Кәсіпорынның инвестициялық жобасы бәсекеге қабілеттілігі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. ИНВЕСТИЦИЯ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҚ

1.1 Инвестицияның мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

1.2 Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы және инвестициялық қызметі...11

1.3 Инвестициялық жоба түсінігі және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14

1.4 ҚР.ғы инвестициялық климатқа әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАР . ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ

2.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

2.3 Кәсіпорынның инвестициялық жобасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...36

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42

Әлемде жиырма бірінші ғасырдың аяқ басуымен экономикалық өзгерістер процестер жалғасуда. Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайды тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясатты белсенді жүргізе бастады. Қазақстан Халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша ТМД елдерінің ішіндегі жан басына инвестиция тарту көрсеткіші бойынша алғашқы орындардың бірін алып отыр. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты әлемдік тәжірибеде экономиканы тұрақтандырудың негізгі факторы болып шетелдік инвестицияны тарту болып табылады. Осы мақсатқа сәйкес 1994 жылы 27 желтоқсанда «Шетелдік инвестиция» туралы Қазақстан Республикасында арнайы заң қабылданды. Қазіргі кезде инвестицияның көлемі жыл сайын өсуде. Бұл Қазақстан Республикасы үшін экономикалық және саяси жағынан маңызды болып табылады.
Инвестициялық іс-әрекет – кәсіпорын жүргізетін құрылымдық саясатымен тығыз байланысты. Құрылымдық саясат экономиканың дамуының негізгі бағыттары мен қызмет етудің жаңа ресурс үнемдеуші, жоғары технологиялы және экологиялық дұрыс моделіне көшумен анықталады. Кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің басты механизмінің бірі – инвестициялық жобалаудың тиімділігі болып табылады. Инвестициялық жобалаудың тиімділігі кәсіпорын экономикасының тиімділігін реттеу құралдарының басты комплексі болып табылады. Олар мемлекеттік бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан құралады.
Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі кезде әмбебап сипатқа ие. Кез келген елдің экономикалық және әлеуметтік өміріндегі көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне байланысты. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда өнеркәсіп кез келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете алады. Қазіргі жағдайларда кәсіпорынның нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі өндірістің тиімділігін, басқару жүйесінің тиімділігін бағалаудың басты өлшемдері болып табылады. Жалпы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесі төмендегідей:
• бәсекеге қабілеттілік деңгейін нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігі көрсеткіштері бойынша орташа алғандағы мөлшер ретінде санау керек;
• инвестициялық жобалардың тиімділігіне, ұйымдар қызметінің тиімділігінен нақты тауарлардың нақты нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан дербес талдау жүргізу;
• кәсіпорынның жұмыс істеуінің тұрақтылығы көрсеткішін дербес есептеу.
Кәсіпорынның инвестициялық жобасын талдау – бұл өте маңызды және күрделі үрдіс. Кәсіпорында инвестицияны салу терең экономикалық талдау жүргізу арқылы негізделіп жоспарлануы тиіс. Инвестициялық жобалауда төменде келтірілген ереже ескерілуі тиіс:
- инвестицияланатын қаржының мән-мағынасының болуы;
- инвестиция рентабельділігі инфляция қарқынынан асып түсуге тиіс;
- кәсіпорын ақшасын банкте сақтаудан гөрі, инвестиция ретінде жұмсау арқылы көп пайдаға жетеді;
- жобаның дисконттеуді есепке ала отырып, жоғары рентабельді болуы;
- ең үлкен экономикалық пайданы қамтамасыз етіп, төменгі деңгейдегі тәуелділікке жету.
Инвестордың дұрыс шешім қабылдауы балама жобаларды салыстыруға негізделеді және инвестицияларды жобалаудағы ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Мұндай жобаларды түрлі критерийлер бойынша саралау кезінде қайшылықтар пайда болуы мүмкін, сондықтан өзара балама жобалармен жұмыс жасағанда да ұсыныстар әр түрлі болуы мүмкін.
Осыған орай курстық жұмыстың тақырыбы «Кәсіпорынның инвестициялық жобасы бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде» деп аталады. Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның инвестициялық жобасын жан-жақты зерттеп, шағын ұсыныстар беру. Қойылған мақсатпен байланысты осы жұмыстың орындалуында келесі міндеттерін бөлуге болады:
- инвестиция ұғымы, инвестициялық жобалаудың мәні туралы кешенді түсінік беру;
- жобалық талдау құралдарын зерттеуге, тиімді инвестициялық шешімдер қабылдау процесіне баса назар аудару;
- кәсіпорынның инвестициялық жобасының тиімділігін жан-жақты қарастыру;
- ҚР-ғы инвестициялық климатқа әсер етуші факторларды талқылау;
- инвестициялық жобаның қажеттілігі мен іске асыру жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың теориялық әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының заңдылықтары, жарлықтары мен бұйрықтары, ҚР-сы үкіметінің қаулылары, экономикалық монографиялар, оқулықтар, ҚР-ң статистикалық мәліметтері, мерзімді басымдылықтар құрайды. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Мейірбеков А.Қ., Әлімбеков Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2003
2. Оразалин К.Ж. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы – Алматы: ЖШС «Издательство LEM», 2007
3. Дүйсенов К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001
4. Сейтказиева А.М. Инвестиционная деятельность предприятия: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 1998
5. Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау: Оқу құралы – Алматы: «Қазақ университеті», 2006
6. Оразалы Сәбден Бәсекелестік экономика: Оқу құралы – Алматы: Экономика институты, 2007
7. Бохаев Д.Т. «Инвестициялық жобалар – экономиканы дамыту құралы» //ҚазЭУ хабаршысы №4 2005жыл 13-17 бет
8. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы - //Орталық Қазақстан / 2007 жыл 28 ақпан
9. Оразалы С. «Экономикалық басымдықтар және уақыт талабы» // Егемен Қазақстан, 18 сәуір 2006 жыл
10. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан – 2030, 11 қазан 1998 жыл
11. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Алматы: Атамұра, 2005 жыл
12. Казақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет: статистикалық жинақ //ҚР статистика агенттігі Алматы, 2005
13. Инвестиция туралы заң. // Орталық Қазақстан/ 18 қаңтар 2003 жыл
14. www.google.kz
15. www.khabar.kz

