Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен когнитивтік көрінісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой.пікірлері
мен оған когнитивтілік басшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті
басшылыққа алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой.пікірлері ... ... ... 18
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі
халқы зиялыларының ой.пікірлеріне ықпалы ... ... ... ... ... .. 27
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам
дiннiң тигiзетiн әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен
адамгершілікті қалыптастыру әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой.пікірлері
мен оған когнитивтілік басшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті
басшылыққа алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой.пікірлері ... ... ... 18
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі
халқы зиялыларының ой.пікірлеріне ықпалы ... ... ... ... ... .. 27
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам
дiннiң тигiзетiн әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен
адамгершілікті қалыптастыру әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін біз егеменді елміз. Жаңа тұрпатты дәуірге қадам басып отырмыз. Жиырмасыншы ғасырдың соңығ он жылдығында көк байрағымен жаһан жұртшылығының көздерін жаудыратқан Қазақстанымыз жер көлемі жағынан алпыстай мұсылман елінің ішінде ең бірінші орын алады екен. Ұлан-байтақ топырағымыздың, абыройлы, атақты тарту ата-бабалар қолымен келгені белгілі.
Қазақ халқы өркениетті дамуы үшін ата-бабаларымыздың құндылықтарын, тарихын, мәдениетін, яғни өткен белестердің мұраларымен танысқаны жөн екен. Түркі халықтарының ата мекені болып саналатын қазақ халқы. Жаһанға әйгілі әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи т.б.сынды түркі халқының ғұламалары мен еңбектерін мақтаныш етеді. Олардың адамгершілік жөнінде жазған еңбектеріндегі қағидаларын жіті қарастыра отырып, құндылықтарын назарға ұстап жетілдіреді. Түркі халықтарының өркениеттілігіне, ғылымға әуестігіне Ислам дінінің әсері болғанын дінтанушылар айтып жүр. Республика халқының өмірінде ірі өзгерістер өтіп жатыр және осы өзгерістерге басты себепкер ел басы болғаны қуантады. Ел тыныштығын сақтау үшін бүкіл әлемдік діндердің ынтымақтастығы мен түсіністігі, көп ұлтты ұлттар мен ұлыстардың татулығы мен бірлігін алға тарта отырып парасатты басқарушының арқасында мемлекетіміз бейбіт өмір сүріп жатыр. Бірақ та, адам баласы қанша дарынды боғанымен де, өзінің қолынан келе бермейтін нәрселері болады. Бұл, мүмкіндіктердің кіші мен күші мен қуатын ата-бабаларымыз танып, өздерінің өмір сүру тәжірибелерінде оның игілігін де көре білді. Білгенін мұра етіп кетуге талпынды. Ислам дінінің түркі халықтарында жүру дәстүрінің ерекшеліктерін де мұралары арқылы меңзеп отырды. Ислам дінінің бірден-бір үкімі, ол – адамгершілік мәселесі болды. Ислам мәдениетін түркі халқы құшақ жая қарсы алды және оны өздігінше өрбіте білді. Ислам діні біздің материалдық өмірімізге тек қана ойлар тізбегі ғана болып қоймай, ислам – адам өмірінің, адамгершіліктік қатынасының көрсеткіші бола білді. Ислам діні адамды материалдық және қаржылай мақсатына жетуді ғана ұйғармай, сонымен қатар рухани кеңістікке жайғастыратынын, рухани, моральдық бастамаларды басшылыққа алу туралы ой-пікірлерін түркі ғұламалары рухани бай қоғамда ұмтылудың негізін сала білді.
Зерттеудің мақсаттары: түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен когнитивтік көріністерін айқындау процесі.
Зерттеудің объектісі: түркі халықтарының ислам дінін қабылдауы мен ондағы адамгершілік туралы қағидаттар туралы зиялы қауымның ой-пікірлерін айқындау.
Зерттеудің пәні: түркі ғұламаларының адамгершілік туралы ой-пікірлерін сараптау.
Зерттеудің міндеттері: түркі халықтарының ислам дінін басшылыққа алуы туралы когнитивтік түсінігін басшылыққа алу процесін айқындау;
- түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлерін анықтау;
- түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң тигiзетiн әсерiн белгілеу;
- жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен адамгершілікті қалыптастыруына қатысты әдіс-тәсілдерді белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін біз егеменді елміз. Жаңа тұрпатты дәуірге қадам басып отырмыз. Жиырмасыншы ғасырдың соңығ он жылдығында көк байрағымен жаһан жұртшылығының көздерін жаудыратқан Қазақстанымыз жер көлемі жағынан алпыстай мұсылман елінің ішінде ең бірінші орын алады екен. Ұлан-байтақ топырағымыздың, абыройлы, атақты тарту ата-бабалар қолымен келгені белгілі.
Қазақ халқы өркениетті дамуы үшін ата-бабаларымыздың құндылықтарын, тарихын, мәдениетін, яғни өткен белестердің мұраларымен танысқаны жөн екен. Түркі халықтарының ата мекені болып саналатын қазақ халқы. Жаһанға әйгілі әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи т.б.сынды түркі халқының ғұламалары мен еңбектерін мақтаныш етеді. Олардың адамгершілік жөнінде жазған еңбектеріндегі қағидаларын жіті қарастыра отырып, құндылықтарын назарға ұстап жетілдіреді. Түркі халықтарының өркениеттілігіне, ғылымға әуестігіне Ислам дінінің әсері болғанын дінтанушылар айтып жүр. Республика халқының өмірінде ірі өзгерістер өтіп жатыр және осы өзгерістерге басты себепкер ел басы болғаны қуантады. Ел тыныштығын сақтау үшін бүкіл әлемдік діндердің ынтымақтастығы мен түсіністігі, көп ұлтты ұлттар мен ұлыстардың татулығы мен бірлігін алға тарта отырып парасатты басқарушының арқасында мемлекетіміз бейбіт өмір сүріп жатыр. Бірақ та, адам баласы қанша дарынды боғанымен де, өзінің қолынан келе бермейтін нәрселері болады. Бұл, мүмкіндіктердің кіші мен күші мен қуатын ата-бабаларымыз танып, өздерінің өмір сүру тәжірибелерінде оның игілігін де көре білді. Білгенін мұра етіп кетуге талпынды. Ислам дінінің түркі халықтарында жүру дәстүрінің ерекшеліктерін де мұралары арқылы меңзеп отырды. Ислам дінінің бірден-бір үкімі, ол – адамгершілік мәселесі болды. Ислам мәдениетін түркі халқы құшақ жая қарсы алды және оны өздігінше өрбіте білді. Ислам діні біздің материалдық өмірімізге тек қана ойлар тізбегі ғана болып қоймай, ислам – адам өмірінің, адамгершіліктік қатынасының көрсеткіші бола білді. Ислам діні адамды материалдық және қаржылай мақсатына жетуді ғана ұйғармай, сонымен қатар рухани кеңістікке жайғастыратынын, рухани, моральдық бастамаларды басшылыққа алу туралы ой-пікірлерін түркі ғұламалары рухани бай қоғамда ұмтылудың негізін сала білді.
Зерттеудің мақсаттары: түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен когнитивтік көріністерін айқындау процесі.
Зерттеудің объектісі: түркі халықтарының ислам дінін қабылдауы мен ондағы адамгершілік туралы қағидаттар туралы зиялы қауымның ой-пікірлерін айқындау.
Зерттеудің пәні: түркі ғұламаларының адамгершілік туралы ой-пікірлерін сараптау.
Зерттеудің міндеттері: түркі халықтарының ислам дінін басшылыққа алуы туралы когнитивтік түсінігін басшылыққа алу процесін айқындау;
- түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлерін анықтау;
- түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң тигiзетiн әсерiн белгілеу;
- жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен адамгершілікті қалыптастыруына қатысты әдіс-тәсілдерді белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
2. Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
3. Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
4. Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
5. Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
6. Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
7. Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
8. Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
9. Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
10. Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
11. Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
12. Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
13. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
14. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
15. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
16. Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №1.
17. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
18. Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
19. Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. Алматы. 2002.
1. Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
2. Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
3. Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
4. Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
5. Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
6. Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
7. Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
8. Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
9. Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
10. Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
11. Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
12. Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
13. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
14. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
15. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
16. Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №1.
17. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
18. Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
19. Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. Алматы. 2002.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен
когнитивтік көрінісі
Жетекшісі
Орындаған:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері
мен оған когнитивтілік
басшылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 5
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті
басшылыққа
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 5
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері ... ... ...
18
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі
халқы зиялыларының ой-пікірлеріне ықпалы ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам
дiннiң тигiзетiн
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 27
2.2 Жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен
адамгершілікті қалыптастыру әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... .. 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін біз егеменді елміз. Жаңа тұрпатты
дәуірге қадам басып отырмыз. Жиырмасыншы ғасырдың соңығ он жылдығында көк
байрағымен жаһан жұртшылығының көздерін жаудыратқан Қазақстанымыз жер
көлемі жағынан алпыстай мұсылман елінің ішінде ең бірінші орын алады екен.
Ұлан-байтақ топырағымыздың, абыройлы, атақты тарту ата-бабалар қолымен
келгені белгілі.
Қазақ халқы өркениетті дамуы үшін ата-бабаларымыздың құндылықтарын,
тарихын, мәдениетін, яғни өткен белестердің мұраларымен танысқаны жөн екен.
Түркі халықтарының ата мекені болып саналатын қазақ халқы. Жаһанға әйгілі
әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи т.б.сынды түркі халқының ғұламалары мен
еңбектерін мақтаныш етеді. Олардың адамгершілік жөнінде жазған
еңбектеріндегі қағидаларын жіті қарастыра отырып, құндылықтарын назарға
ұстап жетілдіреді. Түркі халықтарының өркениеттілігіне, ғылымға әуестігіне
Ислам дінінің әсері болғанын дінтанушылар айтып жүр. Республика халқының
өмірінде ірі өзгерістер өтіп жатыр және осы өзгерістерге басты себепкер ел
басы болғаны қуантады. Ел тыныштығын сақтау үшін бүкіл әлемдік діндердің
ынтымақтастығы мен түсіністігі, көп ұлтты ұлттар мен ұлыстардың татулығы
мен бірлігін алға тарта отырып парасатты басқарушының арқасында
мемлекетіміз бейбіт өмір сүріп жатыр. Бірақ та, адам баласы қанша дарынды
боғанымен де, өзінің қолынан келе бермейтін нәрселері болады. Бұл,
мүмкіндіктердің кіші мен күші мен қуатын ата-бабаларымыз танып, өздерінің
өмір сүру тәжірибелерінде оның игілігін де көре білді. Білгенін мұра етіп
кетуге талпынды. Ислам дінінің түркі халықтарында жүру дәстүрінің
ерекшеліктерін де мұралары арқылы меңзеп отырды. Ислам дінінің бірден-бір
үкімі, ол – адамгершілік мәселесі болды. Ислам мәдениетін түркі халқы құшақ
жая қарсы алды және оны өздігінше өрбіте білді. Ислам діні біздің
материалдық өмірімізге тек қана ойлар тізбегі ғана болып қоймай, ислам –
адам өмірінің, адамгершіліктік қатынасының көрсеткіші бола білді. Ислам
діні адамды материалдық және қаржылай мақсатына жетуді ғана ұйғармай,
сонымен қатар рухани кеңістікке жайғастыратынын, рухани, моральдық
бастамаларды басшылыққа алу туралы ой-пікірлерін түркі ғұламалары рухани
бай қоғамда ұмтылудың негізін сала білді.
Зерттеудің мақсаттары: түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-
пікірлері мен когнитивтік көріністерін айқындау процесі.
Зерттеудің объектісі: түркі халықтарының ислам дінін қабылдауы мен
ондағы адамгершілік туралы қағидаттар туралы зиялы қауымның ой-пікірлерін
айқындау.
Зерттеудің пәні: түркі ғұламаларының адамгершілік туралы ой-пікірлерін
сараптау.
Зерттеудің міндеттері: түркі халықтарының ислам дінін басшылыққа алуы
туралы когнитивтік түсінігін басшылыққа алу процесін айқындау;
- түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлерін анықтау;
- түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң
тигiзетiн әсерiн белгілеу;
- жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен адамгершілікті
қалыптастыруына қатысты әдіс-тәсілдерді белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен оған
когнитивтілік басшылығы
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті басшылыққа алуы
Когнитивті термині қазақ тіліне аударғанда таным дегенді білдіреді.
Когнитивті психология психологиялық сөздікте ішкі ойлағыштық
процестеріне басым бағыт беретін психологияның жалпы амалы (7;-355) десе,
Рессей психологі В.П. Зинченко – түйсік, қабылдау, зейін, ес, ойлау сияқты
танымдық процес деп қарастырады. В.П. Зинченканың анықтамасы бойынша
психологияның қарастыратын танымдық процестер бөлігі когнитивті психология
ретінде аталадыма? Деген сұрақ еріксіз туындайды.
Американ психологі Р.Л. Селсонның Когнитивті психология кітабының
алғы сөзін жазған В.П. Зинченка мен А.И. Назарова Когнитивті психология
деген атауды қалдыру себебін де көрсетеді. Біріншіден белгіленіп алынған
ерекше топтағы танымдық процестердің дидактикалық тәсілдері теориялық
догмаға айналуына байланысты танымдық мазмұн және т.б. психикалық
актілердің көруге кедергі келтіреді.
Екіншіден, Американдық психологияда когнитивті термині Европалықтарға
қарағанда қосымша түсініктермен беріледі. Американдық когнитивті психология
бірнеше он жылдықтарда үстемдік құрған бихевиоризмге альтернатива ретінде
беріледі. Жануарларға эмпериялық бақалау мен эксперимент негізделіп
үстемдігі басым болған бихевиоризмге, психикалық өмірде мінез-құлық пен
рефлекстік трактовтіге когнитивті термині қарсы вакцина ретінде болады.
Бихевиоризмен келіспейтіндіктері білдірген ғалым У. Найссер 1967 жылы
Когнитивная психология атты кітабын шығарды. Бұл когнитивті психологияға
жаңа бағыттағы психологиялық оймен беріледі.
Когнитивтік психологияның қарастыратын мәселелеріне тоқталып көрейік.
Когнитвті психологияның бір шама бөлігі – білімнің адам санасында
қалай жасалатынын қарастырады. Ең өзекті мәселесі – білім репрезентациясы.
Көптеген психологгтар білім репрезентациясын – ішкі репрезентация немесе
кодтар деп белгілейді. Олар білімнің қалай құралатынын, сақталынатынын,
берілетінін, оны қалай пайдаланады деген сұрақтарға жауап іздейді. Ойлау
деген не? Қабылдау мен еске сақтаудың табиғаты қалай? Осы қабілеттердің
барлығы қалай дамиды. Осы көрсетілген сұрақтарда білім репрезенетациясының
мәні: идеялардың, объектілердің адам санасында қалай сақталыну мен
жүйеленуімен бейнеленеді.
Бірнеше ғасырлар бойы когнитивті психология шұғылданған негізгі
тақырыбы білімнің құрылымы және пайда болуы немесе өңделуі болды.
Білімнің жасалуы жөнінде екі түрлі тұрғынның болғанын сонау ерте кезден
– ақ бастау және білім репрезентациясы үш кезеңде де №1 кестеде
қарастырылады.
