Қазақстанның білім беру жүйесі туралы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

М а з м ұ н ы

К І Р І С П Е 3 - 9

І-тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыыыр басындағы

Қазақстанның білім беру жүйесі

Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері

. … 10-21

1. 2. Мұсылманның қадими мектептері 22-27

ІІ-тарау. Қазақстандағы жәдидтік білім беру жүйесінің қалыптасуы

2. 1. Жәдидтік оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы. . 28-48

2. 2. Патша үкіметінің жәдидтік оқу орындарына қарсы реакциялық саясаты. 49-58

Қорытынды . . 59-60

Пайдаланылған әдебиеттер 61-63

К І Р І С П Е

Тақырыптың өзектілігі. Бүгіндері еліміздің егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қоғамдастыққа таныла бастауы Қазақстан Республикасы тарихы ғылымында күрделі де жауапты бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді. Жаңа азаматтық қоғамның дүниеге келуі Қазақстан тарихының жаңа мазмұн, соны сипат алуына кең жол ашып, мол мүмкіндіктер беріп отыр. Оның бір көрінісі ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бір жақты қаралып, ақиқаты айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп, шынайы бағасын беруге деген талпыныс. Қазіргі таңда, Ұлттық сананың қайта жаңғырған тұсында Отанымыздың тарихын, әсіресе оның мәдени-рухани өмірі беттерін объективті тұрғыдан зерттеудің қажеттігі арта түсуде. Республикамызда болып жатқан саяси, экономикалық және рухани өзгерістер отандық тарих ғылымы алдына көптеген мәселелер қойып отыр. Әсіресе рухани салада, оқу-ағарту ісінде түйінді әрі күрделі проблемалардың шешу жолдарын табуға талпыныстар жасалынап, оның түрлі себептері тарих қойнауында екендігіне назар аударылуда. Ал мұндай жағдай тарихшыларға үлкен жауапкершілік жүгін артатыны түсінікті.

Халық-ағарту саласының даму жолдары отандық тарих ғылымында осы уақытқа дейін біршама зерттелінген мәселелердің бірі деуге болады. Алайда, зерттеу үрдісінде әрдайым шыншылдық, ғылымилық, объективтік принциптері сақталды деп айту қиын. Өйткені, еліміздегі тарих ғылымыжетпіс жылдан астам уақыт бойы маркстік-лениндік методологияның шырмауынан шыға алмаған-ды. Мұндай жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқы тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті құбылыстар тек орыс халқы арасында болды деп түсунуге алып келгені белгілі. Халық санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих ұлттық ағарту ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Соның салдарынан қазақтар арасында ұлттық білім беру жүйесі ретінде дамыған мұсылмандық ағартушылық реакциялық сипатта, ал отарлық билік енгізген орыс оқу орындары “прогрестің кілті” ретінде дәріптеледі.

Кеңестік тарих ғылымында, сондай-ақ революцияға дейінгі орыс тарихнамасында “өз бетінше дамуға мүмкіндігі жоқ деп танылған халықтар” қатарында қазақтардың да кете баруына олардың дәстүрлі көшпелі шаруашылық типі тілге тиек етіп алынып, 1917 жылға дейін 2 проценті ғана сауаттыы халықтың ұрпағы болып шыға келдік. Көшпелі жұрттың әлемдік өркениетте алар орнын әрқашан жоққа шығарған және солай қараауға мәжбүр еткен кеңестік тарихнама бүгндері ғалымдар жартылай көшпелі тұрмыс кешкен деп дәлелдеп отырған қазақ халқының сауаттылығы, ұлттық оқу үрдісі жайлы шынайы тарихты жазуға құлықсыз болды. Сөйтіп, ерте дәуірлерді былай қойғанда ХІХ ғасырдың екінші жартысы-ХХ ғасырдың басындағы өлкедегі оқу-ағарту саласы тарихының “ақтаңдақ” беттері қалыңдай түсті. Кеңестік идеологияның талаптарына сай орыс білім беру жүйесі ғана прогрессивті деп саналды және империяның шеткері аймақтарындағы жергілікті халықтардың “көзін ашқан” бірден-бір бұлақ ретінде қарастырылды. Отаршылдық саясатпен бірге енген орыс оқу жүйесінің өз кезегінде патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру ісінің негізгі буыны да болғаны ұмыт қалдырылды. Өз кезегінде мұсылмандық мектептер мен медреселерде білім алғандарды сауатты да зиялы азаматтар қатарында да санамады, немесе оларды орысша білім алғандардан төмен қойып, ескі өмірді аңсаушылар қатарына еріксіз қосып көрсетті. Халыққа қажеті шамалы болса, онда неге мұсылман оқу орындары патша өкіметі қыспағына шыдап беріп, өміршеңдігін танытты деген сауалға жауап берілмеді. Міне, осындай келелі мәселелерді шешудің сәті енді ғана түсіп отыр.

Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Патшалық Ресей империясының отары дәуіріндегі мұсылмандық ағартушылық мәселесіне алғаш қалам тартушылар қатарына бұрындары тарих ғылымында барынша дәріптелген И. Н. Ильминскийді, Н. П. Остроумовты және А. Е. Алекторовты жатқызуға болады. Олардың пікірлерінің мазмұны орыстар келгенге дейін “варварлық”, “жабайылық” пен “түнекте ” болған қазақ көшпелілеріне орыстар үстемдігі ғана тәртіп пен жарық дүние нұрын түсіріп, өркениеттің сәулесін шашты дегенге саятын еді. Сөйтіп, отаршылдық рухына малынған орыс тарихнамасы Қзақстандағы жергілікті халықтың көшпелілік өркениетке қосқан үлесін, бұл өркениеттің өзіндік ерекшелігін ескерместен, елеп-екшеместен мұсылмандық ағартушылықтың оқу-ағартудағы алатын орнын жоққа шығарып тастаған еді. Мұсылмандық ағартушылыққа барынша тосқауыл қоюды жақтаған Н. П. Остроумов Ресей мемлекетінің негізгі міндеті бұратаналарды орыстандару болмақ, екіншіден, “қазақтарды орыстармен бірге біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктіруге қоддан келгеннің бәрін жасау қажет” деп жазылған болатын. Ол мұсылман оқу орындарының тарихын жазуға ден қойып, бұл жайлы бірқатар еңбектерді дүниеге әкелді . Оның еңбектерінің түпкі мақсаты мұсылмандық оқу орындарға тосқауыл қоюдың жолын көрсету болатын.

Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И. Н. Ильминский, А. Е. Алекторов және А. В. Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады. Мұны Түркістан генерал-губернаторы К. П. фон-Кауфман да ұстанған болатын. Осы мұсылман оқу орындарын аралас орыс-тузем мектептері ығыстырып шығады деген пікірде болды.

Мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі мәселесі ХХ ғасыр басында жарық көрген. А. Л. Кун, Н. А. Бобровников, Г. Андреев, А. Добромыслов, А. Е. Недзвецкий, А. Хорошкин, С. Рыбаков және С. Н. Велецкий /1/ секілді зерттеушілердің еңбектерінде де көрініс тапты. Олардың ұстанған бағыты жоғарыда аталған авторлардың пікірлерімен үндесіп жатты.

Қазақ жеріндегі мұсымандық ағартушылық мәселелері Ш. Уәлиханов пен Ы. Алтынсарин секілді қазақ ағартушыларының және ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының еңбектерінде [2] ұлттық мүдде тұрғысынан бағаланып, өзіндік объективті бағасына ие болған-ды. Алайда кеңестік тарихнама өкілдері замана ағымына қарай, таптық, партиялық принципті қатаң сақтай отырып, социалистік құрылыстың өміршеңдігін негіздей түсу үшін революцияға дейінгі қазақ халқын мәдени, әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан артта қалған көшпелі ел ретінде көрсетуге тырысып баққан еді. Соған орай қазақ қоғамындағы мұсылмандық ағартушылықтың білім беру саласындағы орны барынша қараланып көрсетілді. Мұның бір көрінісін 1954 жылы Ташкентте өткен Орта Азия мен Қазақстанның қазан революциясына дейінгі дәуірі тарихына арналған ғылыми сессия материалдары аңғартады. Сессияда Орта Азия және Қазақстан халқының саяси-әлеуметтік мәселелері қаралып, ХІХ ғасырдың соңына қарай өріс алған жәдидтік қозғалыстың ықпалымен жаңа оқу әдісіне көщкен мұсылмандық оқу орындар буржуазиялық сипатта болды, “пантүркшілдік” және “панисламшылдық” идеологияны басшылыққа алды, сөйтіп халық тілегіне қайшы қызмет етті делінген баға берілді. Осыған байланысты “История СССР” журналында М. Г. Вахабов пен И. С. Брагинский мақалалары жарияланып, мұсылмандық оқу орындарының жәдидтік бағытқа ойыса бастауы барынша реакциялық көрініс ретінде бағаланды.

Кеңестік биліктің бастапқы тұсында, яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдары патша өкіметінің халық-ағарту саласындағы саясатын сынға алған еңбектер жарық көрген-ді. Мұндай бағыттағы зерттеулер қатарына А. Ф. Эфиров пен К. П. Новицкийдің еңбектерін [3] жатқызуға болады. Осы авторлардың еңбектерінде патша өкіметінің шеткері аймақтарда жүргізген халық-ағарту саласындағы саясаты отаршылдықпен үндесіп жатты деген тұжырым жасалған.

Т. Тәжібаев, К. Е. Бендриков, К. Е. Бержанов, А. И. Сембаев, Г. М. Храпченков секілді зерттеушілердің еңбектерінде [4] мұсылмандық мектеп-медреселерге қатысты айтылған пікірлер кеңестік идеологияның талаптарына сай келеді. Кеңестік дәуірде мұсылмандық оқу орындарының Қазақстандағы қызметі жайлы жарық көрген бірден-бір еңбектің авторы Н. Сәбитов болды. Оның еңбегі декеңестік тарих ғылымының ұстанымдарына сәйкес жазылған-ды [5] .

Қазақстандағы мұсылмандық оқу-орындарының халық ағарту саласындағы орнына объективті баға беруге деген талпыныс Кеңестер одағының ыдырауы қарсаңында жасала бастады. Мәселен, белгілі ғалым Ж. Қ. Қасымбаевтың 1990 жылы жарық көрген мақаласында [6] ұзақ жылдар бойы тарих ғылымында берік қалыптасқан-Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың 2 проценті ғана сауатты болды деген пікірдің негізсіз екендігі аталып көрсетіліп, осы күнге дейін мұсылмандық білім алғандардың есепке алынбай келгендігі алға тартылған еді. Сондай-ақ Ж. Қ. Қасымбаевтың мақаласында қазақтар арасында ашылған мектеп-медреселердің діни фанатизм ошақтары емес, керісінше олардың білім мен өнер орласы болғандығы айқындала дәлелденіп, мұсылмандық оқу орындардың қызметін зерттеу керезек күттірмес мәселе екендігі негізделіп берілген болатын.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын тігіп егемендікке қол жеткізуі тарихымыздың ұлттық мүдде тұрғысынан жазылуына мүмкіндік берді. Соның нәтижесінде ғылыми зерттеу жұмыстарында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөліне бастады. Халық-ағарту саласында паша өкіметінің жүргізген отаршылдық саясатын айыптаған еңбектер де жарық көре бастады. Мұндай еңбектер қатарынан М. Мырзахметовтың “Қазақ қалай орыстандырылды” деген кітабын ерекше атап көрсетуге болады [7] . Содан бергі кезеңдегі мерзімді басылымдарда мұсылмандық оқу орындарының қызметіне оң баға беруге деген талпыныс кең етек алды.