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым

МИНИСТРЛІГІ

Экономика кафедрасы

Кәсіпорын экономикасы пәнінен

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Кәсіпорынның инвестициялық жобасы бәсекеге қабілеттілігін
арттыру құралы ретінде

Орындаған:
Ғылыми жетекші:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. ИНВЕСТИЦИЯ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҚ

1.1 Инвестицияның мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4

1.2 Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы және инвестициялық қызметі...11

1.3 Инвестициялық жоба түсінігі және оның
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

1.4 ҚР-ғы инвестициялық климатқа әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..16

2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАР – ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ

2.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...20

2.3 Кәсіпорынның инвестициялық жобасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

3. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ...36

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42

КІРІСПЕ

Әлемде жиырма бірінші ғасырдың аяқ басуымен экономикалық өзгерістер
процестер жалғасуда. Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап
экономикалық жағдайды тұрақтандыру, ішкі экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясатты белсенді жүргізе
бастады. Қазақстан Халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша ТМД
елдерінің ішіндегі жан басына инвестиция тарту көрсеткіші бойынша алғашқы
орындардың бірін алып отыр. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты әлемдік
тәжірибеде экономиканы тұрақтандырудың негізгі факторы болып шетелдік
инвестицияны тарту болып табылады. Осы мақсатқа сәйкес 1994 жылы 27
желтоқсанда Шетелдік инвестиция туралы Қазақстан Республикасында арнайы
заң қабылданды. Қазіргі кезде инвестицияның көлемі жыл сайын өсуде. Бұл
Қазақстан Республикасы үшін экономикалық және саяси жағынан маңызды болып
табылады.
Инвестициялық іс-әрекет – кәсіпорын жүргізетін құрылымдық саясатымен
тығыз байланысты. Құрылымдық саясат экономиканың дамуының негізгі бағыттары
мен қызмет етудің жаңа ресурс үнемдеуші, жоғары технологиялы және
экологиялық дұрыс моделіне көшумен анықталады. Кәсіпорынның инвестициялық
іс-әрекетінің басты механизмінің бірі – инвестициялық жобалаудың тиімділігі
болып табылады. Инвестициялық жобалаудың тиімділігі кәсіпорын
экономикасының тиімділігін реттеу құралдарының басты комплексі болып
табылады. Олар мемлекеттік бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан құралады.

Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі кезде
әмбебап сипатқа ие. Кез келген елдің экономикалық және әлеуметтік
өміріндегі көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне
байланысты. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда
өнеркәсіп кез келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып
табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана
экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете
алады. Қазіргі жағдайларда кәсіпорынның нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі
өндірістің тиімділігін, басқару жүйесінің тиімділігін бағалаудың басты
өлшемдері болып табылады. Жалпы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
бағалау әдістемесі төмендегідей:
• бәсекеге қабілеттілік деңгейін нақты нарықтардағы бәсекеге
қабілеттілігі көрсеткіштері бойынша орташа алғандағы мөлшер ретінде
санау керек;
• инвестициялық жобалардың тиімділігіне, ұйымдар қызметінің
тиімділігінен нақты тауарлардың нақты нарықтардағы бәсекеге
қабілеттілігі тұрғысынан дербес талдау жүргізу;
• кәсіпорынның жұмыс істеуінің тұрақтылығы көрсеткішін дербес есептеу.
Кәсіпорынның инвестициялық жобасын талдау – бұл өте маңызды және
күрделі үрдіс. Кәсіпорында инвестицияны салу терең экономикалық талдау
жүргізу арқылы негізделіп жоспарлануы тиіс. Инвестициялық жобалауда төменде
келтірілген ереже ескерілуі тиіс:
- инвестицияланатын қаржының мән-мағынасының болуы;
- инвестиция рентабельділігі инфляция қарқынынан асып түсуге тиіс;
- кәсіпорын ақшасын банкте сақтаудан гөрі, инвестиция ретінде жұмсау арқылы
көп пайдаға жетеді;
- жобаның дисконттеуді есепке ала отырып, жоғары рентабельді болуы;
- ең үлкен экономикалық пайданы қамтамасыз етіп, төменгі деңгейдегі
тәуелділікке жету.
Инвестордың дұрыс шешім қабылдауы балама жобаларды салыстыруға
негізделеді және инвестицияларды жобалаудағы ең күрделі мәселелердің бірі
болып табылады. Мұндай жобаларды түрлі критерийлер бойынша саралау кезінде
қайшылықтар пайда болуы мүмкін, сондықтан өзара балама жобалармен жұмыс
жасағанда да ұсыныстар әр түрлі болуы мүмкін.
Осыған орай курстық жұмыстың тақырыбы Кәсіпорынның инвестициялық жобасы
бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде деп аталады. Курстық
жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның инвестициялық жобасын жан-жақты зерттеп,
шағын ұсыныстар беру. Қойылған мақсатпен байланысты осы жұмыстың
орындалуында келесі міндеттерін бөлуге болады:
- инвестиция ұғымы, инвестициялық жобалаудың мәні туралы кешенді түсінік
беру;
- жобалық талдау құралдарын зерттеуге, тиімді инвестициялық шешімдер
қабылдау процесіне баса назар аудару;
- кәсіпорынның инвестициялық жобасының тиімділігін жан-жақты қарастыру;
- ҚР-ғы инвестициялық климатқа әсер етуші факторларды талқылау;
- инвестициялық жобаның қажеттілігі мен іске асыру жолдарын қарастыру.