Ежелгі кезеңдегі білім репрезентациясы:
Көне египеттердің иероглифтік жазбаларынан мынаны байқауға болады. Грек
философы Аристотель білім – жүректе десе, ал Платон білім – мида деп
есептеген.
Көне ойшылдардың ес пен ойлаудың қайда орналасқанын анықтауға тырысты.
Египттіктердің иероглифтік жазбаларына қарағанда грек философы Аристотель
білім адам жүрегінде деп қарастырса, ал Платон ойлауды ми тудырады деп
қарастырады.
Біздің қазіргі кездегі белгілеп жүрген құрылым және процестерді грек
философтары ойлау репрезентация сауалын мәселе құрамында талқыланады.
Құрылым және процес жөніндегі талас ХVІІ ғ. басым болды және жылдар өткен
сайын бірінен екіншісіне ауысып отырды. Қазіргі кездегі психологтар
біреуінің немесе екіншісінің ролін көрсеткісі келмегенде ақырында олардың
психологиялық ойлауы бірінің және екіншісінің бірлескен жұмысын қамтуымен
шектеледі. Ол екеуінің айырмашылығы және өзара әрекеттестігін түсіну үшін
сіз көз алдыңызға құрылымды – араның ұясына, ал процесті – сол ұяның
ішінде болып жатқан құбылысы деп түсінуің керек. Ұя құрылымын немесе
архитектурасын ара қалыптастырады. (ойда көлемі, формасы, орналасуы және
сиымдылығы) ал процестер немесе іс - әрекеттер болды. Жинақтау, сақтау және
өңдеу құрылымына сай үнемі өзгеріп отырады. Когнитивті психологиядағы үлкен
жандану ол процеске қатысты жаңа құрылымды ашумен байланысты, сондай – ақ
сол құрылым мен процестер біздің түсінігіміздегі адамның саналы танымды
табиғатына үлесін қосады деп ұғады.
Осы терминдердің маңыздылығы біздің қарастырып отырған тарихи
шолуымызда ауытқуымауды және оны толық анқытап алуға итермелейді. Құрылым –
бұл когнитивті жүйені құрастыру немесе ұйымдастыруда пайдаланатын
метафаралық деңгейлік мәніндегі термин, яғни ойдағы элементтердің ұйымдасуы
сияқты шартты түсінік. Мысалы еске сақтаудың қысқа ұзақ мерзімді түсініктің
теориялық тұжырымдамасында мәліметтің екі түрлі қоймасы бар деген
метафарасы сияқты. Сондай–ақ бұдан басқада мидағы бөлік, ағаш,
кітапхана, өңдеу деңгейі, абстракция және схема сияқты сипаттайтын
метафоралар мен де пайдаланылады.
Процесс термині – ойдағы құбылыстарды талдау, өзгерту немесе қайта
жасау сияқты операциялар мен функциялар жиынтығына жатады. Процесс
құрылымға қарағанда белсенді болып келеді. Біз процестен ойлау, есті
кодтау, түсінікті қалыптастыру және т.б. қарастыру кезінде кезігеміз.
Мәліметті қайта өңдеу кезінде құрылым мен процесс бірлесе жұмыс істейді
және әрқайсысының бір – біріне деген әсері болады. Кейбір құрылымдар
мәліметті өңдеуге қатысты пайда болады, ал процестер құрылымның басталуында
пайда болады. Себебі құрылымда процесте бірлесе жұмыс істейді. Сондықтан
когнитивті психологиялық талдау олардың физикасын бөле жара қарастырмайды,
ал ақтық талдауда процесс пен құрылым тұтас когнивті жүйенін бірлігінде
болады.
Платонның пікірінше, ойлау әртүрлі сезімдік ынталануға негізделеді.
Әрбір сезім бегілі бір ерекше функцияны орындайды. Мысалы: жарық энергиясын
немесе дыбыс және т.б. мәлім болуы. Платонның білім құрылуы жөніндегі
көзқарасымен келіспегендердің бірі – Аристотель болды. Аристотельдің
пікірінше, адам парасаты объектіні қабылдауға әсер етеді. Объектіні жіті
түсіну ол ойлау қабілетіне негізделеді. Сондай - ақ, Аристотель дәстүрлі
психологияға әсер ететін 2 түрлі идеяны әкеледі.
1. ассоцианизм принципі;
2. логика (қисын заңы).
Аристотелдің идеясын Платон идеясымен салыстырғанда біздің
түсінігіміздегі процесті түсінігіндей болып көрінеді де, ал Платонның
түсінігі құрылым сияқты болып көрінеді.
Орта ғасырлық кезеңіндегі репрезентациясы:
Қайта өркендеу дәуірінің (Ренессанс) философтары мен теологтарының
пікірінше, білім адамының бас миында болады деп есептелінеді және олар
осыған қатысты олардың құрылымын мен орналасу жайында өздерінің схемасын
ұсынады. Оны мыны №1 суреттен көруге болады. Бұл суретте адам білімді
-тәндік сезім органдары арқылы,яғни кәзіргіші экстрорецепторлық
қабылдаулар арқылы алатындығының көрінісін береді (мысалы – дәм, көру,
есіту, иіс, тері); сонымен қоса құдайдың көздері арқылы алады деп
есептейді.
18 ғасырда Британ эмпериктері Беркли, Юм, Джеймес Милль, Джон Стюарт
Милльдердің ұйғарымы бойынша ішкі репрезентацияның үш түрлі типі бар:
1) тікелей сипаты қабылданған сенсорлық құбылыстың барлығын қабылдау;
2) салғын перцептердің көшірмесі – яғни, есте сақталғанның барлығы;.
3) осы салғын көшірмелердің қайта жасалануы – яғни ассоциативті ойлауын
көрсетеді.
Юм 1748 ж. ішкі репрезентацияның мүмкіндігі жөнінде: Монстрларды
тудыру және оларды біріктіруге болмайтын форма мен құбылыстарды қиялында
біріктіру табиғи және таныс заттарды танудан қиын емес деп атайды. Осы
түсініктен байқайтындығымыз ішкі репрезентация белгілі бір ережеге сай
қалыптасады немесе қалыптасу мен қайта жасақталу уақыт пен күшті қажет
етеді дегенін байқаймыз. Міне, мұның барлығы қазіргі когнитивті
психологияның қарастырып жатқан мәселелері.
ХІХ ғасырда психология философиядан бөлініп өздігінше пән болып
қалыптасуға талпынады, мұнда олар эмперикалық мәліметке негізделуді
қарастырады. Осы орайда Фехнер, Брентано, Вунд, Мюллер, Кюльпе, Эббингауз,
Гальтон, Титченер және Джеймс үлкен роль ойнайды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында білім туралы түсінік екіге жарылады:
Бірінші топ өкілдеріне – неміс психологіі В.Вунд пен американдық
психолог Э.Титчер жатады.
Екінші топ өкілдеріне – Ф. Брентано басшылығындағы өкілдер жатады.
Брентано ішкі репрезентацияны психологтарға үлкен құндылық бола
қоймайтын статистикалық элемент ретінде қарастырады. Оның айтуынша
психологияның шынайы пәні – когнитивті әрекеттер:
- салыстыру;
- пікір;
- сезінуді зерттеу деп есептейді.
Ал олардың қарсыластары Аристотель мен Платон қарастырған көптеген
сұрақтарда талқылайды. Дегенмен бұл екеуінде де бұрынғы философиялық
ойлаумен емес, енді нақты экспериментальдық тексерулермен шұғылданады.
Дәл осы кезеңде Америкада Вильям Джеймс Германияда дамып жатқан жаңа
психологияны сынға алады. Сөйтіп, 1889 Америкада алғащ рет психологиялық
лаборатория ашылады. Сөйтіп өзінің психологиядан ең көрнекті еңбегі
Психология принципі және адам ақыл- парасатының барынша негізделген
моделін жасайды. Джеймстің пікірінше, психология пәні- сыртқы заттар
туралы түсінік болу керек,- деп есептейді.
Джеймс когнитивті психология мен тікелей байланысты болуы еске қатысты
тұрғысы, яғни құрылым мен процестің ең маңызды роль ойнайтындығымен
түсіндіреді.
Джеймстің замандастары Дондерс пен Кеттел қабылдауға қатысты
эксперимент жасайды, олар ойлау операциясын орындауға кететін уақытты
анықтауға талпынады. Олардың мақалаларында жасалынған эксперименттерінің
сипаты когнитивті психологияның мәселелеріне қатысты болды, қарастырған
зерттеулері, процедуралары және интерпретациялау нәтижелері жарты ғасыр
өткен соң осы пәннің пайда болуына негіз болады.
ХХ ғасыр басындағы білім репрезентациясы -ХХ ғасыр басында бихевиоризм
мен гештальт психологияның пайда болуына байланысты білімді
репрезентациялау туралы түсінік өзгеріске ұшырайды.
Бихеовиоризм ішкі репрезентация туралы көзқарасы психологиялық формула
стимул - реакция (S – R) беріледі, ал гештальт ішкі репрезентацияны
репрезентация мен шынайлық арасында өзара бір мәндегі лайықтылық
контекісінде құрайды.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында американдық экспериментальды
психологиясында бихеовиоризмнің үстемдігі жүреді және осы кезеңдерде едәуір
жаңалықтар жасалып, жаңа әдістер дүниеге келеді, олардың көбі қазіргі
когнитивті психологияға әсер етеді. ХІХ ғасырдың аяғында когнитивті
психология модадан қалады, сөйтіп оның орнын бихеоворизм алмастыра
бастауымен айқындалады.
Ішкі ойлау операциялары мен құрылымдары – қабылдау, еске сақтау, және
ойлау зерттеулерін әдейі қарамай ол елу жылдай жабылып қалады. Ал
бихеовористер барлық ішкі жағдайды болжамның ұйымдасуымен белгіленетін
құбылмалы аралыққа жатқызады. Мұндай позицияны ұстанғандар Вудвортс, Халл
және Толмэн болды және ол сол ғасырдың алғашқы жартысында кең қолданыста
болды.
Психолгияның когнитивті революциялық толқында Эдвард Толмэн (1932) –
үйретумен шұғылданды және лабиринтегі егеуқұйрықтықты неге үйренгендігін
- тек бағдарламалыққа жатқызады және ол S – R байланысының бірізділігі
емес, - деп көрсетеді.
Бірнеше жасалған эксперименттік серияларынан, егеуқұйрықты тағамына
айналмалы жолмен жетуге үйретеді және оны тағыда тағамға тікелей
бағдарланып бара жатқан жолында оның тағамын алып қойып отырады Міне,
бұдан тіке және айналмалы жол арқылыда тамағын табуға үйретілгенін көруге
болады. Толмэнның анықтауы бойынша жануарлар өздерінің айналасындағылардың
картинасына біртіндеп төселдендіреді және сосын мақсатын табуға оны
пайдаландырады. Бұл картинаны кейін когнетивті карта деп атайды.
Толмэннің егеуқұйрықтарға жүргізген экспериментінен байқалатыны оның
мақсатын табуда (яғни тамағын) когнитивті картаның болушылығынан айналадағы
қоршаған дүние туралы мәліметті туралы ұғымның барлығы байқалады. Толмэннің
бұл эксперименттерін тікелей қазіргі когнитивті психологияға әсер етті деп
есептеуге болмайды. Дегенмен, оның жануарлардағы когнитивті картасы
білімінің когнитивті құрылымы туралы түсінігіне байланысты қызығушылығынан
туған әрекет еді.
ХХ ғасырдың 50 – ші жылдарынан бастап ғалымдар өздерінің назарларын
қайтадан еске сақтау, зейін, образды тану, образ, семантикалық ұйымдасу,
тілдік процестер, ойлау және басқа да когнитивтік тақырыптарға аудара
бастады.
Эксперименттік психологияға бихеоворизм қызық болмай қалды, сөйтіп
когнитивті психологияға мәселелеріне беттерін тура бастайды. Жаңа
журналдар, ғылыми топтар өздерінің бағыттарын бекіте бастайды. Бұл жолы
олардың позициясы 30–шы және 40–шы жылдағы моды болған позициядан өзгеше
нығайған күйге енеді. Неокогнитивті революцияға негізделгендердің ішіндегі
негізгі фактор мыналар болады:
Бихеоворимнің сәтісдігі. Бихеоворизм адам мінез–құлқының әртүрлілігін
стимул мен реакциясы арқылы түсіндіріп бере алмады. Ішкі ойлау процестері
стилде (ынталануда) жанама байланыста бола отырып мінез – құлыққа әсер
етеді. Кейбіреулердің айтқанындай, ішкі процестерді анықтауға және оларды
когнитивті психологияның жалпы теориясына жатқызуға болады деп есептейді.
Байланыс теориясының туындауы. Когнитивті психологияға тән салалары –
сигналдарға білдіру, зейін, кибернетика және мәліметтер теориясына
байланысты жүргізілген эксперименттердегі байланыс теориясын арандатады.
Қазіргі лингвистика. Танымдыққа қатысты тіл және грамматикалық
құрылымға жаңа тұрғыдан келу сияқты сұрақтар ене бастады.
Еске сақтауды зерттеу. Вербальды үйрету және семантикалық ұйымдасуды
зерттеу теориясының берік негізін жасады, бұл еске сақтау жүйесінің даму
моделі мен басқа когнитивті процестердің моделін тексеруге туындауына алып
келді.
Компьютерлік ғылым мен басқа да ғылыми жетістіктер.Компьютерлік ғылым
және оның ерекше бөлімі - жасанды интеллект (Ж.И.)(искуственный интелект
И.И) – еске сақтауда мәліметтерді өңдеу және сақтауға қатысты негізгі
постулаттарын қайта қарастыруға мәжбүрледі, мұндай жайда тілге де қатысты
еді. Эксперименттің жаңа құрылғылары зерттеудің мүмкіндігін кеңейтті.
Сонау көне ежелгі тұжырымнан жаңа зерттеулерге дейін білім
репрезентациясы сенсорлық кіріс сигналдарға сүйенеді деп келді. Бұл тақырып
бізге грек философтары мен ренессанс (қайта өркендеу) дәуірінің ғалымдары
арқылы қазіргі когнитивті психологияға дейін жетті.
Ішкі репрезетация әлемі өзінің тәндік қасиеттеріне пара – пар ма? Ішкі
репрезентация шынайлығы сыртқы шынайлық дегенде білдірмейді. Яғни олар
изоморфты (ұқсас емес). Толмэннің жануарларға жасаған лаораториялық
жұмысынан байқайтынымыз сезім органдары арқылы алынған мәлімет абстрактілі
репрезентация түрінде сақталынады деп түсінуге әкелді.
Когнитивті карта мен ішкі репрезентацияға барынша талдағыштық тұрғыдан
келген Норман мен Румельхарт (1975) болды. Олар эксперименттерінің бірінде
жатахана тұрғындарына өздерінің тұратын жатақханасын жоғары жақтан
қарағандап тұрған кескінінде салуды ұсынады. Студенттер сол өздері тұрып
жатқан жатақханасының архитектуралық бөлшектерін – бөлмелердің орналасуы,
бейімделген бөлмелер және жасалған жағдайларын кескін ұқсастыру керек еді.
Мұнда қарапайым қателер жіберіледі. Мысалы, студенттің көбі ғимарат
балконын ғимараттың сыртынан көрсетудің орынына, оны керісінше ішкі жағына
көрсетеді. Ғимаратқа қатысты суреттерін өздеріне қайта көрсеткенде
жіберілген кемшіліктеріне өздері таң қалады. Мұнан біз адамның мәлімет
жөніндегі ішкі репрезентациясын білумізіге болады.
