Патшалық ресейдің Қазақстанның оңтүстік өңірінде жүргізген қоныс аудару саясатының тұрғындардың ұлттық құрамының өзгеруіне әсері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Динашева Л. С.

ХҚТУ т. ғ. к., аға оқытушы

ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНДЕ ЖҮРГІЗГЕН ҚОНЫС АУДАРУ САЯСАТЫНЫҢ ТҰРҒЫНДАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ ӘСЕРІ

ВЛИЯНИЕ ПЕРЕСЕЛЕНЧЕСКОЙ ПОЛИТИКИ ЦАРСКОЙ РОССИИ НА ИЗМЕНЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО СОСТАВА ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА

Резюме

В статье расссматривается вопрос об искусственном изменении национального состава Южного Казахстана, об уменшение числа представителей казахской национальности

XІX ғасыр 70-жылдарынан бастап, Оңтүстік Қазақстанда жүргізген қоныс аудару саясаты, яғни қазақ жерлерінің ең құнарлы және көлемді бөлігін қоныс аудару қорына тартып алып, онда ішкі Ресейден келген орыс мұжықтарын орналастыруы өлкеміздің демографиялық ахуалына үлкен әсер етті. Нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан территориясын мекендеген тұрғындардың ұлттық құрамы өзгеріп, қазақ ұлтының үлес салмағы мен табиғи өсімі төмендей бастады. Бұл жағдайға Қазақстан және Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұражайында сақталған 1867 жылы құрылған Түркістан генерал-губернаторына қарасты Жетісу және Сырдария облыстары әкімшіліктерінің қоныс аудару басқармаларының жылдық есептерінен, статистикалық және облыстық шолулардан, сол уақыттардағы жеке зерттеушілердің еңбектерінен көз жеткізуге болады. Осы арада бір айта кететін жай, жергілікті әкімшілік сырттан келіп қоныстанушы еуропалық нәсілдердің нақты саны, олардың жылдық өсімі, орналасуы туралы мәліметтердің анықтығын қадағалап отырғанымен, жергілікті тұрғын-көшпелі қазақтар арасында тууы және өлімі жайлы тіркеу жұмыстары жүргізілмегендіктен, қазақтардың саны және өсімі шамамен алынды /1/.

Алайда, тіпті анық жүргізілмеген статистиканың өзі қазақ халқының табиғи өсімі келімсектерге қарағанда төмен екендігін дәлелдейді. Бұл жағдайға себеп, сол уақыттардағы ресми деректердің өзінде көрсеткендей, Ресей империясының отарлауы салдарынан қазақ халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының нашарлауы еді.

Облыстық шолулармен 1897 жылғы империя көлемінде жүргізілген алғашқы халық санағы материалдарына қарағанда Жетісу облысында 1870 жылы барлығы 392593 жан, 1897 жылы-515006 қазақ тұрған. 1914 жылы 609910 қазақ өмір сүріп, олардың жылдық табиғи өсімі 1%-ті құраған. Ал Сырдария облысында 1870 ж. -481914, 1897 ж. - 893361, 1914 ж. - 1058005 қазақ өмір сүріп, жылдық өсімі 0, 9%-ке тең болады. Дәл осы уақыт аралықтарында өлкемізге сырттан келген келімсектердің саны қазақтарға қарағанда тез өсіп отырды. Өлкеміздің алғашқы отарлаушылары болған патша үкіметінің әскери тірегі казак-орыстар 1848 жылдан бастап, Жетісу облысына қоныстана бастаған еді. Олардың жылдық табиғи өсімі 1, 8%-ке тең болып /2/, 1870 жылы Жетісу облысында 17111 казак-орыс өмір сүрсе, 1897 жылы - 33757, 1914 ж. -64350-ге жетті. Қазақ орыс отарлаушылары Сырдария облысында тек әскери бекіністерде ғана өмір сүріп, олардың үлес салмағы 0, 33%-ін ғана құрады.

Оңтүстік Қазақстанда шеттен келген орыс емес қоныс аударушылардың денін Жетісу облысында 1881-1886 жылдар аралығында 1881 жылғы 12-ақпандағы Петербург келісіміне сәйкес Қытайдан келген ұйғырлар мен дүнгендер құрады. 1897 жылғы халық санағы материалдарында Жетісу облысына 55999 ұйғыр және 14130 дүнген тіркелген. Жетісу облысының статистикалық комитеттерінің деректері бойынша 1907 ж. облыста 74660 ұйғыр, 20032 дүнген өмір сүрген /3/. 10 жылда ұйғырлар 7466, дүнгендер - 5902 адамға көбейген. Осы көрсеткіштерден ұйғырлардың жылдық өсімін 746 адам, дүнгендерді 590 адам деп алсақ, 1914 жылы облыста 68687 ұйғыр, 24162 дүнген өмір сүрген деуге болады. Белгілі тарихшы П. Галузоның мәліметіне қарағанда ұйғырлар мен дүнгендер ХІX ғасырдың соңында 673, 6%-ке өссе, ХХ ғасырдың басында 77, 1%-ке өскен /4/. Ұйғыр және дүнген қоныс аударушы өлкеге тек бір уақытта ғана келді де кейінгі уақыттарда олар тек табиғи жағынан ғана өсіп отырды.

1882-1883 жылдары Сырдария облысына өзбек халқы өкілдері қоныс аударды. Е. Смирновтың мәліметіне қарағанда 1866 жылы облыстың солтүстік уездерінде - Шымкент және Әулиеатада, 19000 өзбек өмір сүрсе, 1885 жылы олардың саны 48500 адамға жетіп, 17 жыл ішінде екі жарым еседей көбейген /5/. 1897 жылы облыстың 5 қазақ уездерінде 63677 өзбек тіркелген. Дәл осы уақытта осы уездерде өзбектерден басқа 7863 азиялық ұлттағылар өмір сүрді /6/.

XІX ғасырдың 70-жылдары Ресей әкімшілігі Түркістан өлкесін отарлауда ішкі Ресейдің “басы артық” шаруаларын қоныс аударту тиімді деп санап, мұнда орыс, украин, беларусь шаруаларын көптеп қоныстандыра бастады. Өлкеге Еуропалық шаруалармен бірге, көпестер, шенеуніктер және қала еңбекшілері де қоныс аударып, тез өсіп отырды. 1870 жылы славян ұлтындағылар Жетісу облысында 28033 адам /7/, Сырдария облысында 340 адам болса /8/ 1897 жылғы есепте 71962 жан қоныс аударушылар Жетісу облысына, 21033 жан Сырдария облысына тіркелді. 27 жыл ішінде Жетісу облысындағы келімсектер 156%-ке, ал Сырдария облысында 484% өскен. Патша үкіметі бұл процесті ХХ ғасырдың басында одан әрі тереңдете түсті. 1902 жылы қоныс аударушы еуропалық нәсілдегі шаруалардың саны Жетісу облысында 83208 жанға, 1914 жылы 180989-ға жетіп, 12 жыл ішінде 117, 5% өсті. Ал Сырдария облысында 1906 ж. 37627 қоныс аударушы шаруалар болса, 1913 жылы 7 жыл ішінде 102, 2%-ке өсіп, олардың саны 76875 жанға жеткен. Қоныс аударушы орыс, украин, беларусь шаруаларының Оңтүстік Қазақстан облыстарында жылдық табиғи өсімі 2, 1%-ке тең болды /9/.

Өлкеде тұрғындар санының артуы Оңтүстік Қазақстанда халықтардың орналасу тығыздығына үлкен әсер етті. Жетісу облысында 1870 ж. әрбір шаршы километрге 1, 9 адамнан тура келсе, 1914 жылы 4, 4 адамнан келді. Ал Сырдария облысында бұл көрсеткіш 1870 ж. -2, 2-ге, 1914 жылы - 3, 7-ге тең болды.

Осылайша, патша үкіметінің өлкемізде жүргізген қоныстандыру саясаты нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан тұрғындарының саны XІX ғасыр соңы - ХХ ғасырдың басынды үлкен қарқынмен өсті. 1870 жылы Жетісу облысында 42096 адам өмір сүрсе, 1914 жылы 973589 жанға жеткен, ал Сырдария облысында 1870 жылы - 379573 адам, 1914 жылы-1166116 адам өмір сүрді. Жоғарыда көргеніміздей шеттен келгендердің үлес салмағы, жылдық табиғи өсімі осы жылдары қазақтарға қарағанда тез өсіп отырған. Ал қазақтардың үлес салмағы 1897 жылы Жетісу облысында 80, 4% болса, 1914 жылы - 60, 5% болып 19, 9%-ке төмендеді. Сырдария облысында 1897 жылы қазақтардың үлес салмағы жалпы халықтың 64, 4%-ін құраса, 1914 жылы 2, 1%-ке кеміп, 62, 3% болды.

Қазақстан мен Қырғызстандағы демографиялық ахуалды зерттеген Н. Е. Бекмаханованың дерегіне қарағанда 1897-1917 жылдар аралығында орыс халқы 539, 7 мыңнан 1439, 1 мыңға дейін өскен, ал үлес салмағы 1897 жылы осы аймақта өмір сүретін халықтардың 10, 94%-ін құраған болса, 1917 жылы бұл сандық көрсеткіш 18, 91%-құрады /10/.

Осылайша, орыс халқы 1917 жылы Қазақстан мен Қырғызстанның жалпы тұрғындарының 1/5 бөлігін құрады. Ал біз зерттеп отырған Жетісу облысында орыстар 7, 49%-тен 19, 41%-ке дейін, Сырдария облысында 2, 55%-тен 6, 56%-ке дейін өсті. Дәл осы уақытта Ресейден қоныс аударып келген украин ұлтындағылар Жетісуда жалпы тұрғындардың 2, 35% құрады. Ал Сырдария облысында 16, 2 мың украин өмір сүрді. 1920 жылғы санақ бойынша Жетісу облысында өмір сүрген шығыс славян ұлтындағылар жалпы халықтың 11, 7%-ін құрады. Оның ішінде орыстар 9, 3, украиндар 2, 2%, беларустар 0, 2%, еді. Ал Сырдария облысында орыстар 8, 0%, украиндар 8, 7%, беларустар 0, 2% болды /11/. Бұл мәліметтердің барлығы XІX ғасыр соңы ХХ ғасырдың басында орыс-украин қоныс аударуы үлкен қарқынмен жүргендігін делелдейді.

1915-1917 жылдар аралығында Қазақстан мен Орта Азияда қазақтардың саны 4753, 8 мыңнан 4061, 3 мыңға дейін азайып кетті, ал үлес салмағы 2, 69%-тен 2, 30% дейін төмендеді /12/.

1905-1916 жылдарда Жетісу облысында қазақтардың үлесі 92, 9%-тен 80%-ке азайған /13/. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң бұл сан одан да төмендеп кетті. Бұл жылдары қазақтардың шет мемлекеттерге және Өзбекстан, Түріменстан елдерінде ішкерірек қоныс аударуы үдейе түскен еді. Кейбір зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда бұл кезеңде қазақтар мен Орта Азия халықтарының ассимиляциялану процесі де елеулі болды. Төменде берілген кестеде 1916-1917 жылдарда Жетісу және Сырдария қазақтары санының өзгеруі көрсетілген /14/.

Облыстар мен уездер: Облыстар мен уездер

Саны мың адам есебімен: Саны мың адам есебімен

Үлес салмағы, %-пен: Үлес салмағы, %-пен

Облыстар мен уездер:

Саны мың адам есебімен: 1916

Үлес салмағы, %-пен: 1917

1916

1917

Облыстар мен уездер:

Жетісу облысы

Верный

Жаркент

Қапал

Лепсі

Саны мың адам есебімен:

174, 2

102, 8

168, 6

134, 0

Үлес салмағы, %-пен:

160, 8

46, 7

171, 7

129, 9

58, 71

64, 43

82, 75

65, 59

54, 87

42, 15

78, 25

Облыстар мен уездер:

Сырдария облысы

Шымкент

Әулиеата

Перовск

Қазалы

Саны мың адам есебімен:

335, 8

304, 7

178, 5

240, 5

Үлес салмағы, %-пен:

277, 5

195, 9

151, 5

122, 6

82, 97

75, 64

96, 59

93, 88

66, 00

52, 23

79, 21

51, 17

Бұл кесте екі облыста да қазақтар санының күрт төмендеп кеткендігін аңғартады.

Осы жылдары өзбек уездерінде де қазақтар саны азайып кетті. Мысалы, Сырдария облысына қарасты Ташкент уезіндегі 28 болыстықтың 17-сінде қазақ ұлтындағылар өмір сүрді. ХХ ғасырдың басында Ташкент уезінің 64, 1% халқын қазақтар мен құрамалар құрады. Егер жеке-жеке алып қарасақ, Ресей империясы өлкені жаулап алған кезде 1868 жылы уезде қазақтар 144970, құрамалар 77301, өзбектер 34636 болған. Ал 1897 жылғы санақ бойынша қазақтар 163098-ге, өзбектер 109079-ға жеткен. Тек қаланың өзінде 73793 өзбек ұлтындағылар тұрған. Ал орыстардың саны 2851, уезде 17611 болды /15/.

ХХ ғасыр басында патша үкіметінің жүргізген қоныс аудару саясаты негізінде көшпенділер иелігінен құнарлы жерлердің алып қойылуы нәтижесінде қазақтар шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады. Себебі, патшалық Ресейдің отар елдерде жерлерді алу туралы заңдары бірінші кезекте көшпенділерге тиісті еді. Ал заң бойынша отырықшы тұрмыстағы халықтың жерлері переселен қорына алынбайтын болды. Және де бұл уақытта жергілікті халыққа жоғарыдан қарайтын орыс үкіметі, қазақтарды отырықшы немесе көшпенді тұрмыста өмір сүретіндер деп бөліп қарамай, барлығын “көшпенділер” деп санады /16/. Қазақтарды көшпенділер деп есептеу олардың жерін ашық түрде, “заң негізінде” еркінен тыс преселен қорына деп алуына мүмкіндік берген еді. Бұл жағдай отырықшы басқа ұлт өкілдерімен көрші тұратын уездердегі қазақтардың сол көрші облыстарға, мемлекеттерге көшіп немесе ассимиляцияға түсіп кетуіне алып келді. Қазіргі уақытта Оңтүстік Қазақстандағы қазақтардың бір қатарының Өзбекстанға көшіп кетуі, немесе ассимиляцияға түсуі және тіпті қолындағы ұлтарақтай жерінен айырылмау үшін басқа ұлт өкілі болып жазылып кету процесі әлі толық зерттелмеген. Дегенмен, біз зерттеп отырған уақыт аралығында, патша үкіметінің осы өлкеде жүргізген қоныс аудару саясаты нәтижесінде Ташкент уезіндегі қазақтар саны жылдан жылға кеми берді. Егер, жоғарыда көрсеткеніміздей, 1897 жылы мұндағы қазақтар саны 163098 болса, 1917 жылы-156879 /17/, 1920 жылы - 147511 адам болып кеміген /18/.

Жалпы алғанда Ресей империясын казак-орыстар арқылы және Орталық Ресейдегі славян ұлтындағы шаруалар арқылы отарлау саясаты мұндағы демографиялық ахуалдың өзгеруіне, жергілікті халықтың үлес салмағының және табиғи өсімінің азаюына алып келген еді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

ӨР ОММ., 19-қ., 1-т., 1760-іс, 23-п.
Лединев Н. З. История Семиреченского казачего воиска. -Верный, 1908. -С. 98.
Материалы к характеристике народного хозяйства в Туркестанском крае . . . К. Паленом. ч. ІІ. -Спб., 1911. -С. 24.
Галузо П. Аталған еңбек. 45-б.
Смирнов Е. Сыр-Дарьинская область. -Спб., 1887. -С. 64.
Материалы к характеристике народного хозяйства в Туркестанском крае . . . К. Паленом. ч. ІІ. -Спб., 1911. -С. 6-7.
ҚР ОММ., 44-қ., 12-т., 4-іс, 44-п.
Терентьев М. А. Статестические очерки среднеазиатской России. -Спб., 1874. табл. 1.
Алексеенко Н. В. Население до революционного Казахстана. -Алма-Ата, 1981. -С. 70.
Бекмаханова Н. Е. Многонациональное населения Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. -М., 1986. -С. 171.
ӨР ОММ., 1-қ., 1-т., 769-іс, 18-п.
Зарубин И. И. Список народности Туркестанского края. Л., 1925. -С. 7-20.
ҚР ОММ., 74-қ. 11-т., 236-іс, 7-п.
Предварительные итоги сельскохозяйственной переписи 1916 г. -Пг., 1917. вып. 2, -С. 4-75;
Первая всеобщая перепис населения. Сыр-Дарьинской области. 1905. -Т. 86. -С. 190-191.
Вопросы колонизации. 1911. N9, -С. 218.
Зарубин И. И. Аталған еңбек. 11-б.
Материалы Всероссиской переписи 1920 года. -Ташкент, 1923. таб. 11

Динашева Л. С.

ХҚТУ т. ғ. к., аға оқытушы

ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ ҰЛТТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ТАРИХЫНАН

ИЗ ИСТОРИИ НАЦИОНАЛЬНОГО ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ТУРКЕСТАНСКОГО КРАЯ

Резюме

В статье рассматривается вопрос об услажнение национального взаимоотношения жителей казахских уездов Туркестанского края из за колониальной политики царской России.

ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты қазақ уездеріне қоныс аударып келген келімсектер мен жергілікті тұрғындар арасындағы қатынас мәселесі тарихына үңілер болсақ, мұнда көп жағдайда, әсіресе жер және су мәселесі төңірегіндегі ұлттық қатынастардың шиеленісіп отырғандығы туралы сол кездің өзінде үкімет шенеуніктерінің өздері де жоғарыға берген есептерінде, хатттарында баспа беттерінде, жарияланған мақалаларында ренішін білдіріп отырды. Онда олар орыс шаруаларының жергілікті халыққа қатынас мәселесі өздерін қатты қобалжытатынын жаза келіп, “В большенстве случаев на туземца смотрят пренебрижительно и очень часто совершенно без основании обижают. К труду населения и к его собственности относятся без уважения и в то время оберегают свою. Бывали случай, что крестьяни ссужают киргиза пшеницей, но при этом выговаривают себе у киргиза земли под распашку. Киргизы- народ добрадушный и легко идет на примерение, умышленно обижать побуждении крестьян не имееют и охотно ведет знакомство с обходительными и степными крестьянами” /1/ - деді.

Бұл хатта үкімет шенеунігі орыс шаруаларының өздеріне жоғары билік тарпынан берілген артықшылықтарға сүйене отырып, ешқандай негізсіз, қалаған уақытында жергілікті халықты жәбірлейтіндігін, өз меншігін қорғай отырып, олардың мүлкіне ешқандай жанашырлық көрсетпейтіндігін және де қазақтар өзінің табиғаты жуас, мейірімді болғандықтан орыс шаруаларының мұндай қорлығына ешқандай қарсылық көрсетпейтіндігін ашық мойындаған.