Курстық жұмыстың теориялық әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының
заңдылықтары, жарлықтары мен бұйрықтары, ҚР-сы үкіметінің қаулылары,
экономикалық монографиялар, оқулықтар, ҚР-ң статистикалық мәліметтері,
мерзімді басымдылықтар құрайды. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ИНВЕСТИЦИЯ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҚ

1.1 Инвестицияның мәні мен мазмұны

Негізгі қорға қаржы жұмсау (өндірістің негізгі қоры) қосалқы
қорларға, резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу
мақсатымен құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция
деп атайды. Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге
болады. Материалдық-заттық инвестиция – ол оралынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б., сонымен қатар,
олар ауыстыруға немесе техникалық парктерді кеңейтуге, материалдық
заттарды, басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған. Ал,
инвестицияның ақшалай нысаны болса, ол – ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, тауарларды қамтамасыз етуге жұмсалады.
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі
кезінде пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің
шеңберінде жалпы капиталдық салымдар деген түсінік қолданылатын, осы
түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына
(өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа
(өндірістік емес капиталдық салымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар
түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайыздар,
акциялар және басқа да құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір
жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың
бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге
асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа да түрлерінің бар
екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, капиталдық салымдар инвестицияның синонимі болып
табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салымға қарағанда
инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын
қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған
елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы
қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де
қолданылады.
Инвестиция термині латынның investments – жұмылдыру сөзінен
алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен
қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері
бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның
нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар,
қондырғылар, өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза
инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін
жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келеген
түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін тек таза
трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі
дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал
қалыптасқан кезде ғана орын алады.
Кең танымал Экономикс кітабының авторлары инвестицияны өте кең
түсінеді. Олардың инвестицияға берген анықтамасы келесідей: Инвестиция –
бұл өндіріс шығындары мен өндіріс қаражаттарын жинақтау және материалдық
қордың жоғарлауы.
Батыс елдерінің экономикалық теория мектептері инвестициялық процесті
былай түсінген: кез келген қаржыны жұмсаудың мақсаты табыс, пайда немесе
пайдалылық табу. Бұған акция, облигация, жинақ сертификаттары, сақтық және
зейнеткерлік қорға және басқаларға жұмсалған шығындар жатады. Инвестицияның
қайнар көзіне кәсіпорынның көптеген пайдасы, ірі банктердің еркін ақшалай
қоры, тұрғындардың жиналған ақшалары, мемлекеттік ақшалай қаржылары, яғни
мемлекеттік табыстар (салық, кеден салығы және т.б.) жатады. Одан барлық
шығындар алынып тасталады. Тұтынуға кеткен барлық ресурстар – жинақталған
ресурстар болып табылады. Олар инвестиция ретінде жаңа кәсіпорындарды
салуға, жол құрылысын, денсаулық сақтау, оқу-ағарту, мәдени объектілеріне
бағытталады, яғни капиталдық қорлануына жұмсалады.
Инвестиция теориясын ағылшын экономисі Дж. Кейнс өзінің Еңбекпен
қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы (1936 ж.) еңбегінде
қарастырады, онда ол инвестицияны өндіріске жан бітіретін және тиімді
сұранымның басты факторы ретінде анықтайды. Құнды қағаздардың қозғалысы
(мемлекеттік облигацияларды сатып алу және сату) инвестицияға тікелей
қатынасы болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде
игіліктер нарығында тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені
салынып жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайтарылым
болмайды. Ұзақ мерзімді инвестициялардың әсерімен сұраныс та, ұсыныс та
өзгереді.
У.Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте
қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді,
мысалы, жер, қондырығылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда
жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар
сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі
бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың
үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық
инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне
едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бірін-
бірі толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға
жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық
іскерліктің капиталдық құнының табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі
алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Инвестицияға анықтама берген кезде назарды тек инвестицияның мазмұнды
сипатына ғана емес, оның мақсатты бағытталуын қарастыру қажет. Демек,
инвестиция – жалпы ұлттық өнімнің өндірісіне жұмсалатын табыстардың маңызды
бөлігі және өндірістің кеңеюі мен жаңаруының шығындарын көрсетеді, яғни
капитал құрылуымен, ақша капиталына қарағанда жеке капиталдың ұлғаюымен
байланысты.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық
ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған
капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады.
Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз
бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық
игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция – бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және
табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға
болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары ақшаның құнын инфляция жеп
қоюы мүмкін және ол ешқандай да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың
түрлі факторлармен айрықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар
мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен
акцияларға; шағын немесе үлкен тәуекелмен; қысқа немесе ұзақ мерзімге;
тікелей және жанама.
Инвестиция жайында шешім қабылдау басқарманың стратегиялық қиын
міндеті болып саналады. Инвестициялау кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жақсартудағы тиімді шараның бірі болып табылады. Барлық инвестицияларды екі
негізгі топқа бөлуге болады: портфельді және нақты (капиталдандырылған).
Портфельді инвестиция деп (кәсіпорынның құнды қағаздарын сатып алу
сияқты) жобалар тобына капитал салуды айтады. Портфельді инвестиция
жағдайында инвестордың негізгі міндеті оптималды инвестиция портфелін
құрастыру және басқару болып табылады. Әдетте, ол қор нарығындағы құнды
қағаздарды сату және сатып алу операциялары арқылы жүзеге асырылады. Осыған
орай портфельді инвестициялар көбінесе қысқа мерзімді қаржылық операциялар
түрінде көрінеді.
Нақты инвестиция деп өндіріс процессіне тікелей қатысатын
инвестицияларды айтамыз. Мысалы, құралдарға, ғимараттарға, материалдар
қорына салынатын инвестициялар.
Объектісіне қатысты инвестициялар келесі түрлерге жіктеледі:
1) мүліктік инвестициялар (материалды инвестициялар);
2) қаржылық инвестициялар – бұл қаржылық мүлікке салынатын салымдар, басқа