Норман мен Румельхар өз қорытындыларында былай дейді: естегі мәліметті
репрезентациялау шынайы өмірді нақты еске түсіре алмайды, шындығында бұл
ғимарат және жалпы әлем туралы мәліметті үлестіру, ой қорытындылау және
реконструкция қайта құру ғана. Бұл келітірілген мысалдардан психология
негізгі принциптерімен танысамыз. Біздің әлем туралы түсінігіміз нақты
мәнімен ұқсас келе бермейді. Мәлімет репрезентациясы біздің сенсорлық
аппаратымыз арқылы алынған стимулмен байланысты және онда барынша өзгеріске
ұшырайды. Бұл өзгерістер немесе модификациялар біздің өткен тәжірибемізден
(яғни универсальды және тума байланысты) байланысты болуы мүмкін. Олай
болса, келіп түсетін мәліметтер абстракцияланады және сосын барып адам
есінде сақталынады. Мұндай көзқарас кейбір сенсорлық құбылыстар өзінің ішкі
репрезентациясымен тікелей сәйкестенеді дегенді жоққа шығармайды,
сенсорлық стимулдар сақтау кезінде абстрактілі модификацияға ұшырауы
болжанады.
Адамның ақыл-парасатында білімнің жалпылануы когнитивті психологияның
ең негізгі мәселелері болып есептелінеді.
Когнитивті психологиялық айрықша мәндеруіне, ғылымның да техникаға да
кибернетикалық революцияға формальды және математикалық логика дамуымен
байланысты болды. Дж. С. Милль және Дж. Бульдардың пікірінше логика жүйесі
ойлау заңын сипаттайды дейді.
Н. Винердің Кибернетика деген еңбегінің 1948 жылы жарыққа шығуы
ғылыми және техникалық революция болды. А. И. Берг пен Б.В. Бирюковтардың
пікірінше кибернетика табиғаттың түрлі объектілеріне - техникалық,
биологиялық, әлеуметтік формалистік тұғыны жүзеге асырады.
Мұндай тұрғыдан келу, мәліметті қайта өңдеу мен басқаруға қатысты оның
сол жағын белгілеп көрсету... Көптеген себептеріне байланысты
кибернетиканы, философияны және т.б. ауыстыра алмайды – дейді.
Мәліметті қайта өңдеу мәселесі психология ғылыми түсінігіндегі негізгі
кейінгі елу жыл ішіндегі феноменге айналғанмен, когнитивті психология адам
табиғатында оның жасалуын зерттеу ертерек басталып, оның басымдығын
көрседеті. Үш жүз жыл барысында психология философиядан бөлінгені мен
психология жаратылыстану пәні, анығырақ айтқанда физика мен химияға
қалыбында құрылуы әрекетін тоқтатқан жоқ. Оған орынды негіздері де болды
(203; 229). Қысқа мерзім ішінде толық қанды материалдық денелердің қозғалыс
заңы ен кіші жазықтықтағы шардан күн жүйесі планетасына дейін зеттелінді.
Атомдық түсініктің жандануына байланысты судың, ауаның және т.б заттардың
химиялық құрамын анықтауға мүмкіндік болды. Темірдің магниттік қасиеті
немесе найзағайдың жарқылы сияқты мистикалық құбылыс деп саналып келген
түсініктерді түсіндіретін дұрыс түзілген математикалық теориялар пайда
болды.
Өз қаржысына психологиялық лаборатория Вундтың жасаған кезінде, Г.Ф.
Гельмгольцтың бұрынғы ассистенті Г. Герц сол кезде эксперимент арқылы
электромагниттік толқындардың болуын дәлелдеп берді. Электро – динамикалық
симметриялық форманың теңдеуге мән беру арқылы ол электрлі магниттік және
жарықтық құбылыстардың толық өзара байланысын көрсетеді және бұл радио
байланысында, телевидениеде және радиолокацияда үлкен ролге ие болады.
Міне, осының барлығын қосып алғанда биологиялық және қоғамдық
ғылымдардың жаңадан жасалуында революцияның бастамасы болды (47, 79).
Космыстық тәртіптің таралуына қатысты шексіз мүмкіндіктерге сенім
туады, сөйтіп адамның жанының қозғалысын қайта қарастыру мүмкіндігі
туындайды.
Психология Механикалық түсінікте (И. Гербарт, Р. Лотце),
Интеллектуалды физикада (Дж. Милль) немесе Ментальді химия ( Дж.С.
Милль) болуы керек делінеді. Бірақ ол біріншісінде, екіншісінде,
үшіншісінде болмай қазіргі когнитивті психология дәрежесіне дейін
көтерілді. 60 жылдар аралығында батыстық тәжірбиелік психологиясына
қызығушылық өрісі мен теориялық ориентацияда өте далдам алмасушылық пайда
болды. Бұл өзгерістің болуы тікелей қазіргі когнитивті психологияның
жасалуына байланысты туынданды. Когнитивті термині тек жоғарғы танымдық
процеске ғана қатысты болмай, сонымен бірге қабылдау мен моторикаға қатысты
болды. Көрнекті психолингвист Флорес дАркэнің сөзімен айтатын болсақ
жатып қалған товар өнімділігіне мүмкіндік беретін модалық этикеткалар
сапасында болы. (236, 45)
Бұл сияқты мысалдар кез – келген жаңадан пайда болған ғылыми бағыттарға
қарсы тұра алатын еді және ол адамның мәліметті қайта өңдеу процесін зрттеу
міндетіне қатысты үнемі дамуда және белсенді шығып жатқан баспа еңбектеріне
қатысты болды.
У. Найссердің пікірінше ішкі психикалық процестерін талдау жасайтын
есептеуі машинаның жарыққа келуінен соң бұрын - соңды күдікпен қарайтын
немесе қарсылықта өздігінен тоқтады. Когнитивті психология осылардың
арқасында жарты ғасыр қабаттасқан бихевиоризмен байланысын қайта түзеді,
еді ол қатаң түрде необихевиоризмдік гепотетикалы – дедуктивті тұрғылы
әдістемесін қатаң сақтап және оған машиналы моделиривание мүмкіндігін қоса
отырып жүргізді. Сөйтіп, когнитивті психологияның зерттейтің мәселелер
жеңбері аудымдай түседі және ол толық танымдық процесстерді айрықша және
толық талдау бағытында болады. Бір ерекшелігі, осы зерттелінгендердің өз
ішінде кездейсоқ кемшіліктер болды. Қарастырылғандардың барлығында алғашқы
кезде – білімнің пайда болуы мәселесі қалыс қалып отырды. Мұның барлығы
бихевиоризмге қатысты немесе барлық нәрсеге аллергия деп қарастыруға
болмайды. Бұған бірден – бір ұтымды түсінік – ол компьютерге және оның
құрылымдағы берілген функциональді архитектурасы мен бағдарламалық
қамтамасыз ету мүмкіндігіне байланысты десек болады. Мұндай құрылым белгілі
бір реттілікте дискретті символдармен операция жүргізіледі. Оған активті
процессордан пассивті есті ажырату ғана тән. Барлық процестер мәліметі
оперативті өңдеуге шоғырланған, сол жалғыз процессорда өткізгіштік қабілет
шектеулілігінде жүреді. Пасивті ес керісінше, барынша кең және шартты
кодталған жазылымдарды ұстайды және бағдарламалық өңдеу жүргізіледі. Дәл
осындай адамның когнитивті өрісінің ұйымдасуынан табуға табысты.
Улрик Найссердің 1967 жылы шыққан когнитивті психология атты
монографиясында біздің танымдық процестеріміз – қабылдау, зейін, ес және
ойлаудың конструктивті сипаты фундаментальді факт болып табылады.
когнитивті психологияның мақсаты қабылдайтын, еске түсіретін, ойлайтын,
әлемнің жасалынуын түсіну. Таным - сенсорлық мәліметтер
трансформациялайтын, редукциялайтын, үдететін, сақтайтын, алатын және
пайдаланатын барлық процестердің жалпыланған атауы - деп көрсетеді. Бұлар
осы процестердің релевантті ситуациялылықтың жоқтығында да өрістейді.
Түйсік, қабылдау, қиялдау, еске сақтау, еске салу, тапсырманы шешу және
ойлау сияқты терминдер гипотетикалық кезеңге немесе таным процессінің
аспектілеріне жатады.
У. Найссер когнитивті психология жетекші метофорасын анықтауға өте
сақтықпен қарастырады. Компьютерная метофора өзінің эвристикалық
бағдарламасына сай орын береді. У. Найссердің пікірінше, когнитивті
психологияның түпкі мақсаты білімнің адам мінез – құлқын детерминациялануын
(төмендеуін) демонстрациялану ролін көрсету. Дегенмен, У. Найссердің
монографиясы мұны ашып көрсетпей кетеді және тұлғаның когнитивті теориясы
және әлеуметтік психологияға да бірде бір сілтеме жасалмайды. Оның есесіне
сенсорлық мәліметті егжей – тегжейлі талданады.
Сенсорлы мәліметке айналу жолындағы бірінші кезеңде еске сақтаудың
перифериялық түрлері иконикалық көру үшін және эхоникалық есіту үшін
болады. Сосын мәлімет вербальді қысқа мерзімді еске барып, онда жасырын
процесстер көмегімен сақталынады немесе ашық айтылудан кейін ғана ұзақ
мерзімді еске сақтау мүмкіндігіне ие болады. Жоғарғы және төменгі таныстық
процесстердің конструктивті сипатына ерекше көңіл аударады. У. Найссер
олардан екі фазаны айырады. Біріншісі – зейін алды (предвнимания) фазасы –
бұл мәліметті даралы және параллельді қайта өңдеумен байланысты. Екіншісі –
фокальды зейін фазасы – Жете ұғыну, зейінділік, егжей – тегжейлілік және
бірізділігімен ерекшелінетін өңдеудегі конструктивті актіліқ сипатқа ие.
Мұнда мәліметті вербальды кодалауға есте сақтаудың алғы шартын жасауда және
келесі реконструкцияны жасауда қызмет көрсетеді.
У. Найссердің когнитивті психология еңбегінде ес феноменіне, оның
ішінде көру образына едәуір орын беріледі. Мұнда ол схематикалық модельдің
үнемі дамып отыруына қосымша мәліметтің әрқайсысы фиксациясымен қосылуынан
болады, - деп көрсетеді.
У. Найссер көру есін схематикалық көру объекті деп атайды. Мәліметті
еске түсірудегі еске сақтау мен стимульды мәліметті қабылдау ролі арасында
ұқсастық бар. Екуінде де мәлімет санаға бірден келіп түспейді...
У. Найссердің когнитивті психология еңбегі дәстүрлі психология жаңа
техникалық жетістіктермен кең синтездің әсер етеді. Компьютерлік және
метафора бағдарламасы базасында структурализм мен Ф. Бартлетт,
гештальтпсихология мен Н. Хомская лингвистикасы одағы болды.
Когнитивті психологияның перспективасын бір ғұлама былай деп бағалапты:
Ғылымнаң дамып келе жатқан бұл бағыты біздің философияға әсер ететінін
айтады және ол әсер дарвинизм іспетті болмақ. Бұл энтузиазмді американ
және ағылшын психологиятары бөлісті. Тек Дж.Гибсон ғана бұл пікірге ашық
қарсы шығады. Бір таң қаларлығы осы көзқарастың қатты әсер еткендігіне
байланысты У. Найссер өзінің келесі Таным және шындық деп аталатын
еңбегін жазады.
Когнитивті психологияның ойлау репрезентациясы кезеңдеріне қатысты
мәліметтер арқылы байқайтынымыз, барлық кезең сол кезеңдегі ғылыми
жетістікке қатысты адам санасында білімнің қалай жасалатынын зерттелгенін
көрдік. Когнитивтік психология даму кезеңінде үлкен және ұзақ даму
жолдарынан өтті.
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері
Дін деген сөз тілімізге араб – мұсылман мәдениетімен енген. Көне
түркі тайпаларында исламға дейін тәңіршілдікте болған.
Тәңіршілдік діннен гөрі ежелгіт космологиялық түсініктердің жиынтығына
жақын болған деп көрсетеді. С. К. Акатаев. Ол негізінен мифологиялық
дүниетаным аясында дамып, қалыптасқан көзқарас. Дәтүрлі теологиясы мен
ислам философия тұрғысынан қарағанда тәңіршілдік дін бола алмайды.
Дін болу үшін оған көптеген белгілер қажет. Этикалық тыйымдардың
мейлінше айқындалып қатаң талап етілуі, яғни жақсылық пен жамандық
(немесе рахымдылық пен зұлымдық ұғымдарының толық мағыналары анықталып
ашылуы. Оның негізінде ар - ождан, ұят т.б. этикалық ұғымдардың,
адамгершілік сезімдер, гуманистік ұстанымдар тереңдей түседі. Этикалық
немесе адамгершілік тұжырымдарды діннен таба алмау. Діндер табиғи және
этикалық діндер болып бөлінеді деп көрсетеді.
Бірінші топқа барлық ежелгі наным – сенімдер, мифологиялық жүйелер, көп
құдайшылықтың әр түрлі формалары жатады.
Екінші топқа дамыған діндер, яғни христиандық, ислам, буддизм жатады.
Түркі халықтары этикалық діндердің әдетте негізгі қалаулы пайғамдары,
қасиетті кітап болады. Олар ғасырлар бойы жинақталған халық тәжірибесін,
космоногиялық, т.б. білімдерді жоққа шығармаса да, уахи жолмен құрылған
діндер ретінде жаңаша ойлау жүйесіне, адамгершілік тұжырымдарда, өркениет
қағи даларын орнатады. Түркі халықтары исламды қабылдап мұсылмандықпен
ұрпағын тәрбиелеп өсірді.
Түркілер, бұрын сақтар хандары дүние салғанда молаға оның құлдары мен
күңдерін, нәнизактарын өлтіріп (тіпті тірідей де) бірге көмген. Өлтірме,
ұрлама, зина жамаса сияқты адамгершілік қағидалар, осыдан туатын
күнә, сол сияқты жәннат пен тозақ идеялары түркі халқы көзқарастарына
болмысына жақын келіп, исламдағы адамгершілік шектеулер ережелер мен
қағидалардың өрелігін сезініп, пайдаланады. Исламдағы халықаралық құқықа
енгізілген озық нормаларда бұрынна ұстанды. Мұсылмандықтағы қарым –
қатынастар, рахымшылдық үлгілерін пайғамдар, халифалар кезінде соғыс
қимылдарында мұсылман жауынгерлері муджахиттер көрсетеді.
Түркілер қоғамында отбасы – неке мәселелері тиісті дәрежеде реттелмей
келген. Ертеде тарихи балалық шақ кезінде бұл саладағы кездесе беретін
еркіндік сәбидің ойылы, бейкүнә қылықтар сияқты көрінгенмен, этностың
ақылы өсе бастаған кезде жаратушының алдындағы жауапкершілігі күшейді,
табиғат аясында еш сөгісі жоқ нәрсе өркениетке аяқ басқанмен арсыздық болып
есептелінеді. Әлемдік діндер, оның ішінде ислам дініндегі ахлақ мәселелері,
тыйымдар, заңдар түркі халықтарының отбасылық қатынасын, этноста осы
тұрғыдан тәрбиелейді.