Шенеунік жоғарыдағы жағдайларды баяндай келе, орыс шаруаларына үкімет ешқандай қысым немесе қазақтарға істеп отырған жәбіріне шаралар қолданбайтындығын білгендіктен, өздерін жергілікті тұрғындардан артық қояды деп қорытындылайды. Өзінің бұл ойын ол былай береді: “Но в глазах русского крестьянина без наказанное отношение власти к местным жителям делает возможным и такое их отношение. Пристав может самостоятельно и безнаказанно карать, чего не имеет права делать в отношении русского кретьянина, и крестьяне многие считают себя привелигированными, а потому отношение к коренным народам соответственное” /2/. Ұлттардың қарым-қатынасын реттеу үшін олардың құқын теңестіру қажет деген ойды хат авторы үкіметке ұсынады. Алайда, отар елдерде “русские переселенцы не могут явиться хозяевами бедными, захудалыми и приниженными. Политическое приобладение в Туркестане русской народности должно быть закреплено и хозяйственной ей силою” /3/ - деп санаған империяның жоғарғы билігі, өзінің түпкі мақсатына жетуде артқа шегінгісі келмеді. Ұлттық қатынастардың шиеленісуі көп жағдайлармен негізделді, олардың ішінде ең бастысы, әрине, үкіметтің қазақ жерлерін еркінен тыс тартып алуы еді. Жоғарыда бірнеше рет айтып өткеніміздей, переселен учаскелерін дайындау мақсатында қазақтар қарамғынан олар өңдемеген, алайда, егін шаруашылығына қолайлы жерлерді алумен емес, қайта өздері баптап, өңдеп отырған егістік, шабындық жерлерімен қоса қолдан отырғызылған жеміс-жидектері бар бау-бақшаларын, қолдан қазған арықтарын және қазақтарға су жеткілікті түрде қалу қалмауымен санаспай, су бастауларын тартып алып қойып отырды. Ал қазақтарға, ресми құжатта қолайлы жер деп жазылғанымен, іс жүзінде ештеңеге жарамсыз жерлер қалдырылған еді /4/.

Қоныс аудару мекемелерінің бұл жолда істеп отырған жүгенсіздігімен қазақтардың оларға қарсыласудағы дәрменсіздігі туралы А. Байтұрсынов былай деп жазды: “Жоғарғы хакімдердің қазақ жері турасында шығарған Низам бұйрықтары болса да, ол бұйрықтарды мұндағылардың қайсылары орынына келтіріп, қайсылары орнына келтірмейді. “Қазақ жол ретін білмейді” дейді де, біреулері жолменен істемей, жосып, бетімен кетеді. “Мұнау жолсыз ғой”, - деп, қазақ дауласа алмайды. Білмейтұғын қазаққа бәрі жолды болып көрінеді. Сондай жолсыз істеуден орынсыз жәбір көріп, әуре болып жүрген қазақтар көп” /5/.

Жетісу облысы Лепсі уезі бастығының 1914 жылы 29-мамырында облысы губернаторы атына жазған №359 қатынас хатында қазақтарды жерге орналастыру жұмыстарында орталық әкімшілік мекемелерінің нұсқауларын қоныс аудару мекемелері дұрыс орындамай отырғандығын және де қазақтардың жерлеріне келіп қоныстанушылар қазақтарға түрлі жөнсіз қысымшылықтар көрсетіп жатқандығын, соның нәтижесінде қазақтардың әл-аухаты күрт нашарлап, олардың тарапынан наразылықтардың күшейіп келе жатқандығы туралы былай дейді: “Несмотря на высочаишее одобрение устроит туземцов, от переселенческой организации продолжает поступать старые ответы доверенным от киргизских обществ: “Будут устроенны в порядке очереди”.

Экономическое положение киргизов сильно понизились туземное население глухо ропщет. Недовольство киргизов еще более усиливается с сокрещеннием летовочных стойбищ и ограничением кочевых дорог, которые в натуре не выделены, перепахивается и казаками. С кочевников при переходе на летовку взыскивается покопытный сбор (за прогон, за потравы, за курицу или утку попавшую в табун и т. п. ), а затем еще покапытный сбор полевой стражей заведующего гоударственными имуществами . . . Невольно заставляет киргизов вынести заключение, что их умышленно хотят разорить” /6/.

Орыс шаруалары өздеріне үкімет тарапынан берілген артықшылықтарды емін еркін пайдаланды. Келімсектер тіпті, ертеңгі күндері не болатындығымен санаспай, жергілікті халықтың қолынан, олардың күн көрісінің бірден-бір көзі болып табылатын жерін үкімет тартып алып берген жерлерге де жан ашырлықпен қарамады, құнарлылығын арттыру үшін ештеңе істемеді. Түркістанда тексеру жүргізген сенатор Пален қоныс аударушылар өздеріне тиесілі жерді жүдетіп жібергендігін, жерге ешқандай тыңайтқыштар ендірмей отырғандығын, олардан неге тыңайтқыштар қолданбайсыңдар деп сұрағанда біреулері: “ол үшін тезек істеу керек, оған көп жұмыс қажет” - деп өздерінің ерінетіндігін айтса, екінші біреулері үй жанында ондай тыңайтқыш түрі үйіліп жатса да “бізде тезек жоқ”- деп жауап беретіндігін, алайда, осы поселкелерге жақын орналасқан неміс менониттері өмір сүретін елді мекендерде жағдай тіптен бөтен екендігін, мұндағы немістер үкімет тарапынан ешқандай көмек алмаса да, шаурашылығының өнімділігін арттырып отырғандығын, тіпті ертеден егінмен айналысатын орыс шаруашылығына қарағанда көшпенділердің егіншілігі алдыңғы сатыда тұратындығын ашына жазған /7/.

Ресми баспа органдарында “Түркістандағы ауыл шаруашылығының қатынас мәселесінде жергілікті халық біздің орыстарға қарағанда әлде қайда жоғары тұрады”- деп хабарлады /8/. Орыстар жерді суғару туралы ештеңе білмеді. “Им казалось невероятным, что землю, засеянную хлебом необходимо орошать” /9/. Олар жергілікті халықтан суғару жүйелерін жүргізуді, арықтар қазуды үйренді /10/. Көп жағдайда өздеріне берілген артықшылықтарды пайдалана отырып, шаруашылығындағы ауыр жұмыстарды істету үшін болмашы ақшаға қазақ шаруаларын жалдап алды немесе өз жерлерін жерсіз қазақтарға егін шашуға беріп, үлкен пайда тауып отырды /11/.

1896-1897 жылдарды Түркістан өлкесіндегі қоныс аудару мәселесі жайында деректер жинау үшін осында келген А. А. Пловцев Жетісу облысындағы переселендердің жағдайы туралы былай дейді: “ . . . По отзывам местных людей отдельные домохозяева владеют иногда двумя стами и более десятин, то есть живут помещиками и содержат известное число дешовых киргизских работников. Работников таких все мало-мальски зажиточные дворы держат годовых, а кроме того нанимают с 15 марта по 15 ноября” /12/.

Сондай-ақ, келімсектер, қазақтардан болмашы нәрсеге айып ақша төлетіп пайда тауып та отырды. Бұл жолда олар, әкімшіліктің өз сөзін сөйлейтіндігіне кәміл сеніп, әр түрлі қулықтарға барды. “Большую часть осеню возникают споры о потравах имеющих в своей основе единственную цель - так или иначе сорвать несколько копеек с киргиза воспользоваться его безпечностью. На полях, для которых, чем больше будет ходит скот, тем лучше для будущего урожая сенакосов и яровых посевов, крестьяни начинают устраивать ночные засады с целью констотировать факт нарушения киргизом святого значения межи, захватить скот и сорвать несколько копеек, а то и рублей за потраву” /13/- деп жазды И. Гейер.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.