фирмалардың жұмыстарына қатысу және борыштық құқығына ие болу. Мысалы,
акция, басқа да құнды қағаздарды сатып алу.
3) материалдық емес инвестициялар – оларға зерттеу және талдау жасау,
кадрлар даярлау, жарнама және басқаларға салынатын инвестициялар жатады.
Әрекеттің бағытына қарай инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
1. бастапқы инвестициялар немесе нетто-инвестициялар, кәсіпорынды
негіздеуде немесе сатып алуда жүзеге асырылатын инвестициялар;
2. өндірістік потенциалды (әлеуетті) ұлғайтуға бағытталған кеңейту
инвестициялары (экстенсивті инвестициялар);
3. қайта инвестициялау, яғни кәсіпорынның негізгі қорының құрамын қолдау
мақсатында жаңа өндіріс құралдарын жасауға немесе сатып алуға бағытталған
бос инвестициялық қаражаттармен байланысты инвестициялар. Оларға мыналарды
жатқызуға болады:
* бар объектілерді жаңа объектілермен ауыстыруға бағытталған ауыстыру
инвестициялары;
* рационализациялауға арналған инвестициялар, технологиялық жабдықтарды
немесе процестерді жетілдіруге жұмсалады;
* шығару бағдарламасын өзгертуге жұмсалатын инвестициялар;
* диверсификациялауға арналған инвестициялар, олар өнімнің жаңа
түрлерін шығаруға және жаңа сату нарығын ұйымдастыруға жұмсалатын
инвестициялар;
* болашақта кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге
бағытталған инвестициялар. Бұған ғылыми жұмыстарға, кадрларды дайындауға,
жарнама, қоршаған ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар кіреді.
Инвестицияның экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізінде түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1.Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
• ақша құралдары, салымдар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
• жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
• жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
• қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе
ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
• нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы,
яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын
қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын
салым. Материалды активтер – ғимараттарға, станоктарға, қосымша
материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құраладар;
• материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
• қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар
келесі түрлерге бөлінеді:
• тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша
құралдарын салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы
қажет етіледі. Сонымен қатар, инвестор инвестициялық циклдердің
барлық кезеңдеріне тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін
инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру объектілерін жобалау
мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
• жанама инвестициялар, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым
тиімді орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық
делдалдар арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге
асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін басқаруға
қатысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас
басқарылатын құнды қағаздарға салынатын салынымдарды портфельдік
деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына
түрлерге бөледі:
• қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді депозиттік
салымдар, жинақ сертификаттар);
• ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы быр жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
• азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
• мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет
көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
• қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық
жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік
қоғамына үлестік қатынас);
• инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп
жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
• жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
• табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
• тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал олар
бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым
инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау
ретінде қолданылады;
• тәуекелді инвестициялар, инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты
факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның
жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және
жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің
дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады
(жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін
кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау
критерийлері мыналар болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі, яғни тәуекелдің орын алуы
мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі, яғни тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы
немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
• жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың
салынуы;
• шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс
кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет
етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту:
• шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы
жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті
толық немесе жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге
асыру;
• техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық
деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырыақ түсіну үшін жүріп жатқан процесстерді жан-
жақты бағалау үшін қажет.
Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен байланысты. Бұл тәуекел
салымдардың қайтарылу мерзімі көп болған жағдайда артады, бұл мезгілде
нарық коньюктурасы, шикізат бағасы және жұмыс күші мен тағы басқалары да
өзгеруі мүмкін. Сондықтан салынған қаражаттар тез қайтарылуды қамтамасыз
ететін жобаларға жұмсалады.
Инвестициялаудың маңызды ережесі, құнды қағаздарға салынған
салымдардың табысы инвестор баруға дайын тәуекелге тура пропорционал
болады. Жүйелік амал тұрғысынан инвестициялық тәуекелдерді екі топқа бөлуге
болады: жүйелі және жүйесіз.
Жүйелі тәуекел инвестицияның барлық түрлеріне қатысты және
макроэкономиканың мүмкін болатын өзгерістеріне байланысты жалпы нарық
жағдайымен анықталады. Олардың пайда болу себептері: инфляция, экономикалық
құлдырау, жоғары пайыздық мөлшерлеме, әскери-саяси дау-жанжалдар және тағы
басқалар.
Жүйесіз тәуекелге бәсекелестік инвестициямен (жоба, құнды қағаз және
т.б.) байланысты тәуекелдің барлық түрлеріне жатады. Олардың пайда болу
себептері фирмалар үшін дербес жабдықтаушылардың өз міндеттерін орындауы
(сатып алу тәуекелі), сатып алушылардың қыр-сыры (өнімді өткізу тәуекелі),
бәсекенің әсері, үлкен келісім-шарттардың қабылдануы немесе жоғалуы және
тағы да басқалар жатады.
Инвестиция еліміздің экономикасында және жеке кәсіпорынның қай-
қайсысы болмасын өмірінде келесі бағыттар бойынша маңызды рөл атқарады:
• ұлғаймалы ұдайы өндіріс саясатын іске асыруда және кәсіпорынның негізгі
өндіріс қорын үнемі жаңалауда;
• өнім сапасын жақсарту және ғылыми-техникалық прогресті тездетуде;
• барлық халық шаруашылық салаларының тең дамуына және қоғам өндіріс
құралдарының қайта құрылуында;
• өнеркәсіпте керекті шикізат базаларын жасауда;
• азаматтық құрылыстар, денсаулық сақтады дамыту, жоғары және орта
мектептерді дамытуда;
• жұмыссыздық мәселелерін шешуде немесе жеңілдетуде;
• табиғатты қорғау және басқадай мақсаттарға жетуде.
Мұндай тізімдерді көп келтіруге болады. Сонымен, инвестиция бірінші
жағдайда еліміздің экономикасын көтеріп, соның негізінде көптеген
әлеуметтік жағдайларды шешуге, ең алдымен халықтың әл ауқатын, тұрмысын
көтеруге қосатын үлесі өте зор.

2. Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы және
инвестициялық қызметі

Инвестициялық қызмет – шаруашылық жүргізуші субъектілер жүзеге
асыратын табыс алу және меншік капиталын өсіру мқсатындағы қаражат
жұмсалымы. Инвестициялық қызмет ерекше маңызды мағынаға ие, себебі
экономиканы толығымен, оның басқа да салалары, шаруашылық субъектілерінің
тұрақты дамауына негіз болады. Инвестициялық қызметтің субъектілері болып
инвесторлар, тапсырыс берушілер, жұмысты жүзеге асырушылар, инвестициялық
қызметтің объектісін пайдаланушылар, сонымен қатар жабдықтаушылар, заңды
тұлғалар және инвестициялық қызметтің қатысушылары табылады. Тапсырыс
берушілер инвесторлар мен инвестор инвестициялық жобаны жүзеге асыруға
уәкіл етілген кез келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде шетел
азаматтары және де мемлекет немесе халықаралық ұйымар болуы мүмкін.
Инвестициялық қызметтің объектілерін пайдаланушылар инвесторлар және басқа
да жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалдық органдар,
инвестициялық қызметтің объектісіне арналған шетелдік мемлекеттер және
халықаралық ұйымдар болуы мүмкін. Инвестициялық қызметтің субъектілері
инвестицияның іске асырылуы тәжірибелік түрде жүзеге асырылып жатқан
инвестициялық салада іс-әрекет жасайды. Инвестициялық салалар құрамына
қосылады:
• капиталды құрылыс саласы, яғни салалардың негізгі және айналым
өндірістік қорларына инвестицияның салынуы;
• инновациялық сала, яғни ғылыми-техникалық өнім және интеллектуалдық
потенциалдың жүзеге асырылуы;
• қаржылық капиталдың айналым саласы.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметі – бұл кәсіпорынның шаруашылық
қызметінде маңызды рөл атқаратын және өзіне тән заңдылықтарымен дамып
отыратын, өзіндік логикаға ие объективті процесс, себебі инвестициялар
өзінің экономикалық табиғаты жағынан болашақта табысқа жету үшін ағымдағы
тұтынудан бас тартуды білдіреді. Сол себептен инвестициялық процесс
кәсіпорынның инвестициялық жоспарын анықтаудан басталады, оны таңдау
төмендегілерге байланысты:
▪ кәсіпорынның өмір сүру циклының сатылары;
▪ жалпы даму стратегиясы;
▪ инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы;
▪ құралдардың салу объектісі ретіндегі кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы.
Сонымен, егер бастапқыда инвестицияны жүзеге асыру жетекшілері өз
бетінше инвестицияға қатысты шешім қабылдай алатын кәсіпорынның жұмысы
болып көрінсе, онда мұндай жағдайда ең әуелі шешімнің зардаптарын бағалауды
үйрену керек, өйткені инвестициялардың жүзеге асырылмауы да өз бетінше бір
стратегия. Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы деп ұзақ мерзімді
мақсаттар кешені және оларға жетудің анағұрлым тиімді жолдарын таңдау
түсініледі.
Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы ұзақ мерзімді мақсаттарға
бағытталуы қажет және сәйкес инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды
іріктеп алу арқылы ағымдағы шаруашылық қызмет процесінде жүзеге асырылуы
тиіс. Инвестициялық жоспардың қалыптасуы күрделі шығармашылық процесті
білдіреді, ол кейбір жағдайлар мен инвестициялық нарықтың жалпы және
жекелеген сегменттер аралығындағы конъюктурасын болжауға негізделген. Бұл
стратегия әрқашан да экономикалық дамудың жалпы стратегиясы шеңберінде
қалыптасып, онымен мақсаты, кезеңдері, жүзеге асыру мерзімі бойынша
үйлеседі. 1-кестеде белгілі бір кезең ішіндегі осындай өзара байланыстылық
пен үйлесімділіктің мысалы келтірілген.
Кәсіпорынның әр түрлі кезеңдердегі нақтыланған ұзақ мерзімді
мақсаттары ретінде мыналар болуы мүмкін: белгіленген нормаларға және пайда
көлеміне жету, нарыққа бақылау жүргізудің үлесін және сауда айналымын
ұлғайту арқылы масштабты өсіру, жаңа өнім өндіру, өндіріс шығындарын
төмендету үшін тозған қондырғыларды ауыстыру, қоршаған ортаны қорғау және
т.б.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметке қатысты шешім қабылдауы бәсекелік
ортада дамудың балама нұсқаларын таңдау проблемасына тіреледі және бұл
бәсекелік орта бір немесе басқа да салаларға тиісті әр түрлі экономикалық,
құқықтық және басқа да факторлардың ықпалында болады.

1-кесте Белгілі бір кезең ішіндегі осындай өзара байланыстылық пен
үйлесімділіктің мысалы

Сатылары
Стратегиясы Пайда болуы Өсуі Жетілуі ЕскеруіПайда
болуы
Жалпы Нарыққа еніп, Нарық Іс-әрекеттің Пайда нормасын
бекітілу сегментінің салалық сақтау және
процесінде өміркеңеюі, диверсификациясіс-әрекеттің
сүру іс-әрекет ы, пайданың қолбағыты мен
диверсификациясыжеткен нысандарының
мен пайданың нормасына бір уақыттық
жоғары қарқынменқолдау жасау жаңалуының
өсуін қамтамасыз қаржылық
ету тұрақтылығы
Инвестиция Бастапқы нақты Өндірістің және Өндірістің Жаңа құрылыс
лық инвестицияның нақты қаржылық техникалық пен өндірістің
жеткілікті инвестиция қайта қайта
көлемін масштабтарының қамтамасыздандықұрылуына
қамтамасыз ету кеңеюі рылуы және кең нақтылы
масштабты масштабты
қаржылық инвестицияланд
инвестицияландыыру
ру
Ескерту: оқулықтың мәліметтері негізінде

Кәсіпорынның тұрақты деңгейін ұстап тұру үшін қолданылатын пассивті
инвестицияланыру орташа салалық деңгейден қалып қоюға әкеледі және неғұрлым
ұзақ мерзімде де осы сияқты зардаптарға ие болады. Ал табыстылықтың
салымның орташа салалық деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз ететін активті
инвестициялық стратегия инновациялық жобалардың іріктеліп, жүзеге асуын,
нарықта белсенді әрекет етуді көздейді.
Тиімді немесе озу стратегиясы жаңа технологиялық шешім қабылдауымен
іске асатын және мұндай салымдардың тәуекелділік дәрежесімен ай-
рықшаланатын инновациялармен байланысты болады.
Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру кәсіпорынның да,
потенциалды стратегиялық инвестордың да ортақ мүдделерінің қиылысуы кезінде
жүзеге асады. Ал инвестиция болса нарықта айналысы бар тауарды білдіреді.
Сондықтан оны көре алуы мен оның инвестициялық тартымдылығын бағалай алуына
байланысты.

1.3 Инвестициялық жоба түсінігі және оның жіктелуі

Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар
ретінде көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының
құрылымдастырылған сипаты болып табылады. Егер жоба инвестицияны тартумен
байланысты болса, онда ол инвестициялық жоба деп аталады. Әдетте
кәсіпорынның кез келген жобасы, қалай болса да, инвестицияның тартуымен
байланысты болады. Жалпы түсінік бойынша жоба – бұл белгілі бір мақсатқа
жетелейтін кәсіпорынның іскерлігін өзгерту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады.
Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды және т.с.с.
құру) немесе өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық
автоматтандырылған өндіріске көшу, т.с.с.) өзгерісін қарастыратын жобаларды
жатқызады. Тактикалық жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің
өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және қондырғыларды жаңартумен
байланысты болады.
Отандық тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта
оның айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы
кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып
табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және
жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық
мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау
тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің
жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі
кезеңдерге ие.
1. Жобаның тұжырымдалуы. (кей уақытта идентификациялау термині
қолданылады). Бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары құрамы
кәсіпорынның ағымдағы жағдайына таңдау жасап, кәсіпорынның ары қарай
дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы
түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге
бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді
аргументациялар болуы қажет. Кәсіпорынның одан әрі дамуы жөнінде бірнеше
идея пайда болуы мүмкін. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде олардың ішінен
неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық
жобалар әзірленеді.
2. Жобаны дайындау. Жобаның бизнес идеясы бірінші тексерілімнен
өткеннен соң, оң немесе теріс деген тиянақты шешім қабылдауға болғанға
дейін оны (яғни бизнес-идеяны) ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба
жоспарының барлық бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық, институционалдық және т.б. – оны бірте-бірте нақтылау мен
жетілдіру талап етіледі. Бұл кезеңде жобаның жекелеген міндеттерін шешу
үшін бастапқы ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып
табылады. Жобаның сәтті іске асуы жобаны талдау процесінде пайда болатын
мәліметтерді дұрыс оңай алуға және бастапқы ақпараттардың шынайылығына
тәуелді екенін түсіну керек.
3. Жобаны сараптау. Жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті
сараптамасы – жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілуі керек.
Егер жоба негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын
(несиелік немесе тікелей) болса, онда инвестордың өзі сараптама жүргізеді,
мысалы, болашақта жобаны іске асыру процесінде ақшасының көп бөлігін
жоғалтудан гөрі, бұл кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшасының
кейбір бөлігін жұмсауды қалауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны
негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда
жобаның негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4. Жобаны іске асыру. Бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан бастап жобаның
іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің
орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен
шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді. Берілген кезең
жобаның іске асуының негізгі бөлігін де қамтиды, ал оның мақсаты – бастапқы
инвестицияны жабу үшін жоба өндіретін ақша ағымдарының жеткіліктігін
тексеру және инвесторлардың салған ақшаларынан күтетін қайтарымдарын
қамтамасыздандыру.
5. Нәтижелерді бағалау. Бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау
процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға
салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы
нақты кері байланысты алу болып табылады. Мұндай салыстырулардың
нәтижесінде жобаны құрастырушылар аса құнды тәжірибе жинақтайды. Бұл
тәжірибені басқа жобаларды іске асырғанда да қолдануға мүмкіндік береді.
Жобалық талдау тәжірибесі жобаларды әзірлеу тәжірибесін жалпылауға
және типтік жобаларды атап айтуға мүмкіндік береді. Шетелдік тәжірибеде
кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері төменде келтірілген.
1) Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген
қондырғыларды ауыстыру. Әдетте осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі
дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етпейді. Ұқсас қондырғылардың
бірнеше түрі бар болса және олардың ішінен біреуінің басымдылығын дәлелдеу
керек болса, көпбаламалылық пайда болуы мүмкін.
2) Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында қондырғыларды
ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты – жұмыс істеп жатқан қондырғының
орнына неғұрлым жетілегенін қолдану, бірақ оның моральдық тозған қондырғыға
қарағанда салыстырмалы түрде тиімділігі азырақ болады. Жобалардың осы түрі
әрбір жекелеген жобаны бөлшектеп қажет етеді, өйткені техникалық мағынада
неғұрлым жетілдірілген қондырғы қаржылық жағынан неғұрлым тиімді бола
бермейді.
3) Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту.
Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі
қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді. Жобаның коммерциялық орындалуын
нарықтық ортасының кеңеюінің тиянақты дәлелдемесімен және сату көлемін
арттырудың табыстың өсуіне алып келу-келмеуін анықтай отырып, жобаның
қаржылық тиімділігін тиянақты талдау керек.
4) Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі
жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің
мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобаның осы түрі үшін талдаудың барлық
кезеңдері теңдей дәрежеде маңызды болып келеді. Жобалардың осы түрлерін
әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға
алып келетінін атап өткен жөн.
5) Экологиялық жүгі бар жобалар. Инвестициялық жобалау барысында
экологиялық талдау жасау аса қажетті элементі болып табылады. Экологиялық
жүгі бар жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен
әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып
келеді. Шешуді және қаржы критерийлерінің көмегімен дәлелдеуді қажет ететін
негізгі дилемма – жобалардың қай түріне назар аудару керек:
• капиталдық шығындарды көбейте отырып, қондырғының аса жетілген және
қымбат түрін қолдану;
• ағымдағы шығындарды көбейте отырып, аса қымбат емес қондырғыны
қолдану.
6) Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі.
Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және т.с.с.
қамтиды.

1.4 ҚР-ғы инвестициялық климатқа әсер етуші факторлар

Кез келген мемлекетке шетел инвестицияларының келуі және олардың
тиімділігі инвестициялық жағдайдың қолайлығымен түсіндіріледі.
Жалпы еліміздің бизнес климатын талдау барсында күрделі қаржы бөлудің
барлық параметрлерін баллмен бағалайды, содан кейін жалпы қорытындыға
келеді. Қорытындысында инвестициялық тәуекел көрсеткішін немесе елдің
инвестициялауға сенімділік көрсеткіші арқылы инвестициялық климатты сандық
жағынан өлшеу мүмкін болады. Бұл көрсеткіш инвестордың тәуекелі мен
шығынын, сондай-ақ шетелдік капиталды тартуға тұтынушы елдің шығынын
білдіреді.
Елде инвестициялық климат нашар болған сайын күрделі қаржыны тарту
шығыны жоғары болады. Демек, инвестициялық климаттың жағдайы дерексіз
түсінік емес, керісінше өзінің материалдық көлемін білдіреді. Айта кететін
жайт, бүгінде шетелдік компаниялар өздерінің салалық, өндірістік кешенін
қосымша жетілдіріп ұлғайту үшін шетелдерде қызмет атқарып жатқан
кәсіпорындарға күрделі қаржы енгізу арқылы жүргізіп жатыр. Сондықтан
инвестициялық климатты бағалауға республика салаларының жағдайына ғана
емес, экономикадағы құрылымдық өзгерістер, мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру процесі, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды игеріп алу
мүмкіндігі де әсер етеді. Шетелдік инвестицияны тартуға өте үлкен әсер
ететін себеп ол – ұлттық экономиканың даму деңгейі болып саналады.
Мемлекетке қолайлы инвестициялық климат жасау – бұл әр түрлі шаралардың
кешені:
1. мемлекет нарығының әлеуетті сипаттамасы;
2. табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
3. экономикалық реформалардың жағдайы мен оның жүзеге асырылуы;
4. инвестициялық қызметке арналған заң шығарушы базасы;
5. нарықтық инфрақұрылым мен валюталық нарықтың дамуы;
6. банктік жүйенің тұрақтылығы;
7. саяси климаттың тұрақтылығы мен бағыттылығы.

2-кесте Қазақстандағы инвестициялық климатқа әсер етуші факторлар

Әсер етуші факторлар Негізгі әсер (0-ден әсер ету
7-ге дейін) белгісі
Бюрократия 6,7 -
Елдегі қаржы-салық режимі 3,6 +
Құқықтық инфрақұрылым 3,1 +
Қаржы нарығы 4,6 +
Бөлу арнасының жетіспеушілігі 1,3 -
Саяси тұрақсыздық 3 -
Айырбастау бағамын реттеу 2,8 -
Заң шығару тұрақсыздығы 3,9 -
Бұқаралық ақпарат құралдары 2,9 +
Коррупция 6,1 -
Ескерту: оқулықың мәліметтері негізінде

Сонымен, шетелдік инвесторлар жоғарыда айтылған барлық көрсеткіштер
бойынша зерттеп, жоспарлап, шешім қабылдайды.
Қазақстан өзінің табиғи байлығымен жақсы қамтамасыз етілген салалары
– шикізат пен энергия болып табылады. Қазақстан территориясы Еуропалық
экономикалық одаққа (ЕЭО) кіретін мемлекеттердің территориясынан үлкен.
Сонымен қатар, территорияның қолдануының қарқындылығы салыстырмалы түрде
аз. Отын-энергетика комплексі кен орнының потенциалды бағасы: көмір бойынша
658,5 млрд., мұнай 222,5 млрд. АҚШ доллары.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша, біздің кең байтақ жерімізде 7
триллион доллардың минералдық шикізаты шоғырланған. Мұнай өндіруден 2015
жылға қарай 180 млн. тоннаға жетуді межелеп отырған елімізде қазір жыл
сайын оның 50 млн. тоннасы өндірілуде. Яғни, Қазақстан – ресурстарына бай,
инвестиция салуға тұрақтылығы басты кепілдік бола алатын ел. Нақты
деректерге арқа сүйесек, ҚР-ның ішкі қаржы ресурсы мен шетелдік капиталды
қоса есептегенде негізгі капиталға түскен инвестиция мөлшері 2006 жылы 2005
жылмен салыстырғанда 19% -ға өсіп, 119 млрд. теңгеге жетті.
Инвестицияның жоғары қарқынмен дамуының жақсы экономикалық
көрсеткіштердің халықтың әл-ауқатына тікелей әсері мол. Бұған дәлелді
инвестициямен жан-жақты қамтылған батыс аймақтардан көптеп келтіруге
болады. Мысалы, Маңғыстау облысындағы Өзенмұнайгаз кәсіпорны мен Өзен
қаласы әкімшілігі арасында 2000-2004 жылдарға арналған екі жақты келісім
шарт негізінде әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыру көздері анықталып,
іске асырылды. Осы келісім ауқымында балалар үйі және барлық спроттық
ғимараттар жөндеуден өтіп, қала іргесіндегі Теңге ауылында жаңа мектеп
салынды.
Қазақстан Республикасына инвестиция салуға қызығушылыққа саяси
тұрақтылық пен шикізаттың және табиғи ресурстардың байлығы себеп болып
отыр. Шетелдік инвестицияларды мұнай өңдеу өнеркәсібінде пайдалануды талдау
барысында, саланың тартымдылық деңгейі және жобалардың экономикалық
перспективалары бойынша орташа разрядқа жататыны анықталды, сондықтан шетел
инвесторлары осы бағытта инвестициялау шараларын жұргізуге сақтықпен
қарайды. Мұнай өңдеу мекемелерінің шетелдік инвесторлары үшін
перспективаларының жағымсыз болуы технологиялық қондырғының моральдық және
физикалық тозуы, өндірілетін өнімнің төмен сапасы, экологиялық жағдайды
нашарлатушы жоғалтулар әсерімен түсіндіріледі. Қазақстан Респубилкасына
инвестиция тарту келесі негізгі мемлекеттік инвестициялық принциптерін
орындауға негізделуі қажет:
1. Тұрақтылық және болжау мүмкіндігі. Елдің инвестициялық климатының
сапасы берілетін жеңілдіктер мен преференциалды мөлшері және түрімен емес,
әлеуметтік-саяси және макроэкономикалық тұрақтылықпен анықталады.
Тұрақтылық алдын-ала болжау және мемлекеттік саясаттың инвестициялық
жобаны жүйелі жүзеге асыру үшн қолайлы жағдай туғызады.
2. Инвестициялық қызметті реттеуші, әлемдік стандарттраға сай ашық және
бір мағыналы құқықтық нормалар. Инвестициялық ойын ережелері анық және
түсінікті болуы керек. Олар бюрократия мен сыбайластықты есептен шығаруы
қажет. Инвестицияның, өндіріс пен сауданың дамуына кедергі келтіретін
барьерлердің алдын алуы инвестициялық саясаттың құрамды бөлігі болып
табылады.
3. Инвестициялардың заңды құқықтарын қорғау. Биліктің барлық деңгейінде
инвесторлардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету.
4. Отандық және шетел инвесторларының қызметі үшін кең шарттар.
Қазақстан Республикасы Заңымен қарастырылған, бірақ бұл принципті орталық
және жергілікті атқарушы органдардың тәжірибе барысында ұстануы қажет.
5. Келісім шарттар мен халықаралық келісімдердің шарттарын сақтау
Қазақстанға деген сенім деңгейін жоғарылатып, тікелей инвестициялардың
ағымының өсуіне әкеледі.
6. Тікелей инвестициялардың пайдалылығы мен нәтижелігі. Инвестор пайда
алуға құқығы бар және оны Қазақстан экономикасының дамуы үшін еркін
репатриациялау мүмкіндігі болуы тиіс.
7. Экономиканың басымды салаларына тікелей инвестицияларды ынталандыру.

8. Әр инвесторлар тобына қызметі үшін ішкі қор нарығының ақпараттық
анықтығы мен тең жағдайды қамтамасыз ету.
Қазақстанда және басқа ТМД елдеріндегі тікелей шетел инвестицияларын
тартудың әлемдік тәжірибесі мен практикасын зерттеу, инвестиция мүмкіндігі
мен масштабы бірнеше факторға тәуелді екеніні көрсетті, олардың ішіндегі
маңыздылары мыналар болып табылады:
• саяси тұрақтылық;
• елде жүргізілетін экономикалық реформалардың нарықтық объективтілігі;
• қолайлы инвестициялық климат;
• басқа елде ұқсас инвестициялық шешімдердің өміршеңдігі және мүмкін
болатын табыс көлемі;
• құқықтық қорғалуы, ашықтығы және тұрақтылығы;
• табиғи ресурстардың баршылығы мен құны;
• валютаның еркін конверттелуі мен пайданы репатриаицялау мүмкіндігі.
Инвестициялық климатты жақсарту мен шетел және отандық инвесторларды
экономикаға тарту үшін келесі шарттар бекітілген:
▪ республика деңгейінде бақылау үшін арнайы банктік шоттарды
амортизациялық шегерімерді орналастыру бойынша талаптарды шешу жолымен,
өндірістік қорларды мақсатты инвестициялауға амортизациялық
шегерімдерді қолдану процессіне қатаң мемлекеттік бақылау жүргізуді
қамтамасыз ету;
▪ халық жинақтарын міндетті сақтандыру жүйесіне бекіте отырып, халықтың
банктік жүйеге сенімін арттыру шараларын жүргізу арқылы ішкі жинақ
потенцияалын жүзеге асыру;
▪ инвестициялық климатты жақсарту мен шетел инвесторларының ағымын
ынталандыру мақсатында жергілікті сот органдарының шешімдерін
орындалуын қамтамасыз ету, келісімшарт міндеттемелерін сақтау, отандық
және шетел инвесторларына тең жағдай жасау;
▪ үкімет деңгейінде ұлттық мүддені сақтау және кәсіпорынның негізгі
капиталына инвестиция міндеттемелерін бақылау шараларын заңды түрде
бекіту;
▪ әрі қарайғы экономикалық даму мен ынтымақтастық үшін нақты секторды
несиелеу аясында коммерциялық банктерге өзінің белсенділігін арттырудың
жарамды тәсілдерін табу қажеттігі;
▪ инвестициялық белсенділікті арттыру үшін қор нарығының дамуын жүзеге
асыру;
▪ есептеу тәсілінің қарапайымдылығы мен ашықтығын және аймақтың өмірін
қамтамасыз етуші факторларды алушы рейтингтік бағаның ортақ жүйесін
әзірлеу;
▪ аймақтың инвестициялық ресурстар жиынтығымен жетілдіру.

2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАР – ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ

2.1Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігі

Жалпы алғанда, тиімділік – кірістің шығындарға, ресурсатарға немесе
жұмсалған күш-жігерге қатынасын көрсетеді және көзделген мақсатқа жету
дегенді білдіреді.
Инвестициялық жобаның тиімділігі ғылыми-техникалық (ғылыми-
техникалық нәтижелердің ҒЗТКЖ-ны орындауға кеткен шығындарға қатынасы),
өндірістік (сатылған өнім көлемінің өндірісті дамытуға жұмсалған бір жолғы
шығындарға қатынасы), әлеуметтік (әлеуметтік нәтижелердің әлеуметтік іс-
шараларды жүзеге асыруға кеткен шығындарға арақатынасы), экологиялық
(қоршаған ортаны қорғау нәтижелерінің осы мақсатта жұмсалған капитал
салымдарына қатынасы), экономикалық, коммерциялық және бюджеттік деп
бірқатар түрлерге бөлінеді.
Инвестиция туралы шешім қабылдаудағы негізгі мәселе – инвестициялық
жобаларды объективті бағалау. Жобаларды бағалау оңай шаруа емес, себебі сөз
жалпы экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекет деңгейінде
жүргізілетін жобалар туралы болып отыр. Инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалауға таза ағымдағы құн, рентабельділік, ішкі табыстылық,
өтелу мерзімі сияқты көрсеткіштерді есептеумен қатар, ақшаның қазіргі және
келешек кезеңдегі құнының айырмасын да анықтау керек.
Мұндай есептеулер не үшін керек? Өйткені, ақшаның қазіргі кездегі
құны бойынша есептелген шығындарды табыспен салыстыру мүмкіндігін туғызу
керек. Сол себепті, жобаны жүзеге асыру кезіндегі ақша құны бойынша
есептелген табыстар, инвестициялау жөнінде шешім қабылданған кезеңдегі ақша
құнымен қайта есептелуі тиіс.

3-кесте Күрделі құрылысқа жұмсалған инвестициялар, нақты бағамен млн. теңге

Жылдар Күрделі Оның ішінде
құрылысқа
жұмсалған
инвестиция
Мемлекеттік Мемлекеттік емесТұрғындарға
кәсіпорындар менкәсіпорындар менжеке меншікті
ұйымдарға ұйымдарға үйлер мен
пәтерлер салуға

Кестедегі мәліметтерімізден байқайтынымыз, соңғы он жылда күрделі
құрылысқа жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінде мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдардың үлесі өте азайған, керісінше мемлекеттік емес
кәсіпорындар мен ұйымдардың үлесі жоғарылаған. Мұндай жағдайдың
қалыптасуына, әрине, жекешелендіру нәтижесінде көптеген мемлекеттік емес
кәсіпорындар мен ұйымдардың жеке меншікке өткендігі себеп болып отыр.
Әдетте инвестициялық жобаны негізгі үш кезеңнен тұрады деп қарастырады:
алғашқы, дайындық және өндірістік.
Алғашқы кезеңде жобаның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.