Қазақстан – ислам өркениетінің құрамында. Х – ХІІ ғасырлар аралығында
Қазақстан аса дамыған ортағасырлық ислам өркениетінің ажырамас бөлігіне,
оның шалғай аймағы, шетіне (перимерия) айналып, осы үрдіс барысында түркі –
ислам синтезі толық үстемдік құрды. Түркі көшпенділерінің қыпшақ, оғыз,
қарлұқ, т.б. тайпаларының – мұрагері болып қалыптасқан дербес ұлт ретінде
ХV ғасырда тарихи сахнаға шыққан осы исламданған.
Қазақ мәдениетін қазақ сөзінің таралуынан емес, Дешті Қыпшақ
даласындағы ХV ғасырдан бұрын, ХІ ғасырдар бастап іздеу керектігін
көрсетіледі.
(Қазақстан тарихы 5 томдықтың 1 томы – 428, М. 1991). Алтын Орда
кезеңінде түркі көшпенділігі (номадизм) мен софылық ислам тамаша үйлесіміне
келіп, мәдени - әлеуметтік синтез ретінде қалыптасып болды. (№7. 22 бет).
Дешті қыпшақта ХІV ғасырда мұсылман емес діндердің еш қалдықтары
қалмағанын дәлелдейді.
Түркілердің исламдануы қолайлы, бейбіт жағдайда жүзеге асқаны орыс,
еуропалық ғалым – шығыстанушылардың да бір бөлігі мойындап жазып кеткен. О
Бартольдтың, А. Мецтің Мұсылман Ренессасы еңбектері, Д. Грюнобаумның
арабтарға бағыну мәдени, моральдық – психологиялық қуаты күшті өркениетке
төтеп бере алмауды көрсетеді деген тұжырымы, А. Массоның мұсылмандарға
Византияның езгісінен зардап көріп отырған халықтар өз еркімен, қуана
бағынды деп жазады.
Исламдану негізінен софылық бауырмалдықтардың, екпінді рухани –
ағартушылық қызметінің арқасында жүзеге асырылды.
Олар: - Йассауйия, Қадырийия, Кубрауйия, кейіннен накшбандийя сияқты
қуаты рухани ұйымдар.
Сонымен бірге бұл процестер мұсылмандық оқу ошақтарының көбеюімен де
байланысты болды.
Қазақ елінде исламдану мұсылман көпестері жер – жерді аралау да сауда
саттығымен қоса, рухани насихаты бірдей жүргізіп, өздері де намазын,
оразасын тастамай, әдептілік пен ислам мәдениетінің тамаша үлгісін көрсетіп
отырды. (№7. 23 бет).
Түркілердің мұсылман дінін қабылдауы. Түркілер арасында мұсылман дінін
қабылдаған топтар VIII бастап пайда болды.
1) ІХ ғ. бұл үрдіс Саманилер мемлекетінің мәдени дәнекерлігінің
арқасында қатты дамыды.
2) Қарахандар мемлекетінің тарихында Сатуқ қоғра Қаразан мұсылмандықты
қабылдап, азан шақырып Әбу әл - Кәрім деген екінші құрметті есімді алған.
Қарахан мемлекеті Орталық Азиядағы алғашқы түркі мұсылман мемлекеті
болды.
Саханилер мен Қарахандар әулеттері тұсында түркі әлемінің мақтанышына
айналған ұлы тұлғалар дүниеге келді. Олар ислам руханиятының түркі жұртына
ғаламат прогрессивтік әсер еткенінің тірі дәлелдері болды. Әбу Насыр Әл –
Фараби, Жүсіп Баласұғни, махмуд Қашғари, Ахмет Йассауи сынды, ойшыл, ғалым,
ақындар еді. (№7. 24-25 бет).
Олар мұсылман әлемінің түркі ғылым салаларына елеулі үлес қосты. Ислам
кезінде түркілер өздерінде бұрын – соңды болмағана және тіпті сол заманда
барлық халықтары таң қалдырған, аса дамыған білім беру жүйесіне енеді және
қысқа уақыт ішінде емін – еркін өркендеуіне жол ашылады.
Мұндай өзгерістерді негізгі себебі: ислам, дінінен, Ұлы Пайғамдардың
тарихи миссиясымен, қасиетті құранның шапағатымен байланыстырып қараған
дұрыс.
Түркі жұртындағы әйгілі ғалымдардың қарастырған мәселесінің бірі –
адамгершілік проблемасы болды. Олар өз еңбектерінде ислам негізі болып
табылатын қасиетті құран мен сүндеттер негізінде адамгершілік қағидаларын
өзек етті.
Фараби өзінің философиялық, этикалық еңбектерінде ислам идеяларының
өміршеңдігін адамзат тарихынан өткен ежелгі даналардың ойларымен үндестігін
тамаша дәлелдейді.
Әл – Фараби жаратушының жіберген уахиларын өз еңбектерінде аяттарды
қолданды, яғни философия мен дін жүйесін ара түсіністкке әкелуге нақты
қадам жасады. Әл – Фараби – Алла тағалаға қатты сенгенғ нағыз мұсылман
ғалымы, теологы мен теософы.
Кейбір зерттеушілер тіпті оны суфизмге, аскетизмге жақындатады. Ол да
негізсіз емес.
Біріншіден, суфизмнің философияға, нақты ғылымға жақын қанаты да
болған;
Екіншіден, софылық деген пәктік идеялы десек, Фараби соншалық білім
мен даңқына ешқашан мастанбай, байлық пен ақшаға еш қызығушылық танытпағаны
белгілі.
Ислам қағидаларына туп - тура сәйкес келеді. Алланың барлығы мен
бірлігі шектеулі адам ақылына сыймайтын абсолюттік болмысын, барша
жаратылысқа деген қамқорлығын, сондай – ақ теңдесі жоқ білгірлігін ол
пәлсапалық тілмен жеткізеді.
Ғалым еңбектерінде Аллаға тәкбір айтып, ардақты Пайғамбарға Алланың
рахымы болсын деегнді жазып отырды. Дінге сенудің қоғам, мемлекет өмірінде
қаншалықты пайдасы бар екенін өз өзінің социологиясында, педагогикасында
жазып көрсетті. (№7. 35 бет).
Әл - Фараби мұрасына үңілер болсақ, мұсылман ойшылдары сияқты рухани
фундамент (ал рухани дегенді Шығыс ең әуелі моральдық құндылықтар деп
түсінеді) қоғам құруға болмайтынын ескерткен. (№7. 36 бет).
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы Әл – Фарабидің
еңбегі дидактикалық, тәрбиелік маңызы зор трактат. Онда футурологияның
(болашақты болжау) элементтері де бар, себебі, ұлы бабамыздың руханияттан
ажыраған жария (надан) қала туралы ойлары кейінгі Шпенглер, Тойнба, Ясперс,
Вебер т.б. ұлы Батыс ғалымдарының мың жыл бұрын адамзатқа жасалған ескерту
болып табылады.
Ол руханияттан яғни, моральдан ажыраған антиниетті әшкереледі. Әл
мадинат әл фадима (ізгі қала).
Ізгі қала – ол имандылық, адамгершілік негізінде құрылған, үлгілі қоғам
бейнесі. Ал оның түбінде - Халифат идеясы, Пайғамбар негізін салған
қауымның мәнін түсіндіру жатыр. (№7. 36 бет).
Ислам ойшылдарының ойшылдарымен бұл идея астасып жатыр. Ибр руштың
Метафихикасын - тәртібі қоғамды, ізгі адамдар қаласын, ізгі қаланы; Ибн
Синаның - әділ қала, кемел қала, т.б. әлеуметтік ойлар бір – бірімен үндес.
Бұл еңбектеріндегі ортақтықтың басты белгісі – руханиялық, яғни
адамгершіліктік басымдықтар, олар ғарыштық гармониямен үндескен, тәртіпті
мұсылман қоғамын дәріптеу, адамгершілік қағидаларды дәріптеу еді.
Ізгі қоғам басқарушысы – имам, даналық пен әділеттік қасиеттерін бойына
жинаған кемел тұлға. Қоғам гуманизмді, барлық адамдарға қамқорлық негізге
алуы дұрыс. Адамдардың сана тұрғысынан тең емес екендігін ескеру керек.
Ежелгі заманның данышпандары адамдардың рухани – адамгершілікті жетілуі,
тұрғысынан әр деңгейде болып келетінін мойындаған. (№7. 37 бет).
Исламның даналығы – аристократизм мен демократизмді ұштастыруды,
өмірге, нақты жағдайға сай икемді, әрқилы әрекет қылужа міндеттеді. Құран
мен Хадис демократиялық, адамгершілік негіздерге шақыратыны белгілі, онда
мұсылман теңдігімен қоса адамгершілік қағидалар өзек болады. (№7. 37 бет).
Орта ғасырлық түркі мәдениеті өкілдерінің бірі – Жетісу мен Шығыс
Түркістан түркілер құрған Қарақат мемлекетінде ХІ ғасырда өмір сүрген ірі
тұлға, ойшыл, ақын Жүсіп Баласағұнның Құтты білік поэмасы түркі тілінде
жазылған. Бұл шығарма түркі классикалық әдебиетінің тұңғыш шығармасы.
Баласағұнның ұлы поэмасының идеялық мазмұны – мұсылман шариғаты, ислам
руханияты (адамгершілік мәселесі) екенін айтуға тырысты. Жүсіп
бабаларымыздың тағдыры Әл – Фараби бабамыздың тағдырына ұқсас.
Баласағұн өз поэмасын Қарахан мемлекетінің қағанына идеологиялық
тапсырманы орындау мақсатымен, әлеуметтік қажеттіліктерді жүзеге асыру үшін
жазып қолына тапсырғаны белгілі. Құтты білік Әл – Фарабидің ізгі қала
туралы трактатына көп жағынан ұқсас. (№7. 39 бет).
Екі ойшылда біреуі – ғылыми тілмен, екіншісі – көркем тілмен – үлгілі
мұсылман қоғам туралы ой – толғанысын, арман – тілегін суреттеп жеткізеді.
Фараби жалпы мұсылмандық негіздермен ғана шектеледі. Ж. Баласағұн өз
тарихын отанының нақты проблемаларын жақсы біліп, шешіп мемлекет ісіне,
этно – мәдени, рухани – адамгершіліктік процестерге толық мұсылман болған
Қарахандар елі Балсағұн кезінде, яғни жүз жылдан астам ислам туы желбіреп
тұрған уақыттың ішінде мәдениеті мен әлеуметтік өмірін толықтай ислам
шариғатына сай құрып орнықтырып үлгерген болатын.
Түркі дүниетанымының негізінде ислам этикасы, рухани – адамгершілік
идеясы, құнды өзегі сақталынып, ол жаңа діни тұрғысынан қайта
түсіндіріледі. (№7. 44-45 бет).
Адам бойындағы жаман қасиеттерінің бәрі, атап айтқанда зұлымдық пен
қатыгездік, сараңдық пен опасыздық т.б. бәрі түптеп келгенде
білімсіздіктен, надандықтан деп есептейді. Баласағұн өзінің дидактикалық
сарында жазылған шығармасында мороль, этика, әдептілік, тәлім – тәрбие
туралы өсиет – ғибрат сөздері.
Көне түркілерде мороль деген категория абстрактылы болған емес.
Европанның өзінде мораль этика христиандық негізде дамыды, ал көне қытай
қоғамында конфуциялық этика, үстемдік құрып тұрды. Ал мораль деген ұғым
болмағанмен сол ұғымының мазмұны исламда ахлақ пен беріледі.
Жүсіп Балсағұн ғалым әрі мемлекет қайраткері ретінде патриоттық ниетпен
Қарахандар қағанатын құтсызданудан сақтау жолы ислам идеологиясын күшейту
екенін ұлықтардың есіне салуды жөн көрді. Шығарманың тууының саяси, тарихы
алғышарты, міне осында. (№1 44-45 бет).
Ислам дінінің қазақ халқының қоғамдық өмірі мен мәдениетіндегі және
адамгершілік тәрбиесіндегі орны. Қазақ мәдениеті – Алтын орда кезеңінде,
оның мұсылман дінін қабылдаған кезеңінде толық қалыптасты.
Қазақ мәдениетін, дәстүрін тек қазақ сөзінің кең таралып
этнопалитонмге айналуымен, немесе Еуразия аумағында нақты Қазақстан
деген ел пайда болуымен қатастырмайық.
Оны Дешті Қыпшақ даласында ХV ғасырдан әлдеқайда бұрын, бәлкім ХІ
ғасырдан бастап белгілі болғанын ескерсек, бұл сабақтастық айқындала
түседі. Алтын Орда кезеңінде түркі көшпенділігі (номадизм) мен софылық
ислам тамаша үйлесіміне келіп, мәдени - әлеуметтік синтез ретінде
қалыптасып болды.
Алтын Орда дәстүріміздің Алтын ғасыры саясат, мәдениет, рахинят,
экономика, сауда - барлығының керемет гүлденген шағы. (№7. 44-47 бет).
Ортағасырлық мұсылман араб Ибн Халдунға жүгінсек жалпы ерте кездерде
жауынгер көшпелі тайпалардың тарихта белгілі бір позитивті рол атқарып
отырғанын анықталады. Оның мағынасы мынада: қалалық мәдениетке негізделген
отырықшы мәдениеттер ішкі заңдылықтар бойынша әлсірейді, бара – бара
күйзеліс тереңдейді, сол кезде ішінен іріп – шіріп құлауға
тақағанмемлекеттің жабайы далалықтардың жаулап алу механизмі іске
қосылады, бірақ ол көшпенді жабайылар түп – тереңінде өркениет – сол
өркениетті құтқару үшін таңдалынғандар.
Мұны, дүниежүзілік тарих тәжірибесінен осы заңдылықты көруге болады.
Мысалы, Рим империясының құлдыраған шағында шабуылдың үстіне алған
германдық тайплар мен ғұндар мәдениеті төмен, дөрекі болса да, моральдық,
адамгершілік жағынан римдіктерден артық болды. Олар қулық пен арамдықты,
азғындықтың немесе түрік, қанаушылықты білмеді, бостандық сүйгіш, батырлық,
рыцарлық, қағидаларын ұстанған тайпалар еді. (№7. 50 бет).
Олардың күнәларының мағынасы – мәжүсилік, балалық шаққа тән
білімсіздіктен, бейсаналықтан жасалған қылықтар.
Ал римдіктер болса мемлекет, мәдениет, құқық, ғылым, спорт – небір
күрделі салаларда жетістіктерге келіп, гүлденген қалалар, театр салып
отырса да. Зұлымдық, маскүнемдік, зиянқорлық, т.б. азғындыққа ұшыраған
халық болды деп көрсетеді. (№7. 50 бет).
Ибн Халдун далалық тайпалардың дәл осындай терең моральдық талдау
тұрғысынан қарағанда көптеген артықшылықтары бар екенін анықтайды. Олар
табиғат аясындағы тіршілікте, қанды жорыққа шыныққан, ол саналарында
достық, бауырмалдылық, ынтымақтастық, бірлік сияқты құндылықтары күшті еді.
(№7. 50 бет).
Қазақ халқының өзіне тән көшпелі өмірінде исламның бес парызын ұстауы,
ғибадаты, ахлақи үкімдерін тануы, оқу ағарту ісін жылжымалы медреселерде
еш нұқсансыз жүргізе беруі, діни қисса – дастандарды қүмарта тыңдап,
ұрпақтан ұрпаққа ауызша таратуы; т.б. діни – рухани өмірінің сипаттары осы
Алтын Орда кеңесінде, Өзбек қан тұсында толық орныққан. (№7. 67 бет).
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі халықы
зиялыларының ой-пікірлеріне ықпалы
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң
тигiзетiн әсерi
Сенiм мен адам болмысы арасында өте терең байланыс бар. Доктор Генри
Линк “Дiнге оралу” атты кiтабында АҚШ-та психологиялық зерттеулер бөлiмiнiң
бастығы ретiнде 15 321 әйел мен ер адамдарға зерттеу нәтижесi мен 73 226
психологиялық тестiнiң қорытындысын былайша келтiредi: “Бiр дiнге сенген
және құлшылық орындарына үнемi барып тұрған адамдарда тұлғалық қасиет пен
мiнез, дiнсiз адамдарға қарағанда берiк әрi жоғары болмақ.”
Дейл Карнеги, “Уайымды таста, өмiр сүруiңе қара” атты кiтабында, уайым-
қайғының алдында алу шараларының бiрi ретiнде мыналарды жазған: “Бүгiн
жарты сағаттық тынығуға уақытын бөлемiн. Бұл кезiнде Жаратушыны ойлаймын.”
Психология мамандары дұға мен қуатты сенiмнiң: ренiш, уайым мен
қорқынышқа жол бермейтiндiгiн дәлелдеген. Бұл үшеуi де (ренiш, уайым мен
қорқыныш) науқастануға басты себептер болып саналады. Психиаторлардың ең
атақтыларының бiрi Доктор Карл Юнг, “Modern Man in Search of Soul” атты
еңбегiнде былай деп жазады: Соңғы отыз жыл iшiнде дүниенiң түкпiр-
түкпiрiнен менi iздеп науқас адамдар келедi. Олардың көпшiлiн қолымнан
клгенше емдеп жiбердiм. Солардың iшiндегi отыз жастан асқандарының ауруға
шалдығуының басты себептерi дiни сенiмнiң жоқтығынан туындаған. Олар өмiрге
дiни тұрғыдан қарамай, дiндар жолдастары сияқты әрекет етпегендiгiнен. Олар
дiни сенiмдерiне қайта оралмай толығымен шипа таба алмайды.
Буддадан кейiнгi үндi халқының ең үлкен лидерi Махатма Ганди:
“Дұғалардың көмегi болмаса, қысқа уақыт iшiнде жынданып кетер едiм” “”
дейдi. Нобель сыйлығының иегерi доктор Алекс Каррел: “Readers Digest”
журналына жазған мақаласында: “Бiр адамның iстей алатын ең күштi iсi –
дұға. Дұға әлемнiң тартылыс күшi сияқты шынайы құдiрет. Ешбiр ем пайда
бермеген жағдайларда, адамдар тек қана дұғаның күшiмен ауруларынан
айыққандарын көрдiм”-дейдi.
Jacgues Chevalier, “Pascal” атты шығармасында, Паскалдың “Аллаһтан
ұзаған, оны iздемеген адам не өзiнде, не өзгеде ақиқатты және бақыттылықты
таба алмайды” деп айтқандығын жазады.
Сенiмнiң жанұя тыныштығын сақтауда да ролi орасан зор. Домениян
“Ажырасу” атты кiтабында: “Дiни дәстүрлер бойынша жасалған некелердiң
басқаларға қарағанда аз ажырасумен нәтижеленетiндiгiн айтады”. Сол
шығармада сенiмi жоқ адамдарда ажырасу дәрежесiнiң өте жоғары екендiгi
статистикалармен дәлелденiп көрсетiледi.
Сенiм әлсiздiгiнiң өлiмге итермелеуде үлкен әсер бар материалдық
жағдайдың барлық нәрсенi шешетiндiгiн мақұлдағандар статистикаларды мұқият
зерттеген кездерiнде жаңылысқандықтарын түсiнедi. Мысалы АҚШ-та жыл сайын
100 дәрiгер өзiн-өзi өлiмге байлайды. Әлем денсаулық ұйымы және бiрiккен
ұлттар баспасөзiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен
когнитивтік көрінісі
Жетекшісі
Орындаған:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері
мен оған когнитивтілік
басшылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 5
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті
басшылыққа
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 5
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері ... ... ...
18
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі
халқы зиялыларының ой-пікірлеріне ықпалы ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам
дiннiң тигiзетiн
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 27
2.2 Жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен
адамгершілікті қалыптастыру әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... .. 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 66
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін біз егеменді елміз. Жаңа тұрпатты
дәуірге қадам басып отырмыз. Жиырмасыншы ғасырдың соңығ он жылдығында көк
байрағымен жаһан жұртшылығының көздерін жаудыратқан Қазақстанымыз жер
көлемі жағынан алпыстай мұсылман елінің ішінде ең бірінші орын алады екен.
Ұлан-байтақ топырағымыздың, абыройлы, атақты тарту ата-бабалар қолымен
келгені белгілі.
Қазақ халқы өркениетті дамуы үшін ата-бабаларымыздың құндылықтарын,
тарихын, мәдениетін, яғни өткен белестердің мұраларымен танысқаны жөн екен.
Түркі халықтарының ата мекені болып саналатын қазақ халқы. Жаһанға әйгілі
әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи т.б.сынды түркі халқының ғұламалары мен
еңбектерін мақтаныш етеді. Олардың адамгершілік жөнінде жазған
еңбектеріндегі қағидаларын жіті қарастыра отырып, құндылықтарын назарға
ұстап жетілдіреді. Түркі халықтарының өркениеттілігіне, ғылымға әуестігіне
Ислам дінінің әсері болғанын дінтанушылар айтып жүр. Республика халқының
өмірінде ірі өзгерістер өтіп жатыр және осы өзгерістерге басты себепкер ел
басы болғаны қуантады. Ел тыныштығын сақтау үшін бүкіл әлемдік діндердің
ынтымақтастығы мен түсіністігі, көп ұлтты ұлттар мен ұлыстардың татулығы
мен бірлігін алға тарта отырып парасатты басқарушының арқасында
мемлекетіміз бейбіт өмір сүріп жатыр. Бірақ та, адам баласы қанша дарынды
боғанымен де, өзінің қолынан келе бермейтін нәрселері болады. Бұл,
мүмкіндіктердің кіші мен күші мен қуатын ата-бабаларымыз танып, өздерінің
өмір сүру тәжірибелерінде оның игілігін де көре білді. Білгенін мұра етіп
кетуге талпынды. Ислам дінінің түркі халықтарында жүру дәстүрінің
ерекшеліктерін де мұралары арқылы меңзеп отырды. Ислам дінінің бірден-бір
үкімі, ол – адамгершілік мәселесі болды. Ислам мәдениетін түркі халқы құшақ
жая қарсы алды және оны өздігінше өрбіте білді. Ислам діні біздің
материалдық өмірімізге тек қана ойлар тізбегі ғана болып қоймай, ислам –
адам өмірінің, адамгершіліктік қатынасының көрсеткіші бола білді. Ислам
діні адамды материалдық және қаржылай мақсатына жетуді ғана ұйғармай,
сонымен қатар рухани кеңістікке жайғастыратынын, рухани, моральдық
бастамаларды басшылыққа алу туралы ой-пікірлерін түркі ғұламалары рухани
бай қоғамда ұмтылудың негізін сала білді.
Зерттеудің мақсаттары: түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-
пікірлері мен когнитивтік көріністерін айқындау процесі.
Зерттеудің объектісі: түркі халықтарының ислам дінін қабылдауы мен
ондағы адамгершілік туралы қағидаттар туралы зиялы қауымның ой-пікірлерін
айқындау.
Зерттеудің пәні: түркі ғұламаларының адамгершілік туралы ой-пікірлерін
сараптау.
Зерттеудің міндеттері: түркі халықтарының ислам дінін басшылыққа алуы
туралы когнитивтік түсінігін басшылыққа алу процесін айқындау;
- түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлерін анықтау;
- түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң
тигiзетiн әсерiн белгілеу;
- жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен адамгершілікті
қалыптастыруына қатысты әдіс-тәсілдерді белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен оған
когнитивтілік басшылығы
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті басшылыққа алуы
Когнитивті термині қазақ тіліне аударғанда таным дегенді білдіреді.
Когнитивті психология психологиялық сөздікте ішкі ойлағыштық
процестеріне басым бағыт беретін психологияның жалпы амалы (7;-355) десе,
Рессей психологі В.П. Зинченко – түйсік, қабылдау, зейін, ес, ойлау сияқты
танымдық процес деп қарастырады. В.П. Зинченканың анықтамасы бойынша
психологияның қарастыратын танымдық процестер бөлігі когнитивті психология
ретінде аталадыма? Деген сұрақ еріксіз туындайды.
Американ психологі Р.Л. Селсонның Когнитивті психология кітабының
алғы сөзін жазған В.П. Зинченка мен А.И. Назарова Когнитивті психология
деген атауды қалдыру себебін де көрсетеді. Біріншіден белгіленіп алынған
ерекше топтағы танымдық процестердің дидактикалық тәсілдері теориялық
догмаға айналуына байланысты танымдық мазмұн және т.б. психикалық
актілердің көруге кедергі келтіреді.
Екіншіден, Американдық психологияда когнитивті термині Европалықтарға
қарағанда қосымша түсініктермен беріледі. Американдық когнитивті психология
бірнеше он жылдықтарда үстемдік құрған бихевиоризмге альтернатива ретінде
беріледі. Жануарларға эмпериялық бақалау мен эксперимент негізделіп
үстемдігі басым болған бихевиоризмге, психикалық өмірде мінез-құлық пен
рефлекстік трактовтіге когнитивті термині қарсы вакцина ретінде болады.
Бихевиоризмен келіспейтіндіктері білдірген ғалым У. Найссер 1967 жылы
Когнитивная психология атты кітабын шығарды. Бұл когнитивті психологияға
жаңа бағыттағы психологиялық оймен беріледі.
Когнитивтік психологияның қарастыратын мәселелеріне тоқталып көрейік.
Когнитвті психологияның бір шама бөлігі – білімнің адам санасында
қалай жасалатынын қарастырады. Ең өзекті мәселесі – білім репрезентациясы.
Көптеген психологгтар білім репрезентациясын – ішкі репрезентация немесе
кодтар деп белгілейді. Олар білімнің қалай құралатынын, сақталынатынын,
берілетінін, оны қалай пайдаланады деген сұрақтарға жауап іздейді. Ойлау
деген не? Қабылдау мен еске сақтаудың табиғаты қалай? Осы қабілеттердің
барлығы қалай дамиды. Осы көрсетілген сұрақтарда білім репрезенетациясының
мәні: идеялардың, объектілердің адам санасында қалай сақталыну мен
жүйеленуімен бейнеленеді.
Бірнеше ғасырлар бойы когнитивті психология шұғылданған негізгі
тақырыбы білімнің құрылымы және пайда болуы немесе өңделуі болды.
Білімнің жасалуы жөнінде екі түрлі тұрғынның болғанын сонау ерте кезден
– ақ бастау және білім репрезентациясы үш кезеңде де №1 кестеде
қарастырылады.
Ежелгі кезеңдегі білім репрезентациясы:
Көне египеттердің иероглифтік жазбаларынан мынаны байқауға болады. Грек
философы Аристотель білім – жүректе десе, ал Платон білім – мида деп
есептеген.
Көне ойшылдардың ес пен ойлаудың қайда орналасқанын анықтауға тырысты.
Египттіктердің иероглифтік жазбаларына қарағанда грек философы Аристотель
білім адам жүрегінде деп қарастырса, ал Платон ойлауды ми тудырады деп
қарастырады.
Біздің қазіргі кездегі белгілеп жүрген құрылым және процестерді грек
философтары ойлау репрезентация сауалын мәселе құрамында талқыланады.
Құрылым және процес жөніндегі талас ХVІІ ғ. басым болды және жылдар өткен
сайын бірінен екіншісіне ауысып отырды. Қазіргі кездегі психологтар
біреуінің немесе екіншісінің ролін көрсеткісі келмегенде ақырында олардың
психологиялық ойлауы бірінің және екіншісінің бірлескен жұмысын қамтуымен
шектеледі. Ол екеуінің айырмашылығы және өзара әрекеттестігін түсіну үшін
сіз көз алдыңызға құрылымды – араның ұясына, ал процесті – сол ұяның
ішінде болып жатқан құбылысы деп түсінуің керек. Ұя құрылымын немесе
архитектурасын ара қалыптастырады. (ойда көлемі, формасы, орналасуы және
сиымдылығы) ал процестер немесе іс - әрекеттер болды. Жинақтау, сақтау және
өңдеу құрылымына сай үнемі өзгеріп отырады. Когнитивті психологиядағы үлкен
жандану ол процеске қатысты жаңа құрылымды ашумен байланысты, сондай – ақ
сол құрылым мен процестер біздің түсінігіміздегі адамның саналы танымды
табиғатына үлесін қосады деп ұғады.
Осы терминдердің маңыздылығы біздің қарастырып отырған тарихи
шолуымызда ауытқуымауды және оны толық анқытап алуға итермелейді. Құрылым –
бұл когнитивті жүйені құрастыру немесе ұйымдастыруда пайдаланатын
метафаралық деңгейлік мәніндегі термин, яғни ойдағы элементтердің ұйымдасуы
сияқты шартты түсінік. Мысалы еске сақтаудың қысқа ұзақ мерзімді түсініктің
теориялық тұжырымдамасында мәліметтің екі түрлі қоймасы бар деген
метафарасы сияқты. Сондай–ақ бұдан басқада мидағы бөлік, ағаш,
кітапхана, өңдеу деңгейі, абстракция және схема сияқты сипаттайтын
метафоралар мен де пайдаланылады.
Процесс термині – ойдағы құбылыстарды талдау, өзгерту немесе қайта
жасау сияқты операциялар мен функциялар жиынтығына жатады. Процесс
құрылымға қарағанда белсенді болып келеді. Біз процестен ойлау, есті
кодтау, түсінікті қалыптастыру және т.б. қарастыру кезінде кезігеміз.
Мәліметті қайта өңдеу кезінде құрылым мен процесс бірлесе жұмыс істейді
және әрқайсысының бір – біріне деген әсері болады. Кейбір құрылымдар
мәліметті өңдеуге қатысты пайда болады, ал процестер құрылымның басталуында
пайда болады. Себебі құрылымда процесте бірлесе жұмыс істейді. Сондықтан
когнитивті психологиялық талдау олардың физикасын бөле жара қарастырмайды,
ал ақтық талдауда процесс пен құрылым тұтас когнивті жүйенін бірлігінде
болады.
Платонның пікірінше, ойлау әртүрлі сезімдік ынталануға негізделеді.
Әрбір сезім бегілі бір ерекше функцияны орындайды. Мысалы: жарық энергиясын
немесе дыбыс және т.б. мәлім болуы. Платонның білім құрылуы жөніндегі
көзқарасымен келіспегендердің бірі – Аристотель болды. Аристотельдің
пікірінше, адам парасаты объектіні қабылдауға әсер етеді. Объектіні жіті
түсіну ол ойлау қабілетіне негізделеді. Сондай - ақ, Аристотель дәстүрлі
психологияға әсер ететін 2 түрлі идеяны әкеледі.
