Қазақстанның білім беру жүйесі туралы
М а з м ұ н ы
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 . 9
І.тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыыыр басындағы
Қазақстанның білім беру жүйесі
1.1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10.21
1.2. Мұсылманның қадими мектептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22.27
ІІ.тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы
2.1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... 28.48
2.2. Патша үкіметінің жәдидтік оқу орындарына қарсы реакциялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49.58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 . 9
І.тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыыыр басындағы
Қазақстанның білім беру жүйесі
1.1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10.21
1.2. Мұсылманның қадими мектептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22.27
ІІ.тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы
2.1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... 28.48
2.2. Патша үкіметінің жәдидтік оқу орындарына қарсы реакциялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49.58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Бүгіндері еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қоғамдастыққа таныла бастауы Қазақстан Республикасы тарихы ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді. Жаңа азаматтық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан тарихының жаңа мазмұн, соны сипат алуына кең жол ашып, мол мүмкіндіктер беріп отыр. Оның бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп,шынайы бағасын беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда, Ұлттық сананың қайта жаңғырған тұсында Отанымыздың тарихын, әсіресе оның мәдени-ру¬хани өмірі беттерін объективті тұрғыдан зерттеудің қажеттігі арта түсуде. Республикамызда болып жатқан саяси, экономикалық және рухани өзгерістер отандық тарих ғылымы алдына көптеген мәселелер қойып отыр. Әсіресе рухани салада, оқу-ағарту ісінде түйінді әрі күрделі проблемалардың шешу жолдарын табуға талпыныстар жасалынап, оның түрлі себептері тарих қойнауында екендігіне назар аударылуда. Ал мұндай жағдай тарихшыларға үлкен жауапкершілік жүгін артатыны түсінікті.
Халық-ағарту саласының даму жолдары отандық тарих ғылымында осы уақытқа дейін біршама зерттелінген мәселелердің бірі деуге болады. Алайда, зерттеу үрдісінде әрдайым шыншылдық, ғылымилық, объективтік принциптері сақталды деп айту қиын. Өйткені, еліміздегі тарих ғылымыжетпіс жылдан астам уақыт бойы маркстік-лениндік методологияның шырмауынан шыға алмаған-ды. Мұндай жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқы тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті құбылыстар тек орыс халқы арасында болды деп түсунуге алып келгені белгілі. Халық санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих ұлттық ағарту ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Соның салдарынан қазақтар арасында ұлттық білім беру жүйесі ретінде дамыған мұсылмандық ағартушылық реакциялық сипатта, ал отарлық билік енгізген орыс оқу орындары “прогрестің кілті” ретінде дәріптеледі.
Кеңестік тарих ғылымында, сондай-ақ революцияға дейінгі орыс тарихнамасында “өз бетінше дамуға мүмкіндігі жоқ деп танылған халықтар” қатарында қазақтардың да кете баруына олардың дәстүрлі көшпелі шаруашылық типі тілге тиек етіп алынып, 1917 жылға дейін 2 проценті ғана сауаттыы халықтың ұрпағы болып шыға келдік. Көшпелі жұрттың әлемдік өркениетте алар орнын әрқашан жоққа шығарған және солай қараауға мәжбүр еткен кеңестік тарихнама бүгндері ғалымдар жартылай көшпелі тұрмыс кешкен деп дәлелдеп отырған қазақ халқының сауаттылығы, ұлттық оқу үрдісі жайлы шынайы тарихты жазуға құлықсыз болды. Сөйтіп, ерте дәуірлерді былай қойғанда ХІХ ғасырдың екінші жартысы–ХХ ғасырдың басындағы өлкедегі оқу-ағарту саласы тарихының “ақтаңдақ” беттері қалыңдай түсті. Кеңестік идеологияның талаптарына сай орыс білім беру жүйесі ғана прогрессивті деп саналды және империяның шеткері аймақтарындағы жергілікті халықтардың “көзін ашқан” бірден-бір бұлақ ретінде қарастырылды. Отаршылдық саясатпен бірге енген орыс оқу жүйесінің өз кезегінде патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру ісінің негізгі буыны да болғаны ұмыт қалдырылды. Өз кезегінде мұсылмандық мектептер мен медреселерде білім алғандарды сауатты да зиялы азаматтар қатарында да санамады, немесе оларды орысша білім алғандардан төмен қойып, ескі өмірді аңсаушылар қатарына еріксіз қосып көрсетті. Халыққа қажеті шамалы болса, онда неге мұсылман оқу орындары патша өкіметі қыспағына шыдап беріп, өміршеңдігін танытты деген сауалға жауап берілмеді. Міне, осындай келелі мәселелерді шешудің сәті енді ғана түсіп отыр.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Патшалық Ресей империясының отары дәуіріндегі мұсылмандық ағартушылық мәселесіне алғаш қалам тартушылар қатарына бұрындары тарих ғылымында барынша дәріптелген И.Н.Ильминскийді, Н.П.Остроумовты және А.Е.Алекторовты жатқызуға болады. Олардың пікірлерінің мазмұны орыстар келгенге дейін “варварлық”, “жабайылық” пен “түнекте ” болған қазақ көшпелілеріне орыстар үстемдігі ғана тәртіп пен жарық дүние нұрын түсіріп, өркениеттің сәулесін шашты дегенге саятын еді. Сөйтіп, отаршылдық рухына малынған орыс тарихнамасы Қзақстандағы жергілікті халықтың көшпелілік өркениетке қосқан үлесін, бұл өркениеттің өзіндік ерекшелігін ескерместен, елеп-екшеместен мұсылмандық ағартушылықтың оқу-ағартудағы алатын орнын жоққа шығарып тастаған еді. Мұсылмандық ағартушылыққа барынша тосқауыл қоюды жақтаған Н.П.Остроумов Ресей мемлекетінің негізгі міндеті бұратаналарды орыстандару болмақ, екіншіден, “қазақтарды орыстармен бірге біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктіруге қоддан келгеннің бәрін жасау қажет” деп жазылған болатын. Ол мұсылман оқу орындарының тарихын жазуға ден қойып, бұл жайлы бірқатар еңбектерді дүниеге әкелді . Оның еңбектерінің түпкі мақсаты мұсылмандық оқу орындарға тосқауыл қоюдың жолын көрсету болатын.
Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И.Н.Ильминский, А.Е.Алекторов және А.В.Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады. Мұны Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон-Кауфман да ұстанған болатын. Осы мұсылман оқу орындарын аралас орыс-тузем мектептері ығыстырып шығады деген пікірде болды.
Мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі мәселесі ХХ ғасыр басында жарық көрген. А.Л.Кун, Н.А.Бобровников, Г.Андреев, А.Добромыслов, А.Е.Недзвецкий, А.Хорошкин, С.Рыбаков және С.Н.Велецкий /1/ секілді зерттеушілердің еңбектерінде де көрініс тапты. Олардың ұстанған бағыты жоғарыда аталған авторлардың пікірлерімен үндесіп жатты.
Қазақ жеріндегі мұсымандық ағартушылық мәселелері Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин секілді қазақ ағартушыларының және ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының еңбектерінде [2] ұлттық мүдде тұрғысынан бағаланып, өзіндік объективті бағасына ие болған-ды. Алайда кеңестік тарихнама өкілдері замана ағымына қарай, таптық, партиялық принципті қатаң сақтай отырып, социалистік құрылыстың өміршеңдігін негіздей түсу үшін революцияға дейінгі қазақ халқын мәдени, әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан артта қалған көшпелі ел ретінде көрсетуге тырысып баққан еді. Соған орай қазақ қоғамындағы мұсылмандық ағартушылықтың білім беру саласындағы орны барынша қараланып көрсетілді. Мұның бір көрінісін 1954 жылы Ташкентте өткен Орта Азия мен Қазақстанның қазан революциясына дейінгі дәуірі тарихына арналған ғылыми сессия материалдары аңғартады. Сессияда Орта Азия және Қазақстан халқының саяси-әлеуметтік мәселелері қаралып, ХІХ ғасырдың соңына қарай өріс алған жәдидтік қозғалыстың ықпалымен жаңа оқу әдісіне көщкен мұсылмандық оқу орындар буржуазиялық сипатта болды, “пантүркшілдік” және “панисламшылдық” идеологияны басшылыққа алды, сөйтіп халық тілегіне қайшы қызмет етті делінген баға берілді. Осыған байланысты “История СССР” журналында М.Г.Вахабов пен И.С.Брагинский мақалалары жарияланып, мұсылмандық оқу орындарының жәдидтік бағытқа ойыса бастауы барынша реакциялық көрініс ретінде бағаланды.
Кеңестік биліктің бастапқы тұсында, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары патша өкіметінің халық-ағарту саласындағы саясатын сынға алған еңбектер жарық көрген-ді. Мұндай бағыттағы зерттеулер қатарына А.Ф.Эфиров пен К.П.Новицкийдің еңбектерін [3] жатқызуға болады. Осы авторлардың еңбектерінде патша өкіметінің шеткері аймақтарда жүргізген халық-ағарту саласындағы саясаты отаршылдықпен үндесіп жатты деген тұжырым жасалған.
Т.Тәжібаев, К.Е.Бендриков, К.Е.Бержанов, А.И. Сембаев, Г.М.Храпченков секілді зерттеушілердің еңбектерінде [4] мұсылмандық мектеп-медреселерге қатысты айтылған пікірлер кеңестік идеологияның талаптарына сай келеді. Кеңестік дәуірде мұсылмандық оқу орындарының Қазақстандағы қызметі жайлы жарық көрген бірден-бір еңбектің авторы Н.Сәбитов болды. Оның еңбегі декеңестік тарих ғылымының ұстанымдарына сәйкес жазылған-ды [5].
Қазақстандағы мұсылмандық оқу-орындарының халық ағарту саласындағы орнына объективті баға беруге деген талпыныс Кеңестер одағының ыдырауы қарсаңында жасала бастады. Мәселен, белгілі ғалым Ж.Қ.Қасымбаевтың 1990 жылы жарық көрген мақаласында [6] ұзақ жылдар бойы тарих ғылымында берік қалыптасқан–Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың 2 проценті ғана сауатты болды деген пікірдің негізсіз екендігі аталып көрсетіліп, осы күнге дейін мұсылмандық білім алғандардың есепке алынбай келгендігі алға тартылған еді. Сондай-ақ Ж.Қ.Қасымбаевтың мақаласында қазақтар арасында ашылған мектеп-медреселердің діни фанатизм ошақтары емес, керісінше олардың білім мен өнер орласы болғандығы айқындала дәлелденіп, мұсылмандық оқу орындардың қызметін зерттеу керезек күттірмес мәселе екендігі негізделіп берілген болатын.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тігіп егемендікке қол жеткізуі тарихымыздың ұлттық мүдде тұрғысынан жазылуына мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде ғылыми зерттеу жұмыстарында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөліне бастады. Халық-ағарту саласында паша өкіметінің жүргізген отаршылдық саясатын айыптаған еңбектер де жарық көре бастады. Мұндай еңбектер қатарынан М.Мырзахметовтың “Қазақ қалай орыстандырылды” деген кітабын ерекше атап көрсетуге болады [7]. Содан бергі кезеңдегі мерзімді басылымдарда мұсылмандық оқу орындарының қызметіне оң баға беруге деген талпыныс кең етек алды.
Мұсылмандық ағартушылықтың отаршылдық кезеңде ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына жасалған қысқаша шолудан аталмыш мәселені жоғарғы оқу орындарында оқитын студент жастарға жеткерудің аса қажет екендігін аңғаруға болады. Сондықтан ұсыналып отырған еңбектің құндылығы еш күмән тудырмайды деп санаймыз.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгіндері еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қоғамдастыққа таныла бастауы Қазақстан Республикасы тарихы ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді. Жаңа азаматтық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан тарихының жаңа мазмұн, соны сипат алуына кең жол ашып, мол мүмкіндіктер беріп отыр. Оның бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп,шынайы бағасын беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда, Ұлттық сананың қайта жаңғырған тұсында Отанымыздың тарихын, әсіресе оның мәдени-ру¬хани өмірі беттерін объективті тұрғыдан зерттеудің қажеттігі арта түсуде. Республикамызда болып жатқан саяси, экономикалық және рухани өзгерістер отандық тарих ғылымы алдына көптеген мәселелер қойып отыр. Әсіресе рухани салада, оқу-ағарту ісінде түйінді әрі күрделі проблемалардың шешу жолдарын табуға талпыныстар жасалынап, оның түрлі себептері тарих қойнауында екендігіне назар аударылуда. Ал мұндай жағдай тарихшыларға үлкен жауапкершілік жүгін артатыны түсінікті.
Халық-ағарту саласының даму жолдары отандық тарих ғылымында осы уақытқа дейін біршама зерттелінген мәселелердің бірі деуге болады. Алайда, зерттеу үрдісінде әрдайым шыншылдық, ғылымилық, объективтік принциптері сақталды деп айту қиын. Өйткені, еліміздегі тарих ғылымыжетпіс жылдан астам уақыт бойы маркстік-лениндік методологияның шырмауынан шыға алмаған-ды. Мұндай жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқы тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті құбылыстар тек орыс халқы арасында болды деп түсунуге алып келгені белгілі. Халық санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих ұлттық ағарту ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Соның салдарынан қазақтар арасында ұлттық білім беру жүйесі ретінде дамыған мұсылмандық ағартушылық реакциялық сипатта, ал отарлық билік енгізген орыс оқу орындары “прогрестің кілті” ретінде дәріптеледі.
Кеңестік тарих ғылымында, сондай-ақ революцияға дейінгі орыс тарихнамасында “өз бетінше дамуға мүмкіндігі жоқ деп танылған халықтар” қатарында қазақтардың да кете баруына олардың дәстүрлі көшпелі шаруашылық типі тілге тиек етіп алынып, 1917 жылға дейін 2 проценті ғана сауаттыы халықтың ұрпағы болып шыға келдік. Көшпелі жұрттың әлемдік өркениетте алар орнын әрқашан жоққа шығарған және солай қараауға мәжбүр еткен кеңестік тарихнама бүгндері ғалымдар жартылай көшпелі тұрмыс кешкен деп дәлелдеп отырған қазақ халқының сауаттылығы, ұлттық оқу үрдісі жайлы шынайы тарихты жазуға құлықсыз болды. Сөйтіп, ерте дәуірлерді былай қойғанда ХІХ ғасырдың екінші жартысы–ХХ ғасырдың басындағы өлкедегі оқу-ағарту саласы тарихының “ақтаңдақ” беттері қалыңдай түсті. Кеңестік идеологияның талаптарына сай орыс білім беру жүйесі ғана прогрессивті деп саналды және империяның шеткері аймақтарындағы жергілікті халықтардың “көзін ашқан” бірден-бір бұлақ ретінде қарастырылды. Отаршылдық саясатпен бірге енген орыс оқу жүйесінің өз кезегінде патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру ісінің негізгі буыны да болғаны ұмыт қалдырылды. Өз кезегінде мұсылмандық мектептер мен медреселерде білім алғандарды сауатты да зиялы азаматтар қатарында да санамады, немесе оларды орысша білім алғандардан төмен қойып, ескі өмірді аңсаушылар қатарына еріксіз қосып көрсетті. Халыққа қажеті шамалы болса, онда неге мұсылман оқу орындары патша өкіметі қыспағына шыдап беріп, өміршеңдігін танытты деген сауалға жауап берілмеді. Міне, осындай келелі мәселелерді шешудің сәті енді ғана түсіп отыр.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Патшалық Ресей империясының отары дәуіріндегі мұсылмандық ағартушылық мәселесіне алғаш қалам тартушылар қатарына бұрындары тарих ғылымында барынша дәріптелген И.Н.Ильминскийді, Н.П.Остроумовты және А.Е.Алекторовты жатқызуға болады. Олардың пікірлерінің мазмұны орыстар келгенге дейін “варварлық”, “жабайылық” пен “түнекте ” болған қазақ көшпелілеріне орыстар үстемдігі ғана тәртіп пен жарық дүние нұрын түсіріп, өркениеттің сәулесін шашты дегенге саятын еді. Сөйтіп, отаршылдық рухына малынған орыс тарихнамасы Қзақстандағы жергілікті халықтың көшпелілік өркениетке қосқан үлесін, бұл өркениеттің өзіндік ерекшелігін ескерместен, елеп-екшеместен мұсылмандық ағартушылықтың оқу-ағартудағы алатын орнын жоққа шығарып тастаған еді. Мұсылмандық ағартушылыққа барынша тосқауыл қоюды жақтаған Н.П.Остроумов Ресей мемлекетінің негізгі міндеті бұратаналарды орыстандару болмақ, екіншіден, “қазақтарды орыстармен бірге біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктіруге қоддан келгеннің бәрін жасау қажет” деп жазылған болатын. Ол мұсылман оқу орындарының тарихын жазуға ден қойып, бұл жайлы бірқатар еңбектерді дүниеге әкелді . Оның еңбектерінің түпкі мақсаты мұсылмандық оқу орындарға тосқауыл қоюдың жолын көрсету болатын.
Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И.Н.Ильминский, А.Е.Алекторов және А.В.Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады. Мұны Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон-Кауфман да ұстанған болатын. Осы мұсылман оқу орындарын аралас орыс-тузем мектептері ығыстырып шығады деген пікірде болды.
Мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі мәселесі ХХ ғасыр басында жарық көрген. А.Л.Кун, Н.А.Бобровников, Г.Андреев, А.Добромыслов, А.Е.Недзвецкий, А.Хорошкин, С.Рыбаков және С.Н.Велецкий /1/ секілді зерттеушілердің еңбектерінде де көрініс тапты. Олардың ұстанған бағыты жоғарыда аталған авторлардың пікірлерімен үндесіп жатты.
