренді? деген
сұраққа жауап беру барысында антропологиямен жақындасады. Антропология –
адамның биологиялық табиғаты, органикалық тіршілік ішінде адамның алатын
орны, алғашқы адамның пайда болуы, адаманың адам тәрізді жануарлардан
айырмашылығы, көне заман мен қазіргі замандағы адамның морфологиялық
типтері туралы ғылым. Адам баласы тілінің пайда болу дәуірін айқындауда
әсіресе палеантропологияның деректері айрықша маңызды.
Тіл білімі мен географияның өзара байланысы ғылымның жаңа бір
саласы - лингвистикалық географиядан көрінеді. Лингвистикалық география
тілдегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық құбылыстардың қандай
территорияға тарағанын және географиялық тұрғыдан алғанда, қай
территориямен шектелетіндігін көрсетеді. Лингвистикалық географияның,
әсіресе диалектерді зерттеуде, белгілі бір диалектінің таралу шегін
айқындауда үлкен маңызы бар.
Лексикалық және грамматикалық диалектер
машан – масан барғым жоқ – барғым келмейді
ашап – кілт біздің – біздің, күнігі сайын – күн сайын
әйдек үлкен алың – ал
Тіл таңбалардың комуникативті жүйесі болып саналады. Осыған орай тіл
білімі жалпы таңба атаулыны қарастыратын, таңбалардың жалпы теориясы туралы
ғылым – семпотикамен байланысты.
Тіл білімі белгілі дәрежеде математикамен де, кибернетикамен де
байланысты. Тіл білімі математикамен машиналық аударма мәселелері бойынша
байланысса, тілді зерттеуде математикалық статистика методтарымен қолдануы
жағынан байланысады.
Кибернетика тірі организм мен машинада байланыс пен меңгеру және
бақылау процестерінің кейбір ортақ белгілері болады. Электронды машинаның
адам миының қызметіне ұқсас қызмет атқаратын механикалық құрылысы болады.
Тіл білімінің ғылым ретінде теориялық үлкен мәні болуымен бірге, оның
практикалық маңызы да күшті. Тіл білімінің теориялық мәселелерін зерттеудің
нәтижелері және олардың жасалған қортындылары мен топшылаулары
лингвистиканың көптеген практикалық мәселерін шешуге және оған бағыт –
бағдат сілтеп дұрыс жолға қоюға көмектеседі.
Тіл білімі тілдің даму заңдылықтарын және ондағы тілдің категорияларын
бір- бірімен байланысын, өзара қарым- қатнасын ашып айқындаумен бірге,
тілді оқыту ісіне, оның заңдылықтарын білдіруге көмектеседі. Сондай –ақ тіл
білімі тілдердің әрі қарай дамуының перспективасын көрсетіп, тілді
өңдеудің, оны жетілдіре түсудің ғылыми негізімен қағидаларын жасап
береді.Тіл білімінің практикалық мәні әсіресе біздің елімізде айрықша болып
отыр.
Орыстың ойшылары және әдеби сыншылары В.Г.Белинский менН.Г.Чернышевский
философия тіл эстетика, әдебиет мәселерімен бірге тіл және тіл білімі
жайында ғылыми үлкен маңызы бар пікірлер айтып, бай мұра қалдырды.
В.Г.Белинский тілдің тағдыры жеке адамдардың еркіне зорлығына көнбейді, тіл
тазалығын сақтаушы да, қорғаушы да сол тілді жасаған халық деп түйіндейді.
В.Г.Белинский да, Н.Г.Чернышевский да өздері өмір сүрген дәуірдегі
грамматикаларға рецензиялар жазып, талай рет құнды сан – пікілер айтты.
Сонымен бірге, олар тіл мен ойлаудың байланысы, тілдің мәні мен қызметі,
тіл тазалығы, аударма және оның тілі жеке ақын жазушылардың тілі мен стилі
тәрізді мәселелерді үңіле қарастырып, олар жайында терең талдау жасады.
Тапсырмалар:
1. Тіл білімінің ғылымдармен байланысы туралы білу
2. 1-дәрісханалық сабақ бойынша конспектілеу.
3. Тіл- туралы айтылған қанатты сөздермен мақал-мәтелдерді жатқа білу
Негізгі әдебиеттер:
1. К.Аханов Тіл білімінің негіздері А-2002ж
2. Балақаев Қазіргі қазақ тілі.
3. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі
2-Лекция
Тақырыбы:Тілдің анықтамасы және оның мәні мен қызметі.
Мақсаты:Тілдің мәні мен қызметін меңгерту.
Жоспары:
1. Тіл мен қоғамның тығыз байланысы.
2. Тілдің атқаратын қызметі.
3. Тіл туралы жалпы түсінік
Өмірде алуан түрлі құбылыстар бар. Олар табиғат құбылыстары және қоғамдық
құбылыстар болып екіге бөлінеді. Тіл қоғамдық құбылыстардың қатарынан орын
алады. Ол – қыр сыры мол, күрделі құбылыс. Тілдің табиғатын (мәнән) танып
білу үшін оның басты қасиетін айқындап алудың маңызы айрықша. Тілдің
табиғатын айқындайтын еңбасты қасиеті делініп, әдетте, оның қатынас құралы
болу қызметі аталады. Тілдің қызметін түсінуде бұл анықтаманың үлкен маңызы
бар. Тіл – адам баласы қоғамында қатнас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың
құралы ретінде пайда болады. Тарихта мұндай коллектив алғашында ру, таипа
түрінде, кейінде халық тілі, ұлт болып өмір сүрді, осыған орай ру тілі,
таипа тілі халық тілі болады. Адамдар ұжымына – мейлі ол ру немесе таипа
болсын, халық немесе ұлт болсын -–осылардың бәріне де тіл қатнас құралы
ретінде қызмет атқаруы, оның табиғатын мәнін айқындайтын басты қасиеті
деуімізде осыдан.
Тіл мен қоғамның өзара тығыз байланысы – екі жақты байланыс. Біріншіден
тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдардың қоғамда
бірлесіп еңбек етуі, қоғамдық өндірісті ұйымдастыруы оны дамытуы мүмкін
емес. Демек қоғамның өмір сүруі адамдардың бірлесіп еңбек етуі үшін қатнас
құралы, пікір алысудың құралы – тіл қажет. Тіл – адам баласы қоғамының өмір
сүруінің және дамуының қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана
өмір сүреді. Қоғам – тілдің өмір сүруінің шарты, қоғамнан тыс, адамдардың
ұжымынан тыс тіл жоқ. Қоғамның өмір сүруі адамдардың бірлесіп еңбек етуі
үшін қоғам соншалықты қажет.
Сонымен, тілге анықтама беруде ең алдымен оның әлеуметтік қызметі яғни,
қоғамдағы адамдардың қатнас құралы болу қызметі негізге алынады. Тіл қатнас
құралы ғана емес, сонымен бірге ойлаудың, ойдың жарыққа шығуының да құралы.
Адамның ойы тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы айтылып,
белгілі алады. Ол және оның мазмұны тіл арқылы көрініп, сол арқылы
ұғынылады. Демек, ойлаумен тіл бір –бірімен өзара тығыз байланыста болады
(бұл жайында толығырақ мағлұматты келесі параграфтан қараңыз). Осылай
болғандықтан, тілдің табиғатын айқындауда оның (тілдің) қатынас құралы
болу қызметімен бірге ойлаудың және ойды жүзеге асырудың құралы, ойдың
материалдық формасы екендігі де ескерілуі қажет.
Тілдің қатнас құралы болу қызметі мен ойлаудың құралы болу қызметіне
қоса тағы бір қызметі бар: ол – экспрессивті қызмет. Тілдің экспрессивті
қызметі делініп, әдетте, оның адамның субьективті қатынасын, сезімі мен
эмоциясын білдіру қызметі аталады. Тілдің экспрессивті қызметінің, ондағы
эмоциальды – экспрессивті құралдар мен тәсілдерінің ойды көркемдеп әсерлеп
жеткізуде, әсіресе көркем әдебиетте маңызы айрықша күшті.
Сөз барлық фактілердің, барлық ойдың киімі Шынында да, тіл – халықтың
тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі: онан сол тілді
жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани
өмірінің үні естіліп тұрады. К.Д.Ушинский тілдің осы бір қасиеттері жайында
былай деп жазады: Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл елінің рухы көрінеді,
онда халықтық рух творчества қуатымен ойға, суретке айналады, отан
аспанының дауысы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның климаты, оның
даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері, оның
дауылдары мен найзағайлары көрінеді... Халық тілінің айқын да тұнық тереңінде
туған елдің жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың рухани
өмірінің бүкіл тарихы сәулеленіп көрінеді.
Тіл – көркем әдебиеттің бірінші элементі. Халық тілінің байлығынан
суырылған, оны творчестволықпен игере білген, оның күші мен қуатын бойына
сіңіре алған жазушы ғана нағыз көркем, нағыз әсерлі шығарма жаза алады. Тіл
– қуатты құрал. Оның қуаты мен құдіреті ғажайып бейнелелігі мен алмас
қылыштай өткірлігі, әсіресе, көркем әдебиет пен публицистикада көрінеді де,
айрықша әсерлі күшке айналады. А.М.Горкийдің Дауылпазының өткір тілі
қаншама қуатты десеңізші! Жамбыл Жабаевтың пафос пен патриотизмге толы
Ленинградтық өрендерімніңҰлы Отан соғысында кеңес жауынгері мен халқына
күш, жігер беріп, жауға қарсы аттандыруында еткен әсері, әрбір сөзінің
қуаты, дауылпаздай саңқылдаған дауысының құдіреті баршамызға аян! Ол
ешқашан да ұмытылмақ емес. Ол Кеңес Одағы халықтарының Ұлы Отан соғысы
кезіндегі теңдесі жоқ ерлік істерінің шежіресінде жазулы тұр!
Көркем сөздің баурап алатын күші ерліккі, Отанды сүюге, адамгершілікке
тәрбиелейді. Тілдің әсерлі күшке айналуы үшін оның ашық, айқын, әрі өткір,
әрі көркем болуы шарт:М.Горкий: Тілдің күші тәрізді әрекет ететін шынай
әдемлігі дәлме – дәлдік, айқындылық, сөздің үнділігі арқылы жасалады дей
келіп, тілдің тазалығы, дәлме-дәлдігі үшін күресу керек деген талап қойды.
Айтайын дегеніңді дәлме-дәл, ашық, айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру
әрқашан оңай бола бермейді. Ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын,
көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағнасы мен өткірлігін, эмоциональды
бояуы мен экспрессивті қызметін жан-жақты меңгеру үшін көптегенөкөп жаттыға
білу қажет.
Тілді қоғамдық құбылыстардың қатарына жатқызуға негіз болатын басты белгі
оның қоғамға қызмет ету белгісі екендігі жоғарыда айтылды. Бірақ тілдің
қоғамға қызмет етуі басқа қоғамдық құбылыстардың, мысалы базис пен
қондырманың,қоғамға қызмет етуінен өзгеше болады. Базис қоғамға
экономикалық қызмет етсе, қондырма қоғамға саяси, заңдық, эстетикалық және
басқа идеялар арқылы қызмет етеді, қоғам үшін тиісті көзқарастардың
нормалын жасап береді. Демек тілден басқа қоғамдық құбылыстар, мысалы,
базис пен қондырма, қоғамға белгілі бір салада қызмет етеді. Ал тілдің
басқа қоғамдық құбылыстардан айырмасын көрсететін айрықша ерекшелігі
мынада: тіл қоғамға қызмет еткенде, адамдардың қатнас құралы, пікір алысу
құралы, бірін-бірі түсіну құралы ретінде адамдардың ісі мен әрекетінің
барлық саласында: өндіріс пен экономикалық қатнастар саласында да, саясат
пен мәдениет саласында да, қоғамдық өмір мен күнделікті тұрмыста да
бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде қызмет етеді. Демек,
тіл адамның ісі әрекетінің барлық саласын қамтиды, осыған орай, оның қимыл
өрісі өте кең және әр жақты болады. Тілдің бұл ерекшелігі оның ең басты
қызметі – қатнас құралы болуынан келіп туады.