1. ассоцианизм принципі;
2. логика (қисын заңы).
Аристотелдің идеясын Платон идеясымен салыстырғанда біздің
түсінігіміздегі процесті түсінігіндей болып көрінеді де, ал Платонның
түсінігі құрылым сияқты болып көрінеді.
Орта ғасырлық кезеңіндегі репрезентациясы:
Қайта өркендеу дәуірінің (Ренессанс) философтары мен теологтарының
пікірінше, білім адамының бас миында болады деп есептелінеді және олар
осыған қатысты олардың құрылымын мен орналасу жайында өздерінің схемасын
ұсынады. Оны мыны №1 суреттен көруге болады. Бұл суретте адам білімді
-тәндік сезім органдары арқылы,яғни кәзіргіші экстрорецепторлық
қабылдаулар арқылы алатындығының көрінісін береді (мысалы – дәм, көру,
есіту, иіс, тері); сонымен қоса құдайдың көздері арқылы алады деп
есептейді.
18 ғасырда Британ эмпериктері Беркли, Юм, Джеймес Милль, Джон Стюарт
Милльдердің ұйғарымы бойынша ішкі репрезентацияның үш түрлі типі бар:
1) тікелей сипаты қабылданған сенсорлық құбылыстың барлығын қабылдау;
2) салғын перцептердің көшірмесі – яғни, есте сақталғанның барлығы;.
3) осы салғын көшірмелердің қайта жасалануы – яғни ассоциативті ойлауын
көрсетеді.
Юм 1748 ж. ішкі репрезентацияның мүмкіндігі жөнінде: Монстрларды
тудыру және оларды біріктіруге болмайтын форма мен құбылыстарды қиялында
біріктіру табиғи және таныс заттарды танудан қиын емес деп атайды. Осы
түсініктен байқайтындығымыз ішкі репрезентация белгілі бір ережеге сай
қалыптасады немесе қалыптасу мен қайта жасақталу уақыт пен күшті қажет
етеді дегенін байқаймыз. Міне, мұның барлығы қазіргі когнитивті
психологияның қарастырып жатқан мәселелері.
ХІХ ғасырда психология философиядан бөлініп өздігінше пән болып
қалыптасуға талпынады, мұнда олар эмперикалық мәліметке негізделуді
қарастырады. Осы орайда Фехнер, Брентано, Вунд, Мюллер, Кюльпе, Эббингауз,
Гальтон, Титченер және Джеймс үлкен роль ойнайды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында білім туралы түсінік екіге жарылады:
Бірінші топ өкілдеріне – неміс психологіі В.Вунд пен американдық
психолог Э.Титчер жатады.
Екінші топ өкілдеріне – Ф. Брентано басшылығындағы өкілдер жатады.
Брентано ішкі репрезентацияны психологтарға үлкен құндылық бола
қоймайтын статистикалық элемент ретінде қарастырады. Оның айтуынша
психологияның шынайы пәні – когнитивті әрекеттер:
- салыстыру;
- пікір;
- сезінуді зерттеу деп есептейді.
Ал олардың қарсыластары Аристотель мен Платон қарастырған көптеген
сұрақтарда талқылайды. Дегенмен бұл екеуінде де бұрынғы философиялық
ойлаумен емес, енді нақты экспериментальдық тексерулермен шұғылданады.
Дәл осы кезеңде Америкада Вильям Джеймс Германияда дамып жатқан жаңа
психологияны сынға алады. Сөйтіп, 1889 Америкада алғащ рет психологиялық
лаборатория ашылады. Сөйтіп өзінің психологиядан ең көрнекті еңбегі
Психология принципі және адам ақыл- парасатының барынша негізделген
моделін жасайды. Джеймстің пікірінше, психология пәні- сыртқы заттар
туралы түсінік болу керек,- деп есептейді.
Джеймс когнитивті психология мен тікелей байланысты болуы еске қатысты
тұрғысы, яғни құрылым мен процестің ең маңызды роль ойнайтындығымен
түсіндіреді.
Джеймстің замандастары Дондерс пен Кеттел қабылдауға қатысты
эксперимент жасайды, олар ойлау операциясын орындауға кететін уақытты
анықтауға талпынады. Олардың мақалаларында жасалынған эксперименттерінің
сипаты когнитивті психологияның мәселелеріне қатысты болды, қарастырған
зерттеулері, процедуралары және интерпретациялау нәтижелері жарты ғасыр
өткен соң осы пәннің пайда болуына негіз болады.
ХХ ғасыр басындағы білім репрезентациясы -ХХ ғасыр басында бихевиоризм
мен гештальт психологияның пайда болуына байланысты білімді
репрезентациялау туралы түсінік өзгеріске ұшырайды.
Бихеовиоризм ішкі репрезентация туралы көзқарасы психологиялық формула
стимул - реакция (S – R) беріледі, ал гештальт ішкі репрезентацияны
репрезентация мен шынайлық арасында өзара бір мәндегі лайықтылық
контекісінде құрайды.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында американдық экспериментальды
психологиясында бихеовиоризмнің үстемдігі жүреді және осы кезеңдерде едәуір
жаңалықтар жасалып, жаңа әдістер дүниеге келеді, олардың көбі қазіргі
когнитивті психологияға әсер етеді. ХІХ ғасырдың аяғында когнитивті
психология модадан қалады, сөйтіп оның орнын бихеоворизм алмастыра
бастауымен айқындалады.
Ішкі ойлау операциялары мен құрылымдары – қабылдау, еске сақтау, және
ойлау зерттеулерін әдейі қарамай ол елу жылдай жабылып қалады. Ал
бихеовористер барлық ішкі жағдайды болжамның ұйымдасуымен белгіленетін
құбылмалы аралыққа жатқызады. Мұндай позицияны ұстанғандар Вудвортс, Халл
және Толмэн болды және ол сол ғасырдың алғашқы жартысында кең қолданыста
болды.
Психолгияның когнитивті революциялық толқында Эдвард Толмэн (1932) –
үйретумен шұғылданды және лабиринтегі егеуқұйрықтықты неге үйренгендігін
- тек бағдарламалыққа жатқызады және ол S – R байланысының бірізділігі
емес, - деп көрсетеді.
Бірнеше жасалған эксперименттік серияларынан, егеуқұйрықты тағамына
айналмалы жолмен жетуге үйретеді және оны тағыда тағамға тікелей
бағдарланып бара жатқан жолында оның тағамын алып қойып отырады Міне,
бұдан тіке және айналмалы жол арқылыда тамағын табуға үйретілгенін көруге
болады. Толмэнның анықтауы бойынша жануарлар өздерінің айналасындағылардың
картинасына біртіндеп төселдендіреді және сосын мақсатын табуға оны
пайдаландырады. Бұл картинаны кейін когнетивті карта деп атайды.
Толмэннің егеуқұйрықтарға жүргізген экспериментінен байқалатыны оның
мақсатын табуда (яғни тамағын) когнитивті картаның болушылығынан айналадағы
қоршаған дүние туралы мәліметті туралы ұғымның барлығы байқалады. Толмэннің
бұл эксперименттерін тікелей қазіргі когнитивті психологияға әсер етті деп
есептеуге болмайды. Дегенмен, оның жануарлардағы когнитивті картасы
білімінің когнитивті құрылымы туралы түсінігіне байланысты қызығушылығынан
туған әрекет еді.
ХХ ғасырдың 50 – ші жылдарынан бастап ғалымдар өздерінің назарларын
қайтадан еске сақтау, зейін, образды тану, образ, семантикалық ұйымдасу,
тілдік процестер, ойлау және басқа да когнитивтік тақырыптарға аудара
бастады.
Эксперименттік психологияға бихеоворизм қызық болмай қалды, сөйтіп
когнитивті психологияға мәселелеріне беттерін тура бастайды. Жаңа
журналдар, ғылыми топтар өздерінің бағыттарын бекіте бастайды. Бұл жолы
олардың позициясы 30–шы және 40–шы жылдағы моды болған позициядан өзгеше
нығайған күйге енеді. Неокогнитивті революцияға негізделгендердің ішіндегі
негізгі фактор мыналар болады:
Бихеоворимнің сәтісдігі. Бихеоворизм адам мінез–құлқының әртүрлілігін
стимул мен реакциясы арқылы түсіндіріп бере алмады. Ішкі ойлау процестері
стилде (ынталануда) жанама байланыста бола отырып мінез – құлыққа әсер
етеді. Кейбіреулердің айтқанындай, ішкі процестерді анықтауға және оларды
когнитивті психологияның жалпы теориясына жатқызуға болады деп есептейді.
Байланыс теориясының туындауы. Когнитивті психологияға тән салалары –
сигналдарға білдіру, зейін, кибернетика және мәліметтер теориясына
байланысты жүргізілген эксперименттердегі байланыс теориясын арандатады.
Қазіргі лингвистика. Танымдыққа қатысты тіл және грамматикалық
құрылымға жаңа тұрғыдан келу сияқты сұрақтар ене бастады.
Еске сақтауды зерттеу. Вербальды үйрету және семантикалық ұйымдасуды
зерттеу теориясының берік негізін жасады, бұл еске сақтау жүйесінің даму
моделі мен басқа когнитивті процестердің моделін тексеруге туындауына алып
келді.
Компьютерлік ғылым мен басқа да ғылыми жетістіктер.Компьютерлік ғылым
және оның ерекше бөлімі - жасанды интеллект (Ж.И.)(искуственный интелект
И.И) – еске сақтауда мәліметтерді өңдеу және сақтауға қатысты негізгі
постулаттарын қайта қарастыруға мәжбүрледі, мұндай жайда тілге де қатысты
еді. Эксперименттің жаңа құрылғылары зерттеудің мүмкіндігін кеңейтті.
Сонау көне ежелгі тұжырымнан жаңа зерттеулерге дейін білім
репрезентациясы сенсорлық кіріс сигналдарға сүйенеді деп келді. Бұл тақырып
бізге грек философтары мен ренессанс (қайта өркендеу) дәуірінің ғалымдары
арқылы қазіргі когнитивті психологияға дейін жетті.
Ішкі репрезетация әлемі өзінің тәндік қасиеттеріне пара – пар ма? Ішкі
репрезентация шынайлығы сыртқы шынайлық дегенде білдірмейді. Яғни олар
изоморфты (ұқсас емес). Толмэннің жануарларға жасаған лаораториялық
жұмысынан байқайтынымыз сезім органдары арқылы алынған мәлімет абстрактілі
репрезентация түрінде сақталынады деп түсінуге әкелді.
Когнитивті карта мен ішкі репрезентацияға барынша талдағыштық тұрғыдан
келген Норман мен Румельхарт (1975) болды. Олар эксперименттерінің бірінде
жатахана тұрғындарына өздерінің тұратын жатақханасын жоғары жақтан
қарағандап тұрған кескінінде салуды ұсынады. Студенттер сол өздері тұрып
жатқан жатақханасының архитектуралық бөлшектерін – бөлмелердің орналасуы,
бейімделген бөлмелер және жасалған жағдайларын кескін ұқсастыру керек еді.
Мұнда қарапайым қателер жіберіледі. Мысалы, студенттің көбі ғимарат
балконын ғимараттың сыртынан көрсетудің орынына, оны керісінше ішкі жағына
көрсетеді. Ғимаратқа қатысты суреттерін өздеріне қайта көрсеткенде
жіберілген кемшіліктеріне өздері таң қалады. Мұнан біз адамның мәлімет
жөніндегі ішкі репрезентациясын білумізіге болады.
Норман мен Румельхар өз қорытындыларында былай дейді: естегі мәліметті
репрезентациялау шынайы өмірді нақты еске түсіре алмайды, шындығында бұл
ғимарат және жалпы әлем туралы мәліметті үлестіру, ой қорытындылау және
реконструкция қайта құру ғана. Бұл келітірілген мысалдардан психология
негізгі принциптерімен танысамыз. Біздің әлем туралы түсінігіміз нақты
мәнімен ұқсас келе бермейді. Мәлімет репрезентациясы біздің сенсорлық
аппаратымыз арқылы алынған стимулмен байланысты және онда барынша өзгеріске
ұшырайды. Бұл өзгерістер немесе модификациялар біздің өткен тәжірибемізден
(яғни универсальды және тума байланысты) байланысты болуы мүмкін. Олай
болса, келіп түсетін мәліметтер абстракцияланады және сосын барып адам
есінде сақталынады. Мұндай көзқарас кейбір сенсорлық құбылыстар өзінің ішкі
репрезентациясымен тікелей сәйкестенеді дегенді жоққа шығармайды,
сенсорлық стимулдар сақтау кезінде абстрактілі модификацияға ұшырауы
болжанады.
Адамның ақыл-парасатында білімнің жалпылануы когнитивті психологияның
ең негізгі мәселелері болып есептелінеді.
Когнитивті психологиялық айрықша мәндеруіне, ғылымның да техникаға да
кибернетикалық революцияға формальды және математикалық логика дамуымен
байланысты болды. Дж. С. Милль және Дж. Бульдардың пікірінше логика жүйесі
ойлау заңын сипаттайды дейді.
Н. Винердің Кибернетика деген еңбегінің 1948 жылы жарыққа шығуы
ғылыми және техникалық революция болды. А. И. Берг пен Б.В. Бирюковтардың
пікірінше кибернетика табиғаттың түрлі объектілеріне - техникалық,
биологиялық, әлеуметтік формалистік тұғыны жүзеге асырады.
Мұндай тұрғыдан келу, мәліметті қайта өңдеу мен басқаруға қатысты оның
сол жағын белгілеп көрсету... Көптеген себептеріне байланысты
кибернетиканы, философияны және т.б. ауыстыра алмайды – дейді.
Мәліметті қайта өңдеу мәселесі психология ғылыми түсінігіндегі негізгі
кейінгі елу жыл ішіндегі феноменге айналғанмен, когнитивті психология адам
табиғатында оның жасалуын зерттеу ертерек басталып, оның басымдығын
көрседеті. Үш жүз жыл барысында психология философиядан бөлінгені мен
психология жаратылыстану пәні, анығырақ айтқанда физика мен химияға
қалыбында құрылуы әрекетін тоқтатқан жоқ. Оған орынды негіздері де болды
(203; 229). Қысқа мерзім ішінде толық қанды материалдық денелердің қозғалыс
заңы ен кіші жазықтықтағы шардан күн жүйесі планетасына дейін зеттелінді.
Атомдық түсініктің жандануына байланысты судың, ауаның және т.б заттардың
химиялық құрамын анықтауға мүмкіндік болды. Темірдің магниттік қасиеті
немесе найзағайдың жарқылы сияқты мистикалық құбылыс деп саналып келген
түсініктерді түсіндіретін дұрыс түзілген математикалық теориялар пайда
болды.
Өз қаржысына психологиялық лаборатория Вундтың жасаған кезінде, Г.Ф.
Гельмгольцтың бұрынғы ассистенті Г. Герц сол кезде эксперимент арқылы
электромагниттік толқындардың болуын дәлелдеп берді. Электро – динамикалық
симметриялық форманың теңдеуге мән беру арқылы ол электрлі магниттік және
жарықтық құбылыстардың толық өзара байланысын көрсетеді және бұл радио
байланысында, телевидениеде және радиолокацияда үлкен ролге ие болады.
Міне, осының барлығын қосып алғанда биологиялық және қоғамдық
ғылымдардың жаңадан жасалуында революцияның бастамасы болды (47, 79).
Космыстық тәртіптің таралуына қатысты шексіз мүмкіндіктерге сенім
туады, сөйтіп адамның жанының қозғалысын қайта қарастыру мүмкіндігі
туындайды.
Психология Механикалық түсінікте (И. Гербарт, Р. Лотце),
Интеллектуалды физикада (Дж. Милль) немесе Ментальді химия ( Дж.С.
Милль) болуы керек делінеді. Бірақ ол біріншісінде, екіншісінде,
үшіншісінде болмай қазіргі когнитивті психология дәрежесіне дейін
көтерілді. 60 жылдар аралығында батыстық тәжірбиелік психологиясына
қызығушылық өрісі мен теориялық ориентацияда өте далдам алмасушылық пайда
болды. Бұл өзгерістің болуы тікелей қазіргі когнитивті психологияның
жасалуына байланысты туынданды. Когнитивті термині тек жоғарғы танымдық
процеске ғана қатысты болмай, сонымен бірге қабылдау мен моторикаға қатысты
болды. Көрнекті психолингвист Флорес дАркэнің сөзімен айтатын болсақ
жатып қалған товар өнімділігіне мүмкіндік беретін модалық этикеткалар
сапасында болы. (236, 45)
Бұл сияқты мысалдар кез – келген жаңадан пайда болған ғылыми бағыттарға
қарсы тұра алатын еді және ол адамның мәліметті қайта өңдеу процесін зрттеу
міндетіне қатысты үнемі дамуда және белсенді шығып жатқан баспа еңбектеріне
қатысты болды.
У. Найссердің пікірінше ішкі психикалық процестерін талдау жасайтын
есептеуі машинаның жарыққа келуінен соң бұрын - соңды күдікпен қарайтын
немесе қарсылықта өздігінен тоқтады. Когнитивті психология осылардың
арқасында жарты ғасыр қабаттасқан бихевиоризмен байланысын қайта түзеді,
еді ол қатаң түрде необихевиоризмдік гепотетикалы – дедуктивті тұрғылы
әдістемесін қатаң сақтап және оған машиналы моделиривание мүмкіндігін қоса
отырып жүргізді. Сөйтіп, когнитивті психологияның зерттейтің мәселелер
жеңбері аудымдай түседі және ол толық танымдық процесстерді айрықша және
толық талдау бағытында болады. Бір ерекшелігі, осы зерттелінгендердің өз
ішінде кездейсоқ кемшіліктер болды. Қарастырылғандардың барлығында алғашқы
кезде – білімнің пайда болуы мәселесі қалыс қалып отырды. Мұның барлығы
бихевиоризмге қатысты немесе барлық нәрсеге аллергия деп қарастыруға
болмайды. Бұған бірден – бір ұтымды түсінік – ол компьютерге және оның
құрылымдағы берілген функциональді архитектурасы мен бағдарламалық
қамтамасыз ету мүмкіндігіне байланысты десек болады. Мұндай құрылым белгілі
бір реттілікте дискретті символдармен операция жүргізіледі. Оған активті
процессордан пассивті есті ажырату ғана тән. Барлық процестер мәліметі
оперативті өңдеуге шоғырланған, сол жалғыз процессорда өткізгіштік қабілет
шектеулілігінде жүреді. Пасивті ес керісінше, барынша кең және шартты
кодталған жазылымдарды ұстайды және бағдарламалық өңдеу жүргізіледі. Дәл
осындай адамның когнитивті өрісінің ұйымдасуынан табуға табысты.
Улрик Найссердің 1967 жылы шыққан когнитивті психология атты
монографиясында біздің танымдық процестеріміз – қабылдау, зейін, ес және
ойлаудың конструктивті сипаты фундаментальді факт болып табылады.
когнитивті психологияның мақсаты қабылдайтын, еске түсіретін, ойлайтын,
әлемнің жасалынуын түсіну. Таным - сенсорлық мәліметтер
трансформациялайтын, редукциялайтын, үдететін, сақтайтын, алатын және
пайдаланатын барлық процестердің жалпыланған атауы - деп көрсетеді. Бұлар
осы процестердің релевантті ситуациялылықтың жоқтығында да өрістейді.
Түйсік, қабылдау, қиялдау, еске сақтау, еске салу, тапсырманы шешу және
ойлау сияқты терминдер гипотетикалық кезеңге немесе таным процессінің
аспектілеріне жатады.
У. Найссер когнитивті психология жетекші метофорасын анықтауға өте
сақтықпен қарастырады. Компьютерная метофора өзінің эвристикалық
бағдарламасына сай орын береді. У. Найссердің пікірінше, когнитивті
психологияның түпкі мақсаты білімнің адам мінез – құлқын детерминациялануын
(төмендеуін) демонстрациялану ролін көрсету. Дегенмен, У. Найссердің
монографиясы мұны ашып көрсетпей кетеді және тұлғаның когнитивті теориясы
және әлеуметтік психологияға да бірде бір сілтеме жасалмайды. Оның есесіне
сенсорлық мәліметті егжей – тегжейлі талданады.
Сенсорлы мәліметке айналу жолындағы бірінші кезеңде еске сақтаудың
перифериялық түрлері иконикалық көру үшін және эхоникалық есіту үшін
болады. Сосын мәлімет вербальді қысқа мерзімді еске барып, онда жасырын
процесстер көмегімен сақталынады немесе ашық айтылудан кейін ғана ұзақ
мерзімді еске сақтау мүмкіндігіне ие болады. Жоғарғы және төменгі таныстық
процесстердің конструктивті сипатына ерекше көңіл аударады. У. Найссер
олардан екі фазаны айырады. Біріншісі – зейін алды (предвнимания) фазасы –
бұл мәліметті даралы және параллельді қайта өңдеумен байланысты. Екіншісі –
фокальды зейін фазасы – Жете ұғыну, зейінділік, егжей – тегжейлілік және
бірізділігімен ерекшелінетін өңдеудегі конструктивті актіліқ сипатқа ие.
Мұнда мәліметті вербальды кодалауға есте сақтаудың алғы шартын жасауда және
келесі реконструкцияны жасауда қызмет көрсетеді.
У. Найссердің когнитивті психология еңбегінде ес феноменіне, оның
ішінде көру образына едәуір орын беріледі. Мұнда ол схематикалық модельдің
үнемі дамып отыруына қосымша мәліметтің әрқайсысы фиксациясымен қосылуынан
болады, - деп көрсетеді.
У. Найссер көру есін схематикалық көру объекті деп атайды. Мәліметті
еске түсірудегі еске сақтау мен стимульды мәліметті қабылдау ролі арасында
ұқсастық бар. Екуінде де мәлімет санаға бірден келіп түспейді...
У. Найссердің когнитивті психология еңбегі дәстүрлі психология жаңа
техникалық жетістіктермен кең синтездің әсер етеді. Компьютерлік және
метафора бағдарламасы базасында структурализм мен Ф. Бартлетт,
гештальтпсихология мен Н. Хомская лингвистикасы одағы болды.
Когнитивті психологияның перспективасын бір ғұлама былай деп бағалапты:
Ғылымнаң дамып келе жатқан бұл бағыты біздің философияға әсер ететінін
айтады және ол әсер дарвинизм іспетті болмақ. Бұл энтузиазмді американ
және ағылшын психологиятары бөлісті. Тек Дж.Гибсон ғана бұл пікірге ашық
қарсы шығады. Бір таң қаларлығы осы көзқарастың қатты әсер еткендігіне
байланысты У. Найссер өзінің келесі Таным және шындық деп аталатын
еңбегін жазады.
Когнитивті психологияның ойлау репрезентациясы кезеңдеріне қатысты
мәліметтер арқылы байқайтынымыз, барлық кезең сол кезеңдегі ғылыми
жетістікке қатысты адам санасында білімнің қалай жасалатынын зерттелгенін
көрдік. Когнитивтік психология даму кезеңінде үлкен және ұзақ даму
жолдарынан өтті.
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері
Дін деген сөз тілімізге араб – мұсылман мәдениетімен енген. Көне
түркі тайпаларында исламға дейін тәңіршілдікте болған.
Тәңіршілдік діннен гөрі ежелгіт космологиялық түсініктердің жиынтығына
жақын болған деп көрсетеді. С. К. Акатаев. Ол негізінен мифологиялық
дүниетаным аясында дамып, қалыптасқан көзқарас. Дәтүрлі теологиясы мен
ислам философия тұрғысынан қарағанда тәңіршілдік дін бола алмайды.
Дін болу үшін оған көптеген белгілер қажет. Этикалық тыйымдардың
мейлінше айқындалып қатаң талап етілуі, яғни жақсылық пен жамандық
(немесе рахымдылық пен зұлымдық ұғымдарының толық мағыналары анықталып
ашылуы. Оның негізінде ар - ождан, ұят т.б. этикалық ұғымдардың,
адамгершілік сезімдер, гуманистік ұстанымдар тереңдей түседі. Этикалық
немесе адамгершілік тұжырымдарды діннен таба алмау. Діндер табиғи және
этикалық діндер болып бөлінеді деп көрсетеді.
Бірінші топқа барлық ежелгі наным – сенімдер, мифологиялық жүйелер, көп
құдайшылықтың әр түрлі формалары жатады.
Екінші топқа дамыған діндер, яғни христиандық, ислам, буддизм жатады.
Түркі халықтары этикалық діндердің әдетте негізгі қалаулы пайғамдары,
қасиетті кітап болады. Олар ғасырлар бойы жинақталған халық тәжірибесін,
космоногиялық, т.б. білімдерді жоққа шығармаса да, уахи жолмен құрылған
діндер ретінде жаңаша ойлау жүйесіне, адамгершілік тұжырымдарда, өркениет
қағи даларын орнатады. Түркі халықтары исламды қабылдап мұсылмандықпен
ұрпағын тәрбиелеп өсірді.
Түркілер, бұрын сақтар хандары дүние салғанда молаға оның құлдары мен
күңдерін, нәнизактарын өлтіріп (тіпті тірідей де) бірге көмген. Өлтірме,
ұрлама, зина жамаса сияқты адамгершілік қағидалар, осыдан туатын
күнә, сол сияқты жәннат пен тозақ идеялары түркі халқы көзқарастарына
болмысына жақын келіп, исламдағы адамгершілік шектеулер ережелер мен
қағидалардың өрелігін сезініп, пайдаланады. Исламдағы халықаралық құқықа
енгізілген озық нормаларда бұрынна ұстанды. Мұсылмандықтағы қарым –
қатынастар, рахымшылдық үлгілерін пайғамдар, халифалар кезінде соғыс
қимылдарында мұсылман жауынгерлері муджахиттер көрсетеді.
Түркілер қоғамында отбасы – неке мәселелері тиісті дәрежеде реттелмей
келген. Ертеде тарихи балалық шақ кезінде бұл саладағы кездесе беретін
еркіндік сәбидің ойылы, бейкүнә қылықтар сияқты көрінгенмен, этностың
ақылы өсе бастаған кезде жаратушының алдындағы жауапкершілігі күшейді,
табиғат аясында еш сөгісі жоқ нәрсе өркениетке аяқ басқанмен арсыздық болып
есептелінеді. Әлемдік діндер, оның ішінде ислам дініндегі ахлақ мәселелері,
тыйымдар, заңдар түркі халықтарының отбасылық қатынасын, этноста осы
тұрғыдан тәрбиелейді.
Қазақстан – ислам өркениетінің құрамында. Х – ХІІ ғасырлар аралығында
Қазақстан аса дамыған ортағасырлық ислам өркениетінің ажырамас бөлігіне,
оның шалғай аймағы, шетіне (перимерия) айналып, осы үрдіс барысында түркі –
ислам синтезі толық үстемдік құрды. Түркі көшпенділерінің қыпшақ, оғыз,
қарлұқ, т.б. тайпаларының – мұрагері болып қалыптасқан дербес ұлт ретінде
ХV ғасырда тарихи сахнаға шыққан осы исламданған.
Қазақ мәдениетін қазақ сөзінің таралуынан емес, Дешті Қыпшақ
даласындағы ХV ғасырдан бұрын, ХІ ғасырдар бастап іздеу керектігін
көрсетіледі.
(Қазақстан тарихы 5 томдықтың 1 томы – 428, М. 1991). Алтын Орда
кезеңінде түркі көшпенділігі (номадизм) мен софылық ислам тамаша үйлесіміне
келіп, мәдени - әлеуметтік синтез ретінде қалыптасып болды. (№7. 22 бет).
Дешті қыпшақта ХІV ғасырда мұсылман емес діндердің еш қалдықтары
қалмағанын дәлелдейді.
Түркілердің исламдануы қолайлы, бейбіт жағдайда жүзеге асқаны орыс,
еуропалық ғалым – шығыстанушылардың да бір бөлігі мойындап жазып кеткен. О
Бартольдтың, А. Мецтің Мұсылман Ренессасы еңбектері, Д. Грюнобаумның
арабтарға бағыну мәдени, моральдық – психологиялық қуаты күшті өркениетке
төтеп бере алмауды көрсетеді деген тұжырымы, А. Массоның мұсылмандарға
Византияның езгісінен зардап көріп отырған халықтар өз еркімен, қуана
бағынды деп жазады.
Исламдану негізінен софылық бауырмалдықтардың, екпінді рухани –
ағартушылық қызметінің арқасында жүзеге асырылды.
Олар: - Йассауйия, Қадырийия, Кубрауйия, кейіннен накшбандийя сияқты
қуаты рухани ұйымдар.
Сонымен бірге бұл процестер мұсылмандық оқу ошақтарының көбеюімен де
байланысты болды.
Қазақ елінде исламдану мұсылман көпестері жер – жерді аралау да сауда
саттығымен қоса, рухани насихаты бірдей жүргізіп, өздері де намазын,
оразасын тастамай, әдептілік пен ислам мәдениетінің тамаша үлгісін көрсетіп
отырды. (№7. 23 бет).
Түркілердің мұсылман дінін қабылдауы. Түркілер арасында мұсылман дінін
қабылдаған топтар VIII бастап пайда болды.
1) ІХ ғ. бұл үрдіс Саманилер мемлекетінің мәдени дәнекерлігінің
арқасында қатты дамыды.
2) Қарахандар мемлекетінің тарихында Сатуқ қоғра Қаразан мұсылмандықты
қабылдап, азан шақырып Әбу әл - Кәрім деген екінші құрметті есімді алған.
Қарахан мемлекеті Орталық Азиядағы алғашқы түркі мұсылман мемлекеті
болды.
Саханилер мен Қарахандар әулеттері тұсында түркі әлемінің мақтанышына
айналған ұлы тұлғалар дүниеге келді. Олар ислам руханиятының түркі жұртына
ғаламат прогрессивтік әсер еткенінің тірі дәлелдері болды. Әбу Насыр Әл –
Фараби, Жүсіп Баласұғни, махмуд Қашғари, Ахмет Йассауи сынды, ойшыл, ғалым,
ақындар еді. (№7. 24-25 бет).
Олар мұсылман әлемінің түркі ғылым салаларына елеулі үлес қосты. Ислам
кезінде түркілер өздерінде бұрын – соңды болмағана және тіпті сол заманда
барлық халықтары таң қалдырған, аса дамыған білім беру жүйесіне енеді және
қысқа уақыт ішінде емін – еркін өркендеуіне жол ашылады.