Мұсылмандық ағартушылықтың отаршылдық кезеңде ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына жасалған қысқаша шолудан аталмыш мәселені жоғарғы оқу орындарында оқитын студент жастарға жеткерудің аса қажет екендігін аңғаруға болады. Сондықтан ұсыналып отырған еңбектің құндылығы еш күмән тудырмайды деп санаймыз.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І-тарау. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның білім беру жүйесі.

1. 1. Отаршылдық саясат және оның мұсылмандық білім жүйесіне әсері.

Орта Азия халықтары ислам дінін қабылдаған кезден бастап медреселер білім мен тәрбие ордаларына айналғаны мәлім. Кеңестік кезеңдегі атеистердің мұсылман медреселерінде оқыту схоластикалық, жаттанды сипатта жүргізілді деген байламдары жаңсақ. Негізінен, діни білім беру міндетін атқарғанымен, олардың бағдарламаларында өзге пәндер де елеулі орын алған. Нақ осының арқасында медреселерден түрлі дәуірлерде Мұхаммед әл-Хорезми, Әл-Фараби, Бируни, Ұлықбек, Науаи және басқа энциклопедист-ғалымдар, ойшылдар тәрбиеленіп, білім алып шыққан. Қазақтың ұлы ақыны, данышпан Абай Құнанбаев та кезінде Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыған. Абай медресесінде діни сабақтармен қатар, түрік, араб, парсы тілдерін де үйренген, шығыс классиктерінің шығармаларымен, олардың философиялық ой-тұжырымдарымен танысқан. Ақынның “Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім” деген жыр жолдарына қарап-ақ, медреселердің оқу-ағарту ісіндегі роліне байыпты баға беруге болады.

Ғылыми әдебиеттерде күні бүгінге дейін медреселер діни мекеме ретінде ғана қарастырылып келді, оның білім беретін оқу орны ретіндегі қызметіне көңіл бөлінбеді. Медреселердің жергілікті халықтың сауаттылығын қалыптастыырудағы ролін теріске шығару, - деп жаазды профессор П. Г. Ким, - ғылымдағы тарихилық ұстанымын бұзу. Бұл ролді білмейінше, мұндағы кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысын диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес” /8/.

Медреселердің пайда болу тарихы ҮІІІ ғасырдан, өлкеде исслам діні мен араб жазуы таралған кезден басталады. Оларды мешіттер жанынан сол мешіттердің имамдары немесе басқа да сауатты, дәулетті адамдар ашып отырған.

Медреселер мешіттердің вакуфтуқ мүлкі саналып, мешітке түскен кіріс есебінен ұсталған. Сонымен қатар олардың көпшілігі тәуап етушіілердің қайыр-садақалары есебінен де қаржыландырылады. Ислам дінінің орнығуымен қазақ даласындағы халық ағарту ісі жүйесін мұсылмандық ағарту ісі құрады.

Қазақтың әйгілі ағартушы ғалымы Ш. Уалиханов өзінің ХІХ ғасырдың ортасында жазған “Сахарадағы мұсылмандық туралы” атты еңбегінде: “Мұсылмандық әзірше біздің сүйегіміз бен қанымызға сіңіп бола қойған жоқ . . . Татар молдаларының, Орта Азиялық имандар мен өздерінің жаңа діни уағыздаушылардың ықпалымен біздің халық барған сайын жалпы мұсылмандық кейіпке түсіп келеді”, [9] - деген еді. Бұл айтылған пікір ХІХ орта шеніндегі қазақ қауымына тән еді. Міне осы тұста қазақтар арасында өзбек, татар секілді түркі халықтарына қарағанда ислам діні осалдау болып, өздерінің күнделікті тұрмысында ата-баба жолы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі басым түсіп жатыр. Дегенмен Ш. Уалиханов көрсеткендей сол тарихи кезеңде ислам діні қазақ қоғамы арасында күш ала бастаған-ды.