Қазақ жеріндегі мұсымандық ағартушылық мәселелері Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин секілді қазақ ағартушыларының және ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының еңбектерінде [2] ұлттық мүдде тұрғысынан бағаланып, өзіндік объективті бағасына ие болған-ды. Алайда кеңестік тарихнама өкілдері замана ағымына қарай, таптық, партиялық принципті қатаң сақтай отырып, социалистік құрылыстың өміршеңдігін негіздей түсу үшін революцияға дейінгі қазақ халқын мәдени, әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан артта қалған көшпелі ел ретінде көрсетуге тырысып баққан еді. Соған орай қазақ қоғамындағы мұсылмандық ағартушылықтың білім беру саласындағы орны барынша қараланып көрсетілді. Мұның бір көрінісін 1954 жылы Ташкентте өткен Орта Азия мен Қазақстанның қазан революциясына дейінгі дәуірі тарихына арналған ғылыми сессия материалдары аңғартады. Сессияда Орта Азия және Қазақстан халқының саяси-әлеуметтік мәселелері қаралып, ХІХ ғасырдың соңына қарай өріс алған жәдидтік қозғалыстың ықпалымен жаңа оқу әдісіне көщкен мұсылмандық оқу орындар буржуазиялық сипатта болды, “пантүркшілдік” және “панисламшылдық” идеологияны басшылыққа алды, сөйтіп халық тілегіне қайшы қызмет етті делінген баға берілді. Осыған байланысты “История СССР” журналында М.Г.Вахабов пен И.С.Брагинский мақалалары жарияланып, мұсылмандық оқу орындарының жәдидтік бағытқа ойыса бастауы барынша реакциялық көрініс ретінде бағаланды.
Кеңестік биліктің бастапқы тұсында, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары патша өкіметінің халық-ағарту саласындағы саясатын сынға алған еңбектер жарық көрген-ді. Мұндай бағыттағы зерттеулер қатарына А.Ф.Эфиров пен К.П.Новицкийдің еңбектерін [3] жатқызуға болады. Осы авторлардың еңбектерінде патша өкіметінің шеткері аймақтарда жүргізген халық-ағарту саласындағы саясаты отаршылдықпен үндесіп жатты деген тұжырым жасалған.
Т.Тәжібаев, К.Е.Бендриков, К.Е.Бержанов, А.И. Сембаев, Г.М.Храпченков секілді зерттеушілердің еңбектерінде [4] мұсылмандық мектеп-медреселерге қатысты айтылған пікірлер кеңестік идеологияның талаптарына сай келеді. Кеңестік дәуірде мұсылмандық оқу орындарының Қазақстандағы қызметі жайлы жарық көрген бірден-бір еңбектің авторы Н.Сәбитов болды. Оның еңбегі декеңестік тарих ғылымының ұстанымдарына сәйкес жазылған-ды [5].
Қазақстандағы мұсылмандық оқу-орындарының халық ағарту саласындағы орнына объективті баға беруге деген талпыныс Кеңестер одағының ыдырауы қарсаңында жасала бастады. Мәселен, белгілі ғалым Ж.Қ.Қасымбаевтың 1990 жылы жарық көрген мақаласында [6] ұзақ жылдар бойы тарих ғылымында берік қалыптасқан–Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың 2 проценті ғана сауатты болды деген пікірдің негізсіз екендігі аталып көрсетіліп, осы күнге дейін мұсылмандық білім алғандардың есепке алынбай келгендігі алға тартылған еді. Сондай-ақ Ж.Қ.Қасымбаевтың мақаласында қазақтар арасында ашылған мектеп-медреселердің діни фанатизм ошақтары емес, керісінше олардың білім мен өнер орласы болғандығы айқындала дәлелденіп, мұсылмандық оқу орындардың қызметін зерттеу керезек күттірмес мәселе екендігі негізделіп берілген болатын.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тігіп егемендікке қол жеткізуі тарихымыздың ұлттық мүдде тұрғысынан жазылуына мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде ғылыми зерттеу жұмыстарында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөліне бастады. Халық-ағарту саласында паша өкіметінің жүргізген отаршылдық саясатын айыптаған еңбектер де жарық көре бастады. Мұндай еңбектер қатарынан М.Мырзахметовтың “Қазақ қалай орыстандырылды” деген кітабын ерекше атап көрсетуге болады [7]. Содан бергі кезеңдегі мерзімді басылымдарда мұсылмандық оқу орындарының қызметіне оң баға беруге деген талпыныс кең етек алды.
Мұсылмандық ағартушылықтың отаршылдық кезеңде ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына жасалған қысқаша шолудан аталмыш мәселені жоғарғы оқу орындарында оқитын студент жастарға жеткерудің аса қажет екендігін аңғаруға болады. Сондықтан ұсыналып отырған еңбектің құндылығы еш күмән тудырмайды деп санаймыз.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 4-б.
2. Уәлиханов Ш. Сахарадағы мұсылмандық туралы. Таңдамалы.–Алматы, 1985; Алтынсарин Ы. Мұсылманшылдықтың тұтқасы. Алматы,1991; Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Алматы, 1995; Дулатов М., Шығармалары. Алматы, 1991; Байтұрсынов А. Қазақша оқу жайынан //Қазақ, 1913. N14;
3. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 5-б.
4. Тажибаев Т. Просвещение и школа Казахстана во второй половине ХІХ века. Алма-Ата, 1962; Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане. М., 1960; Сембаев А.И., Храпченков Г.М. Очерки по истории школ Казахстана. Алматы, 1972.
5. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Историко-педагогический очерк. Алма-Ата, 1950.
6. Касымбаев Ж.К. Были ли мектебы и медресе очагами суеверия и фанатизма // Вечерняя Алма-Ата. 1990. 31 мая.
7. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993.
8. Қапаева А. Қазақстандағы мектептер мен медреселер //Қазақ тарихы, 2001, ғ2, 53-55-б.
9. Уәлиханов Ш. Таңдамалы.–Алматы, 1985; 197-б.
10. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 22-б.
11. Тажибаев Т. Просвещение и школа Казахстана во второй половине ХІХ века. Алма-Ата, 1962;
12. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1994, 93-б.
14. Букейханов А. Киргизы // Казахи о русских до 1917 года. Оксффорд, 1985, с.49.
15. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 25-б.
16. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 5-10-б.
17. Бұл да сонда, 12-б.
18. Мырзалиева Э.Қ. Қазақстандағы мұсылман ағартушылығының мәселелері (ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Сырдария облысы қазақ уездерінің мәліметтері бойынша) Алматы, 2001.
19. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 32-б.
20. Бұл да сонда, 35-б.
21. Расул Заде М. О пантуранизме // Тюркский мир. 1991.ғ1. с.17.
22. Кемеңгерұлы Х. Езілген ұлттар. М., 1995 24 б
23. Мырзалиева Э.Қ. Көрсетілген еңбек. 28-б.
24. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 42-б.
25. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 44-б.
26. Қапаева А. Қазақстандағы мектептер мен медреселер //Қазақ тарихы, 2001, ғ2, 53-55-б.
27. Бұл да сонда.
28. Қойгелдиев М.Қ., Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай ұлы. Алматы, 1997, 17-б.
29. Үлфәт. 1906, ғ 11, 16-ақпан.
30. Калыбаев Ж. Школа “Мамания”. //Заря, 1989, ғ 12, 29-б.
31. Исабай Қ. Байжан-Ата С. Қажыға барған қазақтар
32. Қазақ. 1913, ғ 11, 24-сәуір.
33. Айқап. Құрастырушылар Ү.Субханбердина. Дәуітов С. Алматы, 1995, 292-294-бб.
34. «Қазақң Ұлттық Энциклопедиясы. 1999, Т.1.
35. «Қазақң Ұлттық Энциклопедиясы. 2001, Т.2.
36. Ахмедов Ғ. Алаш “Алаш” болғанда. Естеліктер мен тарихи деректер. Алматы, 1996.
37. Калыбаев Ж. Школа “Мамания”. //Заря, 1989, ғ 12, 31-б
38. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 46-б.
39. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 52-б.
40. Бұл да сонда, 53-б.
41. Бұл да сонда, 55-б.
42. Валиди З. Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусулман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Кн.1. Уфа, 1994, 122-123-бб.
43. Ахмет Заки Валиди Туган. Материалы к изучению жизни и творчества. Уфа, 1990, 12-б.
44. Асанова С.А. Духовная культура казахского народа на рубеже веков ( обзор религиозной и художественной культуры) // Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение. Алматы,1993, 134-б.
45. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993. 48-б.
46. Бұл да сонда, 50-б
47. Бұл да сонда, 53-б
48. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Историко-педагогический очерк. Алма-Ата, 1950.
49. Бұл да сонда.
50. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 46-48-б.
1. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 4-б.
2. Уәлиханов Ш. Сахарадағы мұсылмандық туралы. Таңдамалы.–Алматы, 1985; Алтынсарин Ы. Мұсылманшылдықтың тұтқасы. Алматы,1991; Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Алматы, 1995; Дулатов М., Шығармалары. Алматы, 1991; Байтұрсынов А. Қазақша оқу жайынан //Қазақ, 1913. N14;
3. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 5-б.
4. Тажибаев Т. Просвещение и школа Казахстана во второй половине ХІХ века. Алма-Ата, 1962; Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане. М., 1960; Сембаев А.И., Храпченков Г.М. Очерки по истории школ Казахстана. Алматы, 1972.
5. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Историко-педагогический очерк. Алма-Ата, 1950.
6. Касымбаев Ж.К. Были ли мектебы и медресе очагами суеверия и фанатизма // Вечерняя Алма-Ата. 1990. 31 мая.
7. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993.
8. Қапаева А. Қазақстандағы мектептер мен медреселер //Қазақ тарихы, 2001, ғ2, 53-55-б.
9. Уәлиханов Ш. Таңдамалы.–Алматы, 1985; 197-б.
10. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 22-б.
11. Тажибаев Т. Просвещение и школа Казахстана во второй половине ХІХ века. Алма-Ата, 1962;
12. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1994, 93-б.
14. Букейханов А. Киргизы // Казахи о русских до 1917 года. Оксффорд, 1985, с.49.
15. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 25-б.
16. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 5-10-б.
17. Бұл да сонда, 12-б.
18. Мырзалиева Э.Қ. Қазақстандағы мұсылман ағартушылығының мәселелері (ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Сырдария облысы қазақ уездерінің мәліметтері бойынша) Алматы, 2001.
19. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 32-б.
20. Бұл да сонда, 35-б.
21. Расул Заде М. О пантуранизме // Тюркский мир. 1991.ғ1. с.17.
22. Кемеңгерұлы Х. Езілген ұлттар. М., 1995 24 б
23. Мырзалиева Э.Қ. Көрсетілген еңбек. 28-б.
24. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 42-б.
25. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 44-б.
26. Қапаева А. Қазақстандағы мектептер мен медреселер //Қазақ тарихы, 2001, ғ2, 53-55-б.
27. Бұл да сонда.
28. Қойгелдиев М.Қ., Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай ұлы. Алматы, 1997, 17-б.
29. Үлфәт. 1906, ғ 11, 16-ақпан.
30. Калыбаев Ж. Школа “Мамания”. //Заря, 1989, ғ 12, 29-б.
31. Исабай Қ. Байжан-Ата С. Қажыға барған қазақтар
32. Қазақ. 1913, ғ 11, 24-сәуір.
33. Айқап. Құрастырушылар Ү.Субханбердина. Дәуітов С. Алматы, 1995, 292-294-бб.
34. «Қазақң Ұлттық Энциклопедиясы. 1999, Т.1.
35. «Қазақң Ұлттық Энциклопедиясы. 2001, Т.2.
36. Ахмедов Ғ. Алаш “Алаш” болғанда. Естеліктер мен тарихи деректер. Алматы, 1996.
37. Калыбаев Ж. Школа “Мамания”. //Заря, 1989, ғ 12, 31-б
38. Жолсейтова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 46-б.
39. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 52-б.
40. Бұл да сонда, 53-б.
41. Бұл да сонда, 55-б.
42. Валиди З. Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусулман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Кн.1. Уфа, 1994, 122-123-бб.
43. Ахмет Заки Валиди Туган. Материалы к изучению жизни и творчества. Уфа, 1990, 12-б.
44. Асанова С.А. Духовная культура казахского народа на рубеже веков ( обзор религиозной и художественной культуры) // Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение. Алматы,1993, 134-б.
45. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993. 48-б.
46. Бұл да сонда, 50-б
47. Бұл да сонда, 53-б
48. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. Историко-педагогический очерк. Алма-Ата, 1950.
49. Бұл да сонда.
50. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 46-48-б.
М а з м ұ н ы
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 – 9
І-тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыыыр басындағы
Қазақстанның білім беру жүйесі
1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10-21
1.2. Мұсылманның қадими мектептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22-27
ІІ-тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы
2.1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... 28-48
2.2. Патша үкіметінің жәдидтік оқу орындарына қарсы реакциялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59-60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-63
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Бүгіндері еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз
мемлекет ретінде дүниежүзілік қоғамдастыққа таныла бастауы Қазақстан
Республикасы тарихы ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік
берді. Жаңа азаматтық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан тарихының жаңа
мазмұн, соны сипат алуына кең жол ашып, мол мүмкіндіктер беріп отыр. Оның
бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты
айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп,шынайы бағасын
беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда, Ұлттық сананың қайта жаңғырған
тұсында Отанымыздың тарихын, әсіресе оның мәдени-рухани өмірі беттерін
объективті тұрғыдан зерттеудің қажеттігі арта түсуде. Республикамызда болып
жатқан саяси, экономикалық және рухани өзгерістер отандық тарих ғылымы
алдына көптеген мәселелер қойып отыр. Әсіресе рухани салада, оқу-ағарту
ісінде түйінді әрі күрделі проблемалардың шешу жолдарын табуға талпыныстар
жасалынап, оның түрлі себептері тарих қойнауында екендігіне назар
аударылуда. Ал мұндай жағдай тарихшыларға үлкен жауапкершілік жүгін
артатыны түсінікті.
Халық-ағарту саласының даму жолдары отандық тарих ғылымында осы
уақытқа дейін біршама зерттелінген мәселелердің бірі деуге болады. Алайда,
зерттеу үрдісінде әрдайым шыншылдық, ғылымилық, объективтік принциптері
сақталды деп айту қиын. Өйткені, еліміздегі тарих ғылымыжетпіс жылдан астам
уақыт бойы маркстік-лениндік методологияның шырмауынан шыға алмаған-ды.
Мұндай жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқы тарихын
да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті құбылыстар тек
орыс халқы арасында болды деп түсунуге алып келгені белгілі. Халық санасына
күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық принциптерге құрылған,
шамадан тыс идеологияландырылған тарих ұлттық ағарту ісін зерттеуге де өз
көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Соның салдарынан қазақтар арасында ұлттық
білім беру жүйесі ретінде дамыған мұсылмандық ағартушылық реакциялық
сипатта, ал отарлық билік енгізген орыс оқу орындары “прогрестің кілті”
ретінде дәріптеледі.
Кеңестік тарих ғылымында, сондай-ақ революцияға дейінгі орыс
тарихнамасында “өз бетінше дамуға мүмкіндігі жоқ деп танылған халықтар”
қатарында қазақтардың да кете баруына олардың дәстүрлі көшпелі шаруашылық
типі тілге тиек етіп алынып, 1917 жылға дейін 2 проценті ғана сауаттыы
халықтың ұрпағы болып шыға келдік. Көшпелі жұрттың әлемдік өркениетте алар
орнын әрқашан жоққа шығарған және солай қараауға мәжбүр еткен кеңестік
тарихнама бүгндері ғалымдар жартылай көшпелі тұрмыс кешкен деп дәлелдеп
отырған қазақ халқының сауаттылығы, ұлттық оқу үрдісі жайлы шынайы тарихты
жазуға құлықсыз болды. Сөйтіп, ерте дәуірлерді былай қойғанда ХІХ ғасырдың
екінші жартысы–ХХ ғасырдың басындағы өлкедегі оқу-ағарту саласы тарихының
“ақтаңдақ” беттері қалыңдай түсті. Кеңестік идеологияның талаптарына сай
орыс білім беру жүйесі ғана прогрессивті деп саналды және империяның
шеткері аймақтарындағы жергілікті халықтардың “көзін ашқан” бірден-бір
бұлақ ретінде қарастырылды. Отаршылдық саясатпен бірге енген орыс оқу
жүйесінің өз кезегінде патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру ісінің
негізгі буыны да болғаны ұмыт қалдырылды. Өз кезегінде мұсылмандық
мектептер мен медреселерде білім алғандарды сауатты да зиялы азаматтар
қатарында да санамады, немесе оларды орысша білім алғандардан төмен қойып,
ескі өмірді аңсаушылар қатарына еріксіз қосып көрсетті. Халыққа қажеті
шамалы болса, онда неге мұсылман оқу орындары патша өкіметі қыспағына шыдап
беріп, өміршеңдігін танытты деген сауалға жауап берілмеді. Міне, осындай
келелі мәселелерді шешудің сәті енді ғана түсіп отыр.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Патшалық Ресей империясының отары
дәуіріндегі мұсылмандық ағартушылық мәселесіне алғаш қалам тартушылар
қатарына бұрындары тарих ғылымында барынша дәріптелген И.Н.Ильминскийді,
Н.П.Остроумовты және А.Е.Алекторовты жатқызуға болады. Олардың пікірлерінің
мазмұны орыстар келгенге дейін “варварлық”, “жабайылық” пен “түнекте ”
болған қазақ көшпелілеріне орыстар үстемдігі ғана тәртіп пен жарық дүние
нұрын түсіріп, өркениеттің сәулесін шашты дегенге саятын еді. Сөйтіп,
отаршылдық рухына малынған орыс тарихнамасы Қзақстандағы жергілікті
халықтың көшпелілік өркениетке қосқан үлесін, бұл өркениеттің өзіндік
ерекшелігін ескерместен, елеп-екшеместен мұсылмандық ағартушылықтың оқу-
ағартудағы алатын орнын жоққа шығарып тастаған еді. Мұсылмандық
ағартушылыққа барынша тосқауыл қоюды жақтаған Н.П.Остроумов Ресей
мемлекетінің негізгі міндеті бұратаналарды орыстандару болмақ, екіншіден,
“қазақтарды орыстармен бірге біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға
біріктіруге қоддан келгеннің бәрін жасау қажет” деп жазылған болатын. Ол
мұсылман оқу орындарының тарихын жазуға ден қойып, бұл жайлы бірқатар
еңбектерді дүниеге әкелді . Оның еңбектерінің түпкі мақсаты мұсылмандық оқу
орындарға тосқауыл қоюдың жолын көрсету болатын.
Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде
мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И.Н.Ильминский, А.Е.Алекторов және
А.В.Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың
еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан
жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша
қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет
аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және
осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар
білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең
өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады. Мұны
Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон-Кауфман да ұстанған болатын. Осы
мұсылман оқу орындарын аралас орыс-тузем мектептері ығыстырып шығады деген
пікірде болды.
Мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі мәселесі ХХ ғасыр басында жарық
көрген. А.Л.Кун, Н.А.Бобровников, Г.Андреев, А.Добромыслов, А.Е.Недзвецкий,
А.Хорошкин, С.Рыбаков және С.Н.Велецкий 1 секілді зерттеушілердің
еңбектерінде де көрініс тапты. Олардың ұстанған бағыты жоғарыда аталған
авторлардың пікірлерімен үндесіп жатты.
Қазақ жеріндегі мұсымандық ағартушылық мәселелері Ш.Уәлиханов пен
Ы.Алтынсарин секілді қазақ ағартушыларының және ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялыларының еңбектерінде [2] ұлттық мүдде тұрғысынан бағаланып, өзіндік
объективті бағасына ие болған-ды. Алайда кеңестік тарихнама өкілдері замана
ағымына қарай, таптық, партиялық принципті қатаң сақтай отырып, социалистік
құрылыстың өміршеңдігін негіздей түсу үшін революцияға дейінгі қазақ халқын
мәдени, әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан артта қалған көшпелі ел
ретінде көрсетуге тырысып баққан еді. Соған орай қазақ қоғамындағы
мұсылмандық ағартушылықтың білім беру саласындағы орны барынша қараланып
көрсетілді. Мұның бір көрінісін 1954 жылы Ташкентте өткен Орта Азия мен
Қазақстанның қазан революциясына дейінгі дәуірі тарихына арналған ғылыми
сессия материалдары аңғартады. Сессияда Орта Азия және Қазақстан халқының
саяси-әлеуметтік мәселелері қаралып, ХІХ ғасырдың соңына қарай өріс алған
жәдидтік қозғалыстың ықпалымен жаңа оқу әдісіне көщкен мұсылмандық оқу
орындар буржуазиялық сипатта болды, “пантүркшілдік” және “панисламшылдық”
идеологияны басшылыққа алды, сөйтіп халық тілегіне қайшы қызмет етті
делінген баға берілді. Осыған байланысты “История СССР” журналында
М.Г.Вахабов пен И.С.Брагинский мақалалары жарияланып, мұсылмандық оқу
орындарының жәдидтік бағытқа ойыса бастауы барынша реакциялық көрініс
ретінде бағаланды.
Кеңестік биліктің бастапқы тұсында, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары
патша өкіметінің халық-ағарту саласындағы саясатын сынға алған еңбектер
жарық көрген-ді. Мұндай бағыттағы зерттеулер қатарына А.Ф.Эфиров пен
К.П.Новицкийдің еңбектерін [3] жатқызуға болады. Осы авторлардың
еңбектерінде патша өкіметінің шеткері аймақтарда жүргізген халық-ағарту
саласындағы саясаты отаршылдықпен үндесіп жатты деген тұжырым жасалған.
Т.Тәжібаев, К.Е.Бендриков, К.Е.Бержанов, А.И. Сембаев, Г.М.Храпченков
секілді зерттеушілердің еңбектерінде [4] мұсылмандық мектеп-медреселерге
қатысты айтылған пікірлер кеңестік идеологияның талаптарына сай келеді.
Кеңестік дәуірде мұсылмандық оқу орындарының Қазақстандағы қызметі жайлы
жарық көрген бірден-бір еңбектің авторы Н.Сәбитов болды. Оның еңбегі
декеңестік тарих ғылымының ұстанымдарына сәйкес жазылған-ды [5].
Қазақстандағы мұсылмандық оқу-орындарының халық ағарту саласындағы
орнына объективті баға беруге деген талпыныс Кеңестер одағының ыдырауы
қарсаңында жасала бастады. Мәселен, белгілі ғалым Ж.Қ.Қасымбаевтың 1990
жылы жарық көрген мақаласында [6] ұзақ жылдар бойы тарих ғылымында берік
қалыптасқан–Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың 2 проценті ғана сауатты
болды деген пікірдің негізсіз екендігі аталып көрсетіліп, осы күнге дейін
мұсылмандық білім алғандардың есепке алынбай келгендігі алға тартылған еді.
Сондай-ақ Ж.Қ.Қасымбаевтың мақаласында қазақтар арасында ашылған мектеп-
медреселердің діни фанатизм ошақтары емес, керісінше олардың білім мен
өнер орласы болғандығы айқындала дәлелденіп, мұсылмандық оқу орындардың
қызметін зерттеу керезек күттірмес мәселе екендігі негізделіп берілген
болатын.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тігіп егемендікке қол
жеткізуі тарихымыздың ұлттық мүдде тұрғысынан жазылуына мүмкіндік берді.
Соның нәтижесінде ғылыми зерттеу жұмыстарында ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасыр басындағы ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөліне бастады. Халық-
ағарту саласында паша өкіметінің жүргізген отаршылдық саясатын айыптаған
еңбектер де жарық көре бастады. Мұндай еңбектер қатарынан М.Мырзахметовтың
“Қазақ қалай орыстандырылды” деген кітабын ерекше атап көрсетуге болады
[7]. Содан бергі кезеңдегі мерзімді басылымдарда мұсылмандық оқу
орындарының қызметіне оң баға беруге деген талпыныс кең етек алды.
Мұсылмандық ағартушылықтың отаршылдық кезеңде ғылыми әдебиеттерде
баяндалу тарихына жасалған қысқаша шолудан аталмыш мәселені жоғарғы оқу
орындарында оқитын студент жастарға жеткерудің аса қажет екендігін
аңғаруға болады. Сондықтан ұсыналып отырған еңбектің құндылығы еш күмән
тудырмайды деп санаймыз.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І-тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы
Қазақстанның білім беру жүйесі.
1. 1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері.
Орта Азия халықтары ислам дінін қабылдаған кезден бастап медреселер
білім мен тәрбие ордаларына айналғаны мәлім. Кеңестік кезеңдегі атеистердің
мұсылман медреселерінде оқыту схоластикалық, жаттанды сипатта жүргізілді
деген байламдары жаңсақ. Негізінен, діни білім беру міндетін атқарғанымен,
олардың бағдарламаларында өзге пәндер де елеулі орын алған. Нақ осының
арқасында медреселерден түрлі дәуірлерде Мұхаммед әл-Хорезми, Әл-Фараби,
Бируни, Ұлықбек, Науаи және басқа энциклопедист-ғалымдар, ойшылдар
тәрбиеленіп, білім алып шыққан. Қазақтың ұлы ақыны, данышпан Абай Құнанбаев
та кезінде Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыған. Абай
медресесінде діни сабақтармен қатар, түрік, араб, парсы тілдерін де
үйренген, шығыс классиктерінің шығармаларымен, олардың философиялық ой-
тұжырымдарымен танысқан. Ақынның “Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет
қылсын, шен алсын деп бермедім” деген жыр жолдарына қарап-ақ,
медреселердің оқу-ағарту ісіндегі роліне байыпты баға беруге болады.
Ғылыми әдебиеттерде күні бүгінге дейін медреселер діни мекеме ретінде
ғана қарастырылып келді, оның білім беретін оқу орны ретіндегі қызметіне
көңіл бөлінбеді. Медреселердің жергілікті халықтың сауаттылығын
қалыптастыырудағы ролін теріске шығару, - деп жаазды профессор П.Г.Ким, -
ғылымдағы тарихилық ұстанымын бұзу. Бұл ролді білмейінше, мұндағы кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысын
диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес” 8.
Медреселердің пайда болу тарихы ҮІІІ ғасырдан, өлкеде исслам діні мен
араб жазуы таралған кезден басталады. Оларды мешіттер жанынан сол
мешіттердің имамдары немесе басқа да сауатты, дәулетті адамдар ашып
отырған.
Медреселер мешіттердің вакуфтуқ мүлкі саналып, мешітке түскен кіріс
есебінен ұсталған. Сонымен қатар олардың көпшілігі тәуап етушіілердің қайыр-
садақалары есебінен де қаржыландырылады. Ислам дінінің орнығуымен қазақ
даласындағы халық ағарту ісі жүйесін мұсылмандық ағарту ісі құрады.
Қазақтың әйгілі ағартушы ғалымы Ш.Уалиханов өзінің ХІХ ғасырдың
ортасында жазған “Сахарадағы мұсылмандық туралы” атты еңбегінде:
“Мұсылмандық әзірше біздің сүйегіміз бен қанымызға сіңіп бола қойған жоқ.
.. Татар молдаларының, Орта Азиялық имандар мен өздерінің жаңа діни
уағыздаушылардың ықпалымен біздің халық барған сайын жалпы мұсылмандық
кейіпке түсіп келеді”, [9] - деген еді. Бұл айтылған пікір ХІХ орта
шеніндегі қазақ қауымына тән еді. Міне осы тұста қазақтар арасында өзбек,
татар секілді түркі халықтарына қарағанда ислам діні осалдау болып,
өздерінің күнделікті тұрмысында ата-баба жолы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі
басым түсіп жатыр. Дегенмен Ш.Уалиханов көрсеткендей сол тарихи кезеңде
ислам діні қазақ қоғамы арасында күш ала бастаған-ды.
Қазақ халқының діни нанымындағы миссионер ғалымдары мұны өз мақсаттары
жолында пайдаланып қалуға тырысқан еді. Мәселен, 1860 жылдары
Н.И.Ильминский “қазақтар мұсылман емес, шамандар”, сондықтан оларды
православие өткеру оңай деп үкіметті нандыруға тарысып бақты. Түркістан
өлкесіндегі оқу-ағарту жұмысын өркендетуге үлкен үлес қосты деп дәріптеліп
келген Н.П.Остроумов “Православиялық миссионерлік қоғамның” 20 жылдығы
қарасаңында көшпелі халықтар христиан діні мен мәдениетін қабылдауға
қабілетті ме деген мәселе төңірегінде ой қозғап, миссионерлердің басты
назарын қазақ даласы мен Түркістан бұруға шақырып, былай деп жазған еді:
“Ресей боданы, азиялық көшпенділердің адамгершілік, мәдени жағынан өрлеу
және православиялық орыс халқымен бірігуі үшін христиандықты қабылдаудан
басқа жол жоқ. Мұнсыз азиялық көшпелілер төменгі даму деңгейінде қалып,
мұсылмандыққа тартынып, мемлекеттің табиғи дамуын тежеп, оның болашақтағы
саяси біртұтастығы мен құдіреттілігіне қауіп төндіреді”.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден патша өкіметі қазақ даласына
енісімен мұсылмандыққа, ислам дініне бірден қарсы іс-шараларды жүзеге
асыруға талпынды дегенді білдірмейтін. Қазақ жерін отарлаудың алғашқы
кезеңінде патша өкіметі жергілікті халықтың дініне “еріктік” беру бағытын
ұстанған-ды. Ол негізінен жергілікті феодалдық топ өкілдерінің сеніміне не
болып, отарлық саясатты одан әрі тереңдете жүргізу мақсатында жасалған айла
әрекет болатын. Сондықтан да патша үкіметі қазақ даласында мешіт,
медреселер салып, қазақтардың діни істерін Орынбор муфтилігіне қаратып,
ислам дініне еш қарсы келмейтінін, керісінше оған қолдау көрсететіндігін
танытып қалуға тырысқан еді. Мұны қазақ даласындағы ислам дінінің жалпы
жағдайымен арнайы шұғылданған чиновниктердің әкімшілік орындарына беріп
отырған мәліметтерінен аңғаруға болады. Дала өлкесінен орталыққа берілген
осындай мәліметтердің бірінде былай делінген: “Біздің даладағы
үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздарға
(қазақтарға) және бүкіл Орта Азияда олардың дініне қол сұғылмайтындығы
жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті. Ол жағымызға хандар мен
сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға тікелей байланысты
болды. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып қана
қойған жоқ, оған қамқоршылық та көрсетті” [10].
Отарлық билік орындарының ислам дініне деген мұндай саясатты
Түркістанның алғашқы гнерал-губернаторы фон – Кауфманның іс-әрекетінен де
айқын көрінеді. Ол өлкеде мұсылмандардың “үкіметтік міндеттерді” жүзеге
асыруға наразылық танытуына баса көңіл аударып, дала төсінде миссионерлік
іс-әркеттің ашық түрде жүргізілуіне қарсы болды. Сонымен бірге Түркістан
аймағында мұсылмандықтың нығая түсуін де қаламады. Мұны Кауфманның 1876
жылы 6 ақпанда Халық ағарту министрі Д.А.Толстой атына жолдаған өтініш
хатының мазмұны аңғартады. Онда былай делінген: “Маған сеніп тапсырылған
генерал-губернаторлықта Қазан татарлары аса көп көлемде мұсылмандық түрлі
діни шығармалармен сауда жасайтыны жөнінде күнделікті мәліметтер түсуде.
Бұл басылымдардың арзандығынан олар өлкедегі ауқаттылар арасында ғана емес,
барлық көшпенділерге де тарауда. Мұсылмандық насихаттың басылымдар арқылы
жүруі Орта Азиядағы орыс мүддесіне, сондай-ақ Халық ағарту министрлігінің
жаңа шеткі аймақтардағы атқарар міндетіне зиянды деп санаймын. Жыл өткен
сайын ислам діні қырғыздар арасында қоғамдық татарлардың мұсылмандық діни
әдебиеттермен сауда жасағандығынан нығайып келуде. Сіздің хұзырыңыздан
сұрайтыным – Ішкі істер министрлігімен, әрі баспасөз басқармасымен байланыс
жасап мұсылмандық әдебиеттердің басылуына және таралуына шектеу жасауға
шара қодансаңыз екен”.
Метрополия отарлау процесі барысында православиялық Ресейге қарсы ислам
дінінің қорғаныс - ұйытқылық рухани қарсылық ұйымдастырушы күш міндетін
атқаратын жақсы түйінді. Сондықтан да ислам дінінің түркі халықтарының
өміріндегі ықпалын алдымен әлсіретіп, соңынан оны жоюға үлкен ынта қойды.
Патша үкіметі 1968 жылы қазақтарды Орынбор муфтилігінен шығарып тастағанда,
болашақта қазақтар христиандықты қабылдайды деген үмітте болды. 1867-1868
жылғы жүргізілген басқару реформаларына сәйкес дала облыстары мен Түркістан
өлкесіндегі мұсылман дін басыларына шектеуліктер қойды. Мұсылмандық діни
істер орынбор муфтилігінің қарауынан алынып, азаматтық әкімшілікке берілді.
Мешіттер мектеп-медреселер салуға бақылау орнатылды. Әрбір болыста сайланып
қойылатын, әскери губернатор бекітіп, босатып отыратын бір ғана молда
болуына рұқсат етілді. Вануфтардың болуына тиім салынды [8].
Ислам дінін патша өкіметі өзінің саяси міндетін жүзеге асыру жолындағы
негізгі кедергі ретінде бағалады. 1875 жылы Орынбор генерал-губернаторы
Г.А.Крыжановский Ішкі істер министрі атына жолдаған хатында ислам діні
өлкені отарлауда негізгі кедергі болып отыр деп бағалап, ендігі жерде оған
тосқауыл қоюға шаралар қолдануды ұсынған еді. Г.А.Крыжановский осы хатынан
кейін өлкедегі дін иелеріне, қазақ балалары арасында мұсылмандық
ағартушылықпен шұғылданып жүрген дін иелерінің өкілдеріне қатаң бақылау
орнату жөнінде орталықтан жергілікті билік орындарына нұсқаулар жөнелтіле
бастады [11].
Түркістан өлкесі мен дала облыстары секілді өзге де шеткері
аймақтардағы халықтарды орыстандыру жолындағы патша өкіметінің сойылын
соғушылардың айла-әркеттерінің бірі-мұсылман халықтарын ғасырлар бойы
қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданыстан шығару
болды. Араб графикасын мұсылман халықтарының қолдануынан қалайда ығыстырып,
оның орнына кириллицаны енгізуді жүзеге асыру жолында Н.И.Ильминский,
Н.П.Остроумов секілді миссионер ғалымдар белсенділік танытып жатты.
Н.И.Ильминскийдің пікірінше, алфавит қай уақыт да дінмен бірге қабылданған.
Мәселен, Батыс Европа латын алфавитін латын шіркеуі, орыстар кириллицаны
славян шіркеуі арқылы қабылдаған. Татарлар, қазақтар және т.б. түркі
халықтар өзге мұсылман елдері тәрізді араб жазуына ислам дінінің таралуына
байланысты көшкен. Араб жазуы – оларды ислам дінімен байланыстырушы үлкен
құрал. Сондықтан, оның ойынша, түркі-мұсылман халықтарының жазуына орыс
алфавитін енгізу арқылы “екі қоянды бір оқпен өлтіруге болады”. Біріншіден,
оларды мұсылман дінінен айыруға, екіншіден, біртіндеп православие дініне
көшіруге болады [12].
Миссионер ғалымдардың тікелей араласуымен Халық ағарту министрлігі 1870
жылғы 16 наурыздағы ережеге сәйкес оқу-ағарту ісін мұсылман халықтарын
рухани құлдыққа түсіру арнасына бұрған еді. Бұл ереженің әзірленуі
барысында жергілікті әкімшілік орындарының ұсыныстары ескеріліп,
Н.И.Ильминскийдің жүйесі басшылыққа алынған еді. Осы ережеге сәйкес
мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен белгілі қайраткер А.Цаликов
былай деп жащған еді: “Міне, сол мерзімнен бастап “мұсылман тұқымына және
оның өркениетіне” қарсы оқу-ағарту ісін бүркеленген күрес басталды. Бұл
күрес екі бағытта жүргізілді: біріншісі – мұсылмандық оқу жүйесіне соққы
беріп, оның дамуын тежеу бағыты, келесі екінші бағыт – мұсылмандарды
орыстармен сіңістіріп жіберу міндетін атқаратын орыс – түземдік аралас
мектеп ашу”.
1870 жылғы ережеге сәйкес мұсылмандық оқу орындарына орыс тілін оқыту
міндетті болды. Отаршыл әкімшілік сауыттылықтың өлшемі орыс тілінде оқу
және жазу көзқарасты қалыптастырды. Ал түркі тілдес мұсылман халықтарының
өз жазу –сызуы сауаттылық өлшемі болып саналмады. Мектеп, медреселер ашуға
орыс мұғалімдер болған жағдайда ғана рұқсат берілді. Түркияда, Бұхарада
және басқа да Шығыс елдерінде білім алып қайтқандарға империя көлеміндегі
мектеп, медреселерде ұстаздық етуге тиым салынды. Сонымен бірге мұсылмандық
оқу орындарында балаларын оқытқысы келгендердің бәрінің оқу орны
бастықтарынан бұл үшін берілген үлгіде рұқсат берілген үлгіде рұқсат алған
куәлігі болуы тиіс еді. Мұндай куәлік үшін 50 тиыннан алым алынатын.
Оқытуға рұқсат беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын мектептер мен
медреселерге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы 10 сом, екінші жолы
30 сом айыппұл төлеттіретін, ал үшінші ретте ондай адамдар 5 тәуліктен 15
тәулікке дейін абақтыға жабылып, одан әрі балаларын мұсылман оқу орындарына
оқытуына тиым салынаын.
ХІХ ғасырдың соңына қарай мұсылмандық оқу орындарын жоғарыдағы ережеге
сәйкес қатаң бақылауға алу жөніндегі нұсқаулар барлық шет аймақтардағы
әкімшілік орындарына жөнелтіле бастады. Мұсылмандар бұл ережеге
мойынсұнғысы келмегенде ел арасына жағалаушы отрядтар жіберілді. Сол
кездегі үкімет орындарының осындай іс-әрекеті жөнінде “Вакыт” газеті 1906
жылы 18 мамырындағы санында былай деп жазды: “Мұсылмандар үкіметтің бұл
ұйғарымын орынсыз, әрі зорлық ретінде санап, оны орындаудан бас тартты. Сол
мезетте-ақ дөрекі жарлық берілді. Қазан губернаторы Скарятин әскери күшпен
губерниядағы мұсылман елді мекендерін аралап, жүздеген мұсылмандарды
тұтқындады. Оның біразы жер аударылып, каторгалық жұмысқа жіберілді.
Ақмолада болса, генерал-губернатор жергілікті архиреймен бірге Көкшетау
қаласындағы шіркеу алаңына өңірдегі қазақтар мен татарлардың бір тобын
жинады. Ол жиналған топқа православияны қабылдауды ұсынып: “Осы күнне
бастап шариғаьпен емес, орыс заңымен өмір сүріңдер”, - деп айтқан. Сухотин
бұл үкімге бағынбаған Көкшетау молдасының куәлігін алып, Сібірге жер
аударды”.
М.Дулатов 1929 жылы ОГПУ тергеушісіне берген жауабында патша үкіметі
қазақтарға өздері жинаған қаржыға мектептер ашуға тиым салып, мектеп үйін
тұрғызуға рекет жасағандарды, мысалы Көкшетау молдалары Науан хазрет пен
Ш.Қосшығұловты Якут облысына жер аударғанын айтқан [13]. М.Дулатовтың бұл
айтқаны жоғарыда “Вакыт” газетінде берілген мәліметті толықтырып, нақтылай
түссе керек.
Науан Хазірет деген атпен бүкіл қазақ даласына танымал болған Наурызбай
Таласов жайлы Ә.Бөкейханов “Қазақтар” атты мақаласында былай дейді:
“Жастайынан жоқшылық тауқыметін тартып өскен Наурызбай орыстың Ломоносовы
Мәскеуге оқу іздеп барғаны сияқты, Бұхараға барып, 15 жыл оқып,
мұсылмандықтың қыры мен сырын меңгерді. Өзінің ерекше дарыны арқасында
тамаша жетістіктерге қол жеткізді. Бұхарадағы жоғарғы діни оқу орнында
ұстаздық етіп жүрген Наурызбайды арнайы делегация жіберіп, өз елі шықыртып
алды. Халық қалаулысы Наурызбай Талаов жерлестері Науан хазірет деп басына
көтерген азамат еді” [14].
Қазақ балаларына мұсылмандық білім беру үшін Көкшетау қаласында медресе
ашқан осы Н.Таласов болатын. Орыс әкімшілігіне мұсылмандықты уағыздап,
қазақтардың орыстануына қарсы тұрған Науан хазірет сияқты азаматтар кедергі
көрінді. Сол үшін де ондай адамдардан тезірек құтылу мақсатында жер аудару
секілді әркеттерге барды. Науан хазіреттей еліне құлшына қызмет еткен
азаматтар қазақ даласында аз емес еді. Соның бірі – Ш.Қосшығұлов. Ол Науан
хазіреттің ізбасары ретінде қазақтардың мүддесін қорғап, әскери-саяси
режимге қарсы шықты. Науан хазіретпен бірге жер аударылған Ш.Қошығұловты
әкімшілік орындары халықтың талап етуімен босатуға мәжбүр болды.
Халық ағарту саласында патша өкіметінің реакциялық саясатына қарсы
наразылық танытуда 1872 жылы Бөкей ордасында (Ішкі орда) Әбсаттар Жәбіров
белсенділігін танытқан-ды. Ол 1864 жылы Стамбулға барып, онда жоғары
дәрежелі мұсылмандық білім алып қайтқан-ды. 1872 жылы Ә.Жәбіров халық
арасында 1870 жылғы ережеге қарсылық көрсету үшін үгіт-насихат жұмыстарын
жүргізді. Соған орай жергілікті билік орындары оны империя территориясын
ығыстырып шығаруға ынталық танытып, бұл жөнінде орталық билік орындарына
түрлі шағымдар жөнелтіп жатты. Осындай шағымдардың негізінде Ә.Жәбіров 1872
жылы елден қуылып, Түркияға өткерілді [15].
1875 жылы үкімет Түркістан өлкесіндегі барлық мұсылмандық оқу орындарын
өлкедегі оқу орындарының басқармасының қарамағына беру туралы ереже
шығарды, ал Халық ағарту министрлігі 1879 жылы халық училищелері
инспекторлары үшін жергілікті инспекторлары үшін жергілікті мектептерді
қалай тексеру жөнінде нұсқау берді. Алайда, Кауфман бұл жайлы бөлек
көзқараста болды. ол жергілікті мұсылмандық оқу орындарының ісіне араласпау
қажет деп есептеді. Себебі, үкіметтің материалдық көмегінсіз, сондай-ақ
бақылаусыз өзінен-өзі күйрейді деп санайды. Мұндай шараларды Кауфман саяси
жағынан секілді деп есептеді. Сондықтан мектеп-медреселер ісіне орыс
чиновниктерінің араласуы қисынсыз деген пікірде болды. Ол өлкедегі
мұсылмандықтың тірегіне айналған мектеп-медреселерді күнделікті өмірден
орыс-түзем мектептерінің есебінен бейбіт түрде ығыстырып шығаруға ерекше
мән берді.
1884 жылы Түркістан өлкесі генерал-губернаторына Розенбах қызметіне
кіріскен бойда “көшпелілер арасында мұсылмандық насихаттың барысын
қарастыратын космиссия құру жөнінде” шешім қабылдады. Бұл комиссияға
Сырдария облысының әскери генерал-губернаторы Гродеков жетекшілік ететін
болды. Комиссия тез арада алға қойылған мәселе бойынша қорытынды шығарып,
оны генерал-губернаторға тапсыруы тиіс еді.
Комиссия көшпелілер арасындағы мұсылманшылдылыққа тосқауыл қою
шараларын ұйымдастырудан гөрі “мұсылмандық дәстүрдің берік сақтаушылары
болып тұрған мектеп-медреселерге” басты көңіл бөлу керек деп ұйғарды.
Сонымен комиссия мұсылмандық орындардың дәл жағдайын анықтап, оларды “орыс
мемлекетінің бақылауына” алу керек деген шешімге келді.
Розенбах та Кауфман секілді мұсылмандық оқу орындарға қарсы әрекетті
мүмкіндігінше аса сақтықпен жүргізуді жақтай отырып, 1877 жылы Халық ағарту
министрі атына көлемді баяндама – хат жолдап, онда мынандай пікірлерін
білдірді:
“1. Соңғы жылдары Түркістанда мұсылмандық насихат Үндістан тарапынан да
жүретін болды. Ол жақтан араб және парсы тілдеріндегі әдебиеттер
жіберілуде. Мұндай әдебиеттер ағылшындар билігіндегі Үндістанның Дели мен
Бомбей қалаларындағы баспақаналарда бастырылған. Осылайша Үндістан
Түркістан халықтары үшін интеллектуалды орталыққа айналуда. Қалыптасқан
ахуал біздің шығыстағы ұлттық ықпалымызға зиянды.
2. Түземдіктер арасында жүргізіліп жатқан халық-ағарту саласындағы
біздің қамқорлықтарымыз тек орыс-түземдік мектептер арқылы ғана көрініс
табуда. Бұл орыс үкіметі алдына қойылған мемлекеттік мақсатқа қол жеткізуде
тіптен жеткіліксіз. Балаларды мұсылмандық әдебиеттер мен шариғаттан аулақ
ұстау үшін біз мұсылмандық оқу орындардың өмірімен танысып, олардың оқу
бағдарламасын еуропалық үлгіге өзгертуіміз керек. Ресей туралы және
еуропалық білім жайлы мәлімет беретін түземдіктер тілінде кітапшалар
шығарылғаны жөн.
3. Түркістанда мұслмандық мектептердің саны төрт мыңнан кем емес. Бұл
мектептер жөніндегі мәліметтер бізге тек сырттай жетеді. Мұсылман
мектептерінде мыңдаған балалар оқыды. Заңдық құжаттар бойынша әкімшілік
мұсылман мектептеріне бақылау орнатуға құқылы. Мұсылмандық мектептердің
қызметін теріске шығару заңға қайшы. Өлкедегі оқу ісінің басқармасының
штатында халық училищелерінің екі инспекторы бар. Олардың Түркістан
өлкесіндегі барлық мұсылмандық оқу орындарға бақылау орнатуға мүмкіндіктері
жоқ. Сондықтан Қазан және Орынбор окруктеріндегі секілді Түркістанда да
мұсылман мектептерінің инспекторы қызметі болғаны дұрыс. Ондай
инспекторларға мұсылман мектептері мәліметтерді ретке келтіріп, дер кезінде
пайдалы істерді жүзеге асырып отыру міндеті жүктелер еді” [16].
Мұсылмандық білім ошақтарынан патша өкіметінің қырағылық астарына
империя мұсылмандарына “панисламизм” идеологиясы ықпал етіп, болашақта ел
ішінде “бүліншілік” туғызуы ықтимал деген күдік жатты. Мұны бірінші орыс
революциясынан кейін Орынбор губернаторының жандармдық басқарма бастығына
мұсылмандық мектептер мен медреселерде дәріс беріп жатқан мұғалімдердің
әрекеті туралы былай деп жазуынан да аңғаруға болады: “Олар Ресей
мұсылмандарының ұлттық сезімін ояту арқылы автономия мен ұлттық мектептерді
иеленбекші. Осылайша өздерінің оқшауланған шеңберін құрып алған соң, орыс
ықпалына және үкіметтің орыстандыру саясатына қарсы әрекет етпекші. Ал
болашақта бүкіл түріктік республика құрамақшы”.
Патша өкіметі мұсылмандық оқу орындарына жасалған қысымшылық
салдарынан олар қызметін доғарып, мұсылмандарды орыстандыру, шоқындыру
ісіне жол ашыла түседі деп ұқты. Халық-ағарту саласында патша өкіметінің
ұстанған мұндай саясаты зиялы қауым өкілдері тарапынан сынға алынып жатты.
Мәселен, Мемлекеттік Думаның 1909 жылы 20 сәуірдегі мәжілісінде Ғ.Еникеев:
“Халық ағарту министрлігі мұсылман халықтары арасында мектеп ісінде
бұрынғысынша күштеп орыстандыру саясатын жалғасытруда. Үкімет мектептердегі
орыстандыру саясаты арқылы біздің балаларды ана тілінен, алфавитінен
айырып, жалпы мұсылмандық мәдениеттен, мұсылмандық негізден қол
үздірмекші”, - деп үкіметтің оқу-ағарту саласындағы орыстандыру саясатын
сынға алды. Сонымен бірге мұсылман фракциясы атынан мынандай талап-тілектер
білдірді:
- Мұсылмандар арасында оқу ісін бүркемеленген орыстандыру саясаты
жойылсын;
- жалпыға бірдей білім беретін бастауыш мектептерді мұсылмандар
арасында ашқанда олардың тұрмыстық, этнографиялық және діни ерекшеліктері
ескерілсін, сондай-ақ ол мектептерде ана тілінде оқытылсын;
- діни оқу орындары мұсылман діни басқармасы қарамағына тапсырылсын”
[17].
Зиялы қауым өкілдерінің мұндай наразылықтарына қарамастан патша өкіметі
халық-ағарту саласынан мұсылмандық білім беру ошақтарын ығыстырып шығу
жолындағы әрекетін жалғастыра түскен-ді.
1.2. Мұсылманның қадими мектептері
Өзінің саяси-экономикалық жағынан тәуелсіздігін жоғалтып, Ресей
империясының отарына айналған соң Қазақстанда оқу-тәрбие ұйымдарының
негізінен, екі түрлі жүйесі қалыптасқан. Оның бірі ерте заманнан бері өмір
сүріп келе жатқан мұсылманның конфессиональдық діни мектептері, ал екіншісі
– патша өкіметінің қазақ балаларына арнап ұйымдастырған орысша оқытатын
мектептері болған.
Қазақ даласындағы мұсылманның дәстүрлі конфессиональдық діни мектептерінің
тарихы, тым әріден басталатына жұртқа мәлім. Еліміздің оңтүстік
аймақтарындағы қалаларда ҮІІІ –ІХ ғасырлардан бастап, көптеген діни
мектептер, медреселер, мешіттер, кітапханалар болған. Ол оқу орындарында
мыңдаған қазақ балалары оқып, білім алған.
Оңтүстік Қазақстандағы мұсылмандық мектептер мен медреселердің салыну
тарихына көз салғанда олардың көпшілігі Қоқан хандығы дәуірінде-ақ бой
көтергенін аңғаруға болады. Сондай медреселердің бірі Тараз қаласындағы
Әбдіқадыр медресесі болып табылады. Бұл медресе ХІХ ғасырдың алғашқы
ширегінде Әбдіқадыр атты кісінің қаржысына салынған –ды.
1855 жылы Қоқан билеушісі Мырза Ахмед Парванчи Шымкент қаласында Шәми
мешітін салдырған еді. Сол кезден бастап мешіт жанында медресе де халыққа
қызмет көрсете бастаған еді. Онда 1887 жылдагн 1911 жылға дейін Сұлтан
Ахмедхан Сейітханов, ал осы жылдан 1913 жылға дейін Төреқожа Әділқожаев,
1913 жылдан Махмудхан Абуллаханов мүдәріс қызметін атқарды.
ХІХ ғасырдың соңына қарай Түркістан қаласында Шейх Бадал Датқа және
Ахмед Байбача, Шымкент уезіндегі Қарнақ селосында Молда Қазы, Шымкент
қаласында Ташметбай мешіті жанындағы Келже-Қожа Жұмақожаев, Шымкент
уезіндегі Қарамұрт селосында Полат Патшахановтың және Сұлтан Натханов
медреселері жұмыс жасады [18].
Бұл медреселерде бірнеше мүдәрістер сабақ жүргізді. Медресені бітіріп,
“шахадат - наме” деп аталатын куәлік алғандар ғана мүдәріс бола алатын.
Қазақстандағы медреселердің ең ескісі, әрі ең үлкені Түркістан
қаласының күншығысында Қаратау бөктеріне орналасқан айтулы “Қарнақ”
қазіргі аты Атабай медресесі. Оны бітіргендердің білім дәрежесі кезінде
Бұхара, Самарқан,, Ташкент қалаларындағы медреселердің шәкірттерінен кем
болмаған. Сол сияқты Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата, Ақмешіт, Мерке,
Семей, Ақмола, Қарқаралы қалаларындағы мешіт-медреселермен қабат, ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап, ауылдық жерлерде де көрікті мешіт-
медреселер ашыла бастады. “Мешіт-медресе” – деп қосарлап атап отырған
себебіміз мешіттер тек қана намаз оқитын орын емес, оларды міндетті түрде
балалар оқитын мектеп үйі ретінде де пайдаланған. Үлкен әйгілі мешіттердің
жанында медреселер де болған.
Ауылдық жерлердегі мешіт-медреселер әсіресе, Сырдария өзені бойы мен
Қаратау бөктерінде көп болды. Олардың ашылуы мен өмір сүруі тарихта ел
арасындағыы беделді, білімді ірі ишандар мен молдаларының аттары, іс-
әрекеттерімен байланысты. Оңтүстік өңірдегі “Шаян” мешіт-медресесі,
Жаңақорғандағы “Ақтас” мешіт-медресесі, “Қарасопы” мешіт-медресесі,
Сырдария бойындағы Құлболды, Марал Құрманұлы (Марал ишан) сияқты адамдар
болған. Мәселен, Мұқаметжан Сералин Сыр бойында орыс-қазақ мектебін ашып
бала оқытып жүргенде Марал ишанның ел мүддесін қорғау жолында атқарған
жұмыстары жөнінде бірталай құндыы мәліметтер жинап, оны орыс ғалымы
И.И.Крафтқа тапсыырған. Сол кісінің көмегімен ол материалдар кезінде жарық
көрген. Ол мешіт-медреселердің беделі мен абыройы қалалардағы
медреселерден кем болған емес.
Сол ауылдық жерлердегі мешіт-медреселердің ең көріктісі, ең үлкені
биіктігі 30 м. және осы күнге дейінқаз-қалпында сақталғаны “Ақтас” мешіт-
медресесі. Ондаа 1926 жыылға дейін қазіргі Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан
Жезқазған және Қарағанды облыстарынан әр жылы 100-150-дей жастар келіп
білім алған. Мешіттің күмбезді үйі, күйдірілген кірпіштен қаланған аса
келбетті ғимарат. Оны Айқожа ишанның баласы Ибадулла Бұқара қаласынан
арнайы шақырылған шебер құрылысшы Халид деген кісі 1879 ж. салып бітірген.
Айқожа ишан тек мешіт, медресе ашып, шариғатты насихаттау арқылы
халықты имандылыққа шақырумен қанағаттанып қоймастан, елді отырықшылыққа
үйреткен. Мәселен, Сырдария өзенімен көлдердің жиегіне суды биікке
көтеретін “шығыр” орнату, тау бөктерінен “керіз” деп аталатын күрделі
суландыру жүйесін қазу (Нарынбай, Тақырбас, Асқақтың керіздері) және
таудан құлай ағатын кішігірім өзендерге су диірмендерін орнату сияқты
құрыылыстарға басшылық етіп, халықты ұйымдастырған. Сол сияқты ол саясатқа
да араласқан, елдің ар-намысын қорғаған кісі. Мысалы, 1839 жылы “Жөгірлі
көлдің” жағасында Қоқан ханының елден зекет жинауға (д!ни салық) келген
бектері зекетке қыз берсін деп қиғылықты салғанда, Айтқожа: “Шариғатта
ондай салық жоқ, бұл жүгенсіз кеткен жауыздарды жазалап, елден қуу керек” –
деген ұран тастаған. Атақты батыр Көкен Назарұлының басшылығымен халық
Қоқан зекетшілерін ұрып-соғып жазалап, бектің бір құлағын кесіп алып елден
қуып жіберген. “Жөгірлі көл” оқиғасынан 1864 жылы орыстар Түркістан қаласын
жаулап алғанға дейінгі 25 жыл ішінде бұл маңға бірде-бір Қоқан зекетшісі
қайта келмеген 19.
Қазақстанда діни мектеп-медреселердің, мешіттердің саны көршілес
халықтармен салыстырғанда ешқайсысынан кем болмаған. Оны мына төмендегі
мәліметтерден көруге болады. Мысалы, 18 қаңтарда 1911 ж., жүргіізілген
Бүкііл Ресейлік халық санағының көрсетуіне қарағанда, Қазақстанда 84
медресе болған. Оларда 28814 шәкірттер оқып, 130 ұстаздар сабақ берген. Ал
сауат ашу мектептері 1446-ға жеткен.
Мамандардың пікірлеріне қарағанда бұл мәліметтер толық емес. Шын
мәнісінде, олардың саны бұлардан әлдеқайда көп болған. Оқу орындарының
басшылары өздерінің мектептерін санақшылардан жасырған. Олардың патша
өкіметі мектеп-медреселерді жауып тастайды, не болмаса шамадан тыс ауыр
салық салады” – деп қауіптенгені байқалады.
Мұсылмандық мектеп – медреселерде өлкедегі барлық мұсылман халықтарының
балалары араласып оқыды. Мұндай ахуал жергілікті отарлық билік орындарына
ұнай қоймады. Патша өкіметінің жалдамалы жандайшаптары бүкіл империяны
мекендеген ұлттар мен ұлыстардың отаршылдыққа наразылығын ауыздықтауда сан
қилы әрекеттер жасап, оның ішінде халықтар арасында алауыздық туғызу
саясатын жүргізіп, бір-біріне айдап салып, олардың бірігіп күш қосуына
тосқауыл жасауға тырысқаны белгілі. Бұл істе билік орындары алдымен
қазақтарды татарлардың рухани әсерінен бөлектеп ұстауды, араластырмауды
мақсат етіп қойды.
Патша өкіметінің сескенуіне себеп болған мұсылмандық оқу орындардың,
мектептердің оқу бағдарламасына тоқтатылатын болсақ, олар негізінен
схопастикалық сипатталған болатын. Мектептерде оқушылар көп уақыт араб
әліпбиін жаттауға, оның жазылу үлгісін есте сақтауға жұмсайтын. Араб
әліпбиін меңгерген соң оқушылар “Абждад” деп аталатын оқу курсына көшетін.
Араб әліпбиін меңгеруге оқушылар бір жыл уақытын сарп ететін. Онан соң
барып оқушылар құранның негізгі бөлімдерін құрайтын үзінділерден тұратын
“Әптиекті” оқуға кірісетін. Құранды оқып үйренегеннен кейін мұсылмандық
шариғат негіздерін оқуға кірісетін.
Халық-ағарту министрлігіне 1902 жылы ішкі Ресей мұсылмандары атынан
мұсылмандық оқу орындарға үкіметтің қолдау көрсетуін сұраған және
төмендегідей тілектерін білдірген ұсыныс түскен еді:
“1. Мұсылмандық мектептерге бақылау жүргізуі халық арасында сенімнен
айырылған, беделі жоқ, әрі халықтың тұрмыс – салтымен жете таныс емес халық
училищелерінің инспекторларына емес, мұсылмандардың өздері сайлап қойған
құрметті азаматтарға тапсырған жөн. Мұсылмандық оқу орындардың дұрыс қызмет
етуі оның жағдайымен таныс және жергілікті халықтың сеніміне ие адамдардың
басшылық жасауына байланысты екені ескерілсін.
2. Білікті адамдардан тұратын комиссия құрылып, ол комиссия мектеп-
медреселерге арнап оқу бағдарламасын әзірлеп, бекітсін.
3. Мектеп-медреселердің бағдарламасына діни пәндерден басқа жалпы білім
беретін – арифметика, жағрафия, тарих секілді пәндер енгізілсін. Бұл
пәндерді оқыту ана тілінде жүрсін.
4. Мұсылмандық оқу орындарды аяқтаушыларға емтихандар белгіленіп,
куәліктер берілетін болсын.
5. Мектеп-медреселердің толық курсын табысты аяқтап шыққандарға белгілі
бір жеңілдіктер жасалынсын” [20].
Мұсылмандық оқу орындардың халыққа білім беру жүйесін жетілдіре түсуді
көздеген жоғарыда келтірілген ізгі ниет ұсыныс Халық ағарту министрлігі мен
жергілікті әкімшілік орындары тарапынан қолдау таппады. Халық ағарту
министрі осы ұсынысқа Түркістан генерал-губернаторының пікір білдіруін
сұраған еді. Бұл ұсынысқа пікірді Түркістан генерал-губернаторы емес,
Наливкин білдірген еді. Ол өз пікірінде мұндай ұсыныстың орындалуы
“мұсылмандардың оқшалауына, сөйтіп “панисламизм” идеяларының дамуына
қолайлы негіз жасайды” деген тұжырым жасады [49]. Осылайша патша өкіметі
мұсылмандық оқу орындарға реакциялық бағытта екендігін тағы да бір рет
көрсетіп берді.
Жалпы қорыта айтқанда, патша өкіметінің мұсылмандық оқу орындарға деген
рекциялық саясаты оның ішкі саясатта жүргізген басты міндеттерімен, яғни
орыс емес халықтарды, соның ішінде қазақ халқын да орыстандыру арқылы Ресей
империясының тұтастығы мен үстемдігін нығайта түсуге бағытталған
әрекеттерімен тығыз байланыста жүрді. Мұсылмандық оқу жүйесіне патша
өкіметі тарапынан жасалған кедергілер мен оның салдарлары тек қазақ халқына
ғана емес, Ресей империясы құрамындағы мұсылман дініндегі түркі және өзге
халықтарға да ауыр тиіп, олардың тарих сахнасында өзіндік ұлттық болмысын
сақтап қалуына қауіп төндірді. Мұсылмандық оқу орындардың эволюциялық түрде
дамуын патша өкіметі тежеп, оларда білім брудің схоластикалық сипат алуын,
сөйтіп мектеп-медреселердің заман талабына жауап бере алмай күнделікті
өмірден ығысып шығуын жақтады.
Бірақ отаршылдық саясаттың қыспағына қарамастан мұсылмандық оқу
орыдарды заман талабына сай қайта құруды көздейтін күштің қалыптасып келе
жатқандығын патша өкіметі аңғармады. Мектеп-медресе жүйесін түбірімен
жаңартуды көздеген мұндай ықпалды күш жәдидтік қозғалыс болатын.
ІІ-тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы
2.1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы.
Бүкіл Ресей империясындағы мұсылмандық оқу орындардың заман талабына
сай өзгертуге ықпал еткен күш ХІХ ғасырдың соңына қарай екпін алған
мәдениетін қозғаныс болды.
Мәдени-ағартушылық сипатта өріс алған жәдидтік қозғалыс Ресейдегі түркі
тілдес мұсылман халықтарының саяси оянуына да әсер еткен орасан зор күштің
бірі болды. Жәдидтік қозғалыстың көш басында мұсылман халықтарын өркениетке
тартып, оларға еуропалық білім мен озық идеяларды таратуды көздеген Исмаил
бек Гаспиринский тұрды. Оның 1881 жылы Ресей мұсылмандары арасында ұлт
бостандығы туралы идеяның таралуына түрткі болған “Русское мусульманство”
атты саяси памфлеті жарық көрді. Бұл памфлетте патша өкіметінің орыстандыру
саясаты, білім беру жүйесі батыл сынға алынып, мұсылмандардың рухани өсуіне
үмкіндік беру талап етілді.
И.Гаспиринский мектеп, медреселерде діни сабақтармен қатар, дүниауи
ғылымдар – математика, жағрафия, тарих, биология секілді т.б., пәндерді
оқыту заман талабы екенін насихаттады. Сондай-ақ жас баланың тәрбие алатын
жері мектепті түзеп, ұлтшылдық тәрбиесін мектептен бастау керектігін баса
көрсетті. Ол осы мақсатта алдымен араб алфавитін түркі халықтарының тіліне
лайықтап, дыбыстық естілу ерекшеліктеріне сәйкес бір ізге түсірілген жазу
ісін- ескі “қадымшылықтан”, “усул – жәдидке” көшуді ұсынды. 1883 жылдан
бастап өзі түзген әліпбе негізінде “Тілде, пікірде және істе бірлік” деген
ұранмен “Тәржіман” газетін шығарып, Ресейдің түркі тілдес халықтары
арасында ортақ әдеби тілдің қажеттілігі мәселесін алғаш рет көтереді.
“Тәржіман” газеті осы әдеби ортақ түркі тілінде шығарылды. Ортақ түркі
тілін жасаудағы мақсаттың бірі түркі халықтарын бір-біріне жақындастыра
түсу еді. Әзірбайжан халқының ХХғ. басындағы көрнекті саяси қайраткері
Расул Заде: “Түрікшілдік саяси қозғалыс емес, ол ғылыми философиялық,
этикалық мектеп. Мәдени бірігу жолындағы күрес тәсілі. Еуропалық ұлтшылдық
- идеология, саясатта агрессия, ал Шығыстағы ұлтшылдық - әлеуметтік жағынан
прогрессивті құбылыс, саясатта қорғаныс болып табылады”, - деп көрсетеді
[21].
Заман талабына жауап беруден қалған қадими мұсылмандық оқу жүйесін
дүниауи білім алуға сәйкестендіріп қайта құруды ұсынған И.Гаспиринскийге
пікір қосушылар да шықты. Еділ бойындағы алдыңғы қатарлы татар зиялылары
арасында И.Гаспиринскийдің пікірі үлкен қолдауға ие болды. Белгілі қазақтың
қоғам қайраткері, әрі зерттеушісі Қ.Кемеңгерұлы айтқандай: “Тәржіман”
газеті Түркістан өлкесіне де жетіп, ондағы жастарды оятып, жәдидтер тобын
тәрбиелей бастады” [22]. Архив құжаттарының көрсетуіне қарағанда
И.Гаспиринский Түркістандағы қадими мұсылмандық оқу орындарын реформалау
арқылы қайта құруға өзі де тікелей араласуға дейін барған. 1892 жылы
И.Гаспиринскийдің Түркістан генерал-губернаторына жолдаған хатында,
мұсылмандық оқу орындары дүниауи білім беру ошақтарына айналдыруда патша
өкіметі әкімшілік орындарының араласқандығы жөн болар еді деген пікірін
білдіреді. Өз өтінішіне жауап алмаған Гаспиринский 1893 жылы Түркістанға
келеді. Ол өзінің осы сапары кезінде Самарқан мен Бұқара қалаларында болып
мұсылмандық оқу орындарды дүниауи білім беруге сәйкестендіріп қайта құруды
насихаттаған көрінеді.
ХІХ ғасырдың соңына қарай мектеп, медреселердегі өз беделдерінен
айрылып қалғысы келмеген консервативтік пиғылдағы дінбасылардың қарсылығына
қарамастан жәдидтік қозғалыс Түркістан өлкесінде де кең өріс алды. Мұсылман
дін иелері жәдидшілерді дұрыс түсіне алмай, олардың әрекетін шариғатқа
қарсы деп бағалады. Алайда жәдидшілер мұсылман дінін теріске шығарған жоқ,
ислам негіздерін жәдиди мектептерінен ығыстыруды көздетеді, керісінше
“Құранды” әр ұлттың өз тіліне аударып, оның мағынасын түсінуге көп көңіл
бөлді, сөйтіп оны жәдид мектептерінде негізгі пәндердің бірі ретінде
оқытуды жақтады.
Жәдидтіктердің ағартушылық қызметі реформаторлық сипатта болып, ол
негізінен қоғамдық өмірде орын алған феодалдық тәртіпке және патша
өкіметінің отарлық саясатына қарсы бағытталды. Жәдидтердің сол тарихи
кезеңдегі үгіт-насихат жұмыстарының табысты жүрген жері Еділ бойы мен Қырым
татарларынан кейін Түркістан өлкесі болды. Жәдидтер өздерінің баспасөздері
арқылы: “Мұсылман халықтарының фабрика, заводтары және жетілген оқу
орындары болып, олардың ерікті, әрі өркениетті болуын, басқа халықтармен
қатар тұруын қалаймыз”, - деп мәлімдеп жатты [23]. Олар қадими мұсылмандық
оқу орындарын, батыс педагогикасының ғылыми-әдістемелік жетістіктері
негізінде қайта құруды, жас ұрпақтарға заман талабына сай дүниауи негізін
оқыту, үздіксіз дамып отырған ғылыми-техникалық жаңалықтардың, сауда-
саттықтың, экономиканың негіздерін меңгеруге баулу заман талабынан туып
отырған басты міндет, маңызды мәселе деп түсінді.
Ресейдегі мұсылман елді мекендерінде ХІХ ғасырдың соңына қарай жәдидтік
мектептер бой көтере бастады. Түркістан өлкесінде Остроумовтың көрсетуіне
қарағанда алғашқы жәдидтік мектеп Ферғана алқабында 1890 жылы ашылған
көрінеді. Қазақ даласында алғашқы жәдидтік мектептер ХХ ғасыр басында
ашылған. Осылайша жәдидтік мектептердің саны жыл өткен сайын көбейе түсіп,
тек Түркістан өлкесінде 1905 жылға дейін саны 35-ке дейін жеткен [24].
Жәдид мектептеріне мамандар тәрбиелеуде Уфадағы “Ғалия”, “Хусания”
медреселері, Орынбордағы “Мұхаммедия”, Қазандағы “Расулие” медреселері
елеулі қызмет атқарды. Онда оқитын басқа да мұсылман халықтарының
балаларымен бірге қазақ жастарының саны да жыл өткен сайын өсе түсті. Оның
үстіне аталмыш медреселердің мұғалімдері мен шәкірттері қазақ даласында
көшпелі төте оқу мектептерін ашып, қазақ балаларына дүниауи білім берді.
Мұндай мектептер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 – 9
І-тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыыыр басындағы
Қазақстанның білім беру жүйесі
1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10-21
1.2. Мұсылманның қадими мектептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22-27
ІІ-тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы
2.1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... 28-48
2.2. Патша үкіметінің жәдидтік оқу орындарына қарсы реакциялық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59-60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-63
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Бүгіндері еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз
мемлекет ретінде дүниежүзілік қоғамдастыққа таныла бастауы Қазақстан
Республикасы тарихы ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік
берді. Жаңа азаматтық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан тарихының жаңа
мазмұн, соны сипат алуына кең жол ашып, мол мүмкіндіктер беріп отыр. Оның
бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты
айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп,шынайы бағасын
беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда, Ұлттық сананың қайта жаңғырған
тұсында Отанымыздың тарихын, әсіресе оның мәдени-рухани өмірі беттерін
объективті тұрғыдан зерттеудің қажеттігі арта түсуде. Республикамызда болып
жатқан саяси, экономикалық және рухани өзгерістер отандық тарих ғылымы
алдына көптеген мәселелер қойып отыр. Әсіресе рухани салада, оқу-ағарту
ісінде түйінді әрі күрделі проблемалардың шешу жолдарын табуға талпыныстар
жасалынап, оның түрлі себептері тарих қойнауында екендігіне назар
аударылуда. Ал мұндай жағдай тарихшыларға үлкен жауапкершілік жүгін
артатыны түсінікті.
Халық-ағарту саласының даму жолдары отандық тарих ғылымында осы
уақытқа дейін біршама зерттелінген мәселелердің бірі деуге болады. Алайда,
зерттеу үрдісінде әрдайым шыншылдық, ғылымилық, объективтік принциптері
сақталды деп айту қиын. Өйткені, еліміздегі тарих ғылымыжетпіс жылдан астам
уақыт бойы маркстік-лениндік методологияның шырмауынан шыға алмаған-ды.
Мұндай жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқы тарихын
да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті құбылыстар тек
орыс халқы арасында болды деп түсунуге алып келгені белгілі. Халық санасына
күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық принциптерге құрылған,
шамадан тыс идеологияландырылған тарих ұлттық ағарту ісін зерттеуге де өз
көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Соның салдарынан қазақтар арасында ұлттық
білім беру жүйесі ретінде дамыған мұсылмандық ағартушылық реакциялық
сипатта, ал отарлық билік енгізген орыс оқу орындары “прогрестің кілті”
ретінде дәріптеледі.
Кеңестік тарих ғылымында, сондай-ақ революцияға дейінгі орыс
тарихнамасында “өз бетінше дамуға мүмкіндігі жоқ деп танылған халықтар”
қатарында қазақтардың да кете баруына олардың дәстүрлі көшпелі шаруашылық
типі тілге тиек етіп алынып, 1917 жылға дейін 2 проценті ғана сауаттыы
халықтың ұрпағы болып шыға келдік. Көшпелі жұрттың әлемдік өркениетте алар
орнын әрқашан жоққа шығарған және солай қараауға мәжбүр еткен кеңестік
тарихнама бүгндері ғалымдар жартылай көшпелі тұрмыс кешкен деп дәлелдеп
отырған қазақ халқының сауаттылығы, ұлттық оқу үрдісі жайлы шынайы тарихты
жазуға құлықсыз болды. Сөйтіп, ерте дәуірлерді былай қойғанда ХІХ ғасырдың
екінші жартысы–ХХ ғасырдың басындағы өлкедегі оқу-ағарту саласы тарихының
“ақтаңдақ” беттері қалыңдай түсті. Кеңестік идеологияның талаптарына сай
орыс білім беру жүйесі ғана прогрессивті деп саналды және империяның
шеткері аймақтарындағы жергілікті халықтардың “көзін ашқан” бірден-бір
бұлақ ретінде қарастырылды. Отаршылдық саясатпен бірге енген орыс оқу
жүйесінің өз кезегінде патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру ісінің
негізгі буыны да болғаны ұмыт қалдырылды. Өз кезегінде мұсылмандық
мектептер мен медреселерде білім алғандарды сауатты да зиялы азаматтар
қатарында да санамады, немесе оларды орысша білім алғандардан төмен қойып,
ескі өмірді аңсаушылар қатарына еріксіз қосып көрсетті. Халыққа қажеті
шамалы болса, онда неге мұсылман оқу орындары патша өкіметі қыспағына шыдап
беріп, өміршеңдігін танытты деген сауалға жауап берілмеді. Міне, осындай
келелі мәселелерді шешудің сәті енді ғана түсіп отыр.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Патшалық Ресей империясының отары
дәуіріндегі мұсылмандық ағартушылық мәселесіне алғаш қалам тартушылар
қатарына бұрындары тарих ғылымында барынша дәріптелген И.Н.Ильминскийді,
Н.П.Остроумовты және А.Е.Алекторовты жатқызуға болады. Олардың пікірлерінің
мазмұны орыстар келгенге дейін “варварлық”, “жабайылық” пен “түнекте ”
болған қазақ көшпелілеріне орыстар үстемдігі ғана тәртіп пен жарық дүние
нұрын түсіріп, өркениеттің сәулесін шашты дегенге саятын еді. Сөйтіп,
отаршылдық рухына малынған орыс тарихнамасы Қзақстандағы жергілікті
халықтың көшпелілік өркениетке қосқан үлесін, бұл өркениеттің өзіндік
ерекшелігін ескерместен, елеп-екшеместен мұсылмандық ағартушылықтың оқу-
ағартудағы алатын орнын жоққа шығарып тастаған еді. Мұсылмандық
ағартушылыққа барынша тосқауыл қоюды жақтаған Н.П.Остроумов Ресей
мемлекетінің негізгі міндеті бұратаналарды орыстандару болмақ, екіншіден,
“қазақтарды орыстармен бірге біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға
біріктіруге қоддан келгеннің бәрін жасау қажет” деп жазылған болатын. Ол
мұсылман оқу орындарының тарихын жазуға ден қойып, бұл жайлы бірқатар
еңбектерді дүниеге әкелді . Оның еңбектерінің түпкі мақсаты мұсылмандық оқу
орындарға тосқауыл қоюдың жолын көрсету болатын.
Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде
мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И.Н.Ильминский, А.Е.Алекторов және
А.В.Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың
еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан
жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша
қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет
аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және
осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар
білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең
өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады. Мұны
Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон-Кауфман да ұстанған болатын. Осы
мұсылман оқу орындарын аралас орыс-тузем мектептері ығыстырып шығады деген
пікірде болды.
Мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі мәселесі ХХ ғасыр басында жарық
көрген. А.Л.Кун, Н.А.Бобровников, Г.Андреев, А.Добромыслов, А.Е.Недзвецкий,
А.Хорошкин, С.Рыбаков және С.Н.Велецкий 1 секілді зерттеушілердің
еңбектерінде де көрініс тапты. Олардың ұстанған бағыты жоғарыда аталған
авторлардың пікірлерімен үндесіп жатты.
Қазақ жеріндегі мұсымандық ағартушылық мәселелері Ш.Уәлиханов пен
Ы.Алтынсарин секілді қазақ ағартушыларының және ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялыларының еңбектерінде [2] ұлттық мүдде тұрғысынан бағаланып, өзіндік
объективті бағасына ие болған-ды. Алайда кеңестік тарихнама өкілдері замана
ағымына қарай, таптық, партиялық принципті қатаң сақтай отырып, социалистік
құрылыстың өміршеңдігін негіздей түсу үшін революцияға дейінгі қазақ халқын
мәдени, әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан артта қалған көшпелі ел
ретінде көрсетуге тырысып баққан еді. Соған орай қазақ қоғамындағы
мұсылмандық ағартушылықтың білім беру саласындағы орны барынша қараланып
көрсетілді. Мұның бір көрінісін 1954 жылы Ташкентте өткен Орта Азия мен
Қазақстанның қазан революциясына дейінгі дәуірі тарихына арналған ғылыми
сессия материалдары аңғартады. Сессияда Орта Азия және Қазақстан халқының
саяси-әлеуметтік мәселелері қаралып, ХІХ ғасырдың соңына қарай өріс алған
жәдидтік қозғалыстың ықпалымен жаңа оқу әдісіне көщкен мұсылмандық оқу
орындар буржуазиялық сипатта болды, “пантүркшілдік” және “панисламшылдық”
идеологияны басшылыққа алды, сөйтіп халық тілегіне қайшы қызмет етті
делінген баға берілді. Осыған байланысты “История СССР” журналында
М.Г.Вахабов пен И.С.Брагинский мақалалары жарияланып, мұсылмандық оқу
орындарының жәдидтік бағытқа ойыса бастауы барынша реакциялық көрініс
ретінде бағаланды.
Кеңестік биліктің бастапқы тұсында, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары
патша өкіметінің халық-ағарту саласындағы саясатын сынға алған еңбектер
жарық көрген-ді. Мұндай бағыттағы зерттеулер қатарына А.Ф.Эфиров пен
К.П.Новицкийдің еңбектерін [3] жатқызуға болады. Осы авторлардың
еңбектерінде патша өкіметінің шеткері аймақтарда жүргізген халық-ағарту
саласындағы саясаты отаршылдықпен үндесіп жатты деген тұжырым жасалған.
Т.Тәжібаев, К.Е.Бендриков, К.Е.Бержанов, А.И. Сембаев, Г.М.Храпченков
секілді зерттеушілердің еңбектерінде [4] мұсылмандық мектеп-медреселерге
қатысты айтылған пікірлер кеңестік идеологияның талаптарына сай келеді.
Кеңестік дәуірде мұсылмандық оқу орындарының Қазақстандағы қызметі жайлы
жарық көрген бірден-бір еңбектің авторы Н.Сәбитов болды. Оның еңбегі
декеңестік тарих ғылымының ұстанымдарына сәйкес жазылған-ды [5].
Қазақстандағы мұсылмандық оқу-орындарының халық ағарту саласындағы
орнына объективті баға беруге деген талпыныс Кеңестер одағының ыдырауы
қарсаңында жасала бастады. Мәселен, белгілі ғалым Ж.Қ.Қасымбаевтың 1990
жылы жарық көрген мақаласында [6] ұзақ жылдар бойы тарих ғылымында берік
қалыптасқан–Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың 2 проценті ғана сауатты
болды деген пікірдің негізсіз екендігі аталып көрсетіліп, осы күнге дейін
мұсылмандық білім алғандардың есепке алынбай келгендігі алға тартылған еді.
Сондай-ақ Ж.Қ.Қасымбаевтың мақаласында қазақтар арасында ашылған мектеп-
медреселердің діни фанатизм ошақтары емес, керісінше олардың білім мен
өнер орласы болғандығы айқындала дәлелденіп, мұсылмандық оқу орындардың
қызметін зерттеу керезек күттірмес мәселе екендігі негізделіп берілген
болатын.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тігіп егемендікке қол
жеткізуі тарихымыздың ұлттық мүдде тұрғысынан жазылуына мүмкіндік берді.
Соның нәтижесінде ғылыми зерттеу жұмыстарында ХІХ ғасырдың екінші жартысы
мен ХХ ғасыр басындағы ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөліне бастады. Халық-
ағарту саласында паша өкіметінің жүргізген отаршылдық саясатын айыптаған
еңбектер де жарық көре бастады. Мұндай еңбектер қатарынан М.Мырзахметовтың
“Қазақ қалай орыстандырылды” деген кітабын ерекше атап көрсетуге болады
[7]. Содан бергі кезеңдегі мерзімді басылымдарда мұсылмандық оқу
орындарының қызметіне оң баға беруге деген талпыныс кең етек алды.
Мұсылмандық ағартушылықтың отаршылдық кезеңде ғылыми әдебиеттерде
баяндалу тарихына жасалған қысқаша шолудан аталмыш мәселені жоғарғы оқу
орындарында оқитын студент жастарға жеткерудің аса қажет екендігін
аңғаруға болады. Сондықтан ұсыналып отырған еңбектің құндылығы еш күмән
тудырмайды деп санаймыз.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І-тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы
Қазақстанның білім беру жүйесі.
1. 1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері.
Орта Азия халықтары ислам дінін қабылдаған кезден бастап медреселер
білім мен тәрбие ордаларына айналғаны мәлім. Кеңестік кезеңдегі атеистердің
мұсылман медреселерінде оқыту схоластикалық, жаттанды сипатта жүргізілді
деген байламдары жаңсақ. Негізінен, діни білім беру міндетін атқарғанымен,
олардың бағдарламаларында өзге пәндер де елеулі орын алған. Нақ осының
арқасында медреселерден түрлі дәуірлерде Мұхаммед әл-Хорезми, Әл-Фараби,
Бируни, Ұлықбек, Науаи және басқа энциклопедист-ғалымдар, ойшылдар
тәрбиеленіп, білім алып шыққан. Қазақтың ұлы ақыны, данышпан Абай Құнанбаев
та кезінде Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыған. Абай
медресесінде діни сабақтармен қатар, түрік, араб, парсы тілдерін де
үйренген, шығыс классиктерінің шығармаларымен, олардың философиялық ой-
тұжырымдарымен танысқан. Ақынның “Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет
қылсын, шен алсын деп бермедім” деген жыр жолдарына қарап-ақ,
медреселердің оқу-ағарту ісіндегі роліне байыпты баға беруге болады.
Ғылыми әдебиеттерде күні бүгінге дейін медреселер діни мекеме ретінде
ғана қарастырылып келді, оның білім беретін оқу орны ретіндегі қызметіне
көңіл бөлінбеді. Медреселердің жергілікті халықтың сауаттылығын
қалыптастыырудағы ролін теріске шығару, - деп жаазды профессор П.Г.Ким, -
ғылымдағы тарихилық ұстанымын бұзу. Бұл ролді білмейінше, мұндағы кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысын
диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес” 8.
Медреселердің пайда болу тарихы ҮІІІ ғасырдан, өлкеде исслам діні мен
араб жазуы таралған кезден басталады. Оларды мешіттер жанынан сол
мешіттердің имамдары немесе басқа да сауатты, дәулетті адамдар ашып
отырған.
Медреселер мешіттердің вакуфтуқ мүлкі саналып, мешітке түскен кіріс
есебінен ұсталған. Сонымен қатар олардың көпшілігі тәуап етушіілердің қайыр-
садақалары есебінен де қаржыландырылады. Ислам дінінің орнығуымен қазақ
даласындағы халық ағарту ісі жүйесін мұсылмандық ағарту ісі құрады.
Қазақтың әйгілі ағартушы ғалымы Ш.Уалиханов өзінің ХІХ ғасырдың
ортасында жазған “Сахарадағы мұсылмандық туралы” атты еңбегінде:
“Мұсылмандық әзірше біздің сүйегіміз бен қанымызға сіңіп бола қойған жоқ.
.. Татар молдаларының, Орта Азиялық имандар мен өздерінің жаңа діни
уағыздаушылардың ықпалымен біздің халық барған сайын жалпы мұсылмандық
кейіпке түсіп келеді”, [9] - деген еді. Бұл айтылған пікір ХІХ орта
шеніндегі қазақ қауымына тән еді. Міне осы тұста қазақтар арасында өзбек,
татар секілді түркі халықтарына қарағанда ислам діні осалдау болып,
өздерінің күнделікті тұрмысында ата-баба жолы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі
басым түсіп жатыр. Дегенмен Ш.Уалиханов көрсеткендей сол тарихи кезеңде
ислам діні қазақ қоғамы арасында күш ала бастаған-ды.
Қазақ халқының діни нанымындағы миссионер ғалымдары мұны өз мақсаттары
жолында пайдаланып қалуға тырысқан еді. Мәселен, 1860 жылдары
Н.И.Ильминский “қазақтар мұсылман емес, шамандар”, сондықтан оларды
православие өткеру оңай деп үкіметті нандыруға тарысып бақты. Түркістан
өлкесіндегі оқу-ағарту жұмысын өркендетуге үлкен үлес қосты деп дәріптеліп
келген Н.П.Остроумов “Православиялық миссионерлік қоғамның” 20 жылдығы
қарасаңында көшпелі халықтар христиан діні мен мәдениетін қабылдауға
қабілетті ме деген мәселе төңірегінде ой қозғап, миссионерлердің басты
назарын қазақ даласы мен Түркістан бұруға шақырып, былай деп жазған еді:
“Ресей боданы, азиялық көшпенділердің адамгершілік, мәдени жағынан өрлеу
және православиялық орыс халқымен бірігуі үшін христиандықты қабылдаудан
басқа жол жоқ. Мұнсыз азиялық көшпелілер төменгі даму деңгейінде қалып,
мұсылмандыққа тартынып, мемлекеттің табиғи дамуын тежеп, оның болашақтағы
саяси біртұтастығы мен құдіреттілігіне қауіп төндіреді”.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден патша өкіметі қазақ даласына
енісімен мұсылмандыққа, ислам дініне бірден қарсы іс-шараларды жүзеге
асыруға талпынды дегенді білдірмейтін. Қазақ жерін отарлаудың алғашқы
кезеңінде патша өкіметі жергілікті халықтың дініне “еріктік” беру бағытын
ұстанған-ды. Ол негізінен жергілікті феодалдық топ өкілдерінің сеніміне не
болып, отарлық саясатты одан әрі тереңдете жүргізу мақсатында жасалған айла
әрекет болатын. Сондықтан да патша үкіметі қазақ даласында мешіт,
медреселер салып, қазақтардың діни істерін Орынбор муфтилігіне қаратып,
ислам дініне еш қарсы келмейтінін, керісінше оған қолдау көрсететіндігін
танытып қалуға тырысқан еді. Мұны қазақ даласындағы ислам дінінің жалпы
жағдайымен арнайы шұғылданған чиновниктердің әкімшілік орындарына беріп
отырған мәліметтерінен аңғаруға болады. Дала өлкесінен орталыққа берілген
осындай мәліметтердің бірінде былай делінген: “Біздің даладағы
үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздарға
(қазақтарға) және бүкіл Орта Азияда олардың дініне қол сұғылмайтындығы
жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті. Ол жағымызға хандар мен
сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға тікелей байланысты
болды. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып қана
қойған жоқ, оған қамқоршылық та көрсетті” [10].
Отарлық билік орындарының ислам дініне деген мұндай саясатты
Түркістанның алғашқы гнерал-губернаторы фон – Кауфманның іс-әрекетінен де
айқын көрінеді. Ол өлкеде мұсылмандардың “үкіметтік міндеттерді” жүзеге
асыруға наразылық танытуына баса көңіл аударып, дала төсінде миссионерлік
іс-әркеттің ашық түрде жүргізілуіне қарсы болды. Сонымен бірге Түркістан
аймағында мұсылмандықтың нығая түсуін де қаламады. Мұны Кауфманның 1876
жылы 6 ақпанда Халық ағарту министрі Д.А.Толстой атына жолдаған өтініш
хатының мазмұны аңғартады. Онда былай делінген: “Маған сеніп тапсырылған
генерал-губернаторлықта Қазан татарлары аса көп көлемде мұсылмандық түрлі
діни шығармалармен сауда жасайтыны жөнінде күнделікті мәліметтер түсуде.
Бұл басылымдардың арзандығынан олар өлкедегі ауқаттылар арасында ғана емес,
барлық көшпенділерге де тарауда. Мұсылмандық насихаттың басылымдар арқылы
жүруі Орта Азиядағы орыс мүддесіне, сондай-ақ Халық ағарту министрлігінің
жаңа шеткі аймақтардағы атқарар міндетіне зиянды деп санаймын. Жыл өткен
сайын ислам діні қырғыздар арасында қоғамдық татарлардың мұсылмандық діни
әдебиеттермен сауда жасағандығынан нығайып келуде. Сіздің хұзырыңыздан
сұрайтыным – Ішкі істер министрлігімен, әрі баспасөз басқармасымен байланыс
жасап мұсылмандық әдебиеттердің басылуына және таралуына шектеу жасауға
шара қодансаңыз екен”.
Метрополия отарлау процесі барысында православиялық Ресейге қарсы ислам
дінінің қорғаныс - ұйытқылық рухани қарсылық ұйымдастырушы күш міндетін
атқаратын жақсы түйінді. Сондықтан да ислам дінінің түркі халықтарының
өміріндегі ықпалын алдымен әлсіретіп, соңынан оны жоюға үлкен ынта қойды.
Патша үкіметі 1968 жылы қазақтарды Орынбор муфтилігінен шығарып тастағанда,
болашақта қазақтар христиандықты қабылдайды деген үмітте болды. 1867-1868
жылғы жүргізілген басқару реформаларына сәйкес дала облыстары мен Түркістан
өлкесіндегі мұсылман дін басыларына шектеуліктер қойды. Мұсылмандық діни
істер орынбор муфтилігінің қарауынан алынып, азаматтық әкімшілікке берілді.
Мешіттер мектеп-медреселер салуға бақылау орнатылды. Әрбір болыста сайланып
қойылатын, әскери губернатор бекітіп, босатып отыратын бір ғана молда
болуына рұқсат етілді. Вануфтардың болуына тиім салынды [8].
Ислам дінін патша өкіметі өзінің саяси міндетін жүзеге асыру жолындағы
негізгі кедергі ретінде бағалады. 1875 жылы Орынбор генерал-губернаторы
Г.А.Крыжановский Ішкі істер министрі атына жолдаған хатында ислам діні
өлкені отарлауда негізгі кедергі болып отыр деп бағалап, ендігі жерде оған
тосқауыл қоюға шаралар қолдануды ұсынған еді. Г.А.Крыжановский осы хатынан
кейін өлкедегі дін иелеріне, қазақ балалары арасында мұсылмандық
ағартушылықпен шұғылданып жүрген дін иелерінің өкілдеріне қатаң бақылау
орнату жөнінде орталықтан жергілікті билік орындарына нұсқаулар жөнелтіле
бастады [11].
Түркістан өлкесі мен дала облыстары секілді өзге де шеткері
аймақтардағы халықтарды орыстандыру жолындағы патша өкіметінің сойылын
соғушылардың айла-әркеттерінің бірі-мұсылман халықтарын ғасырлар бойы
қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданыстан шығару
болды. Араб графикасын мұсылман халықтарының қолдануынан қалайда ығыстырып,
оның орнына кириллицаны енгізуді жүзеге асыру жолында Н.И.Ильминский,
Н.П.Остроумов секілді миссионер ғалымдар белсенділік танытып жатты.
Н.И.Ильминскийдің пікірінше, алфавит қай уақыт да дінмен бірге қабылданған.
Мәселен, Батыс Европа латын алфавитін латын шіркеуі, орыстар кириллицаны
славян шіркеуі арқылы қабылдаған. Татарлар, қазақтар және т.б. түркі
халықтар өзге мұсылман елдері тәрізді араб жазуына ислам дінінің таралуына
байланысты көшкен. Араб жазуы – оларды ислам дінімен байланыстырушы үлкен
құрал. Сондықтан, оның ойынша, түркі-мұсылман халықтарының жазуына орыс
алфавитін енгізу арқылы “екі қоянды бір оқпен өлтіруге болады”. Біріншіден,
оларды мұсылман дінінен айыруға, екіншіден, біртіндеп православие дініне
көшіруге болады [12].
Миссионер ғалымдардың тікелей араласуымен Халық ағарту министрлігі 1870
жылғы 16 наурыздағы ережеге сәйкес оқу-ағарту ісін мұсылман халықтарын
рухани құлдыққа түсіру арнасына бұрған еді. Бұл ереженің әзірленуі
барысында жергілікті әкімшілік орындарының ұсыныстары ескеріліп,
Н.И.Ильминскийдің жүйесі басшылыққа алынған еді. Осы ережеге сәйкес
мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен белгілі қайраткер А.Цаликов
былай деп жащған еді: “Міне, сол мерзімнен бастап “мұсылман тұқымына және
оның өркениетіне” қарсы оқу-ағарту ісін бүркеленген күрес басталды. Бұл
күрес екі бағытта жүргізілді: біріншісі – мұсылмандық оқу жүйесіне соққы
беріп, оның дамуын тежеу бағыты, келесі екінші бағыт – мұсылмандарды
орыстармен сіңістіріп жіберу міндетін атқаратын орыс – түземдік аралас
мектеп ашу”.
1870 жылғы ережеге сәйкес мұсылмандық оқу орындарына орыс тілін оқыту
міндетті болды. Отаршыл әкімшілік сауыттылықтың өлшемі орыс тілінде оқу
және жазу көзқарасты қалыптастырды. Ал түркі тілдес мұсылман халықтарының
өз жазу –сызуы сауаттылық өлшемі болып саналмады. Мектеп, медреселер ашуға
орыс мұғалімдер болған жағдайда ғана рұқсат берілді. Түркияда, Бұхарада
және басқа да Шығыс елдерінде білім алып қайтқандарға империя көлеміндегі
мектеп, медреселерде ұстаздық етуге тиым салынды. Сонымен бірге мұсылмандық
оқу орындарында балаларын оқытқысы келгендердің бәрінің оқу орны
бастықтарынан бұл үшін берілген үлгіде рұқсат берілген үлгіде рұқсат алған
куәлігі болуы тиіс еді. Мұндай куәлік үшін 50 тиыннан алым алынатын.
Оқытуға рұқсат беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын мектептер мен
медреселерге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы 10 сом, екінші жолы
30 сом айыппұл төлеттіретін, ал үшінші ретте ондай адамдар 5 тәуліктен 15
тәулікке дейін абақтыға жабылып, одан әрі балаларын мұсылман оқу орындарына
оқытуына тиым салынаын.
ХІХ ғасырдың соңына қарай мұсылмандық оқу орындарын жоғарыдағы ережеге
сәйкес қатаң бақылауға алу жөніндегі нұсқаулар барлық шет аймақтардағы
әкімшілік орындарына жөнелтіле бастады. Мұсылмандар бұл ережеге
мойынсұнғысы келмегенде ел арасына жағалаушы отрядтар жіберілді. Сол
кездегі үкімет орындарының осындай іс-әрекеті жөнінде “Вакыт” газеті 1906
жылы 18 мамырындағы санында былай деп жазды: “Мұсылмандар үкіметтің бұл
ұйғарымын орынсыз, әрі зорлық ретінде санап, оны орындаудан бас тартты. Сол
мезетте-ақ дөрекі жарлық берілді. Қазан губернаторы Скарятин әскери күшпен
губерниядағы мұсылман елді мекендерін аралап, жүздеген мұсылмандарды
тұтқындады. Оның біразы жер аударылып, каторгалық жұмысқа жіберілді.
Ақмолада болса, генерал-губернатор жергілікті архиреймен бірге Көкшетау
қаласындағы шіркеу алаңына өңірдегі қазақтар мен татарлардың бір тобын
жинады. Ол жиналған топқа православияны қабылдауды ұсынып: “Осы күнне
бастап шариғаьпен емес, орыс заңымен өмір сүріңдер”, - деп айтқан. Сухотин
бұл үкімге бағынбаған Көкшетау молдасының куәлігін алып, Сібірге жер
аударды”.
М.Дулатов 1929 жылы ОГПУ тергеушісіне берген жауабында патша үкіметі
қазақтарға өздері жинаған қаржыға мектептер ашуға тиым салып, мектеп үйін
тұрғызуға рекет жасағандарды, мысалы Көкшетау молдалары Науан хазрет пен
Ш.Қосшығұловты Якут облысына жер аударғанын айтқан [13]. М.Дулатовтың бұл
айтқаны жоғарыда “Вакыт” газетінде берілген мәліметті толықтырып, нақтылай
түссе керек.
Науан Хазірет деген атпен бүкіл қазақ даласына танымал болған Наурызбай
Таласов жайлы Ә.Бөкейханов “Қазақтар” атты мақаласында былай дейді:
“Жастайынан жоқшылық тауқыметін тартып өскен Наурызбай орыстың Ломоносовы
Мәскеуге оқу іздеп барғаны сияқты, Бұхараға барып, 15 жыл оқып,
мұсылмандықтың қыры мен сырын меңгерді. Өзінің ерекше дарыны арқасында
тамаша жетістіктерге қол жеткізді. Бұхарадағы жоғарғы діни оқу орнында
ұстаздық етіп жүрген Наурызбайды арнайы делегация жіберіп, өз елі шықыртып
алды. Халық қалаулысы Наурызбай Талаов жерлестері Науан хазірет деп басына
көтерген азамат еді” [14].
Қазақ балаларына мұсылмандық білім беру үшін Көкшетау қаласында медресе
ашқан осы Н.Таласов болатын. Орыс әкімшілігіне мұсылмандықты уағыздап,
қазақтардың орыстануына қарсы тұрған Науан хазірет сияқты азаматтар кедергі
көрінді. Сол үшін де ондай адамдардан тезірек құтылу мақсатында жер аудару
секілді әркеттерге барды. Науан хазіреттей еліне құлшына қызмет еткен
азаматтар қазақ даласында аз емес еді. Соның бірі – Ш.Қосшығұлов. Ол Науан
хазіреттің ізбасары ретінде қазақтардың мүддесін қорғап, әскери-саяси
режимге қарсы шықты. Науан хазіретпен бірге жер аударылған Ш.Қошығұловты
әкімшілік орындары халықтың талап етуімен босатуға мәжбүр болды.
Халық ағарту саласында патша өкіметінің реакциялық саясатына қарсы
наразылық танытуда 1872 жылы Бөкей ордасында (Ішкі орда) Әбсаттар Жәбіров
белсенділігін танытқан-ды. Ол 1864 жылы Стамбулға барып, онда жоғары
дәрежелі мұсылмандық білім алып қайтқан-ды. 1872 жылы Ә.Жәбіров халық
арасында 1870 жылғы ережеге қарсылық көрсету үшін үгіт-насихат жұмыстарын
жүргізді. Соған орай жергілікті билік орындары оны империя территориясын
ығыстырып шығаруға ынталық танытып, бұл жөнінде орталық билік орындарына
түрлі шағымдар жөнелтіп жатты. Осындай шағымдардың негізінде Ә.Жәбіров 1872
жылы елден қуылып, Түркияға өткерілді [15].
1875 жылы үкімет Түркістан өлкесіндегі барлық мұсылмандық оқу орындарын
өлкедегі оқу орындарының басқармасының қарамағына беру туралы ереже
шығарды, ал Халық ағарту министрлігі 1879 жылы халық училищелері
инспекторлары үшін жергілікті инспекторлары үшін жергілікті мектептерді
қалай тексеру жөнінде нұсқау берді. Алайда, Кауфман бұл жайлы бөлек
көзқараста болды. ол жергілікті мұсылмандық оқу орындарының ісіне араласпау
қажет деп есептеді. Себебі, үкіметтің материалдық көмегінсіз, сондай-ақ
бақылаусыз өзінен-өзі күйрейді деп санайды. Мұндай шараларды Кауфман саяси
жағынан секілді деп есептеді. Сондықтан мектеп-медреселер ісіне орыс
чиновниктерінің араласуы қисынсыз деген пікірде болды. Ол өлкедегі
мұсылмандықтың тірегіне айналған мектеп-медреселерді күнделікті өмірден
орыс-түзем мектептерінің есебінен бейбіт түрде ығыстырып шығаруға ерекше
мән берді.
1884 жылы Түркістан өлкесі генерал-губернаторына Розенбах қызметіне
кіріскен бойда “көшпелілер арасында мұсылмандық насихаттың барысын
қарастыратын космиссия құру жөнінде” шешім қабылдады. Бұл комиссияға
Сырдария облысының әскери генерал-губернаторы Гродеков жетекшілік ететін
болды. Комиссия тез арада алға қойылған мәселе бойынша қорытынды шығарып,
оны генерал-губернаторға тапсыруы тиіс еді.
Комиссия көшпелілер арасындағы мұсылманшылдылыққа тосқауыл қою
шараларын ұйымдастырудан гөрі “мұсылмандық дәстүрдің берік сақтаушылары
болып тұрған мектеп-медреселерге” басты көңіл бөлу керек деп ұйғарды.
Сонымен комиссия мұсылмандық орындардың дәл жағдайын анықтап, оларды “орыс
мемлекетінің бақылауына” алу керек деген шешімге келді.
Розенбах та Кауфман секілді мұсылмандық оқу орындарға қарсы әрекетті
мүмкіндігінше аса сақтықпен жүргізуді жақтай отырып, 1877 жылы Халық ағарту
министрі атына көлемді баяндама – хат жолдап, онда мынандай пікірлерін
білдірді:
“1. Соңғы жылдары Түркістанда мұсылмандық насихат Үндістан тарапынан да
жүретін болды. Ол жақтан араб және парсы тілдеріндегі әдебиеттер
жіберілуде. Мұндай әдебиеттер ағылшындар билігіндегі Үндістанның Дели мен
Бомбей қалаларындағы баспақаналарда бастырылған. Осылайша Үндістан
Түркістан халықтары үшін интеллектуалды орталыққа айналуда. Қалыптасқан
ахуал біздің шығыстағы ұлттық ықпалымызға зиянды.
2. Түземдіктер арасында жүргізіліп жатқан халық-ағарту саласындағы
біздің қамқорлықтарымыз тек орыс-түземдік мектептер арқылы ғана көрініс
табуда. Бұл орыс үкіметі алдына қойылған мемлекеттік мақсатқа қол жеткізуде
тіптен жеткіліксіз. Балаларды мұсылмандық әдебиеттер мен шариғаттан аулақ
ұстау үшін біз мұсылмандық оқу орындардың өмірімен танысып, олардың оқу
бағдарламасын еуропалық үлгіге өзгертуіміз керек. Ресей туралы және
еуропалық білім жайлы мәлімет беретін түземдіктер тілінде кітапшалар
шығарылғаны жөн.
3. Түркістанда мұслмандық мектептердің саны төрт мыңнан кем емес. Бұл
мектептер жөніндегі мәліметтер бізге тек сырттай жетеді. Мұсылман
мектептерінде мыңдаған балалар оқыды. Заңдық құжаттар бойынша әкімшілік
мұсылман мектептеріне бақылау орнатуға құқылы. Мұсылмандық мектептердің
қызметін теріске шығару заңға қайшы. Өлкедегі оқу ісінің басқармасының
штатында халық училищелерінің екі инспекторы бар. Олардың Түркістан
өлкесіндегі барлық мұсылмандық оқу орындарға бақылау орнатуға мүмкіндіктері
жоқ. Сондықтан Қазан және Орынбор окруктеріндегі секілді Түркістанда да
мұсылман мектептерінің инспекторы қызметі болғаны дұрыс. Ондай
инспекторларға мұсылман мектептері мәліметтерді ретке келтіріп, дер кезінде
пайдалы істерді жүзеге асырып отыру міндеті жүктелер еді” [16].
Мұсылмандық білім ошақтарынан патша өкіметінің қырағылық астарына
империя мұсылмандарына “панисламизм” идеологиясы ықпал етіп, болашақта ел
ішінде “бүліншілік” туғызуы ықтимал деген күдік жатты. Мұны бірінші орыс
революциясынан кейін Орынбор губернаторының жандармдық басқарма бастығына
мұсылмандық мектептер мен медреселерде дәріс беріп жатқан мұғалімдердің
әрекеті туралы былай деп жазуынан да аңғаруға болады: “Олар Ресей
мұсылмандарының ұлттық сезімін ояту арқылы автономия мен ұлттық мектептерді
иеленбекші. Осылайша өздерінің оқшауланған шеңберін құрып алған соң, орыс
ықпалына және үкіметтің орыстандыру саясатына қарсы әрекет етпекші. Ал
болашақта бүкіл түріктік республика құрамақшы”.
Патша өкіметі мұсылмандық оқу орындарына жасалған қысымшылық
салдарынан олар қызметін доғарып, мұсылмандарды орыстандыру, шоқындыру
ісіне жол ашыла түседі деп ұқты. Халық-ағарту саласында патша өкіметінің
ұстанған мұндай саясаты зиялы қауым өкілдері тарапынан сынға алынып жатты.
Мәселен, Мемлекеттік Думаның 1909 жылы 20 сәуірдегі мәжілісінде Ғ.Еникеев:
“Халық ағарту министрлігі мұсылман халықтары арасында мектеп ісінде
бұрынғысынша күштеп орыстандыру саясатын жалғасытруда. Үкімет мектептердегі
орыстандыру саясаты арқылы біздің балаларды ана тілінен, алфавитінен
айырып, жалпы мұсылмандық мәдениеттен, мұсылмандық негізден қол
үздірмекші”, - деп үкіметтің оқу-ағарту саласындағы орыстандыру саясатын
сынға алды. Сонымен бірге мұсылман фракциясы атынан мынандай талап-тілектер
білдірді:
- Мұсылмандар арасында оқу ісін бүркемеленген орыстандыру саясаты
жойылсын;
- жалпыға бірдей білім беретін бастауыш мектептерді мұсылмандар
арасында ашқанда олардың тұрмыстық, этнографиялық және діни ерекшеліктері
ескерілсін, сондай-ақ ол мектептерде ана тілінде оқытылсын;
- діни оқу орындары мұсылман діни басқармасы қарамағына тапсырылсын”
[17].
Зиялы қауым өкілдерінің мұндай наразылықтарына қарамастан патша өкіметі
халық-ағарту саласынан мұсылмандық білім беру ошақтарын ығыстырып шығу
жолындағы әрекетін жалғастыра түскен-ді.
1.2. Мұсылманның қадими мектептері
Өзінің саяси-экономикалық жағынан тәуелсіздігін жоғалтып, Ресей
империясының отарына айналған соң Қазақстанда оқу-тәрбие ұйымдарының
негізінен, екі түрлі жүйесі қалыптасқан. Оның бірі ерте заманнан бері өмір
сүріп келе жатқан мұсылманның конфессиональдық діни мектептері, ал екіншісі
– патша өкіметінің қазақ балаларына арнап ұйымдастырған орысша оқытатын
мектептері болған.
Қазақ даласындағы мұсылманның дәстүрлі конфессиональдық діни мектептерінің
тарихы, тым әріден басталатына жұртқа мәлім. Еліміздің оңтүстік
аймақтарындағы қалаларда ҮІІІ –ІХ ғасырлардан бастап, көптеген діни
мектептер, медреселер, мешіттер, кітапханалар болған. Ол оқу орындарында
мыңдаған қазақ балалары оқып, білім алған.
Оңтүстік Қазақстандағы мұсылмандық мектептер мен медреселердің салыну
тарихына көз салғанда олардың көпшілігі Қоқан хандығы дәуірінде-ақ бой
көтергенін аңғаруға болады. Сондай медреселердің бірі Тараз қаласындағы
Әбдіқадыр медресесі болып табылады. Бұл медресе ХІХ ғасырдың алғашқы
ширегінде Әбдіқадыр атты кісінің қаржысына салынған –ды.
1855 жылы Қоқан билеушісі Мырза Ахмед Парванчи Шымкент қаласында Шәми
мешітін салдырған еді. Сол кезден бастап мешіт жанында медресе де халыққа
қызмет көрсете бастаған еді. Онда 1887 жылдагн 1911 жылға дейін Сұлтан
Ахмедхан Сейітханов, ал осы жылдан 1913 жылға дейін Төреқожа Әділқожаев,
1913 жылдан Махмудхан Абуллаханов мүдәріс қызметін атқарды.
ХІХ ғасырдың соңына қарай Түркістан қаласында Шейх Бадал Датқа және
Ахмед Байбача, Шымкент уезіндегі Қарнақ селосында Молда Қазы, Шымкент
қаласында Ташметбай мешіті жанындағы Келже-Қожа Жұмақожаев, Шымкент
уезіндегі Қарамұрт селосында Полат Патшахановтың және Сұлтан Натханов
медреселері жұмыс жасады [18].