Мұндай өзгерістерді негізгі себебі: ислам, дінінен, Ұлы Пайғамдардың
тарихи миссиясымен, қасиетті құранның шапағатымен байланыстырып қараған
дұрыс.
Түркі жұртындағы әйгілі ғалымдардың қарастырған мәселесінің бірі –
адамгершілік проблемасы болды. Олар өз еңбектерінде ислам негізі болып
табылатын қасиетті құран мен сүндеттер негізінде адамгершілік қағидаларын
өзек етті.
Фараби өзінің философиялық, этикалық еңбектерінде ислам идеяларының
өміршеңдігін адамзат тарихынан өткен ежелгі даналардың ойларымен үндестігін
тамаша дәлелдейді.
Әл – Фараби жаратушының жіберген уахиларын өз еңбектерінде аяттарды
қолданды, яғни философия мен дін жүйесін ара түсіністкке әкелуге нақты
қадам жасады. Әл – Фараби – Алла тағалаға қатты сенгенғ нағыз мұсылман
ғалымы, теологы мен теософы.
Кейбір зерттеушілер тіпті оны суфизмге, аскетизмге жақындатады. Ол да
негізсіз емес.
Біріншіден, суфизмнің философияға, нақты ғылымға жақын қанаты да
болған;
Екіншіден, софылық деген пәктік идеялы десек, Фараби соншалық білім
мен даңқына ешқашан мастанбай, байлық пен ақшаға еш қызығушылық танытпағаны
белгілі.
Ислам қағидаларына туп - тура сәйкес келеді. Алланың барлығы мен
бірлігі шектеулі адам ақылына сыймайтын абсолюттік болмысын, барша
жаратылысқа деген қамқорлығын, сондай – ақ теңдесі жоқ білгірлігін ол
пәлсапалық тілмен жеткізеді.
Ғалым еңбектерінде Аллаға тәкбір айтып, ардақты Пайғамбарға Алланың
рахымы болсын деегнді жазып отырды. Дінге сенудің қоғам, мемлекет өмірінде
қаншалықты пайдасы бар екенін өз өзінің социологиясында, педагогикасында
жазып көрсетті. (№7. 35 бет).
Әл - Фараби мұрасына үңілер болсақ, мұсылман ойшылдары сияқты рухани
фундамент (ал рухани дегенді Шығыс ең әуелі моральдық құндылықтар деп
түсінеді) қоғам құруға болмайтынын ескерткен. (№7. 36 бет).
Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы Әл – Фарабидің
еңбегі дидактикалық, тәрбиелік маңызы зор трактат. Онда футурологияның
(болашақты болжау) элементтері де бар, себебі, ұлы бабамыздың руханияттан
ажыраған жария (надан) қала туралы ойлары кейінгі Шпенглер, Тойнба, Ясперс,
Вебер т.б. ұлы Батыс ғалымдарының мың жыл бұрын адамзатқа жасалған ескерту
болып табылады.
Ол руханияттан яғни, моральдан ажыраған антиниетті әшкереледі. Әл
мадинат әл фадима (ізгі қала).
Ізгі қала – ол имандылық, адамгершілік негізінде құрылған, үлгілі қоғам
бейнесі. Ал оның түбінде - Халифат идеясы, Пайғамбар негізін салған
қауымның мәнін түсіндіру жатыр. (№7. 36 бет).
Ислам ойшылдарының ойшылдарымен бұл идея астасып жатыр. Ибр руштың
Метафихикасын - тәртібі қоғамды, ізгі адамдар қаласын, ізгі қаланы; Ибн
Синаның - әділ қала, кемел қала, т.б. әлеуметтік ойлар бір – бірімен үндес.
Бұл еңбектеріндегі ортақтықтың басты белгісі – руханиялық, яғни
адамгершіліктік басымдықтар, олар ғарыштық гармониямен үндескен, тәртіпті
мұсылман қоғамын дәріптеу, адамгершілік қағидаларды дәріптеу еді.
Ізгі қоғам басқарушысы – имам, даналық пен әділеттік қасиеттерін бойына
жинаған кемел тұлға. Қоғам гуманизмді, барлық адамдарға қамқорлық негізге
алуы дұрыс. Адамдардың сана тұрғысынан тең емес екендігін ескеру керек.
Ежелгі заманның данышпандары адамдардың рухани – адамгершілікті жетілуі,
тұрғысынан әр деңгейде болып келетінін мойындаған. (№7. 37 бет).
Исламның даналығы – аристократизм мен демократизмді ұштастыруды,
өмірге, нақты жағдайға сай икемді, әрқилы әрекет қылужа міндеттеді. Құран
мен Хадис демократиялық, адамгершілік негіздерге шақыратыны белгілі, онда
мұсылман теңдігімен қоса адамгершілік қағидалар өзек болады. (№7. 37 бет).
Орта ғасырлық түркі мәдениеті өкілдерінің бірі – Жетісу мен Шығыс
Түркістан түркілер құрған Қарақат мемлекетінде ХІ ғасырда өмір сүрген ірі
тұлға, ойшыл, ақын Жүсіп Баласағұнның Құтты білік поэмасы түркі тілінде
жазылған. Бұл шығарма түркі классикалық әдебиетінің тұңғыш шығармасы.
Баласағұнның ұлы поэмасының идеялық мазмұны – мұсылман шариғаты, ислам
руханияты (адамгершілік мәселесі) екенін айтуға тырысты. Жүсіп
бабаларымыздың тағдыры Әл – Фараби бабамыздың тағдырына ұқсас.
Баласағұн өз поэмасын Қарахан мемлекетінің қағанына идеологиялық
тапсырманы орындау мақсатымен, әлеуметтік қажеттіліктерді жүзеге асыру үшін
жазып қолына тапсырғаны белгілі. Құтты білік Әл – Фарабидің ізгі қала
туралы трактатына көп жағынан ұқсас. (№7. 39 бет).
Екі ойшылда біреуі – ғылыми тілмен, екіншісі – көркем тілмен – үлгілі
мұсылман қоғам туралы ой – толғанысын, арман – тілегін суреттеп жеткізеді.
Фараби жалпы мұсылмандық негіздермен ғана шектеледі. Ж. Баласағұн өз
тарихын отанының нақты проблемаларын жақсы біліп, шешіп мемлекет ісіне,
этно – мәдени, рухани – адамгершіліктік процестерге толық мұсылман болған
Қарахандар елі Балсағұн кезінде, яғни жүз жылдан астам ислам туы желбіреп
тұрған уақыттың ішінде мәдениеті мен әлеуметтік өмірін толықтай ислам
шариғатына сай құрып орнықтырып үлгерген болатын.
Түркі дүниетанымының негізінде ислам этикасы, рухани – адамгершілік
идеясы, құнды өзегі сақталынып, ол жаңа діни тұрғысынан қайта
түсіндіріледі. (№7. 44-45 бет).
Адам бойындағы жаман қасиеттерінің бәрі, атап айтқанда зұлымдық пен
қатыгездік, сараңдық пен опасыздық т.б. бәрі түптеп келгенде
білімсіздіктен, надандықтан деп есептейді. Баласағұн өзінің дидактикалық
сарында жазылған шығармасында мороль, этика, әдептілік, тәлім – тәрбие
туралы өсиет – ғибрат сөздері.
Көне түркілерде мороль деген категория абстрактылы болған емес.
Европанның өзінде мораль этика христиандық негізде дамыды, ал көне қытай
қоғамында конфуциялық этика, үстемдік құрып тұрды. Ал мораль деген ұғым
болмағанмен сол ұғымының мазмұны исламда ахлақ пен беріледі.
Жүсіп Балсағұн ғалым әрі мемлекет қайраткері ретінде патриоттық ниетпен
Қарахандар қағанатын құтсызданудан сақтау жолы ислам идеологиясын күшейту
екенін ұлықтардың есіне салуды жөн көрді. Шығарманың тууының саяси, тарихы
алғышарты, міне осында. (№1 44-45 бет).
Ислам дінінің қазақ халқының қоғамдық өмірі мен мәдениетіндегі және
адамгершілік тәрбиесіндегі орны. Қазақ мәдениеті – Алтын орда кезеңінде,
оның мұсылман дінін қабылдаған кезеңінде толық қалыптасты.
Қазақ мәдениетін, дәстүрін тек қазақ сөзінің кең таралып
этнопалитонмге айналуымен, немесе Еуразия аумағында нақты Қазақстан
деген ел пайда болуымен қатастырмайық.
Оны Дешті Қыпшақ даласында ХV ғасырдан әлдеқайда бұрын, бәлкім ХІ
ғасырдан бастап белгілі болғанын ескерсек, бұл сабақтастық айқындала
түседі. Алтын Орда кезеңінде түркі көшпенділігі (номадизм) мен софылық
ислам тамаша үйлесіміне келіп, мәдени - әлеуметтік синтез ретінде
қалыптасып болды.
Алтын Орда дәстүріміздің Алтын ғасыры саясат, мәдениет, рахинят,
экономика, сауда - барлығының керемет гүлденген шағы. (№7. 44-47 бет).
Ортағасырлық мұсылман араб Ибн Халдунға жүгінсек жалпы ерте кездерде
жауынгер көшпелі тайпалардың тарихта белгілі бір позитивті рол атқарып
отырғанын анықталады. Оның мағынасы мынада: қалалық мәдениетке негізделген
отырықшы мәдениеттер ішкі заңдылықтар бойынша әлсірейді, бара – бара
күйзеліс тереңдейді, сол кезде ішінен іріп – шіріп құлауға
тақағанмемлекеттің жабайы далалықтардың жаулап алу механизмі іске
қосылады, бірақ ол көшпенді жабайылар түп – тереңінде өркениет – сол
өркениетті құтқару үшін таңдалынғандар.
Мұны, дүниежүзілік тарих тәжірибесінен осы заңдылықты көруге болады.
Мысалы, Рим империясының құлдыраған шағында шабуылдың үстіне алған
германдық тайплар мен ғұндар мәдениеті төмен, дөрекі болса да, моральдық,
адамгершілік жағынан римдіктерден артық болды. Олар қулық пен арамдықты,
азғындықтың немесе түрік, қанаушылықты білмеді, бостандық сүйгіш, батырлық,
рыцарлық, қағидаларын ұстанған тайпалар еді. (№7. 50 бет).
Олардың күнәларының мағынасы – мәжүсилік, балалық шаққа тән
білімсіздіктен, бейсаналықтан жасалған қылықтар.
Ал римдіктер болса мемлекет, мәдениет, құқық, ғылым, спорт – небір
күрделі салаларда жетістіктерге келіп, гүлденген қалалар, театр салып
отырса да. Зұлымдық, маскүнемдік, зиянқорлық, т.б. азғындыққа ұшыраған
халық болды деп көрсетеді. (№7. 50 бет).
Ибн Халдун далалық тайпалардың дәл осындай терең моральдық талдау
тұрғысынан қарағанда көптеген артықшылықтары бар екенін анықтайды. Олар
табиғат аясындағы тіршілікте, қанды жорыққа шыныққан, ол саналарында
достық, бауырмалдылық, ынтымақтастық, бірлік сияқты құндылықтары күшті еді.
(№7. 50 бет).
Қазақ халқының өзіне тән көшпелі өмірінде исламның бес парызын ұстауы,
ғибадаты, ахлақи үкімдерін тануы, оқу ағарту ісін жылжымалы медреселерде
еш нұқсансыз жүргізе беруі, діни қисса – дастандарды қүмарта тыңдап,
ұрпақтан ұрпаққа ауызша таратуы; т.б. діни – рухани өмірінің сипаттары осы
Алтын Орда кеңесінде, Өзбек қан тұсында толық орныққан. (№7. 67 бет).
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі халықы
зиялыларының ой-пікірлеріне ықпалы
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң
тигiзетiн әсерi
Сенiм мен адам болмысы арасында өте терең байланыс бар. Доктор Генри
Линк “Дiнге оралу” атты кiтабында АҚШ-та психологиялық зерттеулер бөлiмiнiң
бастығы ретiнде 15 321 әйел мен ер адамдарға зерттеу нәтижесi мен 73 226
психологиялық тестiнiң қорытындысын былайша келтiредi: “Бiр дiнге сенген
және құлшылық орындарына үнемi барып тұрған адамдарда тұлғалық қасиет пен
мiнез, дiнсiз адамдарға қарағанда берiк әрi жоғары болмақ.”
Дейл Карнеги, “Уайымды таста, өмiр сүруiңе қара” атты кiтабында, уайым-
қайғының алдында алу шараларының бiрi ретiнде мыналарды жазған: “Бүгiн
жарты сағаттық тынығуға уақытын бөлемiн. Бұл кезiнде Жаратушыны ойлаймын.”
Психология мамандары дұға мен қуатты сенiмнiң: ренiш, уайым мен
қорқынышқа жол бермейтiндiгiн дәлелдеген. Бұл үшеуi де (ренiш, уайым мен
қорқыныш) науқастануға басты себептер болып саналады. Психиаторлардың ең
атақтыларының бiрi Доктор Карл Юнг, “Modern Man in Search of Soul” атты
еңбегiнде былай деп жазады: Соңғы отыз жыл iшiнде дүниенiң түкпiр-
түкпiрiнен менi iздеп науқас адамдар келедi. Олардың көпшiлiн қолымнан
клгенше емдеп жiбердiм. Солардың iшiндегi отыз жастан асқандарының ауруға
шалдығуының басты себептерi дiни сенiмнiң жоқтығынан туындаған. Олар өмiрге
дiни тұрғыдан қарамай, дiндар жолдастары сияқты әрекет етпегендiгiнен. Олар
дiни сенiмдерiне қайта оралмай толығымен шипа таба алмайды.
Буддадан кейiнгi үндi халқының ең үлкен лидерi Махатма Ганди:
“Дұғалардың көмегi болмаса, қысқа уақыт iшiнде жынданып кетер едiм” “”
дейдi. Нобель сыйлығының иегерi доктор Алекс Каррел: “Readers Digest”
журналына жазған мақаласында: “Бiр адамның iстей алатын ең күштi iсi –
дұға. Дұға әлемнiң тартылыс күшi сияқты шынайы құдiрет. Ешбiр ем пайда
бермеген жағдайларда, адамдар тек қана дұғаның күшiмен ауруларынан
айыққандарын көрдiм”-дейдi.
Jacgues Chevalier, “Pascal” атты шығармасында, Паскалдың “Аллаһтан
ұзаған, оны iздемеген адам не өзiнде, не өзгеде ақиқатты және бақыттылықты
таба алмайды” деп айтқандығын жазады.
Сенiмнiң жанұя тыныштығын сақтауда да ролi орасан зор. Домениян
“Ажырасу” атты кiтабында: “Дiни дәстүрлер бойынша жасалған некелердiң
басқаларға қарағанда аз ажырасумен нәтижеленетiндiгiн айтады”. Сол
шығармада сенiмi жоқ адамдарда ажырасу дәрежесiнiң өте жоғары екендiгi
статистикалармен дәлелденiп көрсетiледi.
Сенiм әлсiздiгiнiң өлiмге итермелеуде үлкен әсер бар материалдық
жағдайдың барлық нәрсенi шешетiндiгiн мақұлдағандар статистикаларды мұқият
зерттеген кездерiнде жаңылысқандықтарын түсiнедi. Мысалы АҚШ-та жыл сайын
100 дәрiгер өзiн-өзi өлiмге байлайды. Әлем денсаулық ұйымы және бiрiккен
ұлттар баспасөзiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz