Шағын жанрлар

Фольклорльқ жанрдың біреуі—аңыз-әңгімелер. Әуел баста тарихта болған, келе-келе халықтың ауызша айтатын аңыздарына айналған Алдар Көсе, Қожанасыр, Жиренше, Асанқайғы, Қорқыт секілді фольклорлық образдардың айпаласында неше алуан қызық-қызық салт ертегілері бар. Аталған, аңыз-әңгімелерді мазмұнына
қарай екі топқа бөлеміз: бірі — күлдіргі, тапқыр әңгімелер; екіншісі — заман мен адамның арасыңдағы қатынасты сарабдал сьнға салатын ойшыл әңгімелер. Әлбетте, күлдіргі; тапқыр аңыздарға Алдар Көсе мен Қожанасырдың аттарымен аталатын аса мазмұнды
оқиғаларды жатқызам.
Алдар деген атау бір ғана қазақта емес, көрші.татар, башқұрт хальқтарыпың аңыздарында да аталады. Әр елдің-ұлттық ерекшеліктеріне қарай Алдардың жүрген жері, өмір сүрген ортасы, әр басқа болып келеді. Мәселен, қазақтың Алдары сырт пішінінен, көселігінен алыстап аңғарылады. Ол көшпелі ауылдың тұсында, тау мен даланың арасындағы кеңістікте жүреді, ал башқұрттың Алдары қалың орманның, өзен-көлдің жағасында әрекет етеді. Екі елдің Алдар Көсесінде алдымен діннің қағидалары сынға ұшырайды. Алланың жердегі пендесінің жүріс-тұрысын бақылап тұратын Жәбірайл мен аттаған адымындағы кемшілікті үдетіп әкететін шайтандар бар-мыс деген діни нанымдарды екі халықтың Алдары жоққа шығарады, оны күлкіге айналдырады.
Алдар Көсе әдетте алдымен бай-манаптарға, хан-билерге тиіседі.
Олардан халықтың өшін алып береді. Оның Алдар деген әйгілі атын қу мен сұм, бақсы мен балгер, сараң мен саудагер, құпсыз бен келеңсіздер қозы көш жерден қорқады. Себебі, ол сырымды, сиқырымды ел көзінше айтып, ашады деп сескенеді. Ол қарсы болған адамдарына бірден ұрынбайды, туысы бөлек, тұлғасы басқа адам болып келеді. Оның өз сырын өзіне әшкере еткізеді. Сондықтан ол жан дүниесіндегі жасырып жатқан жамандығын жасыра алмайтұғын халге жетеді. Оқиғаның соңы опыр-топыр күлкімен, Алдар-Көсенің мазағымен бітеді.Алдар Көсе образы хальқтың сыншыл сергек ойынан туған өлмес елдің өшпес күші.
Қазақ фольклорында басқа халықтардың ауыз әдебиетінен алынған бірлі жарым сюжеттер кездеседі. Ондай сюжеттер сауда-достық, мемлекеттік қатынастар, ел мен елдің араласуы арқылы тараған. Соның айғағы деп эпостан «Қөрұғлыны», аңыз-әңгімелерден «Қожанасырды» атауға болады. Әсіресе, Қожанасыр көп елдерде айтылады. Шығыс халықтарьнда ондай әңгімелерді латифа, зарифа, нодира, аджиба (арабша — әзіл-тапқыр әңгімелер) атаса, батыс әдебиетінде анекдот деп аталады. Анекдот деген сөз—грекше жарияланбаған, баспаға шықпаған, ауызша айтылған өткір сөз деген ұғымды білдіреді. Бұл атауды алгаш рет әдебиетте қолданған Рим тарихшысы П. Кисарийский. Тарихта бұл жанр парсылардан, арабтардан тараған деген аңыздар бар. Бұған кесімді байлау айту өте қиын. Себебі, әр елдің өзіне тән Қожанасыры бар. Бір елдерде, Қожанасырды оқымысты, ұстаз деп айтса екінші елде молда, әпенде екен деп санайды Қожанасырдың тарихта болған, болмағаны туралы әр түрлі болжамдар бар. Мәселен, түрік ғалымдары Қожанасыр 1207—1285 жылдары Түркияның Ақшаһар деген қаласында өмір сүрген деп дәлелдеуге тырысады. Жоқ, Қожанасыр деп жүргеніміз — XIII ғасырда өмір-сүрген-Азербайжанның белгілі-ғалымы Насреддин Туси Хажы дейді. Ал ендігі бір деректерде Қожанасырды Ақсақ Темірдің тұсында XIV—XV ғасырларда өмір сүріпті деп аңыздайды. Тәжік, араб әдебиеттерінде Қожанасырды Джуха деген адамның атымен байланыстырады. Рас оныншы ғасырда «Джуха» туралы анекдоттар» («Китаб наводир; Джуха») деген күлдіргі әңгімелер жарияланған. Парсылардан тараған Джуха, келе-келе түріктерше Молла. Насреддинге айналған-мыс.