Тіл қоғамдық құбылыстардың қатарына енгенімен, оны басқа қоғамдық
құбылыстармен, мысалы, қондырмамен немесе мәдениетпен теңдестіруге
болмайды. Н.Я.Маррдың және оны қолдаушылардың тілді қондырмалық
құбылыстардың қатарына жатқызуды тіл біліміде елеулі қателіктерге
соқтырады. Тіл білімі жайындағы 1950 жылғы дискуссияда ол қателіктер сынға
алынып, тіл туралы теріс қағидалар түзетілді.
Қондырма белгілі бір базистен тус және базистің өгеруінен қондырма да
өзгеріп, жаңа базиске сай жаңа қондырма туса, тіл ескі не жаңа базис
тарапынан туған емес, ол талай заманның жемісі. Бір базиспен оның
қондырмасының ғана емес, бірнеше базистің және соған сәйкес бірнеше
қондырманың туып, жойылуы да тілдің жойылуына әкеліп соқтырмайды. Демек тіл
қандай базистен, қандай қондырмадан болса да анағұрлым ұзақ өмір сүреді.
Мұның бәрі тілдің тұрақты құбылыс екендігін көрсетеді.
Тіл қатнас құралы ретінде жалпы халықтық қасиетін сақтайды.
Тіл мәдениетпен байланысты, бірақ онымен тепе-тең емес. Тілді қондырмамен
теңестіру, бірдей деп есептеу қаншалықты қате болса, тілді мәдениетпен
теңестіру, бірдей деп есептеу де соншалықты қате болмақ. Мәдениет
идеологиялық, яғни қондырмалық құбылыстың қатарына енеді, осыған орай, ол
буржуазиялық та, социолистік болуы мүмкін. Ал тіл қатнас құралы ретінде
әрқашан жалпы халықтық сипатта болып, буржуазиялық мәдениетке де,
социолистік мәдениетке де бірдей қызмет ете алады.
Тілдің өндіріс құралдарымен қызмет ету жағынан ұқсастығы бар. Тіл мен
өндірісқұралдарының ұқсастығы мынада: тіл де, өндіріс құралдары да әр басқа
қоғамдық құрылысқа бірдей қызмет етеді, қондырмаға қоғамдағы таптарға
талғаусыз қарайды. Дегенмен, тіл мен өндіріс құралдарын теңестіру, оларды
бірдей деп есептеу қате болар еді. Бұлардың арасында түбірлі айырмашылық
бар: өндіріс құралдары материалдық игілік өндіреді, ал тіл ештеңе
өндірмейді, адамдардың қатнас құралы, сөйлесу, түсінісу құралы ретінде
қызмет етеді.
Тіл – адамдардың қатнас құралы болуымен бірге, пікір алысатын, бірін-
бірі түсінісетін құралы, қаруы.
Тапсырмалар:
1. Тіл туралы анықтамаларды жатқа білу
2. 2- дәрісханалық сабақ бойынша конспектілеу.
Негізгі әдебиеттер:
1. К.Аханов Тіл білімінің негіздері А-2002ж
2. М.Балақаев Қазіргі қазақ тілі
3. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі А-1991ж
3.Лекция
Тақырыбы: Фонетика
Мақсаты: Фонетика және оның салаларын меңгерту.
Жоспары:
1. Фонетика туралы түсінік
2. Дыбыс. Әріп. Фонема
3. Дыбысты қатыстырудың үш аспектісі.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тіл дыбыстары - әрбір тілдің өмір
сүріуінің тәсілі. Егер сөздер дыбыстардың өзара тіркесі түрінде айтылмаса,
тіл қатнас құралы да, пікір алысу құралы да бола болмас еді. Тілдің
дыбыстық жағы оның замандар бойында өмір сүруіне, ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыруына мүмкіндік жасайды.
Тілдің дыбыстық жағы – сөздер мен грамматикалық тәсілдердің өмір
сүруінің формасы блып табылады. Сөздік пен грамматикалық құрылысы тілдің
мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы оның материалдық жамылғышын, оның
физикалық формасын құрайды деп белгілі дәрежеде айтуға болады.
Тіл дыбыстары, әдетте, сөз ішінде айтылады . Бірақ белгілі бір дыбыс
арнаулы бір сөздің құрамында қолданылуымен шектеліп қоймай, көптеген
сөздердің құрамында қолдана береді. Тілдің лексикасын құрастыратын сан
мыңдаған сөздер дыбыстық жағынан алғанда, ондаған ғана дыбыстардың әр
түрлі комбинацияларынан құралған. Осы тұрғыдан алғанда, дыбыс белгілі бір
сөзге байланып қоймай, одан белгілі дәрежеде оңашаланып, нақтылы сөздерден
абстракцияланады. Бұған тілдегі дыбыстық заңдылықтардың барлық сөздерге
бірдей қатысты болып келуі дәлел бола алады. Мысал ретінде түркі
тілдерінде сөздердің алғашқы буынындағы ерін дауыстың әуеніне қарай,
екінші буынды да ерін дауыстысының айтылу заңдылығын немесе орыс тілінде
барлық сөздерде дауысты дыбыстың ашық буында созылыңқы айтылу заңдылығын
және т.б. дыбыстық заңдылықтарды атауға болады.
Тілдегі лексикалық және грамматикалық құбылысар тіл дыбыстарымен,
тілдің дыбыстық жүйесіндегі фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста,
қарым-қатынаста болады. Лексикалық элементтер болсын, грамматикалық
элементтер болсын, белгілі бір дыбыспен немесе дыбыстардың тіркесімен
айтылады, сол арқылы өмір сүреді. Мұнымен бірге тілдің дыбыстық жағының
өзіне тән қасиеттері мен ерекшеліктері және әр түрлі заңдары болады,
сондықтан тіл дыбыстары, дыбыс заңдары тіл білімінің арнаулы бір саласы –
фонетикалық зерттеу объектісі болып саналады.
Фонетика тіл дыбыстары және дыбыс заңдарымен ғана шектеліп қоймайды.
Тіл дыбыстары, олардың құрамы, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтары
туралы мәселелер фонетикада, әрине маңызды орынға ие болуы фонетиканың
басқа да маңызды объектілерінің болуын жоққа шығармайды. Дыбыстарды
зерттеу мен дыбыстық тілдің басқа да мәселелерін, мысалы, буын, екпін және
интонация мәселелерін қарастыру өзара тығыз байланысты болады. Оның
үстіне, тіл дыбыстары мен буын, екпін туралы ілімнің тілдің жазба түріне
тікелей қатысы бар. Жазудың теориясы сөйлеудің деректеріне, тіл
дыбыстарының фактілеріне негізделеді.
Сонымен, фонетиканың зерттейтіндері – тілдің барлық жағдайларында және
қызметінде көрінетін дыбыстық құрамдарымен тәсілдері және тілдің дыбысталу
түрі мен жазба түрінің арасындағы байланыстар.
Фонетика лингвистика ғылымының арнаулы бір саласы бола отырып, тілдің
лексикасымен де, грамматикасымен де астарласып, байланысып жатады. Бұлай
болатындығы фонетикалық құбылыстар мен процестер тілдегі сөздердентыс
емес, қайта әрдайым сөздердің ішінде болады, ал сөздер грамматикамен тығыз
байланыста,әрқашан қарым қатынаста болады. Омонимдерді қоспағанда, тілдегі
сөздер бір-бірінен дыбыстық айырмашылықтары арқылы ажыратылады. Әр түрлі
тілдердегі сөздердің дыбыстық жағының ұқсас жақтары болуымен бірге, айырым
жақтары мен өіне ғана тән ерекшеліктері де болады. Мысалы, түркі тілдері
мен фино-угор тілдерінде сөздердің басында дауыссыз дыбыстардың тіркесіп
келмеу ерекшелігіне сай, бұл тілдерде екі немесе үш дауыссыздың тіркесінен
басталатын төл сөздер кездеспейді.
Фонетика грамматиканың мофология саласымен де, синтаксис саласымен де
байланысты. Морфология сөздердің өзгеру, түрлену ережелерін белгілей
отырып, фонетиканың қағидаларынан аулақ кете алмайды. Дыбыстардың алмасуы
морфологиялық қызмет атқаруы да мүмкін. Дыбыстардың алмасу құбылысы
грамматикалық тәсіл ретінде морфологиялық қызмет атқарған жағдайда ішкі
флексия деп аталады. Бірсыпыры тілдерде дыбыстардың алмасу құбылысы
түгелімен грамматикаға жатқызылуыжайдан-жай емес.
Фонетиканың синтаксиспен байланысы мынадай жайлардан көрінеді:
сөйлемдердің әрбір түрі өзіне тән интонациямен айтылады. Сөйлем пауза,
фразалық екпін және методика арқылы мүшеленеді.
Фонетиканың тарихи фонетика деп аталатын саласының тілдердің тарихи
даму жолдардын танып білуде, этимология мен тарихи грамматикаға қатысты
мәселелерді зерттеп шешуде, тілдердің туыстастығын және олардың ұқсас
жақтары мен айырмашылығын айқындауда тигізер көмегі де, атқаратын қызметі
де айрықша.
Тіл дыбыстарын және оларға тән заңдылықтарды зерттеудің теориялық
мәні, атап айтқанда, мынада: дыбыстық өзгерістерді, олардың заңдылықтарын
есепке алмай тұрып, лексикалық құбылыстарды да, граматикалық құбылыстардың
да шығу төркінін, өзгеріп дамуын ашып айқындау, соған орай, лексиканың да,
грамматиканың да, ғылыми тарихын жасау мүмкін болмаған болар еді. Демек,
тілдің замандар бойындағы тарихи даму барысының түрлі дәуірлеріндегі
дыбыстық өзгерістерді, оның заңдылықтарын зерттеу мәселесі тіл білімінде
өте мөте маңызды мәселе болып саналады.
Тарихи фонетикасыз тарихи салыстырмалы грамматика, тарихи тіл білімі
болмаған болар еді. Фонетиканың арқасында ғана тіл білімі өте мөте дәлме-
дәл қоғамдық ғылымдардың бірі бола алды десек, асыра айтқандық болмайды.
Фонетиканың практикалық жақтан да үлкен мәні бар.Фонетиканың
практикалық мәні әр саладан да көрінеді. Мектептерде дұрыс оқытудың да,
дұрыс жаздырудың да методикасының көптеген мәселелері фонетикаға
негізделеді. Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланысты бірдей ескерген жағдайда
ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан
түрлі мәселелерді оқып меңгеру – ең алдымен, тілдің дыбыстық жүйесін,
ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдары жете білуді қажет
етеді.
Бұрын жазуы болмаған халықтардың альфавиті мен графикасын жасау, сондай
– ақ бұрыннан жазуы бар халықтардың тілдерінің орфографиясын өңдеп
жетілдіре түсу тәрізді практикалық мәселелер фонетикаға арқа сүйеудің
негізінде шешіледі. Радио хабарлары мен көпшілікке арналған лекцияларды
оқу тілдің орфоэпиялық нормаларын айқындап белгілеу фонетиканың
практикалық басты мәселелерінің бірі болып саналады.
Шет тілді оқып үйрену де, ең алдымен, сол тілдің дыбыстық жүйесін,
ондағы жеке дыбыстық табиғатын танып білуден басталады. Шет тілді оқытып
үйретуде ондағы дыбыстық ерекшеліктер оқушының ана тіліндегі дыбыстарымен
салыстыру арқылы түсіндіріледі. Шет тілді оқытуда фонетикалық метод деп
аталатын тәсіл қолданылады. Фонетикалық метод оқытушыларға шет тілдегі
дыбыстармен сөздердің және сөз тіркестерінің айтылуын үйретіп, саналы
түрде меңгерту үшін, шет тіл мен ана тілінің артикуляцисын бір-бірімен
салыстыра отыруды басшылыққа алады.
Фонетиканың техникалық мәселелерді қарастырып шешуге де қатысы бар.
Телефон мен радиотехниканың кейбір мәселелері, мысалы, байланыс жолдары
арқылы берілетін сөздің айқындығы мен түсініктілігін айқындау мәселелері
фонетикалық деректерді есепке алуды талап етеді. Соңғы жылдарда әртүрлі
техникалық проблемалардың тууымен байланысты фонетикаға жаңа міндеттер
жүктелді. Ол міндеттер атап айтқанда, сөз арқылы меңгерілетін
механизмдерді жасау, ауызша сұрақтарға жауап беретін информациялық
машиналар мен ауызша аударма жасайтын машиналарды конструкциялармен
байланысты. Бұл мәселелерді шешуге фонетистердің де тікелей қатысы бар.
Фонетика ғылым ретінде жалпы фонетика және жеке фонетика болып
бөлінеді.
Жалпы фонетика жалпы тіл білімінің бір саласы ретінде адамның сөйлеу
аппаратының дыбыстық мүмкіндігі айқындайды, тіл дыбыстары
классификациясының принциптерін белгілейді. Жалпы фонетика тіл
дыбыстарының тіл жүйесінде өмір сүру жағдайларын зерттеуден басқа, оларды
сөйлеудің түйдегінде зерттейді, басқаша айтқанда, ол бірінші жағынан,
фонетикалық құбылыстардың бір-бірімен баланыстарын қарастыра отырып, тіл
дыбыстарының динамикасын зерттейді. Жалпы фонетика ғылымының басқа
салаларымен, мысалы акустика, физиология және психологиямен тығыз
байланыста болады. Кейбір ғалымдар жалпы фонетиканы сөйлеудің
физиологиясымен теңестіріп қарайды. Алайда, акад. Л.В.Щербаның
айтқанындай, жалпы фонетиканы акустикадан да, физиологиядан да басқаша,
лингвистикалық айрықша пән ретінде бөліп қарау және оны тіл дыбыстарының
адамдардың тілдік қатынас жасау процесінде атқаратын қызметіне орай
әлеуметтік ғылымдардың қатарында қарау керек.
Жеке фонетика белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс
заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама (синхрониялық,
стаикалық) фонетика және тарихи(диахрониялық) фонетика болып бөлінеді.
Сипаттама фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық
құрамын қарастырады да, ондағы фонемалар жүйесін және фонемалардың ішкі
өзара байланыстарын белгілеп айқындайды. Фонемалардың құрамын белгілеп
айқындау олардың пайда болып қалыптасуы немесе шығып қалуы туралы
мәселемен тығыз байланысты. Осылай болғандықтан, сипаттама фонетикада
фонемалардың тарихы да еске алынады. Алайда, сипаттама фонетика тарихи
фонетиканы ауыстыра алмайды. Сипаттама фонетикада дыбыстардың тарихын
зерттеудің арнайы мақсаты түрінде емес, қазіргі тілдің фонетикалық жүйесін
және оның ары қарай даму мүмкіндіктерін айқындаудың құралы ретінде ғана
қаралып есепке алынады. Фонетиканың бұл түріне қатысты фонология деген
термин де қолданылады.
Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәірлерінде
оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп
айқындауды мақсат етеді.
Тапсырмалар:
1. Фонетика анықтамаларын жатқа білу
2. Дәрісханалық жұмыс бойынша конспект жазу
3.Жаттығу
Негізгі әдебиеттер:
1. К.Аханов Тіл білімінің негіздері
2. А.Әбдірахманов Қазақстан жер – су аттары. Алматы
4-.Лекция
Тақырыбы: Тіл дыбыстары және оның салалары
Жоспары:
1. Дауысты дыбыстар
2. Дауыссыз дыбыстар
3. Дифтонг пен дифтонгойдтар
4. Фонема
Тілдердің барлығында да дыбыстарды дауыстылар же дауыссыздар деп екі
топқа бөлу ертеден келе жатқан дағды. Дыбыстарды дауыстылар же дауыссыздар
деп топтастырудың тіл білімінде ұзақ тарихы болғанымен, бұлайша
топтастыруға негіз болатын басты белгілер әлі де болса жете айқындалмай
келеді.
Бұл мәселе жайында жалпыға бірдей ортақ көзқарастың жоқтығыда осыдан болып
отыр.
Дыбыстарды дыбыстылар же дыбыссыздар деп топтастырғанда, олардың
акустикалық жақтары мен физиологиялық жақтары да еске алынады.
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, дауыстыларды айту үстінде
фонациялық ауа:
1. кедергіге ұшырамай, тосқауылсыз еркін шығарады;
2. дыбыстау мүшелеріне күш түспей, оның қалпы жайдары болады;
3. Фонациялық ауа баяу шығады.Ал дауыссыздардың артикулияциясы мұнан
басқаша болады.Дауыссыздарды айтқанда фонациялықауа:1кедергіге ұшырап,
тосқауылмен айтылады
1. тосқауылдан өту кезінде дыбыстау мүшелеріне күш түседі; 3.Фонациялық
ауаның шығу қарқыны күштірек болады. Дауыстылар мен дауыссыздарды
артикуляциялық жақтарынан алып ажыратудың жалпылама ортақ белгісін
Бодуэн де Куртенэ анықтаған.
Дауыссыздардың кейбіреулері дауыстың қатысуымен жасалса, қайсыбіреулері
дауыстың қатысуынсыз жасалады.Осыған орай, дауыссыздар екі топқа бөлінеді:
оның бірі – қатаң дауыссыздар, екіншісі – ұяң дауыссыздар. Қатаң
дауыссыздар деп дауыстың қатысынсыз жасалған дауыссыздарды айтамыз да, ұяң
дауыссыздар деп дауыстың қатысуымен жасалған дауыссыздарды айтамыз.
Егер дауыссыздарды айқанда, дауыс шымылдығы жиырлып қысылмаса ж\е
дауыстың қатысы болмаса, онда қатаң дыбыстар жасалады. Мысалы: қ,к,т,п,с
ж\е т.б.Егер дауыссыздарды айтқанда,дауыс шымылдығы үн шығарарлық қалыпта
болса,онда ұяң дыбыстар жасалады. Мысалы: ғ,г,д,б,з ж\е т.б
Қатаң дауыссыздар мен ұяң дауыссыздар түрлі ділдерде дауыстың қатысуы
жағынан ажыратылмайды да, өз-ара жұп-жұбымен айтылады.Тіл-тілде қатаң
дауыссыздардың ұяң сыңарлы, керісінше ұяң дауыссыздардың қатаң сыңарлары
бар. Мысалы:к-г, п-б, т-д, с-з, ф-в, ж\е т.б
Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды ж\е мұрын
жолды дауыссыздар болып 2 топқа бөлінеді.Егер жұмсақ таңдай жоғары
көтеріліп, жұтқыншақтан мұрын қуысына баратын кіре беріс жолды жауып тұрса,
онда ауа ауыз қуысымен өтеді де, осының нәтиежесінде ауыз жолды деп алатын
дауыссыздар жасалады.Егер жұмсақ таңдай төмен түсіп, жұтқыншақтан мұрын
қуысына баратын кіре беріс ашық болса, онда ауа мұрын қуысына өтеді де,
осының нәтиежесінде мұрын жолды деп аталатын дауыссыздар жасалады. (
Мысалы:м,н...).
Артикуляциялық жолын қарай салдыр дауыссыздар шұғыл дауыссыздар ж\е
ызың дауыссыздар болып 2 топқа бөлінеді.
Шұғыл дауыссыздарды айтқанда дыбыстау мүшелері бір-біріне жабысады да,
бірден кілт ажырасып кетеді, осының нәтиежесінде ауа үзіліп, шұғыл
шығады.Шұғыл дауыссыздардың осы қасиеті ескеріліп, олар эксплозив
дауыссыздар деп те аталады. Шұғыл дауыссыздар мыналар: п,б,т,д,ж,қ,ғ.
Шұғыл дауыссыздардың айтылу ерекшелігін т дыбысының артикуляциялық
жолын сипаттаудан да аңғаруға болады.Бұл дыбысты айтқанда, тілдің ұшы күрек
тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кетеді де, ауа шұғыл шығады.
Ызың дауыссыздардың дыбыстау мүшелерінің жылдамдасуынан емес, тек өз-
ара жуысуынан,соның нәтиежесінде, ауаның сүзіліп шығуынан жасалады. Ызың
дауыссыздар кейде фрикатив дауыссыздар деп те аталады.
Олар мыналар:в,ф,ғ,с,ш,х,з,ж,һ.
Ызың дауыссыздардың айтылу ерекшелігін х дыбысының артикуляциялық
жолын сипаттаудан да аңғаруға болады. Бұл дыбысты айтқанда, тіл мен таңдай
нық жабыспай, тек бір-біріне жуысады да, ауа сүзіліп ызыңмен шығыды.
Тіл-тілде ызың дауыссыздар мен шұғыл дауыссыздардың ерекшеліктерін
бірдей қамтыған дауыссыз дыбыстарда кездеседі.Мұндай дауыссыздар аффрикат
дыбыстар деп аталады.
Дауыссыз дыбыстардың артикуляциялық жолы мен артикуляциялық орнына қарай
жіктеліп,
топ-топқа бөлінуін жете білудің дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, өз-
ара үндеу заңдылығынтүсіну үшін үлкен мәні бар.
Тіл білімінде дауыссыз дыбыстар консонантизм деп те аталады.
Дыбыстылардың жасалуының анатомия-физиологиялық жалпы жағдайының ерекшелігі
мынада: сөйлеу каналында салдыр тудырарлықтай елеулі кедергінің болмауы ж\е
ауа ағысының баяу өтуі.
Ауа ағысының баяуы дауыстылардың жасалуының қажетті ж\е басты шарты
болып саналады.
Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі 3 түрінің қатысы мен қалпына қарап,
атап айқанда,1)тілдің қалпына ,2)еріннің қалпына ж\е 3) жақтың ашылу
қалпына қарай топтастырылады.
1. Тілдің артқы таңдайға қарай жиырлып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан
дыбыстар(а,ы,о,ұ) жасалса,оның таңдайдың алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан
жіңішке дауыстылар(ә,е,і,ө,ү,) жасалады.
Дауысты дыбыстыларды жуан дыбыстылар ж\е жіңішке дауыстылар деп 2 топқа
бөліп қараудың түркі тілдерінде сингармонизм заңдылығын танып білуде үлкен
мән бар.
2. Еркін қатысына қарай дауыстылар еріндік ж\е езулік болып 2 топқа
бөлінеді. Еріндік дауыстылар еріннің алға сүйірленуінен жасалса(о,ө,ү,ұ),
езулік дауыстылар еріннің кейін тартылып, езудің жиырлуынан жасалады.
Дауысты дыбыстарды еріндіктер ж\е езуліктер деп 2топқа бөліп қараудың
түркі тілдеріндегі еркін үндестігін танып білуде үлкен мән бар.
3. Жақтың ашылу қалпына қарай дауысты дыбыстар ашық ж\е қысаң дауыстылар
болып 2-ге бөлінеді. Ашық дауыстылар жақтың кең ашылып, иектің төмен
түсуінен жасалса(ә,а...),қысаң дауыстылар жақтың болар-болмас ашылуынан
жасалады (ұ,ү,ы,і). Ашық дауыстылар мен қысаң дауыстылардың аралығындағы
дауыстылар о,ө,е, дыбыстары.
Дыбыстыларды ашық ж\е қысаң деп бөлу-шартты нәрсе. Дауысты дыбыстардың
көпшілігі ашық дауысты дыбыс (а) пен қысаң дауысты дыбыстардың
(ұ)аралығынан орын алады.Ондай аралық дыбыстар не ашық дауысты,не қысаң
дауыстыға бейімделуіне қарай 2 топтың біріне шартты түрде телінеді.
Дифтонгтар- дауыстылардың айрықша бір түрі. Дифтонг деген термин 2
дауысты деген мағананы білдіреді.Оның артикуляциясы да күрделі
болады.Әрбір дифтонг дауысты дыбыстың элементінен басталып,дауыстының
элементімен аяқталады да, екі дауыстының тіркесінен құралады.
Дифтонгтардың негізгі екі түрі бар:1- шынайы дифтонгтар, 2- жалған
дифтонгтар.
Сонымен дауыстылардың табиғаты түрліше болады.Тіл білімінде
дауысты дыбыстар жүйесі вокализм деген терминмен де аталады.
Фонема дегеніміз де- тіл дыбыстары, бірақ ол тіл дыбысты болғанда
,сөздің жігін өзгертіп, марфемалардың жігін ажырататын дыбыс. Фонема тіл
дыбыстарынан бөлек тұрмайды, қайта, олармен тығыз байланыста болады.
Фонема да- тілдің материялдық единицасы.
Фонема дегеніміз ұғымы мен тіл дыбыстары дегеніміз ұғымы әр упқытта
бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Фонема бір дыбыстан ғана емес, сонымен
бірге екі дыбыстанда құралуы мүмкін. Керісінше кейде екі фонема бір
дыбыс түрінде айтылады. Мысалы, орыс тіліндегі детский деген сөзде т мен
с фонемасы бір ғана дыбысы түрінде айтылады.
Фонема теориясының алғаш рет негізін қалаған лингвист-орыс ғалымы Иван
Александрович Бодуэн де Куртенэ (1845-1929).
Тапсырмалар:
1. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды жатқа білу, дыбыстардың алмасуына
мысалдар келтіру.
2. Фонема дегеніміз не?
3. Дәрісханалық сабақ бойынша конспект жазу
5-.Лекция
Тақырыбы: Сөйлеудің фонетикалық жақтан мүшеленуі.
Жоспары:
1. Фраза.
2. Мелодика
3. Буын
4. Екпін
Дыбысталу жағынан алып қарағанда, сөйлеу жік-жігімен айтылған дыбыс
шумақтарының тізбегінен құралады. Дыбысталудың шумағы өз ішінде жігі
ажырап, кіші топтарға бөлшектенеді. Олар сөйлеудің фонетикалық единициалары
ретінде қарлады олар мыналар:
1. Фраза
2. Такт
3. Буын
4. Дыбыс
1. Фраза – ең ірі фонетикалық единица. Бір фраза екінші фразадан пауза
арқылы ажыратылады. Сөйлеуші екінші фразаны айту үшін фразадан кейін
пауза жасайды. Пауза жасалғанда, дем ішке тартылады да, екінші фразаны
айтқанда, сыртқа шығады. Мысалы, қонағын сүймеген баласын ұрады деген
сөйлемде екі фраза бар: 1- қонағын сүймеген, 2- баласын ұрады.
Мелодика. Дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе бәсеңдеп
барып қайта көтерілуі мелодика деп аталады.
Такт. Фраза тактларға ажыратылып бөлшектенеді. Такт- фразаның бір
екпінге бағынған бөлшегі. Тіл-тілдегі атауыш сөздердің әрқайсысы бір-бір
екпінге ие болғандықтан, өз алдына бөлек такт болып бөліне алады. Ал
көмекші сөздер бөлек екпінге ие бола алмайды. Сондықтан олар өз алдына
бөлек такт та құрайда алмайды. Көмекші сөздер атауыш сөздердің неалдына, не
соңында келіп, олармен тіркескен қалпында бір такт жасай алады.
Дыбыс құрылысы жағынан 3 түрге бөлінеді: ашық буын, тұйық буын, бітеу
буын
1) Ашық буын. Бір ғана дауыстыдан болған немесе дауыссыздан басталып,
дауыстыға біткен буын ашық буын деп аталады. Мысалы: а-ла, ә-ке, а-та, қа-
ра, да-ла, і-ні, мә-се-ле т.б.
2) Тұйық буын. Дауыстыдан басталып, дауыссызға біткен буын тұйық буын деп
аталады. Мысалы: оң, ол, ақ, ал, ас, ұл, өрт, ұрт, ант.
3) Бітеу буын. Ортасы дауысты болып, екі жағы да дауыссыз дыбыспен
тұйықталған буын бітеу буын деп аталады. Мысалы: құс, құм, күн, құр, қан,
қас, қар, қап, қос, қол, түн, түр, төр т.б.
Сөз құрамындағы буындардың айтылуы біркелкі бола бермейді. Ол буындардың
біреуі басқаларына қарағанда, айқынырақ ажыратылып, көтеріңкі айтылады.
Мұндай қасиетке, әдетте екпін түскен буын ие болады. Осыған орай, екпін
түскен буын буын екпінді буын деп аталады. Екпін түскен буын басқа
буындардан негізгі 3 түрлі тәсіл арқылы ажыратылады.
1) Буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы арқылы
ажыратылады. Екпіннің мұндай түрі лебізді екпін немесе динамикалық екпін
деп аталады.
2) Басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы арқылы
ерекшеленіп, дауыс шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделеді. Екпіннің
бұл түрі тоникалық немесе музыкальді екпін деп аталады. Екпіннің бұл
түріне ие тілдер: қытай, корей, дүнген, япон, серб, литва және т.б.
тілдер.
3) Басқа буындардың ішінен бір буын өзінің құрамындағы дауыстың созылыңқы
айтылуы арқылыажыратылады. Бұл квантативті екпін деп аталады.
Тапсырмалар:
1. Дәрісханалық сабақ бойынша конспект жасау
2. Сөйлеудің фонетикалық единицаларын ата
3. Дыбыстың құрлысы жағынан бөлінуі
Негізгі әдебиеттер:
1. К. Аханов Тіл білімінің негіздері А-2002
2. А. Ысқақов қазақ тілі А-1999
6-Лекция
Тақырыбы:Лексикология және оның түрлері мен саларары
Мақсаты:Лексикологияның саларарын және оларға тән белгілерді меңгерту.
Жоспары:
1. Лекикологияның зерттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Тіл білімі және оның басқа ғылымдармен байланысы.
Мақсаты: Тіл білімі саласының басқа ғылымдармен байланысын меңгерту.
Жоспары:
1. Тіл біліміне кіріспе.
2. Тіл білімінің басқа ғылым салаларымен байланысы.
3. Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орны.
4. Практикалық мәні.
Тіл білімі немесе лингвистика -француз тілінің латынша -тілсөзі
бойынша жасалған термин : тіл туралы туралы ғылым дегенді білдіреді. Тіл
және оның даму заңдары туралы ғылым. Тіл қоғамдағы адамдардың өз ара пікір
алысуы, бір-бірімен қарым-қатынас жасау құралы, әрбір тілдің дыбыс жүйесі,
сөздік құрамы және граматикалық құрылысы болады.
Тілдің дыбыс жүйесі тіл білімінің фонетика саласында, грамматикалық
құрылысы грамматика саласында сөздік құрамы лексикология саласында
қарастырылады. Тіл білімінің осы салалары өз ішінде бірнеше салаларға
бөлінеді. Мысалы.Фонетика саласы:
а) сипаттамалы фонетика:
б) салыстырмалы – тарихи фонетика:
в) экспериментальды фонетика және тб.
Тіл және оның салалары тілдің ішкі даму заңдары бойынша дамиды. Тіл
білімі немесе лингвистика тілдің дамуын, өз ара байланысын, тіл дамуының
ішкі заңдарын зерттейді. Тілдің дыбыс жүйесі, сөздік құрамы мен
гармматикалық құрылысы бір-бірімен тығыз байланысты болатыны сияқты, тіл
білімінің салаларында өз ара тығыз байланысты.
Тілді белгілі бір дәуірде өмір сүріп тұрған қалпы тұрғысынан
құрастырып, сипаттама беретін тіл білімі бар да, оны тілді шығуы мен
тарих бойында дмуы тұрғысына зерттейтін тіл білімі бар.
Алдындағы сипттама тарихи тіл білімі немесе синхрониялық лингвистика,
соңғысы тарихи тіл білімі немесе диахрниялық лингвистика деп аталады.
Жеке бір тілдің жүйесімен құрылысын және оның даму заңдарын зерттеп
айқындайтын жеке тіл білімі бар деп, ғылым ретінде тіл білімінің теориясы
болып саналатын жалпы тіл білімі бар. Жалпы тіл білімі туралы немесе оның
дамуының жалпы заңдары туралы емес, қатынас құралы ретінде қаралатын адам
баласы тілінің дамуының жалпы заңдары туралы ғылым. Демек, жалпы тіл білімі
мен жалқы жеке, нақты тіл білімі бір емес. Алайда, бұл екуінің жалпы т.б
мен т.б арасында өзара байланыс пен қарым қатнас әрқашан сақталады.
Тіл білімінің жалпы теориялық саласы болып саналатын жалпы тіл білімі,
әдетте, бір тілдің емес, көптеген тілдердің деректерін есепке алады, оларды
тілдерді ғылыми тұрғыдан зертеудің нәтижелерін сүйеніш етеді. Және
осылардың бәрән жинақтай келіп, жалпы теориялық топшылаулар мен
қорытындылар жасайды.
Тіл білімінің жалпы теориялық санасы болып саналатын жалпы тіл білімі,
әдеттебір ғана тілдің емес, көптеген тілдердің деректердің, олардың ғылыми
тұрғыдан зерттееудің нәтижелерін сүйеніш етеді. Осылардың барлығын жинақтай
отырып, жалпы теориялық топшылаулар мен қорытындылар жасайды.
2. Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орны және оның басқа ғылымдармен
байланысы туралы жалпы мағлұмат.
Ғылым атауы әдетте екі топқа бөлінеді: оның бірі – жаратылыс
тану,екіншісі – қоғамдық ғылымдар. Жаратылыстануға физика, химия,
биология, математика, қоғамдық ғылымға тарих, философия, саяси экономика
жатады.
Тіл – қоғамдық құбылыс сондықтан оны зерттейтін ғылым – тіл білімі де
қоғамдық қоғамдық ғылымдардың қатарынан орын алады. Қазіргі заманда бір
жағынан ғылымның бұрын болмаған жаңа салалары жасалып ғылымды диференция
процесі жүріп жатса, екінші жағынан, 2 немесе бірнеше жағынан өз ара
түйіскен жерінен сол ғылымдардың бәрәне бірдей қатысты проблемаларды
зерттейтін дербес ғылыми дисциплиналар жасалып, ғылымда интеграция процесі
жүріп жатыр.
Ғылым атаулының бәрі даму барысында тіл білімде басқа көптеген ғылымдармен
байланысты. Ол ең алдымен қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Себебі
тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуы мен бірге
дамитын қоғадық құбылыс ретінде қарастырады. Тіл білімі тілдің шығуы мен
жасаллуы, дамуын зерттегенде тарих ғылымының деректерін пайдаланады. Ал
тарих ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің
деректері мен жетістіктерін пайдаланады. Содай –ақ тіл білімі археологиямен
де, этнографиямен де байланысты. Себебі тіл – талай заманның жемісі,
қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Ал архиология болса,
ол халықтардың ежелгі кездегі тұрмысы мен әдет – ғұрыпын зерттейді.
Содықтан архиология мен этнографияның деректері тіл тарихына қатысты
мәселелердізерттеуде, айқындауда өте құнды материал ретінде қызмет ете
алады.
Тіл ойлау мен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл білімінің ойлау
категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым – логикамен, ойлау
процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым – психологиямен
байланысты. Тіл білімі философиямен де тығыз байланысты.
Тіл білімі қоғамдықғылымдармен де байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл
білімінің фонетика саласы, физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу
процесі дыбыстардың атау және тіл дыбыстарын қабылдау мен тікелей
байланысты. Ал бұл процесті дыбыстардың арикуляциясы сөйлеу мүшелері
арқылы тіл дыбыстарының жасалуы жағынан және сөйлеуді есту мүшесі арқылы
қабылдау жағынан физиология зерттейді. Тілдің күрмелу себептерін медицина
ғылымының мамандары, атап айтқанда психиаторлар, дефектологтар, логопедтер
зерттейді. Электронды машинамен аударма жасаудың, информация теориясының
және кибернетиканың бірсыпыры мәселелерінің тікелей тіл біліміне қатысты
болуы лингвистика мен математика ғылымдарының байланысын тудырып отыр.
Тіл білімі мен әдебиетану ғылымы филология ғылымдарының құрамына енеді.
Білімнің бұл екі саласы бір-бірімен ертеден бері байланысты. Ақын –
жазушының шығармашылығын зерттеу, оның шығармасының тілі мен стилін
зертеуді де қамтиды, өйткені тіл - әдебиеттің бірінші элементі Горкий.
Лингвистер тілді зерттеуде әдеби шығарманың тіліне назар аудармй тұра
алмайды, өйткені әдеби шығарма лингвистер үшін құнды материал болып
табылады.Тіл білімінің стилистика саласы әдебиеттану ғылымымен өте-мөте
тығыз байланысты.
Тіл білімі философиямен тығыз байланысты.
Біріншіден, методологиялық қағидалар жағынан, екіншіден, зерттелетін
ортақ проблемалар жағынан жақындасып байланысады.
Тілдің мәні, оның таңбалық сипаты, шығуы мен дамуы, ойлау мен тілдің ара
қатнасы және т.б проблемаларды зерттеп шешу үшін, философия тіл біліміне
бағыт бағдар сілтейді, аталған проблемаларды шешудің принціпін белгілейді.
Адамның ойлауы тіл формасы түрінде іске асатын болғандықтан, философия
адамның ойлау процесі, тілде қалай көрінеді деген мәселені ескерусіз
қалдыра алмайды. Бұл мәселе таяныш етілетін негізгі философиялық позиция
тұрғысынан шешілуі тиіс: диалектикалық материализм материя алғашқыда, сана
екінші туынды деп есептейді.
Тіл білімі логикамен тығыз байланысты. Логика – ойлаудың заңдары мен
ой формалары туралы ғылым. Ал ойлау, әдетте, тіл арқылы көрінеді, тіл
арқылы жарыққа шығады. Адамның ойы тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы
айтылып, түсінікті бола алды. Логикада ойлаудың заңдары, формасы, құрылысы
зерттелінсе, тіл білімінде тілдің заңдары мен құбылысы, формалары мен
құрылымдық элементтері зерттеледі.
Тілдік единицалар сөз, сөйлем ойлау категориялары – ұғым және
байымдаумен байланысты болады. Осыдан, сөзді ұғыммен, сөйлемді байымдаумен
байланыснда зерттеу міндеті келіп туады.
Тіл білімі психологиямен де байланысты. Психология психикалық
құбылыстарды зерттейді. Ал, түйсік пен қабылдау, елес пен ойдың, сөйлеу
поцесінде және оны қабылдап түсіну процесінде тікелей қатысы бар. Сөйлеу
арқылы қарым-қатынас жасау, пікір алысу, біреудің сөзін қабылдау, оны ұғыну
процесін түсіндіру психологияның жәрдемін керек етеді.
Сөздің семантикалық жақтарына, сөз мағынасының ауысуына қатысты
құбылыстар да психикалық құбылыстармен астарласып жатады. Мысалы, метафора,
метонимия, синекдоха тәсілдері арқылы сөз мағынасының ауысуы ассоциация деп
аталатын психикалық құбылысқа негізделеді. Тіл ойды білдірудің құралы
ретінде емес, сонымен бірге сезмді де білдірудің құралы ретінде қызмет
тқара алады. Эмоцияны білдіру тілдегі сөздерге де, сөйлемге де
тән.Психология тілдік құбылыстардың мазмұнын ашып айқындауға көмектесуі
мүмкін.
Тіл білімі физиология ғылымдарымен де байланысты. Адам баласының
сөйлеуі неліктен? деген мәселе социологиялық проблема ғана емес,
физиологиялық проблема ретінде де қаралады.
Биолог ғалымдар И.М.Сеченев пен И.П.Павловтың зерттеулерінің арқасында ми
мен сөйлеудің әрекеттерін танып білуде қазіргі заманғы ғылым елеулі
табыстарға жетті. Жоғарғы нерв қызметінің теориясы шындықты сәулелендірудің
адамға тән формасыекіші сигнал жүйесіне негізделетінін көрсетеді.Естілетін
және оқылатын сөздер екіші сигнал жүйесін құрайды. Олар сөздер сырттан
болатын басқа да тітіркендіргіштер тәрізді әсер етуді де, шартты
рефлекстерді тудырады. Сөздердің басқа тітіркендіргіштерденерекшелігі
мынада: сөздер бірінші сигнал жүйесін құрайтын нақтылы заттар мен
құбылыстардың белгілері, сигналдары болып есептеледі. Демек сөз
сигналдардың сигналы ретінде әрекет етеді.
Сөйлеу поцесінде жоғары нерв жүйесінде, сезім мүшелері мен дыбыстау
мүшелері де бірдей қатысады. Сөйлеу жоғары нерв жүйесінің қызметімен
байланысты болса, адамдарда болатын афазия тілдің күрмеленуі ауруы мидың
зақымдануымен байланысты. Осылай болғандықтан медицина ғылымының уәкілдері-
психиаторлар, дефектологтар, логопедтер сөйлеуді реч жоғары нерв
жүйесінің қызметі және мидың қызметімен байланысында қарастырады.
Психиотрия, логопедия ғылымдары.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тілдегі сөздер өздерінің дыбыстық
жамылғышы – дыбыс тіркестері арқылы өмір сүреді. Тілдегі дыбыстар жүйесін
тіл білімінің фонетика саласы зерттейді. Ал жалпы дыбыс атаулыны, дыбыс
құрылыстарын физиканың акустика саласы қарастырады.
Акустика дыбыс ырғағы мен дыбыс әуені деп аталатын белгілерді анықтап
ажыратады. Сонымен бірге тон, салдыр, резонанс деп аталатын дыбысқа қатысты
құбылыстарды да айқындайды.
Тіл білімінің тарих ғылымдарымен, соның ішінде этнография және
археологиямен байланысты. Тіл тарихи – сол тілде жасаушы, қолданушы және
оның иесі – халықтың тарихына байланысты. Тіл деректерін зерттеу және
оларды пайдалана білудітарихқа қатысты әр-түрлі проблемаларды танып білуге
көмектеседі. Ол проблемаларға белгілі бір халықтың тегі, оның пайда болуы,
халықтардың дамуының әр дәуіріндегі мәдениеті, белгілі бір халықтың басқа
халықтарға байланысы туралы мәселелер енеді.
Тіл білімі Адам баласы қай заманда және қалай сөйлеп үйренді? деген
сұраққа жауап беру барысында антропологиямен жақындасады. Антропология –
адамның биологиялық табиғаты, органикалық тіршілік ішінде адамның алатын
орны, алғашқы адамның пайда болуы, адаманың адам тәрізді жануарлардан
айырмашылығы, көне заман мен қазіргі замандағы адамның морфологиялық
типтері туралы ғылым. Адам баласы тілінің пайда болу дәуірін айқындауда
әсіресе палеантропологияның деректері айрықша маңызды.
Тіл білімі мен географияның өзара байланысы ғылымның жаңа бір
саласы - лингвистикалық географиядан көрінеді. Лингвистикалық география
тілдегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық құбылыстардың қандай
территорияға тарағанын және географиялық тұрғыдан алғанда, қай
территориямен шектелетіндігін көрсетеді. Лингвистикалық географияның,
әсіресе диалектерді зерттеуде, белгілі бір диалектінің таралу шегін
айқындауда үлкен маңызы бар.
Лексикалық және грамматикалық диалектер
машан – масан барғым жоқ – барғым келмейді
ашап – кілт біздің – біздің, күнігі сайын – күн сайын
әйдек үлкен алың – ал
Тіл таңбалардың комуникативті жүйесі болып саналады. Осыған орай тіл
білімі жалпы таңба атаулыны қарастыратын, таңбалардың жалпы теориясы туралы
ғылым – семпотикамен байланысты.
Тіл білімі белгілі дәрежеде математикамен де, кибернетикамен де
байланысты. Тіл білімі математикамен машиналық аударма мәселелері бойынша
байланысса, тілді зерттеуде математикалық статистика методтарымен қолдануы
жағынан байланысады.
Кибернетика тірі организм мен машинада байланыс пен меңгеру және
бақылау процестерінің кейбір ортақ белгілері болады. Электронды машинаның
адам миының қызметіне ұқсас қызмет атқаратын механикалық құрылысы болады.
Тіл білімінің ғылым ретінде теориялық үлкен мәні болуымен бірге, оның
практикалық маңызы да күшті. Тіл білімінің теориялық мәселелерін зерттеудің
нәтижелері және олардың жасалған қортындылары мен топшылаулары
лингвистиканың көптеген практикалық мәселерін шешуге және оған бағыт –
бағдат сілтеп дұрыс жолға қоюға көмектеседі.
Тіл білімі тілдің даму заңдылықтарын және ондағы тілдің категорияларын
бір- бірімен байланысын, өзара қарым- қатнасын ашып айқындаумен бірге,
тілді оқыту ісіне, оның заңдылықтарын білдіруге көмектеседі. Сондай –ақ тіл
білімі тілдердің әрі қарай дамуының перспективасын көрсетіп, тілді
өңдеудің, оны жетілдіре түсудің ғылыми негізімен қағидаларын жасап
береді.Тіл білімінің практикалық мәні әсіресе біздің елімізде айрықша болып
отыр.
Орыстың ойшылары және әдеби сыншылары В.Г.Белинский менН.Г.Чернышевский
философия тіл эстетика, әдебиет мәселерімен бірге тіл және тіл білімі
жайында ғылыми үлкен маңызы бар пікірлер айтып, бай мұра қалдырды.
В.Г.Белинский тілдің тағдыры жеке адамдардың еркіне зорлығына көнбейді, тіл
тазалығын сақтаушы да, қорғаушы да сол тілді жасаған халық деп түйіндейді.
В.Г.Белинский да, Н.Г.Чернышевский да өздері өмір сүрген дәуірдегі
грамматикаларға рецензиялар жазып, талай рет құнды сан – пікілер айтты.
Сонымен бірге, олар тіл мен ойлаудың байланысы, тілдің мәні мен қызметі,
тіл тазалығы, аударма және оның тілі жеке ақын жазушылардың тілі мен стилі
тәрізді мәселелерді үңіле қарастырып, олар жайында терең талдау жасады.
Тапсырмалар:
1. Тіл білімінің ғылымдармен байланысы туралы білу
2. 1-дәрісханалық сабақ бойынша конспектілеу.
3. Тіл- туралы айтылған қанатты сөздермен мақал-мәтелдерді жатқа білу
Негізгі әдебиеттер:
1. К.Аханов Тіл білімінің негіздері А-2002ж
2. Балақаев Қазіргі қазақ тілі.
3. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі
2-Лекция
Тақырыбы:Тілдің анықтамасы және оның мәні мен қызметі.
Мақсаты:Тілдің мәні мен қызметін меңгерту.
Жоспары:
1. Тіл мен қоғамның тығыз байланысы.
2. Тілдің атқаратын қызметі.
3. Тіл туралы жалпы түсінік
Өмірде алуан түрлі құбылыстар бар. Олар табиғат құбылыстары және қоғамдық
құбылыстар болып екіге бөлінеді. Тіл қоғамдық құбылыстардың қатарынан орын
алады. Ол – қыр сыры мол, күрделі құбылыс. Тілдің табиғатын (мәнән) танып
білу үшін оның басты қасиетін айқындап алудың маңызы айрықша. Тілдің
табиғатын айқындайтын еңбасты қасиеті делініп, әдетте, оның қатынас құралы
болу қызметі аталады. Тілдің қызметін түсінуде бұл анықтаманың үлкен маңызы
бар. Тіл – адам баласы қоғамында қатнас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың
құралы ретінде пайда болады. Тарихта мұндай коллектив алғашында ру, таипа
түрінде, кейінде халық тілі, ұлт болып өмір сүрді, осыған орай ру тілі,
таипа тілі халық тілі болады. Адамдар ұжымына – мейлі ол ру немесе таипа
болсын, халық немесе ұлт болсын -–осылардың бәріне де тіл қатнас құралы
ретінде қызмет атқаруы, оның табиғатын мәнін айқындайтын басты қасиеті
деуімізде осыдан.
Тіл мен қоғамның өзара тығыз байланысы – екі жақты байланыс. Біріншіден
тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдардың қоғамда
бірлесіп еңбек етуі, қоғамдық өндірісті ұйымдастыруы оны дамытуы мүмкін
емес. Демек қоғамның өмір сүруі адамдардың бірлесіп еңбек етуі үшін қатнас
құралы, пікір алысудың құралы – тіл қажет. Тіл – адам баласы қоғамының өмір
сүруінің және дамуының қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана
өмір сүреді. Қоғам – тілдің өмір сүруінің шарты, қоғамнан тыс, адамдардың
ұжымынан тыс тіл жоқ. Қоғамның өмір сүруі адамдардың бірлесіп еңбек етуі
үшін қоғам соншалықты қажет.
Сонымен, тілге анықтама беруде ең алдымен оның әлеуметтік қызметі яғни,
қоғамдағы адамдардың қатнас құралы болу қызметі негізге алынады. Тіл қатнас
құралы ғана емес, сонымен бірге ойлаудың, ойдың жарыққа шығуының да құралы.
Адамның ойы тіл арқылы, тілдегі сөздер мен сөйлемдер арқылы айтылып,
белгілі алады. Ол және оның мазмұны тіл арқылы көрініп, сол арқылы
ұғынылады. Демек, ойлаумен тіл бір –бірімен өзара тығыз байланыста болады
(бұл жайында толығырақ мағлұматты келесі параграфтан қараңыз). Осылай
болғандықтан, тілдің табиғатын айқындауда оның (тілдің) қатынас құралы
болу қызметімен бірге ойлаудың және ойды жүзеге асырудың құралы, ойдың
материалдық формасы екендігі де ескерілуі қажет.
Тілдің қатнас құралы болу қызметі мен ойлаудың құралы болу қызметіне
қоса тағы бір қызметі бар: ол – экспрессивті қызмет. Тілдің экспрессивті
қызметі делініп, әдетте, оның адамның субьективті қатынасын, сезімі мен
эмоциясын білдіру қызметі аталады. Тілдің экспрессивті қызметінің, ондағы
эмоциальды – экспрессивті құралдар мен тәсілдерінің ойды көркемдеп әсерлеп
жеткізуде, әсіресе көркем әдебиетте маңызы айрықша күшті.
Сөз барлық фактілердің, барлық ойдың киімі Шынында да, тіл – халықтың
тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі: онан сол тілді
жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани
өмірінің үні естіліп тұрады. К.Д.Ушинский тілдің осы бір қасиеттері жайында
былай деп жазады: Тілде бүкіл халықтың, оның бүкіл елінің рухы көрінеді,
онда халықтық рух творчества қуатымен ойға, суретке айналады, отан
аспанының дауысы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның климаты, оның
даласы, таулары мен жазықтары, оның ормандары мен өзендері, оның
дауылдары мен найзағайлары көрінеді... Халық тілінің айқын да тұнық тереңінде
туған елдің жалғыз табиғаты ғана емес, сонымен бірге халықтың рухани
өмірінің бүкіл тарихы сәулеленіп көрінеді.
Тіл – көркем әдебиеттің бірінші элементі. Халық тілінің байлығынан
суырылған, оны творчестволықпен игере білген, оның күші мен қуатын бойына
сіңіре алған жазушы ғана нағыз көркем, нағыз әсерлі шығарма жаза алады. Тіл
– қуатты құрал. Оның қуаты мен құдіреті ғажайып бейнелелігі мен алмас
қылыштай өткірлігі, әсіресе, көркем әдебиет пен публицистикада көрінеді де,
айрықша әсерлі күшке айналады. А.М.Горкийдің Дауылпазының өткір тілі
қаншама қуатты десеңізші! Жамбыл Жабаевтың пафос пен патриотизмге толы
Ленинградтық өрендерімніңҰлы Отан соғысында кеңес жауынгері мен халқына
күш, жігер беріп, жауға қарсы аттандыруында еткен әсері, әрбір сөзінің
қуаты, дауылпаздай саңқылдаған дауысының құдіреті баршамызға аян! Ол
ешқашан да ұмытылмақ емес. Ол Кеңес Одағы халықтарының Ұлы Отан соғысы
кезіндегі теңдесі жоқ ерлік істерінің шежіресінде жазулы тұр!
Көркем сөздің баурап алатын күші ерліккі, Отанды сүюге, адамгершілікке
тәрбиелейді. Тілдің әсерлі күшке айналуы үшін оның ашық, айқын, әрі өткір,
әрі көркем болуы шарт:М.Горкий: Тілдің күші тәрізді әрекет ететін шынай
әдемлігі дәлме – дәлдік, айқындылық, сөздің үнділігі арқылы жасалады дей
келіп, тілдің тазалығы, дәлме-дәлдігі үшін күресу керек деген талап қойды.
Айтайын дегеніңді дәлме-дәл, ашық, айқын және әсерлі түрде жеткізіп беру
әрқашан оңай бола бермейді. Ол үшін тілді, әсіресе оның байлығын,
көркемділігі мен үнділігін, сан сырлы мағнасы мен өткірлігін, эмоциональды
бояуы мен экспрессивті қызметін жан-жақты меңгеру үшін көптегенөкөп жаттыға
білу қажет.
Тілді қоғамдық құбылыстардың қатарына жатқызуға негіз болатын басты белгі
оның қоғамға қызмет ету белгісі екендігі жоғарыда айтылды. Бірақ тілдің
қоғамға қызмет етуі басқа қоғамдық құбылыстардың, мысалы базис пен
қондырманың,қоғамға қызмет етуінен өзгеше болады. Базис қоғамға
экономикалық қызмет етсе, қондырма қоғамға саяси, заңдық, эстетикалық және
басқа идеялар арқылы қызмет етеді, қоғам үшін тиісті көзқарастардың
нормалын жасап береді. Демек тілден басқа қоғамдық құбылыстар, мысалы,
базис пен қондырма, қоғамға белгілі бір салада қызмет етеді. Ал тілдің
басқа қоғамдық құбылыстардан айырмасын көрсететін айрықша ерекшелігі
мынада: тіл қоғамға қызмет еткенде, адамдардың қатнас құралы, пікір алысу
құралы, бірін-бірі түсіну құралы ретінде адамдардың ісі мен әрекетінің
барлық саласында: өндіріс пен экономикалық қатнастар саласында да, саясат
пен мәдениет саласында да, қоғамдық өмір мен күнделікті тұрмыста да
бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде қызмет етеді. Демек,
тіл адамның ісі әрекетінің барлық саласын қамтиды, осыған орай, оның қимыл
өрісі өте кең және әр жақты болады. Тілдің бұл ерекшелігі оның ең басты
қызметі – қатнас құралы болуынан келіп туады.
Тіл қоғамдық құбылыстардың қатарына енгенімен, оны басқа қоғамдық
құбылыстармен, мысалы, қондырмамен немесе мәдениетпен теңдестіруге
болмайды. Н.Я.Маррдың және оны қолдаушылардың тілді қондырмалық
құбылыстардың қатарына жатқызуды тіл біліміде елеулі қателіктерге
соқтырады. Тіл білімі жайындағы 1950 жылғы дискуссияда ол қателіктер сынға
алынып, тіл туралы теріс қағидалар түзетілді.
Қондырма белгілі бір базистен тус және базистің өгеруінен қондырма да
өзгеріп, жаңа базиске сай жаңа қондырма туса, тіл ескі не жаңа базис
тарапынан туған емес, ол талай заманның жемісі. Бір базиспен оның
қондырмасының ғана емес, бірнеше базистің және соған сәйкес бірнеше
қондырманың туып, жойылуы да тілдің жойылуына әкеліп соқтырмайды. Демек тіл
қандай базистен, қандай қондырмадан болса да анағұрлым ұзақ өмір сүреді.
Мұның бәрі тілдің тұрақты құбылыс екендігін көрсетеді.
Тіл қатнас құралы ретінде жалпы халықтық қасиетін сақтайды.
Тіл мәдениетпен байланысты, бірақ онымен тепе-тең емес. Тілді қондырмамен
теңестіру, бірдей деп есептеу қаншалықты қате болса, тілді мәдениетпен
теңестіру, бірдей деп есептеу де соншалықты қате болмақ. Мәдениет
идеологиялық, яғни қондырмалық құбылыстың қатарына енеді, осыған орай, ол
буржуазиялық та, социолистік болуы мүмкін. Ал тіл қатнас құралы ретінде
әрқашан жалпы халықтық сипатта болып, буржуазиялық мәдениетке де,
социолистік мәдениетке де бірдей қызмет ете алады.
Тілдің өндіріс құралдарымен қызмет ету жағынан ұқсастығы бар. Тіл мен
өндірісқұралдарының ұқсастығы мынада: тіл де, өндіріс құралдары да әр басқа
қоғамдық құрылысқа бірдей қызмет етеді, қондырмаға қоғамдағы таптарға
талғаусыз қарайды. Дегенмен, тіл мен өндіріс құралдарын теңестіру, оларды
бірдей деп есептеу қате болар еді. Бұлардың арасында түбірлі айырмашылық
бар: өндіріс құралдары материалдық игілік өндіреді, ал тіл ештеңе
өндірмейді, адамдардың қатнас құралы, сөйлесу, түсінісу құралы ретінде
қызмет етеді.
Тіл – адамдардың қатнас құралы болуымен бірге, пікір алысатын, бірін-
бірі түсінісетін құралы, қаруы.
Тапсырмалар:
1. Тіл туралы анықтамаларды жатқа білу
2. 2- дәрісханалық сабақ бойынша конспектілеу.
Негізгі әдебиеттер:
1. К.Аханов Тіл білімінің негіздері А-2002ж
2. М.Балақаев Қазіргі қазақ тілі
3. А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі А-1991ж
3.Лекция
Тақырыбы: Фонетика
Мақсаты: Фонетика және оның салаларын меңгерту.
Жоспары:
1. Фонетика туралы түсінік
2. Дыбыс. Әріп. Фонема
3. Дыбысты қатыстырудың үш аспектісі.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тіл дыбыстары - әрбір тілдің өмір
сүріуінің тәсілі. Егер сөздер дыбыстардың өзара тіркесі түрінде айтылмаса,
тіл қатнас құралы да, пікір алысу құралы да бола болмас еді. Тілдің
дыбыстық жағы оның замандар бойында өмір сүруіне, ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыруына мүмкіндік жасайды.
Тілдің дыбыстық жағы – сөздер мен грамматикалық тәсілдердің өмір
сүруінің формасы блып табылады. Сөздік пен грамматикалық құрылысы тілдің
мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы оның материалдық жамылғышын, оның
физикалық формасын құрайды деп белгілі дәрежеде айтуға болады.
Тіл дыбыстары, әдетте, сөз ішінде айтылады . Бірақ белгілі бір дыбыс
арнаулы бір сөздің құрамында қолданылуымен шектеліп қоймай, көптеген
сөздердің құрамында қолдана береді. Тілдің лексикасын құрастыратын сан
мыңдаған сөздер дыбыстық жағынан алғанда, ондаған ғана дыбыстардың әр
түрлі комбинацияларынан құралған. Осы тұрғыдан алғанда, дыбыс белгілі бір
сөзге байланып қоймай, одан белгілі дәрежеде оңашаланып, нақтылы сөздерден
абстракцияланады. Бұған тілдегі дыбыстық заңдылықтардың барлық сөздерге
бірдей қатысты болып келуі дәлел бола алады. Мысал ретінде түркі
тілдерінде сөздердің алғашқы буынындағы ерін дауыстың әуеніне қарай,
екінші буынды да ерін дауыстысының айтылу заңдылығын немесе орыс тілінде
барлық сөздерде дауысты дыбыстың ашық буында созылыңқы айтылу заңдылығын
және т.б. дыбыстық заңдылықтарды атауға болады.
Тілдегі лексикалық және грамматикалық құбылысар тіл дыбыстарымен,
тілдің дыбыстық жүйесіндегі фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста,
қарым-қатынаста болады. Лексикалық элементтер болсын, грамматикалық
элементтер болсын, белгілі бір дыбыспен немесе дыбыстардың тіркесімен
айтылады, сол арқылы өмір сүреді. Мұнымен бірге тілдің дыбыстық жағының
өзіне тән қасиеттері мен ерекшеліктері және әр түрлі заңдары болады,
сондықтан тіл дыбыстары, дыбыс заңдары тіл білімінің арнаулы бір саласы –
фонетикалық зерттеу объектісі болып саналады.
Фонетика тіл дыбыстары және дыбыс заңдарымен ғана шектеліп қоймайды.
Тіл дыбыстары, олардың құрамы, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтары
туралы мәселелер фонетикада, әрине маңызды орынға ие болуы фонетиканың
басқа да маңызды объектілерінің болуын жоққа шығармайды. Дыбыстарды
зерттеу мен дыбыстық тілдің басқа да мәселелерін, мысалы, буын, екпін және
интонация мәселелерін қарастыру өзара тығыз байланысты болады. Оның
үстіне, тіл дыбыстары мен буын, екпін туралы ілімнің тілдің жазба түріне
тікелей қатысы бар. Жазудың теориясы сөйлеудің деректеріне, тіл
дыбыстарының фактілеріне негізделеді.
Сонымен, фонетиканың зерттейтіндері – тілдің барлық жағдайларында және
қызметінде көрінетін дыбыстық құрамдарымен тәсілдері және тілдің дыбысталу
түрі мен жазба түрінің арасындағы байланыстар.
Фонетика лингвистика ғылымының арнаулы бір саласы бола отырып, тілдің
лексикасымен де, грамматикасымен де астарласып, байланысып жатады. Бұлай
болатындығы фонетикалық құбылыстар мен процестер тілдегі сөздердентыс
емес, қайта әрдайым сөздердің ішінде болады, ал сөздер грамматикамен тығыз
байланыста,әрқашан қарым қатынаста болады. Омонимдерді қоспағанда, тілдегі
сөздер бір-бірінен дыбыстық айырмашылықтары арқылы ажыратылады. Әр түрлі
тілдердегі сөздердің дыбыстық жағының ұқсас жақтары болуымен бірге, айырым
жақтары мен өіне ғана тән ерекшеліктері де болады. Мысалы, түркі тілдері
мен фино-угор тілдерінде сөздердің басында дауыссыз дыбыстардың тіркесіп
келмеу ерекшелігіне сай, бұл тілдерде екі немесе үш дауыссыздың тіркесінен
басталатын төл сөздер кездеспейді.
Фонетика грамматиканың мофология саласымен де, синтаксис саласымен де
байланысты. Морфология сөздердің өзгеру, түрлену ережелерін белгілей
отырып, фонетиканың қағидаларынан аулақ кете алмайды. Дыбыстардың алмасуы
морфологиялық қызмет атқаруы да мүмкін. Дыбыстардың алмасу құбылысы
грамматикалық тәсіл ретінде морфологиялық қызмет атқарған жағдайда ішкі
флексия деп аталады. Бірсыпыры тілдерде дыбыстардың алмасу құбылысы
түгелімен грамматикаға жатқызылуыжайдан-жай емес.
Фонетиканың синтаксиспен байланысы мынадай жайлардан көрінеді:
сөйлемдердің әрбір түрі өзіне тән интонациямен айтылады. Сөйлем пауза,
фразалық екпін және методика арқылы мүшеленеді.
Фонетиканың тарихи фонетика деп аталатын саласының тілдердің тарихи
даму жолдардын танып білуде, этимология мен тарихи грамматикаға қатысты
мәселелерді зерттеп шешуде, тілдердің туыстастығын және олардың ұқсас
жақтары мен айырмашылығын айқындауда тигізер көмегі де, атқаратын қызметі
де айрықша.
Тіл дыбыстарын және оларға тән заңдылықтарды зерттеудің теориялық
мәні, атап айтқанда, мынада: дыбыстық өзгерістерді, олардың заңдылықтарын
есепке алмай тұрып, лексикалық құбылыстарды да, граматикалық құбылыстардың
да шығу төркінін, өзгеріп дамуын ашып айқындау, соған орай, лексиканың да,
грамматиканың да, ғылыми тарихын жасау мүмкін болмаған болар еді. Демек,
тілдің замандар бойындағы тарихи даму барысының түрлі дәуірлеріндегі
дыбыстық өзгерістерді, оның заңдылықтарын зерттеу мәселесі тіл білімінде
өте мөте маңызды мәселе болып саналады.
Тарихи фонетикасыз тарихи салыстырмалы грамматика, тарихи тіл білімі
болмаған болар еді. Фонетиканың арқасында ғана тіл білімі өте мөте дәлме-
дәл қоғамдық ғылымдардың бірі бола алды десек, асыра айтқандық болмайды.
Фонетиканың практикалық жақтан да үлкен мәні бар.Фонетиканың
практикалық мәні әр саладан да көрінеді. Мектептерде дұрыс оқытудың да,
дұрыс жаздырудың да методикасының көптеген мәселелері фонетикаға
негізделеді. Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланысты бірдей ескерген жағдайда
ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан
түрлі мәселелерді оқып меңгеру – ең алдымен, тілдің дыбыстық жүйесін,
ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдары жете білуді қажет
етеді.
Бұрын жазуы болмаған халықтардың альфавиті мен графикасын жасау, сондай
– ақ бұрыннан жазуы бар халықтардың тілдерінің орфографиясын өңдеп
жетілдіре түсу тәрізді практикалық мәселелер фонетикаға арқа сүйеудің
негізінде шешіледі. Радио хабарлары мен көпшілікке арналған лекцияларды
оқу тілдің орфоэпиялық нормаларын айқындап белгілеу фонетиканың
практикалық басты мәселелерінің бірі болып саналады.
Шет тілді оқып үйрену де, ең алдымен, сол тілдің дыбыстық жүйесін,
ондағы жеке дыбыстық табиғатын танып білуден басталады. Шет тілді оқытып
үйретуде ондағы дыбыстық ерекшеліктер оқушының ана тіліндегі дыбыстарымен
салыстыру арқылы түсіндіріледі. Шет тілді оқытуда фонетикалық метод деп
аталатын тәсіл қолданылады. Фонетикалық метод оқытушыларға шет тілдегі
дыбыстармен сөздердің және сөз тіркестерінің айтылуын үйретіп, саналы
түрде меңгерту үшін, шет тіл мен ана тілінің артикуляцисын бір-бірімен
салыстыра отыруды басшылыққа алады.
Фонетиканың техникалық мәселелерді қарастырып шешуге де қатысы бар.
Телефон мен радиотехниканың кейбір мәселелері, мысалы, байланыс жолдары
арқылы берілетін сөздің айқындығы мен түсініктілігін айқындау мәселелері
фонетикалық деректерді есепке алуды талап етеді. Соңғы жылдарда әртүрлі
техникалық проблемалардың тууымен байланысты фонетикаға жаңа міндеттер
жүктелді. Ол міндеттер атап айтқанда, сөз арқылы меңгерілетін
механизмдерді жасау, ауызша сұрақтарға жауап беретін информациялық
машиналар мен ауызша аударма жасайтын машиналарды конструкциялармен
байланысты. Бұл мәселелерді шешуге фонетистердің де тікелей қатысы бар.
Фонетика ғылым ретінде жалпы фонетика және жеке фонетика болып
бөлінеді.
Жалпы фонетика жалпы тіл білімінің бір саласы ретінде адамның сөйлеу
аппаратының дыбыстық мүмкіндігі айқындайды, тіл дыбыстары
классификациясының принциптерін белгілейді. Жалпы фонетика тіл
дыбыстарының тіл жүйесінде өмір сүру жағдайларын зерттеуден басқа, оларды
сөйлеудің түйдегінде зерттейді, басқаша айтқанда, ол бірінші жағынан,
фонетикалық құбылыстардың бір-бірімен баланыстарын қарастыра отырып, тіл
дыбыстарының динамикасын зерттейді. Жалпы фонетика ғылымының басқа
салаларымен, мысалы акустика, физиология және психологиямен тығыз
байланыста болады. Кейбір ғалымдар жалпы фонетиканы сөйлеудің
физиологиясымен теңестіріп қарайды. Алайда, акад. Л.В.Щербаның
айтқанындай, жалпы фонетиканы акустикадан да, физиологиядан да басқаша,
лингвистикалық айрықша пән ретінде бөліп қарау және оны тіл дыбыстарының
адамдардың тілдік қатынас жасау процесінде атқаратын қызметіне орай
әлеуметтік ғылымдардың қатарында қарау керек.
Жеке фонетика белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс
заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама (синхрониялық,
стаикалық) фонетика және тарихи(диахрониялық) фонетика болып бөлінеді.
Сипаттама фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық
құрамын қарастырады да, ондағы фонемалар жүйесін және фонемалардың ішкі
өзара байланыстарын белгілеп айқындайды. Фонемалардың құрамын белгілеп
айқындау олардың пайда болып қалыптасуы немесе шығып қалуы туралы
мәселемен тығыз байланысты. Осылай болғандықтан, сипаттама фонетикада
фонемалардың тарихы да еске алынады. Алайда, сипаттама фонетика тарихи
фонетиканы ауыстыра алмайды. Сипаттама фонетикада дыбыстардың тарихын
зерттеудің арнайы мақсаты түрінде емес, қазіргі тілдің фонетикалық жүйесін
және оның ары қарай даму мүмкіндіктерін айқындаудың құралы ретінде ғана
қаралып есепке алынады. Фонетиканың бұл түріне қатысты фонология деген
термин де қолданылады.
Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәірлерінде
оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп
айқындауды мақсат етеді.
Тапсырмалар:
1. Фонетика анықтамаларын жатқа білу
2. Дәрісханалық жұмыс бойынша конспект жазу
3.Жаттығу
Негізгі әдебиеттер:
1. К.Аханов Тіл білімінің негіздері
2. А.Әбдірахманов Қазақстан жер – су аттары. Алматы
4-.Лекция
Тақырыбы: Тіл дыбыстары және оның салалары
Жоспары:
1. Дауысты дыбыстар
2. Дауыссыз дыбыстар
3. Дифтонг пен дифтонгойдтар
4. Фонема
Тілдердің барлығында да дыбыстарды дауыстылар же дауыссыздар деп екі
топқа бөлу ертеден келе жатқан дағды. Дыбыстарды дауыстылар же дауыссыздар
деп топтастырудың тіл білімінде ұзақ тарихы болғанымен, бұлайша
топтастыруға негіз болатын басты белгілер әлі де болса жете айқындалмай
келеді.
Бұл мәселе жайында жалпыға бірдей ортақ көзқарастың жоқтығыда осыдан болып
отыр.
Дыбыстарды дыбыстылар же дыбыссыздар деп топтастырғанда, олардың
акустикалық жақтары мен физиологиялық жақтары да еске алынады.
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, дауыстыларды айту үстінде
фонациялық ауа:
1. кедергіге ұшырамай, тосқауылсыз еркін шығарады;
2. дыбыстау мүшелеріне күш түспей, оның қалпы жайдары болады;
3. Фонациялық ауа баяу шығады.Ал дауыссыздардың артикулияциясы мұнан
басқаша болады.Дауыссыздарды айтқанда фонациялықауа:1кедергіге ұшырап,
тосқауылмен айтылады
1. тосқауылдан өту кезінде дыбыстау мүшелеріне күш түседі; 3.Фонациялық
ауаның шығу қарқыны күштірек болады. Дауыстылар мен дауыссыздарды
артикуляциялық жақтарынан алып ажыратудың жалпылама ортақ белгісін
Бодуэн де Куртенэ анықтаған.
Дауыссыздардың кейбіреулері дауыстың қатысуымен жасалса, қайсыбіреулері
дауыстың қатысуынсыз жасалады.Осыған орай, дауыссыздар екі топқа бөлінеді:
оның бірі – қатаң дауыссыздар, екіншісі – ұяң дауыссыздар. Қатаң
дауыссыздар деп дауыстың қатысынсыз жасалған дауыссыздарды айтамыз да, ұяң
дауыссыздар деп дауыстың қатысуымен жасалған дауыссыздарды айтамыз.
Егер дауыссыздарды айқанда, дауыс шымылдығы жиырлып қысылмаса ж\е
дауыстың қатысы болмаса, онда қатаң дыбыстар жасалады. Мысалы: қ,к,т,п,с
ж\е т.б.Егер дауыссыздарды айтқанда,дауыс шымылдығы үн шығарарлық қалыпта
болса,онда ұяң дыбыстар жасалады. Мысалы: ғ,г,д,б,з ж\е т.б
Қатаң дауыссыздар мен ұяң дауыссыздар түрлі ділдерде дауыстың қатысуы
жағынан ажыратылмайды да, өз-ара жұп-жұбымен айтылады.Тіл-тілде қатаң
дауыссыздардың ұяң сыңарлы, керісінше ұяң дауыссыздардың қатаң сыңарлары
бар. Мысалы:к-г, п-б, т-д, с-з, ф-в, ж\е т.б
Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды ж\е мұрын
жолды дауыссыздар болып 2 топқа бөлінеді.Егер жұмсақ таңдай жоғары
көтеріліп, жұтқыншақтан мұрын қуысына баратын кіре беріс жолды жауып тұрса,
онда ауа ауыз қуысымен өтеді де, осының нәтиежесінде ауыз жолды деп алатын
дауыссыздар жасалады.Егер жұмсақ таңдай төмен түсіп, жұтқыншақтан мұрын
қуысына баратын кіре беріс ашық болса, онда ауа мұрын қуысына өтеді де,
осының нәтиежесінде мұрын жолды деп аталатын дауыссыздар жасалады. (
Мысалы:м,н...).
Артикуляциялық жолын қарай салдыр дауыссыздар шұғыл дауыссыздар ж\е
ызың дауыссыздар болып 2 топқа бөлінеді.
Шұғыл дауыссыздарды айтқанда дыбыстау мүшелері бір-біріне жабысады да,
бірден кілт ажырасып кетеді, осының нәтиежесінде ауа үзіліп, шұғыл
шығады.Шұғыл дауыссыздардың осы қасиеті ескеріліп, олар эксплозив
дауыссыздар деп те аталады. Шұғыл дауыссыздар мыналар: п,б,т,д,ж,қ,ғ.
Шұғыл дауыссыздардың айтылу ерекшелігін т дыбысының артикуляциялық
жолын сипаттаудан да аңғаруға болады.Бұл дыбысты айтқанда, тілдің ұшы күрек
тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кетеді де, ауа шұғыл шығады.
Ызың дауыссыздардың дыбыстау мүшелерінің жылдамдасуынан емес, тек өз-
ара жуысуынан,соның нәтиежесінде, ауаның сүзіліп шығуынан жасалады. Ызың
дауыссыздар кейде фрикатив дауыссыздар деп те аталады.
Олар мыналар:в,ф,ғ,с,ш,х,з,ж,һ.
Ызың дауыссыздардың айтылу ерекшелігін х дыбысының артикуляциялық
жолын сипаттаудан да аңғаруға болады. Бұл дыбысты айтқанда, тіл мен таңдай
нық жабыспай, тек бір-біріне жуысады да, ауа сүзіліп ызыңмен шығыды.
Тіл-тілде ызың дауыссыздар мен шұғыл дауыссыздардың ерекшеліктерін
бірдей қамтыған дауыссыз дыбыстарда кездеседі.Мұндай дауыссыздар аффрикат
дыбыстар деп аталады.
Дауыссыз дыбыстардың артикуляциялық жолы мен артикуляциялық орнына қарай
жіктеліп,
топ-топқа бөлінуін жете білудің дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, өз-
ара үндеу заңдылығынтүсіну үшін үлкен мәні бар.
Тіл білімінде дауыссыз дыбыстар консонантизм деп те аталады.
Дыбыстылардың жасалуының анатомия-физиологиялық жалпы жағдайының ерекшелігі
мынада: сөйлеу каналында салдыр тудырарлықтай елеулі кедергінің болмауы ж\е
ауа ағысының баяу өтуі.
Ауа ағысының баяуы дауыстылардың жасалуының қажетті ж\е басты шарты
болып саналады.
Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі 3 түрінің қатысы мен қалпына қарап,
атап айқанда,1)тілдің қалпына ,2)еріннің қалпына ж\е 3) жақтың ашылу
қалпына қарай топтастырылады.
1. Тілдің артқы таңдайға қарай жиырлып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан
дыбыстар(а,ы,о,ұ) жасалса,оның таңдайдың алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан
жіңішке дауыстылар(ә,е,і,ө,ү,) жасалады.
Дауысты дыбыстыларды жуан дыбыстылар ж\е жіңішке дауыстылар деп 2 топқа
бөліп қараудың түркі тілдерінде сингармонизм заңдылығын танып білуде үлкен
мән бар.
2. Еркін қатысына қарай дауыстылар еріндік ж\е езулік болып 2 топқа
бөлінеді. Еріндік дауыстылар еріннің алға сүйірленуінен жасалса(о,ө,ү,ұ),
езулік дауыстылар еріннің кейін тартылып, езудің жиырлуынан жасалады.
Дауысты дыбыстарды еріндіктер ж\е езуліктер деп 2топқа бөліп қараудың
түркі тілдеріндегі еркін үндестігін танып білуде үлкен мән бар.
3. Жақтың ашылу қалпына қарай дауысты дыбыстар ашық ж\е қысаң дауыстылар
болып 2-ге бөлінеді. Ашық дауыстылар жақтың кең ашылып, иектің төмен
түсуінен жасалса(ә,а...),қысаң дауыстылар жақтың болар-болмас ашылуынан
жасалады (ұ,ү,ы,і). Ашық дауыстылар мен қысаң дауыстылардың аралығындағы
дауыстылар о,ө,е, дыбыстары.
Дыбыстыларды ашық ж\е қысаң деп бөлу-шартты нәрсе. Дауысты дыбыстардың
көпшілігі ашық дауысты дыбыс (а) пен қысаң дауысты дыбыстардың
(ұ)аралығынан орын алады.Ондай аралық дыбыстар не ашық дауысты,не қысаң
дауыстыға бейімделуіне қарай 2 топтың біріне шартты түрде телінеді.
Дифтонгтар- дауыстылардың айрықша бір түрі. Дифтонг деген термин 2
дауысты деген мағананы білдіреді.Оның артикуляциясы да күрделі
болады.Әрбір дифтонг дауысты дыбыстың элементінен басталып,дауыстының
элементімен аяқталады да, екі дауыстының тіркесінен құралады.
Дифтонгтардың негізгі екі түрі бар:1- шынайы дифтонгтар, 2- жалған
дифтонгтар.
Сонымен дауыстылардың табиғаты түрліше болады.Тіл білімінде
дауысты дыбыстар жүйесі вокализм деген терминмен де аталады.
Фонема дегеніміз де- тіл дыбыстары, бірақ ол тіл дыбысты болғанда
,сөздің жігін өзгертіп, марфемалардың жігін ажырататын дыбыс. Фонема тіл
дыбыстарынан бөлек тұрмайды, қайта, олармен тығыз байланыста болады.
Фонема да- тілдің материялдық единицасы.
Фонема дегеніміз ұғымы мен тіл дыбыстары дегеніміз ұғымы әр упқытта
бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Фонема бір дыбыстан ғана емес, сонымен
бірге екі дыбыстанда құралуы мүмкін. Керісінше кейде екі фонема бір
дыбыс түрінде айтылады. Мысалы, орыс тіліндегі детский деген сөзде т мен
с фонемасы бір ғана дыбысы түрінде айтылады.
Фонема теориясының алғаш рет негізін қалаған лингвист-орыс ғалымы Иван
Александрович Бодуэн де Куртенэ (1845-1929).
Тапсырмалар:
1. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды жатқа білу, дыбыстардың алмасуына
мысалдар келтіру.
2. Фонема дегеніміз не?
3. Дәрісханалық сабақ бойынша конспект жазу
5-.Лекция
Тақырыбы: Сөйлеудің фонетикалық жақтан мүшеленуі.
Жоспары:
1. Фраза.
2. Мелодика
3. Буын
4. Екпін
Дыбысталу жағынан алып қарағанда, сөйлеу жік-жігімен айтылған дыбыс
шумақтарының тізбегінен құралады. Дыбысталудың шумағы өз ішінде жігі
ажырап, кіші топтарға бөлшектенеді. Олар сөйлеудің фонетикалық единициалары
ретінде қарлады олар мыналар:
1. Фраза
2. Такт
3. Буын
4. Дыбыс
1. Фраза – ең ірі фонетикалық единица. Бір фраза екінші фразадан пауза
арқылы ажыратылады. Сөйлеуші екінші фразаны айту үшін фразадан кейін
пауза жасайды. Пауза жасалғанда, дем ішке тартылады да, екінші фразаны
айтқанда, сыртқа шығады. Мысалы, қонағын сүймеген баласын ұрады деген
сөйлемде екі фраза бар: 1- қонағын сүймеген, 2- баласын ұрады.
Мелодика. Дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе бәсеңдеп
барып қайта көтерілуі мелодика деп аталады.
Такт. Фраза тактларға ажыратылып бөлшектенеді. Такт- фразаның бір
екпінге бағынған бөлшегі. Тіл-тілдегі атауыш сөздердің әрқайсысы бір-бір
екпінге ие болғандықтан, өз алдына бөлек такт болып бөліне алады. Ал
көмекші сөздер бөлек екпінге ие бола алмайды. Сондықтан олар өз алдына
бөлек такт та құрайда алмайды. Көмекші сөздер атауыш сөздердің неалдына, не
соңында келіп, олармен тіркескен қалпында бір такт жасай алады.
Дыбыс құрылысы жағынан 3 түрге бөлінеді: ашық буын, тұйық буын, бітеу
буын
1) Ашық буын. Бір ғана дауыстыдан болған немесе дауыссыздан басталып,
дауыстыға біткен буын ашық буын деп аталады. Мысалы: а-ла, ә-ке, а-та, қа-
ра, да-ла, і-ні, мә-се-ле т.б.
2) Тұйық буын. Дауыстыдан басталып, дауыссызға біткен буын тұйық буын деп
аталады. Мысалы: оң, ол, ақ, ал, ас, ұл, өрт, ұрт, ант.
3) Бітеу буын. Ортасы дауысты болып, екі жағы да дауыссыз дыбыспен
тұйықталған буын бітеу буын деп аталады. Мысалы: құс, құм, күн, құр, қан,
қас, қар, қап, қос, қол, түн, түр, төр т.б.
Сөз құрамындағы буындардың айтылуы біркелкі бола бермейді. Ол буындардың
біреуі басқаларына қарағанда, айқынырақ ажыратылып, көтеріңкі айтылады.
Мұндай қасиетке, әдетте екпін түскен буын ие болады. Осыған орай, екпін
түскен буын буын екпінді буын деп аталады. Екпін түскен буын басқа
буындардан негізгі 3 түрлі тәсіл арқылы ажыратылады.
1) Буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы арқылы
ажыратылады. Екпіннің мұндай түрі лебізді екпін немесе динамикалық екпін
деп аталады.
2) Басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы арқылы
ерекшеленіп, дауыс шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделеді. Екпіннің
бұл түрі тоникалық немесе музыкальді екпін деп аталады. Екпіннің бұл
түріне ие тілдер: қытай, корей, дүнген, япон, серб, литва және т.б.
тілдер.
3) Басқа буындардың ішінен бір буын өзінің құрамындағы дауыстың созылыңқы
айтылуы арқылыажыратылады. Бұл квантативті екпін деп аталады.
Тапсырмалар:
1. Дәрісханалық сабақ бойынша конспект жасау
2. Сөйлеудің фонетикалық единицаларын ата
3. Дыбыстың құрлысы жағынан бөлінуі
Негізгі әдебиеттер:
1. К. Аханов Тіл білімінің негіздері А-2002
2. А. Ысқақов қазақ тілі А-1999
6-Лекция
Тақырыбы:Лексикология және оның түрлері мен саларары
Мақсаты:Лексикологияның саларарын және оларға тән белгілерді меңгерту.
Жоспары:
1. Лекикологияның зерттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz