Үстеу жайында

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Үстеу

Үстеудің лексика-грамматикалық сипаты.
Үстеудің мағыналық топтары: мезгіл үстеуі, мекен үстеуі, мақсат үстеуі, себеп-салдар үстеуі, сын-қимыл үстеуі, мөлшер үстеуі, күшейткіш үстеуі, топтау үстеуі.
Үстеудің жасалуы.
Үстеудің басқа сөзбен тіркесу ерекшеліктері.
Үстеудің сөйлемдегі қызметі.

Қазақ тілі білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі

Үстеудің сөзжасамның жүйесі

Үстеуді жеке сөз табы деп танытатын оның басты белгісі - семантикалық сипаты болып табылады. Ол қимылдың, іс-әрекеттің (яғни етістіктің) әр алуан мезгілдік, мекендік, мөлшерлік, сындық-амалдық белгілерін, болу себебі мен мақсатын, т, б. білдіреді. Үстеудің басты грамматикалық сипаты - оның арнайы морфологиялық түрлену жүйесінің және грамматикалық категорияларының жоқтығы. Кейбір жекелеген үстеу сөздерге шырай жұрнақтары да жалғанады: жоғары-рақ, төмен-ірек, тез-ірек, ақырын-дау, әрі-рек, ілгері-леу, ерте-рек, ерте-леу, бері-рек, дәл-ірек , т. б. Осыдан көрінетіндей, шырай жұрнақтары кейбір мекен үстелеріне де (жоғары-рақ, әрі-рек ), мезгіл үстеулеріне де (кеш-іре, ерте-рек) , сын-қимыл үстеулеріне де (тез-ірек, ақырын-дау) жалғанады. Бірақ үстеудің мағыналық түрлерінің ешқайсысы да толық түрінде шырай категориясымен түрленбейді. Мысалы, мекен үстеулерінің (әлдеқайда, жол-жөнекей, әріде, сонда, алға, т, б. ), мезгіл үстеулерінің (бүгін, былтыр, биыл, әлі, енді, қазір), сын-қимыл үстеулерінің (тікелей, бірден, әлінше, лезде, зорға) кейбіріне шырай жұрнақтары қосылмайды. Бұның өзі «негізгі үстеулердің көпшілігінен шырай категориясы жасалады» (А. Ысқақов ) деген пікірдің қате екенін көрсетеді. Үстеуде ондай категория болу үшін я шырай категориясының қосымшалары барлық үстеуге немесе үстеудің белгілі тобына енетін барлық сөзге немесе барлық негізгі түбір үстеуге түгел жалғана алуы керек. Ондай жаппайлық қасиет мұнда жоқ, сондықтан үстеуде шырай категориясы жоқ. Әрине, бірлі-жарым үстеуге шырай категориясының қосымшалары жалғануы кездейсоқ емес. Олар көбіне негізгі түбір және қимылдың сапалық мәнін білдіретін үстеулер болып келеді. Бұның өзі тарихи жағьнан үстеудің сын есіммен жақындығын, төркіндес екендігін ғана көрсетсе керек. Синтаксистік қызметі, ең алдымен, үстеудің семантикалық ерекшелігіне байланысты болғандықтан, яғни үстеу қимылдың, іс-әрекеттің алуан түрлі белгілерін білдіретіндіктен, етістіктермен тіркесіп, көбіне пысықтауыш қызметін атқарып тұр.

Үстеудің мынадай мағыналық түрлері бар: мезгіл үстеуі, мекен үстеуі, сын-қимыл (бейне) үстеуі, мөлшер үстеуі, күшейткіш үстеуі, мақсат үстеуі, себеп-салдар үстеуі.

Мезгіл үстеуі. Мезгіл үстеуі қимылдың, әрекеттің мезгілін, мерзімін білдіреді де, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: бүгін келді, ертең барады, таңертең тұрады, бұрын жүрді, күні бойы дайындалды, күні-түні оқиды, жазғытұрым келеді, т. б.

Мекен үстеуі. Мекен үстеуі іс-әрекеттің болу орнын, бағытын білдіріп, қайда, қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулері де негізінен етістікпен тіркеседі. Мысалы: і лгері жүр, жоғары тартты, төмен түсті, алды-артынан орады, әрі-бері жүрді, жолшыбай ала кетті, т. б.

Сын-қимыл (бейне) үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің амалын, сынын, бейнесін, тәсілін білдіріп, қалай? қайтіп? қалайша? кімше? деген сұрақтарға жауап береді. Сын-қимыл (бейне) үстеуі көбінесе етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы: ақырын жүрді, тез келді, бірден сөйледі, шалқасынан құлады, балаша мәз болды, емін-еркін отырды, бостан-бос жүрді, т. б.

Сын-қимыл үстеулері де құрамы жағынан негізгі я туынды түбір немесе күрделі түбір бола береді.

Мөлшер үстеуі. Мөлшер үстеуі қимылдың немесе сынның мөлшерін, көлемдік дәрежесін, шама-шарқын білдіреді де, қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? және кейде қалай? қалайша? сияқты сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеулері бірде етістікпен тіркесіп, қимылдың мөлшерін, шама-шарқын білдірсе, енді бірде сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін білдіреді. Мысалы: о нша жараспайды, анағұрлым көбейді, едәуір өсіпті дегенде, онша, анағұрлым, едәуір мөлшер үстеулері жараспайды, көбейді, өсіпті деген етістіктермен тіркесіп, қалай? қанша деген сұрақтарға жауап беріп, қимылдың шама-шарқын білдіріп тұр. Ал онша биік емес, анағұрлым үлкен, недәуір ұзын дегенде, онша, анағұрлым, недәуір мөлшер үстеулері биік (емес), үлкен, ұзын тәрізді сын есімдермен тіркесіп, қалай? қанша? деген сұрақтарға жауап беріп, сынның мөлшерін, көлемдік дәрежесін білдіріп тұр.

Мөлшер үстеулері құрамы жағынан туынды не күрделі түбір болып келеді.

Күшейткіш үстеу . Күшейткіш үстеу сынның немесе қимылдың, іс-әрекеттің белгісін я сапасын күшейтіп я солғындатып көрсетеді. Күшейткіш үстеулер көбінесе сапалық сын есімдермен тіркесіп жұмсалады да, онымен тұтасып келіп сын есімнің күшейтпелі шырай түрін жасауға негіз болады. Мысалы : ең әдемі, тым биік, өте жақсы, аса терең, орасан зор, т. б.

Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп, қалай? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың сипатын күшейте я солғындата көрсетеді. Мысалы: мүлдем білмейді, әбден шаршаған, сәл жүріңкіре, керемет сөйледі, т. б.

Құрамы жағынан күшейткіш үстеулер негізгі түбір болып келеді.

Мақсат үстеуі . Мақсат үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіреді де, қалай? не мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді. Мақсат үстеулері сан жағынан көп емес. Оған: әдейі, жорта, әдейілеп, қасақана, т. б . сөздер жатады. Мысалы: әдейі келдім, жорта айтты, әдейілеп шақырды, қасақана үндемеді., т. б.

Себеп-салдар үстеуі. Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін немесе салдарын (нәтижесін) білдіреді де, не себепті? неге? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар үстеуіне: босқа, құр босқа, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан, бекерге, жоққа сияқты сөздер жатады. Мысалы: босқа әуре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқансың, т. б.

Морфологиялық құрамы жағынан үстеу негізгі түбір үстеулер (ерте, еш, сәл, қазір, жоғары, т. б. ), туынды түбір үстеулері (балаша, соншалық, жасырын, т. б. ), күрделі түбір үстеулер (бүгін, биыл, қолма-қол, жапа-тармағай, күні кеше, ала жаздай, томаға тұйық, қаннен қаперсіз, т. б. ) болып бөлінеді.

Үстеудің жасалуы төмеңдегідей:

1 . Синтетикалық (морфологиялык) тәсіл : -ша, -ше : қазақ-ша, қысқа-ша, ескі-ше; - лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей: өлер-дей, шикі-лей, қыс-тай, т. б. - дайын . - дейін : тоты-дайын таранған, ; - шалық , - шелік , - шама, -шеме : сон-шалық, осын-шама; - дайлық : сон-дайлық, ; - шаң , - шең : көйлек-шең, етік-шең; -сыз, -сіз : қаннен қапер-сіз, ысырап-сыз: -ын, -ін, -н: жасырын, үстіртін, қырын; -сын, -сін : кешкісін, ертеңгісін; т. б. -ы, -і : жылы, жолы, күні, түрі, өмірі.

2. Лексика-семантикалық тәсіл :

а) басқа тілден енген үстеулер: қазір, әуелі, таман, т . б.

ә) семантикалық процесс арқылы, яғни адвербиалдану арқылы жасалған үстеулер: соң (зат атауынан соң дегеннен), кеш (мезгіл атауынан), аса, өте, лықа, айнала, т. б . көсемше тұлғаларынан қалыптасқан.

3. Семантикалық-синтетикалық тәсіл. Көлемдік септік формалары мен кейбір сөз таптарына қатысты жұрнақтар жалғанған сөздер адвербиалдану (семантикалық) процесі арқылы үстеуге айналып кеткен. Сөйтіп, бұл жерде екі түрлі процесс, бірі - қосымша үстелу, екіншісі - семантикалық процесс (таза семантикалық тәсілден айырмашылығының өзі осында, өйткені бұл қосымшалардың үстеу тудыру - негізгі сипаты, мәні емес), қатар жүріп отыр. Олар: а) барыс септік арқылы: босқа, жатқа, артқа, т. б. ) . ә) жатыс септік арқылы: мұнда, түнде, алда , б) шығыс септік: шетінен, тосыннан, қатеден, төтеден, кеңінен; в) көмектес септік: жайымен, жөнімен, шынымен, кезекпен, ; -лап, -леп, дап, -деп, тап, теп; ойыншылар, жездейшілеп, т. б.

4. Аналитикалық тәсіл . а) сөздердің бірігуі: бүгін (бұл күн), биыл (бұл жыл), жаздыгүні (жаздың күні), ендігәрі (ендігіден әрі), т. б. ә) сөздердің қосарлануы: жата-жастана, аунап-қунап, жапа-тармағай, бірте-бірте, бет-бетімен, аз-аздап. б) сөздердің тіркесі мен идиомаланған тіркестер : ала жаздай, күні кеше, ертеден қара кешке, томаға тұйық, күн ұзаққа.

Үстеудің емлесі. Негізгі және туынды түбір үстеулер көбінесе айтылуынша жазылады. Мысалы: ертең, кешке, бұрын, сонда, әрі, бері, төмен, бірге, әрең, талай, т. б.

Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі айтылуынша, яғни сыңарларының дыбысталуынша өзгеріске түскен күйінде жазылады. Мысалы: бүгін, биыл, қыстыгүні, жаздыгүні, ендігәрі, анағұрлым, т. б. сөздер айтылуынша жазылады. Бұлар бұл+күн, бұл+йыл, қыстың+күні, жаздың+күні, ендігіден+әрі, ана+құрылым деген сөздерден біріккен. Ал таңертең (тәңертең емес), бірқыдыру (бәрғыдыру емес), әлдекімше (әлдегімше емес) сияқты күрделі үстеулердің сыңарлары түбір тұлғасын сақтап жазылады.

Сөздердің қайталануынан я қосарлануынан жасалған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: тез-тез (киді), бірте-бірте (жүріп кетті), жол-жөнекей (соқты), қолма-қол (берді), емін-еркін (отырды), күні-түні (істеді) т. б.

Сөздердің тіркесуінен құралған күрделі үстеулердің әрбір сыңары бөлек жазылады. Мысалы: таң сәріде (тұрды), күні бойы (дайындалды), қаннен қаперсіз (отыр), ала жаздай (ән салып) т. б.

Үстеудің сөйлемдегі қызметі . Үстеу сөйлемде көбіне етістікпен тіркесіп пысықтауыш қызметін атқарады. өйткені үстеу мағынасы жағынан көбіне-көп қимылдың, іс-әрекеттің (яғни етістіктің) әр түрлі сын-сипатын, яғни мекенін, мезгілін, амалын, мөлшерін, болу мақсаты мен себебін білдіреді. Мысалы: Шыңғыстың сырты тез жылына қоймайтын да ерте көктемейтін (М. Ә. ) . Ескі бише отырман бос мақалдап (А. ) . Кетпеннің жоғары көтерілуі де, қарқыны да, жерді алымы да бір қалыпқа түсті (Ғ. Мұст. ) .

Берілген мысалдағы тез (қалай жылына қоймайтын?), бише (қалай отырман?), жоғары (қайда көтерілу) деген сөздер пысықтауыш қызметін атқарып тұр.

Кейбір үстеулер жіктеліп келіп баяндауыш қызметін де атқарады. Мысалы: Сендер осындасыңдар ма? Бірлік қайда болса, жеңіс сонда . Бұл сөйлемдердегі осындасыңдар (ІІІ жақ), сонда (ІІІ ж) үстеулері жіктеліп келіп баяндауыш болып тұр.

Кейде үстеу атау септікте тұрып, заттанып келіп, бастауыш қызметінде де жұмсалады. Мысалы: Еріншектің ертеңі таусылмас (мақал) . Бүгін - мереке.

Күшейткіш үстеулер сапалық сын есімдермен тіркесіп келіп, онымен бірге күрделі анықтауыш құрамында жұмсалады. Мысалы: Сауықшыл сорлы бүкшиді. Тым-ақ қиын іс болды (А. ) . Мәжіліске ең қадірлі, ең таңдаулы адамдар келмек.

Берілген сөйлемдердегі тым-ақ және ең деген күшейткіш үстеулері қиын және қадірлі, таңдаулы сын есімдерімен тіркесіп келіп, іс және адамдар сөздерінің күрделі анықтауышы болып тұр.

6. Қазақ тілі білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі

Қазақ тіл білімінде үстеу мәселесін зерттеу А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, І. Кеңесбаев, К. Сауранбаев, Ғ. Бегалиев, А. Ысқақов, С. Исаев, Қ. Есенов, Ғ. Әбдуханов, Е. Саурықов, Ә. Ыбырайым т. б. ғалымдардың пікірлері толық қамтылды.

«Тіл құралдың» 1915 жылғы басылымындағы А. Байтұрсынов үстеуді дербес схөз тобы деп танып, үстеу жасайтын қосымшаларды көрсетпесе де, туынды үстеулер терминін қолданады.

Үстеу сөзжасамына қатысты біршама толық мәліметтер С. Аманжолов грамматикасында берілді. І. Кеңесбаев алғаш қазақ тіл білімінде үстеудің түрленбейтін сөз табына жататыыны туралы айта кетіп, үстеуге мынадай анықтама берді:

Наречие указывает на признаки действия или состояния, выраженного глрголами; наречие обазначает также признаки самих признаков, выраженных прилагательными и самым наречен» (1, 81 б)

Қазақ тілі оқулықтары мен грамматикаларында күшейткіш үстеулер тобындағы аса, тым, тіпті, өте сияқты тілдік бірліктер туралы даулы мәселе толастамай келеді. Бұл тілдік бірліктерді Қ. Жұбанов, М. Балақаев, Н. Сауранбаев, Ғ. Бегалиев үстеуге қате қосылған деп, оларды көмекші сөздер тобына қарастырады. С. Исаев, Н. Бралбай ол пікірдің дұрыстығын ғылыми негізде дәлелдеді. Н. Сауранбаев тіл білімінің мәселелерін зерттеудің алғашқы кезеңінде -ақ үстеулердің қалыптасуындағы көсемше формасының қызметін дұрыс танып, жан -жақты сипаттайды. Ғалымның Ғ. Бегалиевпен бірлесіп шығарған «Қазақ тілінің грамматикасында» үстеудің сипаты бере алатындай мына тұрғыда анықтама берілді. «Амал -әрекеттің мән -жайын, сын -сипатын, мезгілін, мекенін көрсетіп сөз тобын үстеу дейміз» 1915-1947 жылдар аралығында дарық көрген қазақ тілі оқулықтарында үстеу мәселесінде дауы пікірлер жиі кездеседі. Соның бірі -пысықтауыш қызметіндегі сын есімдердің үстеу саналуы.

Қазақ тіліндегі үстеуді алғаш ғылыми негізде зерттеген А. Ысқақов еңбегінде мына мәселелер шешімін тапты: 2) үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуына пысықтауыш қызметі негіз болған; үстеу қатарына көмекші есімдердің қате қосылғаны анықталды; қосымшалардың түбірге кірігу мәселесі зерттеледі. Пысықтауыш қызметі негіз болған; үстеу қатарына көмекші есімдердің қате қосылғаны анықталы; қосымшалардың түбірге кірігу мәселесі зерттелді; пысықтауыш қызметіндегі сын есімдердің сөз табы жағынан тек сын есім болып танылатыны дәлелденді үстеудің мағыналық тобының бары тілдік деректермен дәлелдейді.

Үстеудің сөз жасамы туралы мәліметтер оқулық көлемінеде ғана беріліп келеді. Сөз таптарының сөзжасамында негізгі қызмет атқаратын бірліктің бірі сөзжасамдық жұрнақтар болатын болса, үстеу сөзжасамында қатысты бұл мәселе ғылымда түбегейлі шешілмеген.

Үстеу сөзжасамындағы ерекшеліктерінің бірі септік жалғауларының түбірге кірігуі арқылы туынды үстеулердің қалыптасуы. Ғылымда ерте танылғанысен қандай кәсіп арқылы жасалу деген мәселеде әр түрлі пікірлер айтылып жүр. 1962-64 жылғы грамматикалардан қосымшалардың көнелуі арқылы жасалған деп жеке тәсіл ретінде көрсетсе, Ғ. Әбуханов морфология - синтаксистік тәсіл деп, Ә. Төлеуов, Қ. Есенов, Н. Оралбай және 2002 ж шыққан «қазақ грамматикасында сөзжасамдық жұрнақ ретінде беріліп синтетикалық тәсілге жатқызылып жүр. Сөз түрлендіруші қосымшалардың бойында сөзжасамдық қасиеттің жоғын ескерер болсақ, үстеу сөзжасамның бұл мәселесі де шешімін таппаған мәселердің бірімен саналатыны сөзсіз.

7. Үстеудің сөз жасам жүйесі.

Әр сөз табының өзіне тән ерекшелігі бар сөзжасамдық жүйес і болады. Үстеудің де ертеден қалыптасқан сөзіне тән сөзжасамдық жүйесі бар. Тілдегі туынды үстеулер сөзжасамдық жүйенің белгілі заңдылықтары арқылы жасалады.

Туынды үстеулер тілде әр түрлі, өйткені туынды үстеьу жабс айтын жүйенің тәсіблдері де әр түрлі. Тілде бар сөзжасамдық тәсілдердің бәрі үстеудің сөзжасбамдық жүйесінде қызмет атқарады.

Әр сөзжасамдық тәсіл белгілі сөзжасамдық бірліктер арқылы туынды сөз жасабйды. Үстеудің сөзжасамдық жүйесінің негізгі сөзжасамдық үш түрлі тәсілі мен сөзжасамдық бірліктерден және олар арқылы туынды сөздерден, тұрады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.