Қазақ халқының діни нанымындағы миссионер ғалымдары мұны өз мақсаттары жолында пайдаланып қалуға тырысқан еді. Мәселен, 1860 жылдары Н. И. Ильминский “қазақтар мұсылман емес, шамандар”, сондықтан оларды православие өткеру оңай деп үкіметті нандыруға тарысып бақты. Түркістан өлкесіндегі оқу-ағарту жұмысын өркендетуге үлкен үлес қосты деп дәріптеліп келген Н. П. Остроумов “Православиялық миссионерлік қоғамның” 20 жылдығы қарасаңында көшпелі халықтар христиан діні мен мәдениетін қабылдауға қабілетті ме деген мәселе төңірегінде ой қозғап, миссионерлердің басты назарын қазақ даласы мен Түркістан бұруға шақырып, былай деп жазған еді: “Ресей боданы, азиялық көшпенділердің адамгершілік, мәдени жағынан өрлеу және православиялық орыс халқымен бірігуі үшін христиандықты қабылдаудан басқа жол жоқ. Мұнсыз азиялық көшпелілер төменгі даму деңгейінде қалып, мұсылмандыққа тартынып, мемлекеттің табиғи дамуын тежеп, оның болашақтағы саяси біртұтастығы мен құдіреттілігіне қауіп төндіреді”.

Жоғарыда келтірілген мәліметтерден патша өкіметі қазақ даласына енісімен мұсылмандыққа, ислам дініне бірден қарсы іс-шараларды жүзеге асыруға талпынды дегенді білдірмейтін. Қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезеңінде патша өкіметі жергілікті халықтың дініне “еріктік” беру бағытын ұстанған-ды. Ол негізінен жергілікті феодалдық топ өкілдерінің сеніміне не болып, отарлық саясатты одан әрі тереңдете жүргізу мақсатында жасалған айла әрекет болатын. Сондықтан да патша үкіметі қазақ даласында мешіт, медреселер салып, қазақтардың діни істерін Орынбор муфтилігіне қаратып, ислам дініне еш қарсы келмейтінін, керісінше оған қолдау көрсететіндігін танытып қалуға тырысқан еді. Мұны қазақ даласындағы ислам дінінің жалпы жағдайымен арнайы шұғылданған чиновниктердің әкімшілік орындарына беріп отырған мәліметтерінен аңғаруға болады. Дала өлкесінен орталыққа берілген осындай мәліметтердің бірінде былай делінген: “Біздің даладағы үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздарға (қазақтарға) және бүкіл Орта Азияда олардың дініне қол сұғылмайтындығы жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті. Ол жағымызға хандар мен сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға тікелей байланысты болды. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып қана қойған жоқ, оған қамқоршылық та көрсетті” [10] .

Отарлық билік орындарының ислам дініне деген мұндай саясатты Түркістанның алғашқы гнерал-губернаторы фон - Кауфманның іс-әрекетінен де айқын көрінеді. Ол өлкеде мұсылмандардың “үкіметтік міндеттерді” жүзеге асыруға наразылық танытуына баса көңіл аударып, дала төсінде миссионерлік іс-әркеттің ашық түрде жүргізілуіне қарсы болды. Сонымен бірге Түркістан аймағында мұсылмандықтың нығая түсуін де қаламады. Мұны Кауфманның 1876 жылы 6 ақпанда Халық ағарту министрі Д. А. Толстой атына жолдаған өтініш хатының мазмұны аңғартады. Онда былай делінген: “Маған сеніп тапсырылған генерал-губернаторлықта Қазан татарлары аса көп көлемде мұсылмандық түрлі діни шығармалармен сауда жасайтыны жөнінде күнделікті мәліметтер түсуде. Бұл басылымдардың арзандығынан олар өлкедегі ауқаттылар арасында ғана емес, барлық көшпенділерге де тарауда. Мұсылмандық насихаттың басылымдар арқылы жүруі Орта Азиядағы орыс мүддесіне, сондай-ақ Халық ағарту министрлігінің жаңа шеткі аймақтардағы атқарар міндетіне зиянды деп санаймын. Жыл өткен сайын ислам діні қырғыздар арасында қоғамдық татарлардың мұсылмандық діни әдебиеттермен сауда жасағандығынан нығайып келуде. Сіздің хұзырыңыздан сұрайтыным - Ішкі істер министрлігімен, әрі баспасөз басқармасымен байланыс жасап мұсылмандық әдебиеттердің басылуына және таралуына шектеу жасауға шара қодансаңыз екен”.

Метрополия отарлау процесі барысында православиялық Ресейге қарсы ислам дінінің қорғаныс - ұйытқылық рухани қарсылық ұйымдастырушы күш міндетін атқаратын жақсы түйінді. Сондықтан да ислам дінінің түркі халықтарының өміріндегі ықпалын алдымен әлсіретіп, соңынан оны жоюға үлкен ынта қойды. Патша үкіметі 1968 жылы қазақтарды Орынбор муфтилігінен шығарып тастағанда, болашақта қазақтар христиандықты қабылдайды деген үмітте болды. 1867-1868 жылғы жүргізілген басқару реформаларына сәйкес дала облыстары мен Түркістан өлкесіндегі мұсылман дін басыларына шектеуліктер қойды. Мұсылмандық діни істер орынбор муфтилігінің қарауынан алынып, азаматтық әкімшілікке берілді. Мешіттер мектеп-медреселер салуға бақылау орнатылды. Әрбір болыста сайланып қойылатын, әскери губернатор бекітіп, босатып отыратын бір ғана молда болуына рұқсат етілді. Вануфтардың болуына тиім салынды [8] .

Ислам дінін патша өкіметі өзінің саяси міндетін жүзеге асыру жолындағы негізгі кедергі ретінде бағалады. 1875 жылы Орынбор генерал-губернаторы Г. А. Крыжановский Ішкі істер министрі атына жолдаған хатында ислам діні өлкені отарлауда негізгі кедергі болып отыр деп бағалап, ендігі жерде оған тосқауыл қоюға шаралар қолдануды ұсынған еді. Г. А. Крыжановский осы хатынан кейін өлкедегі дін иелеріне, қазақ балалары арасында мұсылмандық ағартушылықпен шұғылданып жүрген дін иелерінің өкілдеріне қатаң бақылау орнату жөнінде орталықтан жергілікті билік орындарына нұсқаулар жөнелтіле бастады [11] .

Түркістан өлкесі мен дала облыстары секілді өзге де шеткері аймақтардағы халықтарды орыстандыру жолындағы патша өкіметінің сойылын соғушылардың айла-әркеттерінің бірі-мұсылман халықтарын ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданыстан шығару болды. Араб графикасын мұсылман халықтарының қолдануынан қалайда ығыстырып, оның орнына кириллицаны енгізуді жүзеге асыру жолында Н. И. Ильминский, Н. П. Остроумов секілді миссионер ғалымдар белсенділік танытып жатты. Н. И. Ильминскийдің пікірінше, алфавит қай уақыт да дінмен бірге қабылданған. Мәселен, Батыс Европа латын алфавитін латын шіркеуі, орыстар кириллицаны славян шіркеуі арқылы қабылдаған. Татарлар, қазақтар және т. б. түркі халықтар өзге мұсылман елдері тәрізді араб жазуына ислам дінінің таралуына байланысты көшкен. Араб жазуы - оларды ислам дінімен байланыстырушы үлкен құрал. Сондықтан, оның ойынша, түркі-мұсылман халықтарының жазуына орыс алфавитін енгізу арқылы “екі қоянды бір оқпен өлтіруге болады”. Біріншіден, оларды мұсылман дінінен айыруға, екіншіден, біртіндеп православие дініне көшіруге болады [12] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.