Бұл медреселерде бірнеше мүдәрістер сабақ жүргізді. Медресені бітіріп,
“шахадат - наме” деп аталатын куәлік алғандар ғана мүдәріс бола алатын.
Қазақстандағы медреселердің ең ескісі, әрі ең үлкені Түркістан
қаласының күншығысында Қаратау бөктеріне орналасқан айтулы “Қарнақ”
қазіргі аты Атабай медресесі. Оны бітіргендердің білім дәрежесі кезінде
Бұхара, Самарқан,, Ташкент қалаларындағы медреселердің шәкірттерінен кем
болмаған. Сол сияқты Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата, Ақмешіт, Мерке,
Семей, Ақмола, Қарқаралы қалаларындағы мешіт-медреселермен қабат, ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап, ауылдық жерлерде де көрікті мешіт-
медреселер ашыла бастады. “Мешіт-медресе” – деп қосарлап атап отырған
себебіміз мешіттер тек қана намаз оқитын орын емес, оларды міндетті түрде
балалар оқитын мектеп үйі ретінде де пайдаланған. Үлкен әйгілі мешіттердің
жанында медреселер де болған.
Ауылдық жерлердегі мешіт-медреселер әсіресе, Сырдария өзені бойы мен
Қаратау бөктерінде көп болды. Олардың ашылуы мен өмір сүруі тарихта ел
арасындағыы беделді, білімді ірі ишандар мен молдаларының аттары, іс-
әрекеттерімен байланысты. Оңтүстік өңірдегі “Шаян” мешіт-медресесі,
Жаңақорғандағы “Ақтас” мешіт-медресесі, “Қарасопы” мешіт-медресесі,
Сырдария бойындағы Құлболды, Марал Құрманұлы (Марал ишан) сияқты адамдар
болған. Мәселен, Мұқаметжан Сералин Сыр бойында орыс-қазақ мектебін ашып
бала оқытып жүргенде Марал ишанның ел мүддесін қорғау жолында атқарған
жұмыстары жөнінде бірталай құндыы мәліметтер жинап, оны орыс ғалымы
И.И.Крафтқа тапсыырған. Сол кісінің көмегімен ол материалдар кезінде жарық
көрген. Ол мешіт-медреселердің беделі мен абыройы қалалардағы
медреселерден кем болған емес.
Сол ауылдық жерлердегі мешіт-медреселердің ең көріктісі, ең үлкені
биіктігі 30 м. және осы күнге дейінқаз-қалпында сақталғаны “Ақтас” мешіт-
медресесі. Ондаа 1926 жыылға дейін қазіргі Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан
Жезқазған және Қарағанды облыстарынан әр жылы 100-150-дей жастар келіп
білім алған. Мешіттің күмбезді үйі, күйдірілген кірпіштен қаланған аса
келбетті ғимарат. Оны Айқожа ишанның баласы Ибадулла Бұқара қаласынан
арнайы шақырылған шебер құрылысшы Халид деген кісі 1879 ж. салып бітірген.
Айқожа ишан тек мешіт, медресе ашып, шариғатты насихаттау арқылы
халықты имандылыққа шақырумен қанағаттанып қоймастан, елді отырықшылыққа
үйреткен. Мәселен, Сырдария өзенімен көлдердің жиегіне суды биікке
көтеретін “шығыр” орнату, тау бөктерінен “керіз” деп аталатын күрделі
суландыру жүйесін қазу (Нарынбай, Тақырбас, Асқақтың керіздері) және
таудан құлай ағатын кішігірім өзендерге су диірмендерін орнату сияқты
құрыылыстарға басшылық етіп, халықты ұйымдастырған. Сол сияқты ол саясатқа
да араласқан, елдің ар-намысын қорғаған кісі. Мысалы, 1839 жылы “Жөгірлі
көлдің” жағасында Қоқан ханының елден зекет жинауға (д!ни салық) келген
бектері зекетке қыз берсін деп қиғылықты салғанда, Айтқожа: “Шариғатта
ондай салық жоқ, бұл жүгенсіз кеткен жауыздарды жазалап, елден қуу керек” –
деген ұран тастаған. Атақты батыр Көкен Назарұлының басшылығымен халық
Қоқан зекетшілерін ұрып-соғып жазалап, бектің бір құлағын кесіп алып елден
қуып жіберген. “Жөгірлі көл” оқиғасынан 1864 жылы орыстар Түркістан қаласын
жаулап алғанға дейінгі 25 жыл ішінде бұл маңға бірде-бір Қоқан зекетшісі
қайта келмеген 19.
Қазақстанда діни мектеп-медреселердің, мешіттердің саны көршілес
халықтармен салыстырғанда ешқайсысынан кем болмаған. Оны мына төмендегі
мәліметтерден көруге болады. Мысалы, 18 қаңтарда 1911 ж., жүргіізілген
Бүкііл Ресейлік халық санағының көрсетуіне қарағанда, Қазақстанда 84
медресе болған. Оларда 28814 шәкірттер оқып, 130 ұстаздар сабақ берген. Ал
сауат ашу мектептері 1446-ға жеткен.
Мамандардың пікірлеріне қарағанда бұл мәліметтер толық емес. Шын
мәнісінде, олардың саны бұлардан әлдеқайда көп болған. Оқу орындарының
басшылары өздерінің мектептерін санақшылардан жасырған. Олардың патша
өкіметі мектеп-медреселерді жауып тастайды, не болмаса шамадан тыс ауыр
салық салады” – деп қауіптенгені байқалады.
Мұсылмандық мектеп – медреселерде өлкедегі барлық мұсылман халықтарының
балалары араласып оқыды. Мұндай ахуал жергілікті отарлық билік орындарына
ұнай қоймады. Патша өкіметінің жалдамалы жандайшаптары бүкіл империяны
мекендеген ұлттар мен ұлыстардың отаршылдыққа наразылығын ауыздықтауда сан
қилы әрекеттер жасап, оның ішінде халықтар арасында алауыздық туғызу
саясатын жүргізіп, бір-біріне айдап салып, олардың бірігіп күш қосуына
тосқауыл жасауға тырысқаны белгілі. Бұл істе билік орындары алдымен
қазақтарды татарлардың рухани әсерінен бөлектеп ұстауды, араластырмауды
мақсат етіп қойды.
Патша өкіметінің сескенуіне себеп болған мұсылмандық оқу орындардың,
мектептердің оқу бағдарламасына тоқтатылатын болсақ, олар негізінен
схопастикалық сипатталған болатын. Мектептерде оқушылар көп уақыт араб
әліпбиін жаттауға, оның жазылу үлгісін есте сақтауға жұмсайтын. Араб
әліпбиін меңгерген соң оқушылар “Абждад” деп аталатын оқу курсына көшетін.
Араб әліпбиін меңгеруге оқушылар бір жыл уақытын сарп ететін. Онан соң
барып оқушылар құранның негізгі бөлімдерін құрайтын үзінділерден тұратын
“Әптиекті” оқуға кірісетін. Құранды оқып үйренегеннен кейін мұсылмандық
шариғат негіздерін оқуға кірісетін.
Халық-ағарту министрлігіне 1902 жылы ішкі Ресей мұсылмандары атынан
мұсылмандық оқу орындарға үкіметтің қолдау көрсетуін сұраған және
төмендегідей тілектерін білдірген ұсыныс түскен еді:
“1. Мұсылмандық мектептерге бақылау жүргізуі халық арасында сенімнен
айырылған, беделі жоқ, әрі халықтың тұрмыс – салтымен жете таныс емес халық
училищелерінің инспекторларына емес, мұсылмандардың өздері сайлап қойған
құрметті азаматтарға тапсырған жөн. Мұсылмандық оқу орындардың дұрыс қызмет
етуі оның жағдайымен таныс және жергілікті халықтың сеніміне ие адамдардың
басшылық жасауына байланысты екені ескерілсін.
2. Білікті адамдардан тұратын комиссия құрылып, ол комиссия мектеп-
медреселерге арнап оқу бағдарламасын әзірлеп, бекітсін.
3. Мектеп-медреселердің бағдарламасына діни пәндерден басқа жалпы білім
беретін – арифметика, жағрафия, тарих секілді пәндер енгізілсін. Бұл
пәндерді оқыту ана тілінде жүрсін.
4. Мұсылмандық оқу орындарды аяқтаушыларға емтихандар белгіленіп,
куәліктер берілетін болсын.
5. Мектеп-медреселердің толық курсын табысты аяқтап шыққандарға белгілі
бір жеңілдіктер жасалынсын” [20].
Мұсылмандық оқу орындардың халыққа білім беру жүйесін жетілдіре түсуді
көздеген жоғарыда келтірілген ізгі ниет ұсыныс Халық ағарту министрлігі мен
жергілікті әкімшілік орындары тарапынан қолдау таппады. Халық ағарту
министрі осы ұсынысқа Түркістан генерал-губернаторының пікір білдіруін
сұраған еді. Бұл ұсынысқа пікірді Түркістан генерал-губернаторы емес,
Наливкин білдірген еді. Ол өз пікірінде мұндай ұсыныстың орындалуы
“мұсылмандардың оқшалауына, сөйтіп “панисламизм” идеяларының дамуына
қолайлы негіз жасайды” деген тұжырым жасады [49]. Осылайша патша өкіметі
мұсылмандық оқу орындарға реакциялық бағытта екендігін тағы да бір рет
көрсетіп берді.
Жалпы қорыта айтқанда, патша өкіметінің мұсылмандық оқу орындарға деген
рекциялық саясаты оның ішкі саясатта жүргізген басты міндеттерімен, яғни
орыс емес халықтарды, соның ішінде қазақ халқын да орыстандыру арқылы Ресей
империясының тұтастығы мен үстемдігін нығайта түсуге бағытталған
әрекеттерімен тығыз байланыста жүрді. Мұсылмандық оқу жүйесіне патша
өкіметі тарапынан жасалған кедергілер мен оның салдарлары тек қазақ халқына
ғана емес, Ресей империясы құрамындағы мұсылман дініндегі түркі және өзге
халықтарға да ауыр тиіп, олардың тарих сахнасында өзіндік ұлттық болмысын
сақтап қалуына қауіп төндірді. Мұсылмандық оқу орындардың эволюциялық түрде
дамуын патша өкіметі тежеп, оларда білім брудің схоластикалық сипат алуын,
сөйтіп мектеп-медреселердің заман талабына жауап бере алмай күнделікті
өмірден ығысып шығуын жақтады.
Бірақ отаршылдық саясаттың қыспағына қарамастан мұсылмандық оқу
орыдарды заман талабына сай қайта құруды көздейтін күштің қалыптасып келе
жатқандығын патша өкіметі аңғармады. Мектеп-медресе жүйесін түбірімен
жаңартуды көздеген мұндай ықпалды күш жәдидтік қозғалыс болатын.
ІІ-тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы
2.1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы.
Бүкіл Ресей империясындағы мұсылмандық оқу орындардың заман талабына
сай өзгертуге ықпал еткен күш ХІХ ғасырдың соңына қарай екпін алған
мәдениетін қозғаныс болды.
Мәдени-ағартушылық сипатта өріс алған жәдидтік қозғалыс Ресейдегі түркі
тілдес мұсылман халықтарының саяси оянуына да әсер еткен орасан зор күштің
бірі болды. Жәдидтік қозғалыстың көш басында мұсылман халықтарын өркениетке
тартып, оларға еуропалық білім мен озық идеяларды таратуды көздеген Исмаил
бек Гаспиринский тұрды. Оның 1881 жылы Ресей мұсылмандары арасында ұлт
бостандығы туралы идеяның таралуына түрткі болған “Русское мусульманство”
атты саяси памфлеті жарық көрді. Бұл памфлетте патша өкіметінің орыстандыру
саясаты, білім беру жүйесі батыл сынға алынып, мұсылмандардың рухани өсуіне
үмкіндік беру талап етілді.
И.Гаспиринский мектеп, медреселерде діни сабақтармен қатар, дүниауи
ғылымдар – математика, жағрафия, тарих, биология секілді т.б., пәндерді
оқыту заман талабы екенін насихаттады. Сондай-ақ жас баланың тәрбие алатын
жері мектепті түзеп, ұлтшылдық тәрбиесін мектептен бастау керектігін баса
көрсетті. Ол осы мақсатта алдымен араб алфавитін түркі халықтарының тіліне
лайықтап, дыбыстық естілу ерекшеліктеріне сәйкес бір ізге түсірілген жазу
ісін- ескі “қадымшылықтан”, “усул – жәдидке” көшуді ұсынды. 1883 жылдан
бастап өзі түзген әліпбе негізінде “Тілде, пікірде және істе бірлік” деген
ұранмен “Тәржіман” газетін шығарып, Ресейдің түркі тілдес халықтары
арасында ортақ әдеби тілдің қажеттілігі мәселесін алғаш рет көтереді.
“Тәржіман” газеті осы әдеби ортақ түркі тілінде шығарылды. Ортақ түркі
тілін жасаудағы мақсаттың бірі түркі халықтарын бір-біріне жақындастыра
түсу еді. Әзірбайжан халқының ХХғ. басындағы көрнекті саяси қайраткері
Расул Заде: “Түрікшілдік саяси қозғалыс емес, ол ғылыми философиялық,
этикалық мектеп. Мәдени бірігу жолындағы күрес тәсілі. Еуропалық ұлтшылдық
- идеология, саясатта агрессия, ал Шығыстағы ұлтшылдық - әлеуметтік жағынан
прогрессивті құбылыс, саясатта қорғаныс болып табылады”, - деп көрсетеді
[21].
Заман талабына жауап беруден қалған қадими мұсылмандық оқу жүйесін
дүниауи білім алуға сәйкестендіріп қайта құруды ұсынған И.Гаспиринскийге
пікір қосушылар да шықты. Еділ бойындағы алдыңғы қатарлы татар зиялылары
арасында И.Гаспиринскийдің пікірі үлкен қолдауға ие болды. Белгілі қазақтың
қоғам қайраткері, әрі зерттеушісі Қ.Кемеңгерұлы айтқандай: “Тәржіман”
газеті Түркістан өлкесіне де жетіп, ондағы жастарды оятып, жәдидтер тобын
тәрбиелей бастады” [22]. Архив құжаттарының көрсетуіне қарағанда
И.Гаспиринский Түркістандағы қадими мұсылмандық оқу орындарын реформалау
арқылы қайта құруға өзі де тікелей араласуға дейін барған. 1892 жылы
И.Гаспиринскийдің Түркістан генерал-губернаторына жолдаған хатында,
мұсылмандық оқу орындары дүниауи білім беру ошақтарына айналдыруда патша
өкіметі әкімшілік орындарының араласқандығы жөн болар еді деген пікірін
білдіреді. Өз өтінішіне жауап алмаған Гаспиринский 1893 жылы Түркістанға
келеді. Ол өзінің осы сапары кезінде Самарқан мен Бұқара қалаларында болып
мұсылмандық оқу орындарды дүниауи білім беруге сәйкестендіріп қайта құруды
насихаттаған көрінеді.
ХІХ ғасырдың соңына қарай мектеп, медреселердегі өз беделдерінен
айрылып қалғысы келмеген консервативтік пиғылдағы дінбасылардың қарсылығына
қарамастан жәдидтік қозғалыс Түркістан өлкесінде де кең өріс алды. Мұсылман
дін иелері жәдидшілерді дұрыс түсіне алмай, олардың әрекетін шариғатқа
қарсы деп бағалады. Алайда жәдидшілер мұсылман дінін теріске шығарған жоқ,
ислам негіздерін жәдиди мектептерінен ығыстыруды көздетеді, керісінше
“Құранды” әр ұлттың өз тіліне аударып, оның мағынасын түсінуге көп көңіл
бөлді, сөйтіп оны жәдид мектептерінде негізгі пәндердің бірі ретінде
оқытуды жақтады.
Жәдидтіктердің ағартушылық қызметі реформаторлық сипатта болып, ол
негізінен қоғамдық өмірде орын алған феодалдық тәртіпке және патша
өкіметінің отарлық саясатына қарсы бағытталды. Жәдидтердің сол тарихи
кезеңдегі үгіт-насихат жұмыстарының табысты жүрген жері Еділ бойы мен Қырым
татарларынан кейін Түркістан өлкесі болды. Жәдидтер өздерінің баспасөздері
арқылы: “Мұсылман халықтарының фабрика, заводтары және жетілген оқу
орындары болып, олардың ерікті, әрі өркениетті болуын, басқа халықтармен
қатар тұруын қалаймыз”, - деп мәлімдеп жатты [23]. Олар қадими мұсылмандық
оқу орындарын, батыс педагогикасының ғылыми-әдістемелік жетістіктері
негізінде қайта құруды, жас ұрпақтарға заман талабына сай дүниауи негізін
оқыту, үздіксіз дамып отырған ғылыми-техникалық жаңалықтардың, сауда-
саттықтың, экономиканың негіздерін меңгеруге баулу заман талабынан туып
отырған басты міндет, маңызды мәселе деп түсінді.
Ресейдегі мұсылман елді мекендерінде ХІХ ғасырдың соңына қарай жәдидтік
мектептер бой көтере бастады. Түркістан өлкесінде Остроумовтың көрсетуіне
қарағанда алғашқы жәдидтік мектеп Ферғана алқабында 1890 жылы ашылған
көрінеді. Қазақ даласында алғашқы жәдидтік мектептер ХХ ғасыр басында
ашылған. Осылайша жәдидтік мектептердің саны жыл өткен сайын көбейе түсіп,
тек Түркістан өлкесінде 1905 жылға дейін саны 35-ке дейін жеткен [24].
Жәдид мектептеріне мамандар тәрбиелеуде Уфадағы “Ғалия”, “Хусания”
медреселері, Орынбордағы “Мұхаммедия”, Қазандағы “Расулие” медреселері
елеулі қызмет атқарды. Онда оқитын басқа да мұсылман халықтарының
балаларымен бірге қазақ жастарының саны да жыл өткен сайын өсе түсті. Оның
үстіне аталмыш медреселердің мұғалімдері мен шәкірттері қазақ даласында
көшпелі төте оқу мектептерін ашып, қазақ балаларына дүниауи білім берді.
Мұндай мектептер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz