Кәсіпкерлікті дамытудың жалпы сипаттамасы және өзіндік ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1. Кәсіпорын.шаруашылық субъект ретінде
1.2. ҚР ұдайы өндірістік құрылымдарда кәсіпкерліктің корпоративтік және ұсақ формаларын дамыту проблемалары
1.3. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметінің дамуы және оның ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Ι КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1. Кәсіпорын.шаруашылық субъект ретінде
1.2. ҚР ұдайы өндірістік құрылымдарда кәсіпкерліктің корпоративтік және ұсақ формаларын дамыту проблемалары
1.3. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметінің дамуы және оның ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап егеменді ел болып өз экономикасын дамытуға мүмкіндік алып әлемдік еңбек бөлісіне қатыса бастады. Он бір жыл ішінде елімізде бұрын-соңды болмаған тарихи маңызды, орасан зор өзгерістер болды. Осы жаңалықтардың негізі материалдық өндірістің, бұрынғы экономикалық қатынастардың орнына жаңа қатынастардың пайда болуы. Социалистік деп аталған мемлекеттік және кооперативтік меншіктің орынына көп түрлі меншік формаларының келуі, оның ішінде жеке меншік түрлерінің пайда болуы. Меншіктің жекешелендірілуі, мемлекет иелігінен алынуы әкімшілік жүйенің құлауына жол ашты. Бірақ шаруашылықты тиімді ұйымдастырушы, ортақолды меншік иелерін қалыптастыру оңай жүргізілетін шаруа емес. Оның басты себебі совет елінде 70 жылдан астам мемлекетке қызмет атқарған адамдар психологияс жеке адамдарды кәсіпкерліктен алшақтатты, шынын айтқанда кәсіпкерлік теорияс болған жоқ, керісінше бұл қызметті мемлекет басқару органдары атқарады деген пікір қалыптасты.
Совет экономикасы пролетарлық саяси экономия догмасына сәйкес бір орталықтан басқарылатын күрделі фабрика ретінде қаралды. Оның үстіне кәсіпкерлер - қанаушы тап капиталистер деген ұғым халық санасына молынан енді. Кейбір ынталы, жігерлі, өз бетімен еңбекке, кәсіпкерлікке талпынушы адамдар алдында заң жүзінде кедергі қойылып, олар жазаға тартылған жағдайлар да кездескен. Бүкіл Совет Одағына аты шыққан қазақстандық шаруа Худенко А.В. мердігерлік егіншілік бригадасын құрған үшін жауапқа тартылып мезгілсіз, жазықсызда дүние салды. Әлемдік тәжірибе мен ғылымда кәсіпкерлік теориясы кең қолданылды да индустриясы дамыған елдер экономикасында айтарлықтай жетістіктер болғаны жұртқа мәлім. Теориядағы сыңаржақтық, я болмаса тура бұрмалаушылық экономикаға орасан зор кедергі келтіреді, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын, мәдени дәрежесін төмендетері сөзсіз. Осыған орай, теориядағы догмалардың кесірі ұзақ жылдар бойы бүкіл совет халқының, оның ішінде қазақстандықтардың материалдық жағдайына қолайсыз болғаны белгілі.
Қазақстан Республикасы ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап егеменді ел болып өз экономикасын дамытуға мүмкіндік алып әлемдік еңбек бөлісіне қатыса бастады. Он бір жыл ішінде елімізде бұрын-соңды болмаған тарихи маңызды, орасан зор өзгерістер болды. Осы жаңалықтардың негізі материалдық өндірістің, бұрынғы экономикалық қатынастардың орнына жаңа қатынастардың пайда болуы. Социалистік деп аталған мемлекеттік және кооперативтік меншіктің орынына көп түрлі меншік формаларының келуі, оның ішінде жеке меншік түрлерінің пайда болуы. Меншіктің жекешелендірілуі, мемлекет иелігінен алынуы әкімшілік жүйенің құлауына жол ашты. Бірақ шаруашылықты тиімді ұйымдастырушы, ортақолды меншік иелерін қалыптастыру оңай жүргізілетін шаруа емес. Оның басты себебі совет елінде 70 жылдан астам мемлекетке қызмет атқарған адамдар психологияс жеке адамдарды кәсіпкерліктен алшақтатты, шынын айтқанда кәсіпкерлік теорияс болған жоқ, керісінше бұл қызметті мемлекет басқару органдары атқарады деген пікір қалыптасты.
Совет экономикасы пролетарлық саяси экономия догмасына сәйкес бір орталықтан басқарылатын күрделі фабрика ретінде қаралды. Оның үстіне кәсіпкерлер - қанаушы тап капиталистер деген ұғым халық санасына молынан енді. Кейбір ынталы, жігерлі, өз бетімен еңбекке, кәсіпкерлікке талпынушы адамдар алдында заң жүзінде кедергі қойылып, олар жазаға тартылған жағдайлар да кездескен. Бүкіл Совет Одағына аты шыққан қазақстандық шаруа Худенко А.В. мердігерлік егіншілік бригадасын құрған үшін жауапқа тартылып мезгілсіз, жазықсызда дүние салды. Әлемдік тәжірибе мен ғылымда кәсіпкерлік теориясы кең қолданылды да индустриясы дамыған елдер экономикасында айтарлықтай жетістіктер болғаны жұртқа мәлім. Теориядағы сыңаржақтық, я болмаса тура бұрмалаушылық экономикаға орасан зор кедергі келтіреді, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын, мәдени дәрежесін төмендетері сөзсіз. Осыған орай, теориядағы догмалардың кесірі ұзақ жылдар бойы бүкіл совет халқының, оның ішінде қазақстандықтардың материалдық жағдайына қолайсыз болғаны белгілі.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Блауг М. Экономическая теория в Ретроспективе, М., Дело ЛТД, 1994, 426 б.
2. Маршалл А. Принципы экономической науки: М; Прогресс-Универс, 1993,Т1. 377-387 б.
3. Шумпетер Й. Теория экономического развития.-М.; Прогресс-Университет, 1992, с.84
4. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества – М.:Прогресс,1976
5. Маркс К., Капитал –М., Политиздат, т.1., 67 б.
6. Маршалл А. Принципы экономической науки: М.; Прогресс-Универс., 1993, т.1, 87 б.
7. Коуз Р. Природа фирмы. //Вестник Санкт-Петербургского университета. -1992. №4.-С. 13. Коуз Р. Фирма, рынок, право. - М. : Дело, 1993- 193с. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирмы, рынки, «отношенческаяң контрактация.
8. О. Уильямсон. Экономические институты капитализма- Спб: 1996., 47 б.
9. Винслав Ю., Хуснутдинов М., Пухова Е., Ухин А. К развитию постсоветских ТНК /РЭЖ, 1999- 11-12., 12-21 б.
10. Мовсесян А., Либман А. Современные тенденции и развития и управления ТНК. // Проблемы теории и практики управления- 2001, 55-59 б.
11. Драчева В., Либман А., Формирование системы внутренних рынков ТНК и место России в этом процессе // Менеджмент в России и за рубежом – 2000.- 94-102 б.
12. Мовсесян А., Огнивцев С. Транснациональный капитал и национальные государства – МэиМО.- 1999- 6., 56-60 бб.
13. Косолапов. Финансовые рынки и финансовые институты //РЦБ, №2, 2002/.
14. Войтенко А. Состояние и перспективы официальных ФПГ в России // РЭЖ, 1999, №11-12, Б.22 – 28/.
1. Блауг М. Экономическая теория в Ретроспективе, М., Дело ЛТД, 1994, 426 б.
2. Маршалл А. Принципы экономической науки: М; Прогресс-Универс, 1993,Т1. 377-387 б.
3. Шумпетер Й. Теория экономического развития.-М.; Прогресс-Университет, 1992, с.84
4. Гэлбрейт Дж. Экономические теории и цели общества – М.:Прогресс,1976
5. Маркс К., Капитал –М., Политиздат, т.1., 67 б.
6. Маршалл А. Принципы экономической науки: М.; Прогресс-Универс., 1993, т.1, 87 б.
7. Коуз Р. Природа фирмы. //Вестник Санкт-Петербургского университета. -1992. №4.-С. 13. Коуз Р. Фирма, рынок, право. - М. : Дело, 1993- 193с. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирмы, рынки, «отношенческаяң контрактация.
8. О. Уильямсон. Экономические институты капитализма- Спб: 1996., 47 б.
9. Винслав Ю., Хуснутдинов М., Пухова Е., Ухин А. К развитию постсоветских ТНК /РЭЖ, 1999- 11-12., 12-21 б.
10. Мовсесян А., Либман А. Современные тенденции и развития и управления ТНК. // Проблемы теории и практики управления- 2001, 55-59 б.
11. Драчева В., Либман А., Формирование системы внутренних рынков ТНК и место России в этом процессе // Менеджмент в России и за рубежом – 2000.- 94-102 б.
12. Мовсесян А., Огнивцев С. Транснациональный капитал и национальные государства – МэиМО.- 1999- 6., 56-60 бб.
13. Косолапов. Финансовые рынки и финансовые институты //РЦБ, №2, 2002/.
14. Войтенко А. Состояние и перспективы официальных ФПГ в России // РЭЖ, 1999, №11-12, Б.22 – 28/.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1. Кәсіпорын-шаруашылық субъект ретінде
1.2. ҚР ұдайы өндірістік құрылымдарда кәсіпкерліктің корпоративтік және
ұсақ формаларын дамыту проблемалары
1.3. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметінің дамуы және оның
ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап егеменді
ел болып өз экономикасын дамытуға мүмкіндік алып әлемдік еңбек
бөлісіне қатыса бастады. Он бір жыл ішінде елімізде бұрын-соңды
болмаған тарихи маңызды, орасан зор өзгерістер болды. Осы
жаңалықтардың негізі материалдық өндірістің, бұрынғы экономикалық
қатынастардың орнына жаңа қатынастардың пайда болуы. Социалистік деп
аталған мемлекеттік және кооперативтік меншіктің орынына көп түрлі
меншік формаларының келуі, оның ішінде жеке меншік түрлерінің пайда
болуы. Меншіктің жекешелендірілуі, мемлекет иелігінен алынуы әкімшілік
жүйенің құлауына жол ашты. Бірақ шаруашылықты тиімді ұйымдастырушы,
ортақолды меншік иелерін қалыптастыру оңай жүргізілетін шаруа емес.
Оның басты себебі совет елінде 70 жылдан астам мемлекетке қызмет
атқарған адамдар психологияс жеке адамдарды кәсіпкерліктен алшақтатты,
шынын айтқанда кәсіпкерлік теорияс болған жоқ, керісінше бұл қызметті
мемлекет басқару органдары атқарады деген пікір қалыптасты.
Совет экономикасы пролетарлық саяси экономия догмасына сәйкес
бір орталықтан басқарылатын күрделі фабрика ретінде қаралды. Оның
үстіне кәсіпкерлер - қанаушы тап капиталистер деген ұғым халық
санасына молынан енді. Кейбір ынталы, жігерлі, өз бетімен еңбекке,
кәсіпкерлікке талпынушы адамдар алдында заң жүзінде кедергі қойылып,
олар жазаға тартылған жағдайлар да кездескен. Бүкіл Совет Одағына аты
шыққан қазақстандық шаруа Худенко А.В. мердігерлік егіншілік
бригадасын құрған үшін жауапқа тартылып мезгілсіз, жазықсызда дүние
салды. Әлемдік тәжірибе мен ғылымда кәсіпкерлік теориясы кең
қолданылды да индустриясы дамыған елдер экономикасында айтарлықтай
жетістіктер болғаны жұртқа мәлім. Теориядағы сыңаржақтық, я болмаса
тура бұрмалаушылық экономикаға орасан зор кедергі келтіреді, қоғам
мүшелерінің әл-ауқатын, мәдени дәрежесін төмендетері сөзсіз. Осыған
орай, теориядағы догмалардың кесірі ұзақ жылдар бойы бүкіл совет
халқының, оның ішінде қазақстандықтардың материалдық жағдайына
қолайсыз болғаны белгілі.
Ι КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1.Кәсіпорын - шаруашылық субъект ретінде.
Фирма - кез-келген шаруашылық кәсіпорынға қатынасы бар ортақ
атау. Бұл ұғым тек кәсіпорындарда заңды тұлға құқығы бар екендігін
көрсетеді. Сонымен қатар, фирма- бұл өнеркәсіптік, инновациялық,
сервистік, саудалық кәсіпорын немесе заңды тұлға құқығынан қолданатын
бизнесмен. Фирманың өзінің фирмалық белгісі мен атауы болады. Олар
жалғыз ( "Мариар" маркетингтік фирмасы) .аралас (" Стерлинев және КО "
фирмасы )1
Фирманың атауы "Фирма" ұғымы тәрізді кәсіпорынның ұйымдық-құқығының
мәртебесін бейнелейді, керісінше бұл мәртебе сізді өзіндік кәсіпорынды
ұйымдастыруда әріптеспен сөйлесу кезінде қызықтыруы мүмкін.
Тура осы сипаттама әріптеске де қатысты. Компания мұнда кез
келген сауда, өндіріс, транспорттық т.б. іскер адамдардың жиналған
тобына беретін кез келген кәсіпорын. Олардың ерекшелігі біріккен іс
әрекет атқаруы. Бұл екі ұғымның арасындағы ерекшелік жеке дара меншік
өзінің кәсіпорнының фирмасы деп атауға болады. Ал кәсіпорында бірнеше
иегерлер "КО" атауы кәсіпорынға заңды тұлға деген мәртебе бере
алмайды. "Кәсіпорын" терминінің бірнеше түсініктері кездеседі.
Ресейлік құқық бойынша кәсіпкерлік -жеке шаруашыпық субъект. Басқа
жағдайларда кәсіпкерлік - дегеніміз белгілі бір элементтерден тұратын
өндірістік шаруашьшық кешен ,Ең алдымен материалды және еңбек, Бұл
"компания" термині -зауыт .фабрика сауда ұйымы. Тағы басқалардың
орнына да қолданыла береді.
Кәсіпкерлік қызметі жеке кәсіпорын құру немесе серіктестік нысанын да
құруға болады.
Жеке кәсіпорын - бұл бір ғана адамдардың меншігіндегі кәсіпорын.
Ол адам сол бизнестің қызметіне, барыеына толығымен өзі жауап береді.
Кәсіпкерліктің бұл нысаны заңды тұлға мәртебесі бар және заңды тұлға
емес кәсіпорын негізінде де жүзеге аса береді.
Көптеген елдерде кәсіпорынды сауда реестріне көшіру үшін міндетті
түрде заңның талаптарын сақтау қажет. Негізінде бұл кесіпорын көлемі
мен оның қызметтерінің түріне де байланысты. Заңды тұлға ретінде
өзіндік жеке жарғысы бар, банктік есебі және мемлекеттік сауда
реестріне енген іскер кәсіпорындар ғана бола алады. Кәсіпкерлік
қызметінің жүзеге асуы үшін заңды тұлға мәртебесі жоқ кәсіпорын қандай
да бір кез-келген қызметпен айналысуы керек.
Батыс елдерде кәсіпкерлік ұйымда кәсіптік құқық бар. Бұл құқық
шаруашылық кәсіптік еріктілік принципіне негізделген. Яғни әр индивид
үшін жеке шаруашылықтың қызметпен айналысу заңының болуы. Кәсіптік
құқық бұл мерзімдер олардың эконикалық жүйесінің бөлінбейтін құрамын
құрайды. Шаруашылық қызмет бойынша шектеулер кез-келген елде бар. Бір
елде банкілік сфера қызметін жоспарлауда оған келісім алуы міндетті
болуы керек, Ал басқаларда ешқандай да шектеу жоқ болады.
Ресейде кәсіпкерлік қызметің заңына сәйкес заңсыз шешім қабылдауға
қатаң жаза қолданылады.Егер кәсіпкерлік қызмет ешқандай адамдарды
жалдамаса, онда индивидуалды еңбек қызметі ретінде
тіркеледі.Кэсіпкерлік егер адамдар жалдайтын болса ,онда кәсіпорын деп
тіркеледі.
Ресейде кәсіпорын - дегеніміз бұл белгілі бір заң бойынша пайда
болатын шаруашылық субьект және де олар қоғамның тұтынушылар мен пайда
алу мақсатында өнім өндіруі қажет.Кәсіпорын өзінің қызметін еркін
түрде жүзеге асырады, өзінің шығарған өнімінен түскен пайданы өзі
қолданады. Бірақ міндетті түрде салық пен басқа да міндетті төлемдерді
өз уақытында жүзеге асыруы қажет
Кәсіпорынды сипаттау кезінде оның келесі қасиеттөрін бөліп
шығарады:
- белгілі бір негізділік: мүліктік немесе мүліктік емес.
- Заңды мәртебе, бұл кәсіпорынға белгілі бір құқық пен міндеттерді
бекітеді.
- Кәсіпорынның атауы мен оның ұйымдық -құқықтық нысаны .Бұл арқылы
кәсіпорынға жауапкершілік жүктеледі.
Кәсіпорын сонымен -өзіндік заңды тұлға және мүліктік құқығы бар
еркін .шаруашылық субъект.
Кәсіпорын жөнінде қажеткер тутынушы оның атауына мән береді.
Кәсіпорынның атауы- бұл кез-келген кәсіпкерлердің қандай да бір істі
бастауына әсер етуші фактор. Атауды ұзақ уақытқа таңдайды. Атау
фирманың болашағы және ол бойынша оның қызмет сферасын біле алады.
Пайданы жоғарылату (максималдау) мақсатында кәсіпкерлік сектор,
капиталды бөлу жағымен қатар, оларды біріктіру жағына да бағыттауын
күшейтеді. Капиталды қызмет етуші - өндірістік және ақшалық деп бөлу
нәтижесінде акционерлік қоғамдар құрылып, кең өріс алды.
Акционерлік қоғам – бағалы қағаздар мен акцияларды сату жолымен
құрылатын капиталды бірлестік. Алғашқы акционерлік қоғамдар Англияда
(1600ж. ағылшын Ост Инд компаниясы) пайда болған. Акционерлік капитал
капитализмнің экономикалық құрылымының маңызды құрамына айналып,
капиталды жинақтау болып табылады. Олар өндірісті шоғырландыру және
орталықтандыру процестерін жүргізудегі тұтынумен тікелей байланысты.
Акционерлік кәсіпорындар пайда болуының материалды негізі – капиталды
қоғамдастыру (ортақтастыру) процесі. Дамудың заңдылықты нәтижесі
ретінде акционерлік капиталды анықтауда К.Маркс: “капиталдың
өндірушілер меншігіне қайта айналатын, бірақ, енді бөлінген
өндірушілердің жеке меншігіне емес, өндірушілердің ассоциацияланған
меншігіне өтетін, яғни, тікелей қоғамдық меншікке өтетін өтпелі
қажетті шарты” ретінде тұжырымдап өткен. Ал, қоғамдық кәсіпорындар
сияқты, акционерлік қоғамдарда өндірушілер мен меншік иелерінің
бірігуі болғандықтан, капитал жеке меншік капиталына қарама - қарсы
“қоғамдық капитал” формасына ие болады (тікелей ассоциацияланатын
тұлғалар капиталы). К.Маркс пайда болған (туындаған) меншіктің
қоғамдық формасының жетілмегендігін айтып өткен. Сонымен қатар,
капиталистік акционерлік қоғамдар мен кооперативті фабрикаларды
капиталистік өндіріс тәсілінен ассоциацияланған өндіріс тәсіліне өту
формасы ретінде қарастырған. Акционерлік меншіктің мұндай сипаты оны
әрқалай түсіндіріліп – талдауға мүмкіндік береді, бірақ, бүгінгі күн
тұрғысынан қарағанда, келесісі мәнді болып көрінеді.
Акционерлік меншік жоғары икемділікпен сипатталады. Экономикалық
теория акционерлік қоғамдардың дамуы ағымындағы жағдайларға және
қазіргі шаруашылық қызметінің болашағына оң әсер береді. Біріншіден,
уақытша бос құралдарды шаруашылыққа кең қолдану және екіншіден,
жұмысшының қоғамдық шеттетуін реттеу, ішкі өндірістік процестегі
экономикалық қатынастарды үйлестіруге себеп. Акционерлік қоғамның
спецификалық ерекшелігінің мәні – жұмысшылар арасында акцияларды
тарату, компания ісіне жеке қатысуының деңгейі аз болғанына
қарамастан, біріге иемденушілік сезімін тудыру.
Осындай жабық акционерлік қоғамдар сияқты, яғни, акцияға
кәсіпорын жұмысшылары ие болатын жағдайдағы ұйымдық форманың
артықшылықтарын талдай отырып, оларға өте мән бермеу керек. Кезінде
А.Маршалл: “кәсіпорын жұмысшылары өздерінің жеке ұсталары мен
менеджерлерінен жақсы ие бола алмайды” деген. Кәсіпорынды басқарудағы
ең қиын жұмыс – бұл білінбейтін жұмыс, ал физикалық еңбекпен
айналысатын қызметкерлер кәсіпорынды басқарудағы еңбектің жоғары
формасымен айналысатындарға және осындай еңбекке төленетін жалақысына
қызғана қарауына бейім болады”. Сонымен қатар, мұндай қоғамдар
кәсіпорын ірі болғанда қатерлі болатын топтық эгоизмді туындатады.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасы капитал ресурстарын
жинақтауды жылдамдатады, приоритетті дамуын қажет ететін салаларды
шоғырландыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасының ары қарай дамуы,
меншіктің жаңа үлесіне негізделетін: шектеулі жауапкершілікті
қоғамдар, әр түрлі серіктестіктер, яғни компанияның жаңа ұйымдық -
құқықтық формасының құрылуынан көрінеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – тек мүліктік емес, өз
салымдары бойынша ғана жауапкершілігі болатын қоғам қатысушыларының
капиталын біріктіру формасы. Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестік арасындағы негізгі айырмашылықтар төмендегіше:
- біріншіден, акционерлік капиталдың жарғылық қоры тек құрылтайшылар
құралдарының құрылтайшы компанияның (құрылтайшы инкорпорация)
акцияларына айырбас есебінен ғана құрылмайды, ол сонымен қатар,
жазылым инкорпорациясы процесінде барлық тілектестерге компания
акцияларын еркін сату есебінен де құрыла алады. Жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктің жарғылық қоры, мүлікті түрде салынады, оның
құрылтайшыларының пайлық салымдары есебінен де құрыла алады;
- екіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін, жарғылық капиталдың ең аз
мөлшері (минимумы) және бір акцияның ең аз мөлшері (минималды)
анықталуы қажет. Жауапкершілігі шектеулі қоғам құру үшін жарғылық
қор мөлшері аз болады;
- үшіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін - қатысушылардың белгілі
бір мөлшері (минимумы) қажет, әдетте, акционерлердің жоғарғы шегі
орнатылмайды. Әдетте, жауапкершілігі шектеулі қоғамдағы
пайшылардың саны, компаниядағы акционерлер санына қарағанда, өте аз
мөлшерлі болады, ал кейбір мемлекеттерде жауапкершілігі шектеулі
қоғамды бір адам да (мысалы, Жапония мен Германия Федеративті
Республикасы мемлекеттерінде) құра алады;
- төртіншіден, егер антимонополиялық заңдылықты бұзбаса, акцияның
бір меншік иесінен екіншісіне өтуі шектелмейді. Акциялар қор
биржаларында рыноктық бағамен еркін сатылып және сатып алынады.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамда пайды беру серіктестердің
көбісінің немесе барлығының қолдауы арқылы жүргізіледі;
- бесіншіден, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құру тәртібі
акционерлік қоғамға қарағанда жеңіл, ал оған кеткен уақыт пен
құралдардың шығынында төмен;
Қазіргі экономикадағы өте ірі фирмалар көп қаржыны және
өндірістік ресурстарды, ұзақ мерзімді инвестицияларды, старттық
капиталды талап ететін бизнес, тап осы екі құқықтық формада қызмет
етеді. Сондықтан қазіргі кезеңгі корпорациялар осы құқықтық формаларда
болады.
Өндіріс дамуының мақсаты – ресурстарды рационалды қолдану
принципі. Фирманың өндірістік қызметі: максималды арнайылылық,
монополизацияға әкелетін факторларды ескермеу, шығындарды
минимизациялау (үнемдеу) сияқты элементтермен сипатталды. Болашақта
мақсатты қойылымға ілесу фирмааралық өзара қатынастарды дамытып, онан
әрі “бәсеке - монополия” байланыстарының қайшылығын күшейтеді. Осы
қарама - қайшы бірлікті шешу әдістерінің бірі - корпоративті
кәсіпкерлікті құру. Осындай жағдайларда дамитын орта - корпоративті
бизнес секторы. “Жетілген бәсекемен” қатар, рынокқа жат монополизмнен
кетуге ұмтылады. Осы корпоративті бизнестің мәні – рыноктық жүйеде
олигополиялы ұйымына сәйкес. Ұдайы өндірістік аспектіде бұл порцесс
келесідей: өндірістің вертикалды интеграциясы, өзін - өзі
инвестициялау мүмкіндігі, фирманың өндірістік, инновациялық және
технологиялық мүдделері нәтижелеріне ие болуы.
Постиндустриалдық қоғам теоретикалық көріністі институционалды
идеологиясынан тапты. Институционалды концепцияның негізін қалаушы
болып Т.Веблен саналады. Ол, институционализмнің технологиялық
вариантын ашты. Т.Веблен ХХ ғасыр капитализмінің басты экономикалық
институты деп ірі өнеркәсіптік корпорацияны санады. Оның ойынша, өткен
ғасыр басындағы капитализмнің негізгі қарама - қайшылығы – бұл
өндірісті өзінің қаржылық мүмкіндіктеріне бағындырған “индустрия” және
“бизнес” арасындағы қайшылық. Т.Вебленнің көзқарасы бойынша қоғамның
коллективті мүдделері еңбек өнімділігінің жоғарылауының кедергісіз
болып және оның тиімділігін көрсетеді. Нәтижесінде қоғамдық
мүдделерді тікелей қолдаушылар – өнеркәсіптегі инженерлер болып
табылады. Соңғыларын ол, әлеуметтік түсінігі ысырапшылыққа шыдамсыз,
техника мүмкіндіктерін шектеулі және кейіпсіз (кемтар) қолдануымен
көрінетін біртекті класс деп санады.
Технологиялық детерменизм әдісіне сүйене отырып, келешекте,
Дж.Гэлбрэйт өмір сүру қызметінің негіздері мен қазіргі технология
арнайылығынан, ірі ұйымның осы технологиямен шығарған қажеттілігінен
ірі фирмалардың сипатын ашып шығарады. Осылайша, постиндустриалды
кезеңдегі фирманың негізгі түрі ретіндегі корпорацияның дамуы –
алғашында институционализм шеңберінде оң бағамен бағаланды. Сонымен
қатар, шоғырланған ірі кәсіпорын ретінде корпорация артықшылығы
постиндустриализмнің жандануына алып келді. Экономикалық теорияның
еркін бәсекелі механизм негізінде ресурстарды индустриалды өндіру–бөлу
мәселелерінен алшақалуы, шаруашылық агент формаларының арасындағы
өзара қарым-қатынастар тиімділігі мәселерінің мәніне ие болып отыр.
Мысал ретінде, бірінші кезекте, өндіріс және трансакция саласын атап
кетуге болады. Бұл қатынастар жүйесі жаңа институционализмнің талдау
нысаны болды.
Институционализм теориясына негізгі еңбегі сіңген Р.Коуз,
О.Уильямсон, К.Эрроу болып саналады.
Рынок сұраныс пен ұсынысты белгілі бір деңгейде теңестіруге
көмектесетін қоғамдық қатынастар жүйесі ретінде анықтайды. Осы
жағдайды негізге ала отырып, рыноктық шаруашылықтың механизмін
жеткілікті деңгейде кестелі түрде (схемалы) көрсетуге болады: бәрі де
екі шаруашылықты субъект арасындағы келісім–шартқа, яғни сатушы және
сатып алушыға келіп тіреледі, олар сұраныс және ұсыныс ара қатынасымен
анықталатын кейбір құндылық пропорцияларымен айырбасталынады. Бірақ,
институционалды орта және нормалар, ережелер, формалар, құралдарсыз
қарапайым келісім–шарт жасау мүмкін емес. Осы жерден, қазіргі рынок,
шаруашылық формасы ретінде ұйымдастыру процесінде ғана емес, сонымен
қатар, институттар құрылуы және дамуы ретінде ерекшеленеді. Шаруашылық
институттардың кешендік және өзара байланыстылығы, олардың тұтастай
алғандағы рыноктық және қоғамдық теңдей ерекше мәнге ие.
Осылайша, институционалды теорияны жақтаушылар рыноктық
институционализация мәселелерін зерттеу жолымен неоклассикалық
экономикалық талдау мүмкіндіктерін кеңейтуге тырысуда. Сонымен қатар,
олардың ойынша, маңызды институттар – рыноктар, фирмалар, және ең
маңыздысы, рыноктық қатынастар, қатысушылар арасындағы келісімдік
байланыстар жүйесі болып табылады. Яғни, бір жағынан, рыноктық
институттарға ұйымдық формалар жатқызылса, екінші жағынан келісім –
шарттармен көрсетілген шаруашылық субъектілердің өзара қызметінің
ережелері, нормалары мен әдіс – тәсілдері жатады.
Институттар экономикалық жүйенің барлығында да, шешім қабылдау
процесінің алдын алады. Сондықтан, бірінші кезекте, қазіргі
экономикада қандай институттар басты ролді атқаратынын, олар қалай
пайда болғанын және өзгертілгенін, бір – бірімен өзара байланыстылығын
анықтау қажет. Өтпелі экономика жағдайында –фирманың өзінің даму
барысында құрылатын ішкі институттары мен рыноктық шаруашылығының
негізгі алғышарттары ретіндегі сыртқы институттардың әр түрлілігі ең
маңызды. Сыртқы институттар рыноктық шаруашылықты жүргізе алатын,
негіздеуші ережелер мен нормалар жиынтығын құрайды. Бұл, меншік
құқығын қорғайтын және соған кепілдік беретін, жауапкершілікті,
еркіндік және келісім – шарттар орындалуына міндеттілік пен еркіндік
беретін, рыноктық экономиканың негізін құраушы еркін және жалпы
құқықтық –демократиялық мемлекеттік тәртіптің бастапқы элементтері
қызметін атқаратын институттар.
Осы берілген шеңберде субъектілер арасында байланыстарды мүмкін
ететін, белгісіздік және тәуекел деңгейін төмендететін сыртқы
институттарға шаруашылықты бейім формасын көрсететін көптеген тікелей
рыноктық (сыртқы) институттар пайда болады. Олардың құрылуы төменнен
жоғарыға, ұзақ мерзім бойы, жарамдылық, тиімділік және шаруашылық
субъектілердің мүдделеріне сай әр түрлі көптеген сынаулардан өтті.
Ішкі институттардың қызмет етуі әрдайым екі жақты бақылау арқылы
жүзеге асып отырды: мемлекет тарапынан – құқықтық, рынок тарапынан –
экономикалық. Барлық көрсетілген институттар ортақ сипаттармен
ерекшелінеді: олар еңбек бөлінісі, меншік жүйесі және келісімдік
қатынастар принципі негізінде жүзеге асырылады.
Меншік құқығының дұрыс қалыптасуы шығындардың төмендетілуіне және
ресурстарды рационалды қолдануға ықпал етеді. Осыған орай,
экономикалық элементтердің өзара келісімдік формасы жеке шаруашылық
субъектілері үшін ақпараттық белгісіздік мәселесін шешеді, экономикада
тұтастай мән береді. Бірақ, келісімдік форманы жүргізу үшін арнаулы
бір экономикалық институттар құру қажет. Осы тұрғыдан алғанда,
экономикалық теорияның жаңа ағымдары шеңберінде берілген фирма
сипаттары - жаңа институционализм және эволюциялық концепция. Сондай –
ақ, фирманың нақты тұлғасы- корпорация.
Жаңа институционалды теорияда корпорацияны зерттеуді екі
бағытпен қарастырады: трансакциондық шығындар теориясы шеңберінде және
агенттік қатынастар тұрғысында. Негізгі өкілдері А.Алчиан және
Г.Демсец болып табылатын агенттік қатынастар теориясында қандай
болмасын биліктік құрылымдардың болуы жоққа шығарылады. Сондықтан олар
корпорацияны да рынок бейнесі (болашақ үлгісі) ретінде қарастырады.
Осы жағдайларда басқарушы және орындаушы қатынастары қандай болмасын
тауарлы рынокта сатушы мен сатып алушы қатынастарына ұқсас болатын
келісім – шартты көрсетеді. Корпорация биліктік тұрғыдан мәселелерді
шешу құралы емес, керісінше, кәдімгі рыноктық келісім – шарттың өзара
қатынасының құралы болып табылады. Берілген көзқарас ішкі фирмалық
қатынастарға назар аударады және рыноктық шаруашылық қатысушыларының
әлеуметтік нейтралдылық тенденцияларының жүргізушісі болады. Агенттік
қатынастар теориясында фирманың негізгі талдау мәселесінде келісім –
шарт бағасы туралы сұрақ туындайды .
Осы теорияға сәйкес фирма жекешеленген рынок ресурстары ретінде
қарастырылады да,интерналды (ішкі) рыноктың сыртқы рыноктан негізгі
айырмашылығын соңғыға экономикалық агенттердің “кіру еркіндігімен”
түсіндіреді. Іс жүзіндегі тәжірибеде, корпорацияның қызмет етуі,
берілген концепцияның ішкі корпоративті байланыстарына, соның ішінде,
ішкі корпоративтік бәсеке және оның шекараларына, меншік иелері мен
менджерлер арасындағы келісім – шарттық қатынастарға назарын аударады.
Трансакциондық шығындар теориясында О. Уильямсон жұмыстарына
ерекше орын берілген Ол фирманың жаңа интегралды теориясын ұсынады.
Бұл тұжырымдамада горизонталды рыноктық қатынастардан иерархиялық
тізбектелген фирмаларды бөліп көрсететін, үкімет қатынастары мен
беделділік (авторитет) ескеріледі. Бұл жағдайларда, фирма барынша оң
қызмет (миссия) атқарады. Оның көрінісі:
- біріншіден, жеке пайдасын көздейтін субьектілердің іс-әрекеттері
сенімді тәртіп орнату құралы ретінде;
- екіншіден, рынок агенттерінің іс-әрекетіндегі шектеулі тиімділік
фирма ролінің тұрақтанып келе жатқандығын дәлелдейді. Ұйымдық
құрылым ретінде, тек фирма ғана тиімді іс-әрекеттік ауытқушылық,
кездейсоқтық жағдайларға төтеп беруге көмектеседі. Фирма, сондай-
ақ, біріккен корпоративті кәсіпорын түрінде ұйымдасқан.
О. Уильямсон айтқандай, “бірігудің артықшылығы топтаспаған
фирмалардың технологиялық экономия мүмкіндігінен айрылғандығында емес,
оның мүдделерді ортақтастыратындығында және шешім қабылдаудың тиімді
процесін пайдалануға мүмкіндік беретіндігінде”.
О. Уильямсон, бұл жағдайда, трансакциондық шығындарды топтастыру
– ex ante мен ex post шығындарына, яғни келісім жасасуға дейінгі және
кейінгі шығындармен байланыстырады. Мәміле жасасуға дейінгі
шығындарға:
- ақпарат іздеу шығындары (әлеуетті (потенциалды) әріптес және
рыноктағы жағдай туралы ақпарат іздеуге кететін шығындар, сондай-
ақ алынған ақпараттың толық еместігіне немесе
жетілдірілмегендігіне байланысты зияндар);
- келіссөздер жүргізу шығындары;
- анықтау шығындары (мәміле жасалатын тауарлар мен қызмет
көрсетулердің сапасын анықтауға кететін шығындар);
- келісім-шарт жасасу шығындары жатады.
Ex post шығындарына мыналар кіреді:
• мониторинг және оппортунизмнің алдын алу шығындары (мәміле шарттары
мен оппортунизмнің алдын алу шарттарының сақталуын, яғни осы
шарттардан ауытқушылықты бақылау шығындары);
• арнайылық және меншік құқығын қорғау шығындары (келісім-шарт
барысында бұзылған меншік құқығын қалпына келтіруге қажетті
соттарды, төрелік соттарды, ресурстарды ұстауға шығатын шығындар);
• үшінші тұлғалардан қорғану шығындары (келісім-шартқа қатыспағандар
мәміленің нәтижесінде алынған пайданың бір бөлігіне үміттенуінен
қорғануға шығатын шығындар).
Келісім- шарт жасасу кезеңдерінің негізінде трансакциондық
шығындарды топтастыру, олардың сандық бағасын микро-, және
макроэкономикалық деңгейде нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл процесс
корпорацияның шаруашылық жағдайын неғұрлым жоғары дәрежеде
рационализациялайды.
Эволюциялық теория аталған концепцияларға қарамастан, талдау
бірлігі – трансакциондық шығындар мен фирма түсетін келісім-шарттық
қатынастар емес, фирманың өзі болып табылатынын қарастырады. Осы
теория тұрғысынан қарағанда, негізгі назар фирманың өз ресурстарын
қайта ұйымдастыру жолымен ауыспалы жағдайларға бейімделуінің
динамикалық процесіне аударылуы тиіс. Сонымен бірге, эволюциялық
доктринаға сай, фирмаларға рыноктық стратегиялар қалыптастыруға және
кәсіпорын құрылымын қайта құруға қолайлы жағдай жасайды. Осы
пайымдауларға байланысты, фирма теориясының жалпы мәселесіндегі
өзгерістерді атап көрсету қажет.
Қазір фирмаларды басқаруға өте үлкен көңіл бөлінеді. Басқару
мәселелері бұрын коммерциялық құқық құрамына кіретін болса, енді олар
фирманың функционалдық табиғатының дамуындағы нақты қозғалыстарын
айқындайды. Қаралып отырған салада фирманы басқару теориясы маңызды
орын алады. Бұл жерде фирма ұғымында қазіргі жағдайдағы оның неғұрлым
кең тараған түрі- корпорация екенін атап өту керек. Басқару
корпорациясы 30-шы жылдары, АҚШ-та басқарудың жеке меншіктен бөлінуі
кезінде туындады. Қазіргі өнеркәсіптік фирманың сипаты оны басқару
тәсілдерінде және оның өз қатынастарына тапсырыс берушілермен, жалдама
жұмысшылармен және өнім берушілер арқылы қалай құралатынында
көрінеді. Бұл теорияның тірек шарты менеджерлер мүдделерінің
акционерлер мүдделерінен үстемдігі және сол үстемдіктің одан әрі
зерттелуі негізіне байланысты. Бұл жағдай фирманың үш үлгісінің
туындауына алып келді.
Сонымен, У. Баумоль сату көлемін арттырушы үлкен олигополисттік
фирманың үлгісін жасады. Оған негіз болған олигополисттік
салалардағы ірі корпоративті кәсіпорынның пайдадан гөрі, сатуға көп
алаңдаушылығы еді. Мұны сатудан түскен пайданы объективті түрде
санауға болатындығымен, ішінара түсіндіруге болады, пайданы өлшеу
көбінесе есептеу тәсілдеріне байланысты. Аталған үлгіде үш шектеу
бар.
Біріншіден, басқарушылықтың пайдалылығы тұрғысынан қарағанда,
пайда мен сатудың арасында таңдау жоқ деп болжанады.
Екіншіден, сатудың өсуіне байланысты табыстың бір бөлігінің
шығыстарға жатқызылуы қалған пайданы көбейтуге кедергі болмайды.
Үшіншіден, сатылу қарқыны төмен жағдайда фирма сату көлемінің
тек ағымдық мәнін көтере алады.
Екінші үлгіні басқару пайдалылығын көтерген кәсіпорынның
экономикалық жағдайын сипаттау процесімен Р. Мэррис айналысты. Оның
мақсатты қызметінің құрамында нақты активтердің екі “құралды
айнымалылардың” өсу қарқыны және корпорацияны жаулап алу қатерінен
сақтауға кепілдік беретін акционерлік болжам қозғалысын бағалау
нормасы анықталған. Өсу мен қауіпсіздік арасындағы шекті алмастыру
нормасы қосымша өсу түріндегі шекті бағалау шығындарына тең келеді.
Нәтижесінде, басқарушы фирманың акция құнының жоғарылауымен емес,
өсудің басқару пайдалылығының оңтайлы деңгейіне дейін жетуімен
айналысатынын көрсетеді.
1.2. ҚР ұдайы өндірістік құрылымдарда кәсіпкерліктің корпоративтік
және ұсақ формаларын дамыту проблемалары
Кеңес Одағы кезеңіндегі еңбек бөлінісінің ерекшелігі негізінде
анықталған Қазақстандағы кәсіпкерліктің нысандары үшін нақты
мүмкіндіктер мен түрлі жолдар ашылған еді. Мамандандыру кезеңінде
жағдайында Қазақстан машина жасауда, металл өңдеуде, химиялық және
мұнайхимиялық кешенде, газ өндіру салаларында Одақ бойынша алдыңғы
қатарда болды. Өндірістік қорлар тікелей және көлденең интеграциясы
бар ірі формаларды құру мақсатында материалды-заттық базасын аяғына
тұрғызды. Бұл ірі тресттер мен концерндердің құрылуына жол ашып, ірі
бизнестің құрылу ерекшелігі мен әртүрлі салалы формалардың дамуына
әсерін тигізді.
Осыған байланысты ірі бизнестің ұйымдасқан құрылымы мынадай
жағдайда қайта бағытталады, яғни мемлекеттік секторда шоғырланған бір
салалы өндіріс Республиканың мемлекеттік кәсіпорындарда да көрініс
тапса, ал көп салалы кәсіпкерлік тек мемлекеттік емес корпорацияларда
байқалады. Олардың алғашқы базасы холдингтердің қалыптасуы болып
саналады. Бұл процесс алғаш рет реформалау кезеңіндегі шаруашылық
тұлғаларының құрылымдық тәсілі ретінде пайда болды. Егер 1990 жылы
елімізде 86791 шаруашылық тұлғалар қызмет етсе, олардағы меншіктің
мемлекеттік емес нысанындағы кәсіпорны 3503 құрады. Онда 10 жылдан
кейін меншіктің мемлекеттік емес нысандарындағы кәсіпорын 93444-ке
артты. Ол 84,1 пайызды құрады. Бұған қоса жеңіл және тамақ өнеркәсібі
аясында орта және шағын бизнестің нысаны мен дамуы үшін толық
мүмкіндіктер жасалған.
Егер өндірістік сектордағы корпоративті құрылым нысандарын
қарастырсақ, ТНК-ң филиалы не иеленетінін байқау қиындыққа түспейді.
Соның ішінде, отандық әдебиетте біздің экономикамызда қалыптасқан
корпоративті құрылымның 4 түрі көрсетілген.
- ұлттық компаниялар (ҰК "Қазмұнай Газ", "КЕГОК" АҚ және т.б.) – 13
бірлік.
- Мемлекетпен құрылған және жоба бойынша жекешелендірген акционерлік
компаниялар ("Қазақстан Алюминий" ААҚ, "Қазақмыс" ААҚ және т.б.) –
40-қа жуық:
- Рыноктық өзін-өзі ұйымдастыру әдісімен құрылған жеке компаниялар
("Казкоммерцбанк" ААҚ, "Қазақстан Каспийшель" АҚ) 10-ға жуық:
- Қазақстандық ТНК (СП "Теңізшеврон" Chevzon, "Испат Кармет" АҚ
LNM Croop) 45-ке жуық;
- Қазақстанданғы корпоративті құрылымдардың қалыптасуының алғашқы
элементі ретінде ұлттық (мемлекеттік) компаниялардың құрылуын тілге
тиек етеміз. Бұл біріңғай халықшаруашылық кешені шеңберіндегі
Қазақстан аумағында ұдайы өндірістік интеграцияның ірі масштабты
процестермен қамтамасыз етілген. Осы компаниялардың құрылымы
келесідей көрініс табады:
1 Кесте.
Компания құрылымдарының көрінісі
Атауы Қызмет түрі Меншік нысаны
1 "Ақтау теңіз сауда Су көлігінің көмекші Республикалық
порты" РМК шаруашылық қызметі меншік
жүргізу құқындағы ҚР
көлік және коммуникация
министірлігі
2 "Қазақтелеком" ААҚ Байланыс Мемлекеттің
қатысуымен
шетелдік
қатысусыз
кәсіпорынның
меншігі
3 "Қазақстан темір жолы" Темір жол транспорты Республикалық
ЖАҚ меншік
4 "Қазақойл" ұлттық мұнайКәсіпорындарды басқару Мемлекеттің
газ компаниясы ЖАҚ қызметі қатысуымен
шетелдік
қатысусыз
кәсіпорын меншігі
5 "Электр желілерін Электр қуаттарын және Мемлекеттің
басқару жөніндегі электр желілерін жинау, қатысуындағы
қазақстандық компания" беру, тарату кәсіпорын меншігі
ААҚ шетелдіктердің
қатысуынсыз
6 "Астана халықаралық Жолаушылар және жүк Республикалық
аэропорты" РМК тасмалдауына қатысты қызметменшік
7 "Орталық Қазақстандық Басқа категорияларға Мемлекеттің және
азық-түлік кірмейтін қаржылық шетелдің
корпорациясы" ЖАҚ делдалдық қызметі қатысуымен
кәсіпорын меншігі
8 "Ұлттық ақпараттық Мәліметтер базасы мен Мемлекеттің
технологиялар" ЖАҚ байланысты қызмет қатысуымен
кәсіпорын меншігі
9 "Эйр Қазақстан" ЖАҚ Кесте бойынша жұмыс Мемлекеттің
істейтін әуе транспорты қатысуымен
кәсіпорын меншігі
10 "Казаэронавигация" РМК Әуе транспортын пайдаланудыРеспубликалық
реттеу меншік
11 "Мемлекеттік зейнетақы Мемлекеттік зейнетақымен Мемлекеттің
жинақтау қоры" ЖАҚ қамтамасыз ету қатысуымен
кәсіпорын меншігі
12 "Казатомпром" Ұлттық Уран рудасын өндіру Мемлекеттің
атом компаниясы ЖАҚ қатысумен
кәсіпорын меншігі
13 "Қазпочта" ААҚ Ұлттық почта қызметі Мемлекеттің
қатысуымен
кәспорын меншігі
14 "Қазмұнайгаз" ЖАҚ Мұнай және газ құбырларын Мемлекеттің
өндіруі мен тасымалдау қатысуымен
кәсіпорын меншігі
Осылайша корпорация режимінде жұмыс жасайтын ірі мемлекеттік
кәсіпорындар табиғи монополияның өкілдері болып отыр. Осы жағдай
арқылы олардың меншік құрылымы мен шаруашылық бағыттары анықталған.
Сондай-ақ,, қазіргі таңда Қазақстанда өндірісті ұлғайту процесі
мемлекеттік секторды ғана емес ТҰК бөлімдерін де қамтып, ұлғаю
үстінде. Статистикалық дерек бойынша 2002 жылдың 1 қазанында
кәсіпорынның барлық кешенінің құрылымы келесідей көрініс тапты:
• Ірі кәсіпорындар – 1719;
• Орта кәсіпорындар – 9428;
• Шағын кәсіпорындар – 71487.
• Шаруашылық қызмет түріне байланысты ірі бизнес келесідей
бөлінеді:
• Ауыл шаруашылығы – 275;
• Балық аулау – 8;
• Тау-кен өнеркәсібі – 246;
• Электр қуатын, газды, суды өндіру мен тарату – 107;
• Құрылыс – 103;
• Сауда – 34;
• Көлік және байланыс – 88;
• Қаржылық қызмет – 16;
• Мейманханалар мен қонақүйлер – 10;
• Мемлекеттік басқару – 228;
• Білім – 81;
• Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет – 291;
• Тұрмыстық және коммуналдық қызмет – 57;
• Жылжымайтын мүлікпен операциялар – 116.
Бірақ бұл классикалық корпорация да, интеграцияланған
корпоративті құрылым да емес,бірақ ірі компаниялардың болуы
корпоративтену процесін анықтап отыр. Бұл компаниялардың негізі
кемшілігі – рыноктық капиталдандырудың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете
алмайтын меншіктің тиімсіз құрылымы. Ол сәйкесінше күшеюдің
макроэкономикалық тиімділігіне жетуге жол бермейді. Сондықтанда,
корпоративтендірудің әсерін ТҰК бөлімдерінің қызметі мысалынан ғана
көруге болады. (7)
Қазақстандағы ТҰК минералды-шикізат, бірінші кезекте мұнай
шикізатын дамытуға қатысуға бағытталған. Қазақстан экономикасына
қатысу масштабы бойынша АҚШ, Ұлыбритания және Жапония компаниялары
алдыңғы қатардан көрінуде.
ТҰК-ның Қазақстандық бөлімшелерінің жағымды сипаттамасына келесі
жағдайларды жатқызамыз:
1). экономиканың көп секторлығын және меншіктің әр түрлілігін
кеңейту. Қазіргі таңда "Оңтүстік мұнайгаз" АҚ 90 %, "Харрикейн
Құмкөл ЛТД" Канада фирмасына "Қаражанбас мұнай" АҚ 90
%,"Тритон" фирмасына сатылған;
2). "Қазақмыс" корпорациясы мен "Қазақцинк" ТҰК өздерінің бағалы
қағаздарын әлемдік қор рыногында сатуын, корпорацияның
мүмкіндіктерін көрсетіп отыр. Бұл еліміздің мардымсыз дамыған
корпоративтік секторы үшін жағымды құбылыс;
3). ТҰК корпоративті басқарудың ұйымдық мүмкіндіктерін
байқатуды;
4). ТҰК дамуы қаржы капиталы институттарының қозғалысына әсерін
тигізеді;
Экономикалық дағдарыстың шиеленісу жағдайында Қазақстан
өнеркәсіп кешенінің дамуы жақын арада кейбір экономикалық мәселелерді
шешуді талап етеді. Бұл мәселелер республикамызда геоэкономикалық
жағдайды шешуде өнеркәсіп кешенінің дамуының негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкіндік береді. Олар “Әлеуметтік – экономикалық
реформаларды тереңдету мен дағдарысқа қарсы шаралар сақтау
бағдарламалары”, “1996-98 жылдар аралығындағы Қазақстандағы
экономикалық реформалардың орта мерзімдік бағдарламасы”, “Стратегия -
2030” сияқты маңызды құжаттармен анықталады.
Қазақстанда өнеркәсіп дамуының негізгі бағыттары:
- энергетикалық өнеркәсіптің әрі қарай қалыптасуы, әсіресе мұнай-газ
өндірістері;
- металлургиялық кешендердің, түрлі-түсті және қара кендердің дамуы;
- машина жасау өндірістерінің дамуы;
- базарларды азық-түлікпен, халықты қажетті тауарлармен қамтамасыз
ету;
- өндірістік инфрақұрылымдардың тиімді дамыту.
Осы даму бағыттары Тәуелсіз елдердің экономикалық бірігу жолдарын
есепке ала отырып қарау керек. Бұрынғы КСРО территориясында тәуелсіз
мемлекеттердің құрылуы бұл мемлекеттерді геосаяси және экономикалық
ауыр жағдайда қалдырды. Жаңа ұлттық мемлекеттік мүдделерді анықтау
Қазақстанның жақын және алыс шет елдер, Ресеймен ара қатынасына
байланысты нақты мүмкіншіліктеріне байланысты болып отыр.
Инвестициялық деңгейдің жетіспеушілігі экономиканың біркелкі
дамуына кедергі жасайды. Өндірістің құлдырауы, қаржыландырудың
төмендеуі, инфляция деңгейінің өсуі инвестициялық сұраныстың кемуіне
әкелуі мүмкін. Экономикалық дағдарыстың жағдайында инвестиция
динамикасының кемуі өндірістік динамиканың құлдырауынан асып түседі.
Шетел инвестициясының ағымын реттеуде оларды тартудың әділ шекарасы
барын ескеруді ұмытпау керек. Бұл шекара Қазақстанда ұдайы өндіріс
процесінің импортқа шығаратын елдің жалпы шарттарымен, шетел
капиталының өзіндік табиғат үрдісімен анықталады.
Қазақстанда қызмет ететін шет ел капиталы өнеркәсіптік дамыған
елдердің монополистік капиталының өкілі ретінде қарау қажет.
Сондықтан, оның ұдайы өндірілудің, мононполисттік капиталдың өзіндік
өсу қажеттілігімен байланыстырып,Қазақстанның қажеттілік деңгейін
әрдайым қанағаттандыра бермейтін ескерген жөн. Мұны жеке капиталдың
айналысы өндіріспен тығыз байланысып, қосымша құн иелену мақсатында
түсіндіруге болады. Жеке капиталдың қызметінің негізгі мақсаты
барынша жоғары пайда алу. Бұл капиталдың ағымы дамыған елдерде аумақты
да, көп түрлі рынок шеңберінде айналады, ал Қазақстандағы оның
көздеген энергия-шикізат салаларын қамту, не болмаса республиканың
ішкі рыногын жаулап алу.
Сонымен Республикада өнеркәсіпті инвестициялаудың жаңа жүйесіне
деген қажеттілік бар. Бұл мәселені шешу рыноктық жағдайда өз бетінше
дами алатын құрылымдық бірлескен жүйені қалыптастырумен мүмкін болады.
Қаржы - өнеркәсіптік топтың негізгі бағыттары инвестициялық
бағдарламаны жүзеге асыру болса, Ресей мен Қазақстан кәсіпорындары
бірлесуінің бұл формалары қазіргі таңда өте тиімді.
Жақын арада Қазақстан Ресеймен басқа да жақын шет елдермен
негізгі шаруашылық байланыстарын қалпына келтіру - экономикалық
қатынастың дамуын жаңа деңгейге алып келуі сөзсіз. Екі елдің тауар
айналысы құрылымдық қатынаста жақын арада ешқандай өзгерісті қажет
етпейді, неге десеңіз, бұл дәстүрлі бірлестік байланыстар екі жаққа да
тиімді.
Қазақстан Ресейден келетін табиғи газ, мұнай, кокс, қара металл,
темір трубалар, алюмений, қалайы, апотит, пластмас жасайтын шикізат,
орман материалдары, қағаздар, машина жасау, заттары жеңіл өндіріс,
азық-түлік қажеттіліктері қамтамасыз етілуіне мүдделі болып отыр. Ал
Қазақстан өз кезегінде Ресейге мұнай, көмір, қара металлургия
өнімдерін, түрлі - түсті металл, химиялық шикізат, құрылыс
материалдарын, жүн, тері, бидай, тағы басқа ауыл шаруашылық
шикізаттарын, экспортқа шығатын тауарлар, ферросплав, сары фосфорды
ұсына алады. Экспорттық потенциал ферросплав, сары фосфор, түрлі-түсті
металл есебінен жоғарылауы мүмкін.
Қазақстан шикізаттарының Ресейдедегі негізгі тұтынушылары қара
металл бойынша Магнитогорск, Челябинск, КамАЗ, ВАЗ, түрлі -түсті
метал: глинозем Белов заводы, Кеморов цинк заводы, Владивосток, Тюмень
қорғасын заводы, Комсомольск на Амуре, баритті Тюмень мұнай газ
өндірісі, Барнаул заводы, Бийск заводы. Қазақстанның негізгі сауда
серіктес қазіргі кезде Ресей болып отыр (сауда айналысының 60
пайызы).
Жақын арада бұрынғы Одақ Республикаларын рыноктың басқа түріне
ауыстыру мүмкін емес, неге десеңіз батыстық рынок бұрыннан тарихи
дамып, қалыптасқан. Батыстық рынокқа сапалы кіру жоғарыда айтылған
мәселелерді шешіп қана қоймай, қадағалап отыру керек.
Тәуелсіз мемлекеттерде экономикалық одақты құру, жақын арадағы
күрделі мәселенің бірі болып отыр, соның ішінде саяси мәселе, тәуелсіз
мемлекет елдерінде қаржы - өнеркәсіптік топтар мен трансұлттық
компаниялардың саясатының бәріне негіз болады.
Қаржы - өнеркәсіптік топтар арасында тәуелсіз елдерде де “Форд
үшін не жақсы болса, Америка үшін де жақсы!” деген ұран өзекті.
Экономист зерттеушілер бірлестіктің саяси жағын ұмыт қалдырды. Осы
жағдайда З.Бжезинскийдің Ресейге қатысты нақты, ұзақ мерзімді
американың саясаты “Америкаға евроатлантикалық жүйені құруға қиындық
туғызатын евроазиялық империяның құрылуына кедергі жасау” болып
табылады.
Мемлекеттік деңгейдегі ұсақ шамшылдық ұлттық экономика мен
өндірістік дамуға кедергі жасайды. Ұзақ уақыт бойы кеңес Үкіметінде
трансұлттық компаниялар дәстүрлі қолайлы фактор ретінде, ұлттық
экономиканы жүйелеу, әлем шаруашылығында жекелеген елдерде құрылымдық
тепе-теңдік қалыптастыруға жағдай жасайды. Мұның барлығы саяси әсерге
байланысты туған. Қаржы - өнеркәсіптік топтар көп ұлттылығының тууы,
басқару үлгісі өндірістік-қаржылық жан-жақты шешімін табады. Бұл үлгі
үшін сапалы тауарлар қажет, әлем стандартынан кем болмайтын тауарлар
шығару әлемдік талаптар деңгейіне сай болуы керек. Сондықтан негізгі
экспорттық тауар құрылысы энергиямен байланысты және шетелде қажет
тауарларға байланысты. Қазақстан сияқты Ресейге де мемлекет аралық
экономикалық қатынас негізгі бағыт болып қалмақ.
Шикізат салаларына қатынастарды жақсарту екі мемлекет үшін де өте
қажетті кезең. Ең негізгісі, химиялық машина жасау кешендерінде
өндірісті-кооперативті байланыс. Ресей мен Қазақстан арасындағы бұл
салалардың дамуының ең қолайлы өндірістік-кооперациялық нысаны, біздің
ойымызша ҚӨТ болып отыр. Бірнеше жылдар бойы ҚӨТ маңызды әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуде қарсылық көрсетіп келді. Экономикада
ірі шаруашылық құрылымдарының дамуын ешкім теріске шығармайды.
Дегенмен, қаржы-өнеркәсіптік топтар өндірістің жаңаруын тежейтін
отандық экономиканың тас қамалына айналу қаупі бар. Қаржы -
өнеркәсіптік топтар еліміздің шаруашылық жағдайына берген есеп
бойынша мемлекеттік “ошақтарды” қолдаудың тиімділігі, экономикалық өсу
“нүктелері”, ішкі ұлттық сұранысты қанағаттандыру, экспорттық жағдайды
жан – жақты өсіру, қаржы активтері, коммерциялық банктер, сауда
формаларын арттыру, экономиканы жүргізуді қалпына келтіру болып
табылады.
Қаржы - өндірістік саясатты мемлекетпен келісе жүргізу жеке
меншіктік бастамаға жан-жақты көмек. Қаржы - өнеркәсіптік топтар,
трансұлттық компаниялар шаруашылық топтары ретінде нақты өндірушілер
мен мемлекеттік құрылыстар арасында орта деңгейде қызмет атқарады.
Өндірісті сақтап, дамуына қолайлы болатын жағдай жасайды, жаңа
технология енгізеді.
Ресей мен Қазақстанның қаржы, өндірістік, шикізат, ғылыми
мүмкіндіктері біріктіру тек экономикалық құлдыраудан сақтап қалмай, өз
рыногын адал ниетсіз бәсекеден қорғайды. Кейбір деңгейлік дамуы жақын
фирмалардың бірігуінің мақсаты мүлдем басқаша. Трансұлттық компаниялар
бірлестігі –ең алдымен шикізат көздерін қолдану, арзан жұмысшы күшін
пайдалану, рыноктарды бөлу, не болмаса жаулап алуға бағытталған.
Соңғы кезде трансұлттық компаниялар дамушы елдерде өңдеу өндірісінде
қатысуымен біріккен кәсіпорындар құру арқылы белсенді қызмет жасауда.
Бұл жерде де капитал негізінен техникалық жағынан қарапайым, көп еңбек
сіңіруді керек қылатын өнім шығаратын салаларға бағытталған. Бұл-
автомобильдерді жинақтау, трактор, радио- техникалық аппарат және
басқа да тауарлар өндіру. Жалпы, мұндай ынтымақтастық дамушы елдер
экономикасына өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың қазіргі тәжірибесін
меңгеру жағынан тиімді болуы мүмкін. Себебі, жоғары технологияларға
қол жетпейді. Меншіктік ірі және күшті ұлттық компаниялардың ілгері
елдердің фирмаларымен байланысы мен ғылыми-техникалық қарым-қатынасы
нәтижелі болуы мүмкін. “Газпром” РАҚ мен неміс “Рур газ”, РАҚ
“Газпром” мен белорустық “Азот” ЖШС (Гродно қаласы) арасындағы
көпжылдық ынтымағы осының дәлелі. Кейінгі кездері үкімет орындарында,
сонымен ішінде, Батыс елдерінде альянстерді құру өте кең орын алған,
мысалы, РАҚ “Газпром” + “Шелл”, ОНЭКСИМ + “Бритиш Петролеум”, МАЗ+МАН.
ДЭУ+Өзбек автотракторлық прицептер зауыты (Фергана қаласы), Ресей-
Белорус мұнай компаниясы “Славнефть”, белорус автомобиль заводы +
ярославль мотор жасау заводы.
Аталып өткен маңызды ынтымақтастық өндірістік- техникалық, қаржы
байланыстардың әлемдік сипатына ғана емес, қор рыногына
қатысушыларының бір -бірімен байланысына, арақатынасына сілтеу
жасайды.
ТМД елдері алдындағы қарыздарды кәсіпорын акцияларымен жабу, осы
елдердің кәсіпорындарының негізінде қаржы - өнеркәсіптік топтар
құрылуын жеделдетуге өз көмегін тигізеді. Мұндай интеграциялық
байланыс процестер Ресей, Украина, Қазақстан, Белорусь сияқты
интеграция деңгейі жоғары елдерді қамтуы мүмкін.
Батыстың және Кеңес үкіметінің материалдық кешендерінің дамуы
туралы талдау 1970-80 жылдары Кеңес дәуірінде құрылған ғылыми-
өндірістік кешендер қазіргі кездегі ҚӨТ техникалық-қаржысымен көптеген
ұқсастықтары бар деген қортынды жасауға алып келді. Бұл екі жағдайда
да, ірі өндірістік бірлестіктері сөз болып отыр.
Қаржы-өндірістік топтар құрылуының Қазақстан үшін өнеркәсіптің
маңызды бағыттарымен қатар, нақты мақсаттары бар. Олар:
• Бәсекелес өнімдерді шығаруда технологиялық байланыстарды
бекіту, әлемдік тәжірибеде қабылданған негізде даму;
• Өнеркәсіпті инвестициялайтын жаңа жүйені құруға деген
қажеттілік;
• Рыноктық жағдайда өзі дами алатын қабілетті, бірлескен
құрылымның пайда болуы;
• Өнеркәсіптің инвесторларының коммерциялық банктер мен сауда
фирмаларындағы қаржы активтерінің өсуі;
• НИОКР саласы мен жоғарғы технологияларында құрылымдық, қаржы-
инвестициялық дағдарыс;
• Отандық өндірістердің сыртқы рынокқа өз бетімен шығу
тәжірибесінің жетімсіздігі мен қиындығы;
• Қазақстанда ішкі сауда рыногында басқа шетелдік өнімдерінің
пайда болуы әсерінен өз еншісін жоғалтуы.
Қазақстанда қаржы - өнеркәсіптік топтар пайда болу процесі
экономикалық, әлеуметтік салаларда дағдарыс тудыратын жағдайлардың
алдын-алуына негізделуі керек.
Қазақстанда қаржы - өнеркәсіптік топтардың бірлескен жобаларын
құрудың маңызды бағыттары:
• Бірлескен бағдарлама жобаларын іске асыру;
• Ресей мен ТМД арасында өзара тиімді байланыстарды ұйымдастыру;
• Жаңа технологиялық байланыстарды қамту;
• Бірлескен жобаларды өңдеп, іске асыру;
Ұлттық қаржы-өнеркәсіптік топтардың негізгі мәселесі – әлем
рыногында Қазақстандық тауарлар бәсекесін тудыру, өндіріс жұмысының
тұрақтылығын бақылау.
Экономикалық дағдарыс кезінде Қазақстанның өндіріс кешенінде
өндірістік дамуы экономикалық мәселелерді шешуді талап етеді. Бұл даму
“Дағдарыс тудырмайтын өлшемдер мен экономикалық реформалардың терең
дамуы”, “1996-98 жылдары аралығындағы Қазақстандағы экономикалық
реформалардың шұғыл бағдарламасы”, “2030 стратегиясы” бағдарламалары
арқылы анаықталады.
Қазақстандағы өндіріс дамуының негізгі приоритетті бағыттары:
• Энергетика, мұнай, жанармай кешендерінің әрі қарай дамуы;
• Түрлі-түсті металдар, ауыр металлургия байыту, өңдеу, металлургия
кешенінде ғылыми-техникалық табыстарды қолдану;
• Машина жасау өндірістерін дамыту;
• Рынокты азық түлікпен, халыққа қажетті тауарлармен
қамтамасыздандыру;
• өндірістік инфрақұылымның тиімді дамуы.
Осы приоритетті бағдарламалардан өндірістік кешендердің дауын
экономикалық бірлестіктегі мәселемен бірге қарастыру керек.
Жанармай – энергетикалық кешен саласында жақын арада мынадай
приоритетті бағыттары көзделген:
1. шетел компанияларының көмегімен тез арада мұнай – газ
кешендерінің дамуының (Теңіз, Королевский, Қарашығанақ, Жаңажол
т.б.) негізгі мақсаты Екібастұздың КРЭС, ТЭЦ, Оңтүстік
Қазақстандағы ТРЭС, Гурьевтің НПЗ, Павлодар НПЗ құрылыстарын
аяқтау;
2. Химиялық, химиялық емес өндірістерде оттегі шикізаттарын ішкі,
сыртқы рыноктарда қатысуын жеделдету. Қажетті мөлшерде смола,
пластмасс, синтетикалық каучук, химиялық заттар, сары фосфор,
минерал тыңайтқыштарын, хром дайындау;
3. Қара, түрлі-түсті металлургияда да труба өндірістерін ұлғайту,
әлемдік рынокқа шығу.
4. Машина жасауда, ауыл шаруашылығында, сұраныс рыногындағы,
медицина және басқа да салаларда қажеттілігі жоғары
технологиялы ғылыми-өндірістік потенциалдарды дамыту.
5. Ұзақ мерзімді мақсат Қазақстан үшін шикізат өндірісін жоғары
сапада дайындау.
ТМД пайда болуы осы мемлекеттер экономикасына қиындық жағдайда
қалдырды. Республикада өндірістік даму жағдайларын анықтау, дұрыс
жолға бейімдеу үшін оның қазіргі жағдайын зерттеген жөн.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылы Қазақстан үшін өте ауыр болды. Жалпы
дағдарыс аса қатты жылдамдықпен өсуде. Өндірістік шығындардың құрылысы
қалпына келуден қалды.
Қазіргі жағдайдағы негізгі мәселе – құрылыстық, бірлескен саяси
қызмет жүргізу. Біріншіден өндірісті қаражатпен қамсыздандыру.
Экономиканың жөнге келуі, оның өсуі – бірлестіктердің жеткіліксіз
белсенділігінде. Бірлестік сұраныстардың кемуі өндірістің азаюына,
қаражаттың жоқтығына, инфляцияның жоғары деңгейде өсуіне байланысты.
Бірлестік динамикасының азаюы, экономикалық дағдарыс кезінде,
өндірістік динамиканың азаюынан асып түседі.
Салыстыру мақсатында:
Дамыған елдерде соңғы 40 жыл ішінде капитал салымы 38% кеміген
жоқ, Японияда 30% жоғары, Оңтүстік-Батыс Азияда (Тайвань, Оңтүстік
Корея, Малайзия) 31-40%, Сингапурда 45-48% болды[i].
Бірлестік активтердің азаюы инфляцияның жоғарылауына ғана емес
сонымен қатар, қаржы жағдайына, инвестициялық сұраныстың аздығына,
құрылыс, машина жасауда тыңғылықты жұмыспен қамсыздандырудың
қиындығынан пайда болады. Құрылыстың екі саласы да экономика
секторында бірлестіктің ең қолайсыздарының ішінде болады. Құрылыс
саласында өндірістің кемуі мемлекеттік бірлестік іскерлігінің
әлсіздігі, жекеменшік құрылыс бірлестігінің шектелуінде. Құрылыс
түрлерінің көпшілік жағдайында, құрылысқа сұраныстың аздығы өндірістің
құлдырауына әкеп соқтырады.
Өндіріс тәсілдердің құнсыздығы, төлем ақысының уақтылы төленбеуі
нәтижесінен салаларда 25-40% дағдарысқа әкелді. Қаржыландырудың
негізгі өндірістердің өз тәсілдері бар, бұл бірлестіктің 92-93%
қамтиды.
Бюджеттік бірлестіктердің күрт кемуі, өндірістің дамуына ықпал
жасамады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Ι КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1. Кәсіпорын-шаруашылық субъект ретінде
1.2. ҚР ұдайы өндірістік құрылымдарда кәсіпкерліктің корпоративтік және
ұсақ формаларын дамыту проблемалары
1.3. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметінің дамуы және оның
ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап егеменді
ел болып өз экономикасын дамытуға мүмкіндік алып әлемдік еңбек
бөлісіне қатыса бастады. Он бір жыл ішінде елімізде бұрын-соңды
болмаған тарихи маңызды, орасан зор өзгерістер болды. Осы
жаңалықтардың негізі материалдық өндірістің, бұрынғы экономикалық
қатынастардың орнына жаңа қатынастардың пайда болуы. Социалистік деп
аталған мемлекеттік және кооперативтік меншіктің орынына көп түрлі
меншік формаларының келуі, оның ішінде жеке меншік түрлерінің пайда
болуы. Меншіктің жекешелендірілуі, мемлекет иелігінен алынуы әкімшілік
жүйенің құлауына жол ашты. Бірақ шаруашылықты тиімді ұйымдастырушы,
ортақолды меншік иелерін қалыптастыру оңай жүргізілетін шаруа емес.
Оның басты себебі совет елінде 70 жылдан астам мемлекетке қызмет
атқарған адамдар психологияс жеке адамдарды кәсіпкерліктен алшақтатты,
шынын айтқанда кәсіпкерлік теорияс болған жоқ, керісінше бұл қызметті
мемлекет басқару органдары атқарады деген пікір қалыптасты.
Совет экономикасы пролетарлық саяси экономия догмасына сәйкес
бір орталықтан басқарылатын күрделі фабрика ретінде қаралды. Оның
үстіне кәсіпкерлер - қанаушы тап капиталистер деген ұғым халық
санасына молынан енді. Кейбір ынталы, жігерлі, өз бетімен еңбекке,
кәсіпкерлікке талпынушы адамдар алдында заң жүзінде кедергі қойылып,
олар жазаға тартылған жағдайлар да кездескен. Бүкіл Совет Одағына аты
шыққан қазақстандық шаруа Худенко А.В. мердігерлік егіншілік
бригадасын құрған үшін жауапқа тартылып мезгілсіз, жазықсызда дүние
салды. Әлемдік тәжірибе мен ғылымда кәсіпкерлік теориясы кең
қолданылды да индустриясы дамыған елдер экономикасында айтарлықтай
жетістіктер болғаны жұртқа мәлім. Теориядағы сыңаржақтық, я болмаса
тура бұрмалаушылық экономикаға орасан зор кедергі келтіреді, қоғам
мүшелерінің әл-ауқатын, мәдени дәрежесін төмендетері сөзсіз. Осыған
орай, теориядағы догмалардың кесірі ұзақ жылдар бойы бүкіл совет
халқының, оның ішінде қазақстандықтардың материалдық жағдайына
қолайсыз болғаны белгілі.
Ι КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1.Кәсіпорын - шаруашылық субъект ретінде.
Фирма - кез-келген шаруашылық кәсіпорынға қатынасы бар ортақ
атау. Бұл ұғым тек кәсіпорындарда заңды тұлға құқығы бар екендігін
көрсетеді. Сонымен қатар, фирма- бұл өнеркәсіптік, инновациялық,
сервистік, саудалық кәсіпорын немесе заңды тұлға құқығынан қолданатын
бизнесмен. Фирманың өзінің фирмалық белгісі мен атауы болады. Олар
жалғыз ( "Мариар" маркетингтік фирмасы) .аралас (" Стерлинев және КО "
фирмасы )1
Фирманың атауы "Фирма" ұғымы тәрізді кәсіпорынның ұйымдық-құқығының
мәртебесін бейнелейді, керісінше бұл мәртебе сізді өзіндік кәсіпорынды
ұйымдастыруда әріптеспен сөйлесу кезінде қызықтыруы мүмкін.
Тура осы сипаттама әріптеске де қатысты. Компания мұнда кез
келген сауда, өндіріс, транспорттық т.б. іскер адамдардың жиналған
тобына беретін кез келген кәсіпорын. Олардың ерекшелігі біріккен іс
әрекет атқаруы. Бұл екі ұғымның арасындағы ерекшелік жеке дара меншік
өзінің кәсіпорнының фирмасы деп атауға болады. Ал кәсіпорында бірнеше
иегерлер "КО" атауы кәсіпорынға заңды тұлға деген мәртебе бере
алмайды. "Кәсіпорын" терминінің бірнеше түсініктері кездеседі.
Ресейлік құқық бойынша кәсіпкерлік -жеке шаруашыпық субъект. Басқа
жағдайларда кәсіпкерлік - дегеніміз белгілі бір элементтерден тұратын
өндірістік шаруашьшық кешен ,Ең алдымен материалды және еңбек, Бұл
"компания" термині -зауыт .фабрика сауда ұйымы. Тағы басқалардың
орнына да қолданыла береді.
Кәсіпкерлік қызметі жеке кәсіпорын құру немесе серіктестік нысанын да
құруға болады.
Жеке кәсіпорын - бұл бір ғана адамдардың меншігіндегі кәсіпорын.
Ол адам сол бизнестің қызметіне, барыеына толығымен өзі жауап береді.
Кәсіпкерліктің бұл нысаны заңды тұлға мәртебесі бар және заңды тұлға
емес кәсіпорын негізінде де жүзеге аса береді.
Көптеген елдерде кәсіпорынды сауда реестріне көшіру үшін міндетті
түрде заңның талаптарын сақтау қажет. Негізінде бұл кесіпорын көлемі
мен оның қызметтерінің түріне де байланысты. Заңды тұлға ретінде
өзіндік жеке жарғысы бар, банктік есебі және мемлекеттік сауда
реестріне енген іскер кәсіпорындар ғана бола алады. Кәсіпкерлік
қызметінің жүзеге асуы үшін заңды тұлға мәртебесі жоқ кәсіпорын қандай
да бір кез-келген қызметпен айналысуы керек.
Батыс елдерде кәсіпкерлік ұйымда кәсіптік құқық бар. Бұл құқық
шаруашылық кәсіптік еріктілік принципіне негізделген. Яғни әр индивид
үшін жеке шаруашылықтың қызметпен айналысу заңының болуы. Кәсіптік
құқық бұл мерзімдер олардың эконикалық жүйесінің бөлінбейтін құрамын
құрайды. Шаруашылық қызмет бойынша шектеулер кез-келген елде бар. Бір
елде банкілік сфера қызметін жоспарлауда оған келісім алуы міндетті
болуы керек, Ал басқаларда ешқандай да шектеу жоқ болады.
Ресейде кәсіпкерлік қызметің заңына сәйкес заңсыз шешім қабылдауға
қатаң жаза қолданылады.Егер кәсіпкерлік қызмет ешқандай адамдарды
жалдамаса, онда индивидуалды еңбек қызметі ретінде
тіркеледі.Кэсіпкерлік егер адамдар жалдайтын болса ,онда кәсіпорын деп
тіркеледі.
Ресейде кәсіпорын - дегеніміз бұл белгілі бір заң бойынша пайда
болатын шаруашылық субьект және де олар қоғамның тұтынушылар мен пайда
алу мақсатында өнім өндіруі қажет.Кәсіпорын өзінің қызметін еркін
түрде жүзеге асырады, өзінің шығарған өнімінен түскен пайданы өзі
қолданады. Бірақ міндетті түрде салық пен басқа да міндетті төлемдерді
өз уақытында жүзеге асыруы қажет
Кәсіпорынды сипаттау кезінде оның келесі қасиеттөрін бөліп
шығарады:
- белгілі бір негізділік: мүліктік немесе мүліктік емес.
- Заңды мәртебе, бұл кәсіпорынға белгілі бір құқық пен міндеттерді
бекітеді.
- Кәсіпорынның атауы мен оның ұйымдық -құқықтық нысаны .Бұл арқылы
кәсіпорынға жауапкершілік жүктеледі.
Кәсіпорын сонымен -өзіндік заңды тұлға және мүліктік құқығы бар
еркін .шаруашылық субъект.
Кәсіпорын жөнінде қажеткер тутынушы оның атауына мән береді.
Кәсіпорынның атауы- бұл кез-келген кәсіпкерлердің қандай да бір істі
бастауына әсер етуші фактор. Атауды ұзақ уақытқа таңдайды. Атау
фирманың болашағы және ол бойынша оның қызмет сферасын біле алады.
Пайданы жоғарылату (максималдау) мақсатында кәсіпкерлік сектор,
капиталды бөлу жағымен қатар, оларды біріктіру жағына да бағыттауын
күшейтеді. Капиталды қызмет етуші - өндірістік және ақшалық деп бөлу
нәтижесінде акционерлік қоғамдар құрылып, кең өріс алды.
Акционерлік қоғам – бағалы қағаздар мен акцияларды сату жолымен
құрылатын капиталды бірлестік. Алғашқы акционерлік қоғамдар Англияда
(1600ж. ағылшын Ост Инд компаниясы) пайда болған. Акционерлік капитал
капитализмнің экономикалық құрылымының маңызды құрамына айналып,
капиталды жинақтау болып табылады. Олар өндірісті шоғырландыру және
орталықтандыру процестерін жүргізудегі тұтынумен тікелей байланысты.
Акционерлік кәсіпорындар пайда болуының материалды негізі – капиталды
қоғамдастыру (ортақтастыру) процесі. Дамудың заңдылықты нәтижесі
ретінде акционерлік капиталды анықтауда К.Маркс: “капиталдың
өндірушілер меншігіне қайта айналатын, бірақ, енді бөлінген
өндірушілердің жеке меншігіне емес, өндірушілердің ассоциацияланған
меншігіне өтетін, яғни, тікелей қоғамдық меншікке өтетін өтпелі
қажетті шарты” ретінде тұжырымдап өткен. Ал, қоғамдық кәсіпорындар
сияқты, акционерлік қоғамдарда өндірушілер мен меншік иелерінің
бірігуі болғандықтан, капитал жеке меншік капиталына қарама - қарсы
“қоғамдық капитал” формасына ие болады (тікелей ассоциацияланатын
тұлғалар капиталы). К.Маркс пайда болған (туындаған) меншіктің
қоғамдық формасының жетілмегендігін айтып өткен. Сонымен қатар,
капиталистік акционерлік қоғамдар мен кооперативті фабрикаларды
капиталистік өндіріс тәсілінен ассоциацияланған өндіріс тәсіліне өту
формасы ретінде қарастырған. Акционерлік меншіктің мұндай сипаты оны
әрқалай түсіндіріліп – талдауға мүмкіндік береді, бірақ, бүгінгі күн
тұрғысынан қарағанда, келесісі мәнді болып көрінеді.
Акционерлік меншік жоғары икемділікпен сипатталады. Экономикалық
теория акционерлік қоғамдардың дамуы ағымындағы жағдайларға және
қазіргі шаруашылық қызметінің болашағына оң әсер береді. Біріншіден,
уақытша бос құралдарды шаруашылыққа кең қолдану және екіншіден,
жұмысшының қоғамдық шеттетуін реттеу, ішкі өндірістік процестегі
экономикалық қатынастарды үйлестіруге себеп. Акционерлік қоғамның
спецификалық ерекшелігінің мәні – жұмысшылар арасында акцияларды
тарату, компания ісіне жеке қатысуының деңгейі аз болғанына
қарамастан, біріге иемденушілік сезімін тудыру.
Осындай жабық акционерлік қоғамдар сияқты, яғни, акцияға
кәсіпорын жұмысшылары ие болатын жағдайдағы ұйымдық форманың
артықшылықтарын талдай отырып, оларға өте мән бермеу керек. Кезінде
А.Маршалл: “кәсіпорын жұмысшылары өздерінің жеке ұсталары мен
менеджерлерінен жақсы ие бола алмайды” деген. Кәсіпорынды басқарудағы
ең қиын жұмыс – бұл білінбейтін жұмыс, ал физикалық еңбекпен
айналысатын қызметкерлер кәсіпорынды басқарудағы еңбектің жоғары
формасымен айналысатындарға және осындай еңбекке төленетін жалақысына
қызғана қарауына бейім болады”. Сонымен қатар, мұндай қоғамдар
кәсіпорын ірі болғанда қатерлі болатын топтық эгоизмді туындатады.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасы капитал ресурстарын
жинақтауды жылдамдатады, приоритетті дамуын қажет ететін салаларды
шоғырландыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасының ары қарай дамуы,
меншіктің жаңа үлесіне негізделетін: шектеулі жауапкершілікті
қоғамдар, әр түрлі серіктестіктер, яғни компанияның жаңа ұйымдық -
құқықтық формасының құрылуынан көрінеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – тек мүліктік емес, өз
салымдары бойынша ғана жауапкершілігі болатын қоғам қатысушыларының
капиталын біріктіру формасы. Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестік арасындағы негізгі айырмашылықтар төмендегіше:
- біріншіден, акционерлік капиталдың жарғылық қоры тек құрылтайшылар
құралдарының құрылтайшы компанияның (құрылтайшы инкорпорация)
акцияларына айырбас есебінен ғана құрылмайды, ол сонымен қатар,
жазылым инкорпорациясы процесінде барлық тілектестерге компания
акцияларын еркін сату есебінен де құрыла алады. Жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктің жарғылық қоры, мүлікті түрде салынады, оның
құрылтайшыларының пайлық салымдары есебінен де құрыла алады;
- екіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін, жарғылық капиталдың ең аз
мөлшері (минимумы) және бір акцияның ең аз мөлшері (минималды)
анықталуы қажет. Жауапкершілігі шектеулі қоғам құру үшін жарғылық
қор мөлшері аз болады;
- үшіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін - қатысушылардың белгілі
бір мөлшері (минимумы) қажет, әдетте, акционерлердің жоғарғы шегі
орнатылмайды. Әдетте, жауапкершілігі шектеулі қоғамдағы
пайшылардың саны, компаниядағы акционерлер санына қарағанда, өте аз
мөлшерлі болады, ал кейбір мемлекеттерде жауапкершілігі шектеулі
қоғамды бір адам да (мысалы, Жапония мен Германия Федеративті
Республикасы мемлекеттерінде) құра алады;
- төртіншіден, егер антимонополиялық заңдылықты бұзбаса, акцияның
бір меншік иесінен екіншісіне өтуі шектелмейді. Акциялар қор
биржаларында рыноктық бағамен еркін сатылып және сатып алынады.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамда пайды беру серіктестердің
көбісінің немесе барлығының қолдауы арқылы жүргізіледі;
- бесіншіден, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құру тәртібі
акционерлік қоғамға қарағанда жеңіл, ал оған кеткен уақыт пен
құралдардың шығынында төмен;
Қазіргі экономикадағы өте ірі фирмалар көп қаржыны және
өндірістік ресурстарды, ұзақ мерзімді инвестицияларды, старттық
капиталды талап ететін бизнес, тап осы екі құқықтық формада қызмет
етеді. Сондықтан қазіргі кезеңгі корпорациялар осы құқықтық формаларда
болады.
Өндіріс дамуының мақсаты – ресурстарды рационалды қолдану
принципі. Фирманың өндірістік қызметі: максималды арнайылылық,
монополизацияға әкелетін факторларды ескермеу, шығындарды
минимизациялау (үнемдеу) сияқты элементтермен сипатталды. Болашақта
мақсатты қойылымға ілесу фирмааралық өзара қатынастарды дамытып, онан
әрі “бәсеке - монополия” байланыстарының қайшылығын күшейтеді. Осы
қарама - қайшы бірлікті шешу әдістерінің бірі - корпоративті
кәсіпкерлікті құру. Осындай жағдайларда дамитын орта - корпоративті
бизнес секторы. “Жетілген бәсекемен” қатар, рынокқа жат монополизмнен
кетуге ұмтылады. Осы корпоративті бизнестің мәні – рыноктық жүйеде
олигополиялы ұйымына сәйкес. Ұдайы өндірістік аспектіде бұл порцесс
келесідей: өндірістің вертикалды интеграциясы, өзін - өзі
инвестициялау мүмкіндігі, фирманың өндірістік, инновациялық және
технологиялық мүдделері нәтижелеріне ие болуы.
Постиндустриалдық қоғам теоретикалық көріністі институционалды
идеологиясынан тапты. Институционалды концепцияның негізін қалаушы
болып Т.Веблен саналады. Ол, институционализмнің технологиялық
вариантын ашты. Т.Веблен ХХ ғасыр капитализмінің басты экономикалық
институты деп ірі өнеркәсіптік корпорацияны санады. Оның ойынша, өткен
ғасыр басындағы капитализмнің негізгі қарама - қайшылығы – бұл
өндірісті өзінің қаржылық мүмкіндіктеріне бағындырған “индустрия” және
“бизнес” арасындағы қайшылық. Т.Вебленнің көзқарасы бойынша қоғамның
коллективті мүдделері еңбек өнімділігінің жоғарылауының кедергісіз
болып және оның тиімділігін көрсетеді. Нәтижесінде қоғамдық
мүдделерді тікелей қолдаушылар – өнеркәсіптегі инженерлер болып
табылады. Соңғыларын ол, әлеуметтік түсінігі ысырапшылыққа шыдамсыз,
техника мүмкіндіктерін шектеулі және кейіпсіз (кемтар) қолдануымен
көрінетін біртекті класс деп санады.
Технологиялық детерменизм әдісіне сүйене отырып, келешекте,
Дж.Гэлбрэйт өмір сүру қызметінің негіздері мен қазіргі технология
арнайылығынан, ірі ұйымның осы технологиямен шығарған қажеттілігінен
ірі фирмалардың сипатын ашып шығарады. Осылайша, постиндустриалды
кезеңдегі фирманың негізгі түрі ретіндегі корпорацияның дамуы –
алғашында институционализм шеңберінде оң бағамен бағаланды. Сонымен
қатар, шоғырланған ірі кәсіпорын ретінде корпорация артықшылығы
постиндустриализмнің жандануына алып келді. Экономикалық теорияның
еркін бәсекелі механизм негізінде ресурстарды индустриалды өндіру–бөлу
мәселелерінен алшақалуы, шаруашылық агент формаларының арасындағы
өзара қарым-қатынастар тиімділігі мәселерінің мәніне ие болып отыр.
Мысал ретінде, бірінші кезекте, өндіріс және трансакция саласын атап
кетуге болады. Бұл қатынастар жүйесі жаңа институционализмнің талдау
нысаны болды.
Институционализм теориясына негізгі еңбегі сіңген Р.Коуз,
О.Уильямсон, К.Эрроу болып саналады.
Рынок сұраныс пен ұсынысты белгілі бір деңгейде теңестіруге
көмектесетін қоғамдық қатынастар жүйесі ретінде анықтайды. Осы
жағдайды негізге ала отырып, рыноктық шаруашылықтың механизмін
жеткілікті деңгейде кестелі түрде (схемалы) көрсетуге болады: бәрі де
екі шаруашылықты субъект арасындағы келісім–шартқа, яғни сатушы және
сатып алушыға келіп тіреледі, олар сұраныс және ұсыныс ара қатынасымен
анықталатын кейбір құндылық пропорцияларымен айырбасталынады. Бірақ,
институционалды орта және нормалар, ережелер, формалар, құралдарсыз
қарапайым келісім–шарт жасау мүмкін емес. Осы жерден, қазіргі рынок,
шаруашылық формасы ретінде ұйымдастыру процесінде ғана емес, сонымен
қатар, институттар құрылуы және дамуы ретінде ерекшеленеді. Шаруашылық
институттардың кешендік және өзара байланыстылығы, олардың тұтастай
алғандағы рыноктық және қоғамдық теңдей ерекше мәнге ие.
Осылайша, институционалды теорияны жақтаушылар рыноктық
институционализация мәселелерін зерттеу жолымен неоклассикалық
экономикалық талдау мүмкіндіктерін кеңейтуге тырысуда. Сонымен қатар,
олардың ойынша, маңызды институттар – рыноктар, фирмалар, және ең
маңыздысы, рыноктық қатынастар, қатысушылар арасындағы келісімдік
байланыстар жүйесі болып табылады. Яғни, бір жағынан, рыноктық
институттарға ұйымдық формалар жатқызылса, екінші жағынан келісім –
шарттармен көрсетілген шаруашылық субъектілердің өзара қызметінің
ережелері, нормалары мен әдіс – тәсілдері жатады.
Институттар экономикалық жүйенің барлығында да, шешім қабылдау
процесінің алдын алады. Сондықтан, бірінші кезекте, қазіргі
экономикада қандай институттар басты ролді атқаратынын, олар қалай
пайда болғанын және өзгертілгенін, бір – бірімен өзара байланыстылығын
анықтау қажет. Өтпелі экономика жағдайында –фирманың өзінің даму
барысында құрылатын ішкі институттары мен рыноктық шаруашылығының
негізгі алғышарттары ретіндегі сыртқы институттардың әр түрлілігі ең
маңызды. Сыртқы институттар рыноктық шаруашылықты жүргізе алатын,
негіздеуші ережелер мен нормалар жиынтығын құрайды. Бұл, меншік
құқығын қорғайтын және соған кепілдік беретін, жауапкершілікті,
еркіндік және келісім – шарттар орындалуына міндеттілік пен еркіндік
беретін, рыноктық экономиканың негізін құраушы еркін және жалпы
құқықтық –демократиялық мемлекеттік тәртіптің бастапқы элементтері
қызметін атқаратын институттар.
Осы берілген шеңберде субъектілер арасында байланыстарды мүмкін
ететін, белгісіздік және тәуекел деңгейін төмендететін сыртқы
институттарға шаруашылықты бейім формасын көрсететін көптеген тікелей
рыноктық (сыртқы) институттар пайда болады. Олардың құрылуы төменнен
жоғарыға, ұзақ мерзім бойы, жарамдылық, тиімділік және шаруашылық
субъектілердің мүдделеріне сай әр түрлі көптеген сынаулардан өтті.
Ішкі институттардың қызмет етуі әрдайым екі жақты бақылау арқылы
жүзеге асып отырды: мемлекет тарапынан – құқықтық, рынок тарапынан –
экономикалық. Барлық көрсетілген институттар ортақ сипаттармен
ерекшелінеді: олар еңбек бөлінісі, меншік жүйесі және келісімдік
қатынастар принципі негізінде жүзеге асырылады.
Меншік құқығының дұрыс қалыптасуы шығындардың төмендетілуіне және
ресурстарды рационалды қолдануға ықпал етеді. Осыған орай,
экономикалық элементтердің өзара келісімдік формасы жеке шаруашылық
субъектілері үшін ақпараттық белгісіздік мәселесін шешеді, экономикада
тұтастай мән береді. Бірақ, келісімдік форманы жүргізу үшін арнаулы
бір экономикалық институттар құру қажет. Осы тұрғыдан алғанда,
экономикалық теорияның жаңа ағымдары шеңберінде берілген фирма
сипаттары - жаңа институционализм және эволюциялық концепция. Сондай –
ақ, фирманың нақты тұлғасы- корпорация.
Жаңа институционалды теорияда корпорацияны зерттеуді екі
бағытпен қарастырады: трансакциондық шығындар теориясы шеңберінде және
агенттік қатынастар тұрғысында. Негізгі өкілдері А.Алчиан және
Г.Демсец болып табылатын агенттік қатынастар теориясында қандай
болмасын биліктік құрылымдардың болуы жоққа шығарылады. Сондықтан олар
корпорацияны да рынок бейнесі (болашақ үлгісі) ретінде қарастырады.
Осы жағдайларда басқарушы және орындаушы қатынастары қандай болмасын
тауарлы рынокта сатушы мен сатып алушы қатынастарына ұқсас болатын
келісім – шартты көрсетеді. Корпорация биліктік тұрғыдан мәселелерді
шешу құралы емес, керісінше, кәдімгі рыноктық келісім – шарттың өзара
қатынасының құралы болып табылады. Берілген көзқарас ішкі фирмалық
қатынастарға назар аударады және рыноктық шаруашылық қатысушыларының
әлеуметтік нейтралдылық тенденцияларының жүргізушісі болады. Агенттік
қатынастар теориясында фирманың негізгі талдау мәселесінде келісім –
шарт бағасы туралы сұрақ туындайды .
Осы теорияға сәйкес фирма жекешеленген рынок ресурстары ретінде
қарастырылады да,интерналды (ішкі) рыноктың сыртқы рыноктан негізгі
айырмашылығын соңғыға экономикалық агенттердің “кіру еркіндігімен”
түсіндіреді. Іс жүзіндегі тәжірибеде, корпорацияның қызмет етуі,
берілген концепцияның ішкі корпоративті байланыстарына, соның ішінде,
ішкі корпоративтік бәсеке және оның шекараларына, меншік иелері мен
менджерлер арасындағы келісім – шарттық қатынастарға назарын аударады.
Трансакциондық шығындар теориясында О. Уильямсон жұмыстарына
ерекше орын берілген Ол фирманың жаңа интегралды теориясын ұсынады.
Бұл тұжырымдамада горизонталды рыноктық қатынастардан иерархиялық
тізбектелген фирмаларды бөліп көрсететін, үкімет қатынастары мен
беделділік (авторитет) ескеріледі. Бұл жағдайларда, фирма барынша оң
қызмет (миссия) атқарады. Оның көрінісі:
- біріншіден, жеке пайдасын көздейтін субьектілердің іс-әрекеттері
сенімді тәртіп орнату құралы ретінде;
- екіншіден, рынок агенттерінің іс-әрекетіндегі шектеулі тиімділік
фирма ролінің тұрақтанып келе жатқандығын дәлелдейді. Ұйымдық
құрылым ретінде, тек фирма ғана тиімді іс-әрекеттік ауытқушылық,
кездейсоқтық жағдайларға төтеп беруге көмектеседі. Фирма, сондай-
ақ, біріккен корпоративті кәсіпорын түрінде ұйымдасқан.
О. Уильямсон айтқандай, “бірігудің артықшылығы топтаспаған
фирмалардың технологиялық экономия мүмкіндігінен айрылғандығында емес,
оның мүдделерді ортақтастыратындығында және шешім қабылдаудың тиімді
процесін пайдалануға мүмкіндік беретіндігінде”.
О. Уильямсон, бұл жағдайда, трансакциондық шығындарды топтастыру
– ex ante мен ex post шығындарына, яғни келісім жасасуға дейінгі және
кейінгі шығындармен байланыстырады. Мәміле жасасуға дейінгі
шығындарға:
- ақпарат іздеу шығындары (әлеуетті (потенциалды) әріптес және
рыноктағы жағдай туралы ақпарат іздеуге кететін шығындар, сондай-
ақ алынған ақпараттың толық еместігіне немесе
жетілдірілмегендігіне байланысты зияндар);
- келіссөздер жүргізу шығындары;
- анықтау шығындары (мәміле жасалатын тауарлар мен қызмет
көрсетулердің сапасын анықтауға кететін шығындар);
- келісім-шарт жасасу шығындары жатады.
Ex post шығындарына мыналар кіреді:
• мониторинг және оппортунизмнің алдын алу шығындары (мәміле шарттары
мен оппортунизмнің алдын алу шарттарының сақталуын, яғни осы
шарттардан ауытқушылықты бақылау шығындары);
• арнайылық және меншік құқығын қорғау шығындары (келісім-шарт
барысында бұзылған меншік құқығын қалпына келтіруге қажетті
соттарды, төрелік соттарды, ресурстарды ұстауға шығатын шығындар);
• үшінші тұлғалардан қорғану шығындары (келісім-шартқа қатыспағандар
мәміленің нәтижесінде алынған пайданың бір бөлігіне үміттенуінен
қорғануға шығатын шығындар).
Келісім- шарт жасасу кезеңдерінің негізінде трансакциондық
шығындарды топтастыру, олардың сандық бағасын микро-, және
макроэкономикалық деңгейде нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл процесс
корпорацияның шаруашылық жағдайын неғұрлым жоғары дәрежеде
рационализациялайды.
Эволюциялық теория аталған концепцияларға қарамастан, талдау
бірлігі – трансакциондық шығындар мен фирма түсетін келісім-шарттық
қатынастар емес, фирманың өзі болып табылатынын қарастырады. Осы
теория тұрғысынан қарағанда, негізгі назар фирманың өз ресурстарын
қайта ұйымдастыру жолымен ауыспалы жағдайларға бейімделуінің
динамикалық процесіне аударылуы тиіс. Сонымен бірге, эволюциялық
доктринаға сай, фирмаларға рыноктық стратегиялар қалыптастыруға және
кәсіпорын құрылымын қайта құруға қолайлы жағдай жасайды. Осы
пайымдауларға байланысты, фирма теориясының жалпы мәселесіндегі
өзгерістерді атап көрсету қажет.
Қазір фирмаларды басқаруға өте үлкен көңіл бөлінеді. Басқару
мәселелері бұрын коммерциялық құқық құрамына кіретін болса, енді олар
фирманың функционалдық табиғатының дамуындағы нақты қозғалыстарын
айқындайды. Қаралып отырған салада фирманы басқару теориясы маңызды
орын алады. Бұл жерде фирма ұғымында қазіргі жағдайдағы оның неғұрлым
кең тараған түрі- корпорация екенін атап өту керек. Басқару
корпорациясы 30-шы жылдары, АҚШ-та басқарудың жеке меншіктен бөлінуі
кезінде туындады. Қазіргі өнеркәсіптік фирманың сипаты оны басқару
тәсілдерінде және оның өз қатынастарына тапсырыс берушілермен, жалдама
жұмысшылармен және өнім берушілер арқылы қалай құралатынында
көрінеді. Бұл теорияның тірек шарты менеджерлер мүдделерінің
акционерлер мүдделерінен үстемдігі және сол үстемдіктің одан әрі
зерттелуі негізіне байланысты. Бұл жағдай фирманың үш үлгісінің
туындауына алып келді.
Сонымен, У. Баумоль сату көлемін арттырушы үлкен олигополисттік
фирманың үлгісін жасады. Оған негіз болған олигополисттік
салалардағы ірі корпоративті кәсіпорынның пайдадан гөрі, сатуға көп
алаңдаушылығы еді. Мұны сатудан түскен пайданы объективті түрде
санауға болатындығымен, ішінара түсіндіруге болады, пайданы өлшеу
көбінесе есептеу тәсілдеріне байланысты. Аталған үлгіде үш шектеу
бар.
Біріншіден, басқарушылықтың пайдалылығы тұрғысынан қарағанда,
пайда мен сатудың арасында таңдау жоқ деп болжанады.
Екіншіден, сатудың өсуіне байланысты табыстың бір бөлігінің
шығыстарға жатқызылуы қалған пайданы көбейтуге кедергі болмайды.
Үшіншіден, сатылу қарқыны төмен жағдайда фирма сату көлемінің
тек ағымдық мәнін көтере алады.
Екінші үлгіні басқару пайдалылығын көтерген кәсіпорынның
экономикалық жағдайын сипаттау процесімен Р. Мэррис айналысты. Оның
мақсатты қызметінің құрамында нақты активтердің екі “құралды
айнымалылардың” өсу қарқыны және корпорацияны жаулап алу қатерінен
сақтауға кепілдік беретін акционерлік болжам қозғалысын бағалау
нормасы анықталған. Өсу мен қауіпсіздік арасындағы шекті алмастыру
нормасы қосымша өсу түріндегі шекті бағалау шығындарына тең келеді.
Нәтижесінде, басқарушы фирманың акция құнының жоғарылауымен емес,
өсудің басқару пайдалылығының оңтайлы деңгейіне дейін жетуімен
айналысатынын көрсетеді.
1.2. ҚР ұдайы өндірістік құрылымдарда кәсіпкерліктің корпоративтік
және ұсақ формаларын дамыту проблемалары
Кеңес Одағы кезеңіндегі еңбек бөлінісінің ерекшелігі негізінде
анықталған Қазақстандағы кәсіпкерліктің нысандары үшін нақты
мүмкіндіктер мен түрлі жолдар ашылған еді. Мамандандыру кезеңінде
жағдайында Қазақстан машина жасауда, металл өңдеуде, химиялық және
мұнайхимиялық кешенде, газ өндіру салаларында Одақ бойынша алдыңғы
қатарда болды. Өндірістік қорлар тікелей және көлденең интеграциясы
бар ірі формаларды құру мақсатында материалды-заттық базасын аяғына
тұрғызды. Бұл ірі тресттер мен концерндердің құрылуына жол ашып, ірі
бизнестің құрылу ерекшелігі мен әртүрлі салалы формалардың дамуына
әсерін тигізді.
Осыған байланысты ірі бизнестің ұйымдасқан құрылымы мынадай
жағдайда қайта бағытталады, яғни мемлекеттік секторда шоғырланған бір
салалы өндіріс Республиканың мемлекеттік кәсіпорындарда да көрініс
тапса, ал көп салалы кәсіпкерлік тек мемлекеттік емес корпорацияларда
байқалады. Олардың алғашқы базасы холдингтердің қалыптасуы болып
саналады. Бұл процесс алғаш рет реформалау кезеңіндегі шаруашылық
тұлғаларының құрылымдық тәсілі ретінде пайда болды. Егер 1990 жылы
елімізде 86791 шаруашылық тұлғалар қызмет етсе, олардағы меншіктің
мемлекеттік емес нысанындағы кәсіпорны 3503 құрады. Онда 10 жылдан
кейін меншіктің мемлекеттік емес нысандарындағы кәсіпорын 93444-ке
артты. Ол 84,1 пайызды құрады. Бұған қоса жеңіл және тамақ өнеркәсібі
аясында орта және шағын бизнестің нысаны мен дамуы үшін толық
мүмкіндіктер жасалған.
Егер өндірістік сектордағы корпоративті құрылым нысандарын
қарастырсақ, ТНК-ң филиалы не иеленетінін байқау қиындыққа түспейді.
Соның ішінде, отандық әдебиетте біздің экономикамызда қалыптасқан
корпоративті құрылымның 4 түрі көрсетілген.
- ұлттық компаниялар (ҰК "Қазмұнай Газ", "КЕГОК" АҚ және т.б.) – 13
бірлік.
- Мемлекетпен құрылған және жоба бойынша жекешелендірген акционерлік
компаниялар ("Қазақстан Алюминий" ААҚ, "Қазақмыс" ААҚ және т.б.) –
40-қа жуық:
- Рыноктық өзін-өзі ұйымдастыру әдісімен құрылған жеке компаниялар
("Казкоммерцбанк" ААҚ, "Қазақстан Каспийшель" АҚ) 10-ға жуық:
- Қазақстандық ТНК (СП "Теңізшеврон" Chevzon, "Испат Кармет" АҚ
LNM Croop) 45-ке жуық;
- Қазақстанданғы корпоративті құрылымдардың қалыптасуының алғашқы
элементі ретінде ұлттық (мемлекеттік) компаниялардың құрылуын тілге
тиек етеміз. Бұл біріңғай халықшаруашылық кешені шеңберіндегі
Қазақстан аумағында ұдайы өндірістік интеграцияның ірі масштабты
процестермен қамтамасыз етілген. Осы компаниялардың құрылымы
келесідей көрініс табады:
1 Кесте.
Компания құрылымдарының көрінісі
Атауы Қызмет түрі Меншік нысаны
1 "Ақтау теңіз сауда Су көлігінің көмекші Республикалық
порты" РМК шаруашылық қызметі меншік
жүргізу құқындағы ҚР
көлік және коммуникация
министірлігі
2 "Қазақтелеком" ААҚ Байланыс Мемлекеттің
қатысуымен
шетелдік
қатысусыз
кәсіпорынның
меншігі
3 "Қазақстан темір жолы" Темір жол транспорты Республикалық
ЖАҚ меншік
4 "Қазақойл" ұлттық мұнайКәсіпорындарды басқару Мемлекеттің
газ компаниясы ЖАҚ қызметі қатысуымен
шетелдік
қатысусыз
кәсіпорын меншігі
5 "Электр желілерін Электр қуаттарын және Мемлекеттің
басқару жөніндегі электр желілерін жинау, қатысуындағы
қазақстандық компания" беру, тарату кәсіпорын меншігі
ААҚ шетелдіктердің
қатысуынсыз
6 "Астана халықаралық Жолаушылар және жүк Республикалық
аэропорты" РМК тасмалдауына қатысты қызметменшік
7 "Орталық Қазақстандық Басқа категорияларға Мемлекеттің және
азық-түлік кірмейтін қаржылық шетелдің
корпорациясы" ЖАҚ делдалдық қызметі қатысуымен
кәсіпорын меншігі
8 "Ұлттық ақпараттық Мәліметтер базасы мен Мемлекеттің
технологиялар" ЖАҚ байланысты қызмет қатысуымен
кәсіпорын меншігі
9 "Эйр Қазақстан" ЖАҚ Кесте бойынша жұмыс Мемлекеттің
істейтін әуе транспорты қатысуымен
кәсіпорын меншігі
10 "Казаэронавигация" РМК Әуе транспортын пайдаланудыРеспубликалық
реттеу меншік
11 "Мемлекеттік зейнетақы Мемлекеттік зейнетақымен Мемлекеттің
жинақтау қоры" ЖАҚ қамтамасыз ету қатысуымен
кәсіпорын меншігі
12 "Казатомпром" Ұлттық Уран рудасын өндіру Мемлекеттің
атом компаниясы ЖАҚ қатысумен
кәсіпорын меншігі
13 "Қазпочта" ААҚ Ұлттық почта қызметі Мемлекеттің
қатысуымен
кәспорын меншігі
14 "Қазмұнайгаз" ЖАҚ Мұнай және газ құбырларын Мемлекеттің
өндіруі мен тасымалдау қатысуымен
кәсіпорын меншігі
Осылайша корпорация режимінде жұмыс жасайтын ірі мемлекеттік
кәсіпорындар табиғи монополияның өкілдері болып отыр. Осы жағдай
арқылы олардың меншік құрылымы мен шаруашылық бағыттары анықталған.
Сондай-ақ,, қазіргі таңда Қазақстанда өндірісті ұлғайту процесі
мемлекеттік секторды ғана емес ТҰК бөлімдерін де қамтып, ұлғаю
үстінде. Статистикалық дерек бойынша 2002 жылдың 1 қазанында
кәсіпорынның барлық кешенінің құрылымы келесідей көрініс тапты:
• Ірі кәсіпорындар – 1719;
• Орта кәсіпорындар – 9428;
• Шағын кәсіпорындар – 71487.
• Шаруашылық қызмет түріне байланысты ірі бизнес келесідей
бөлінеді:
• Ауыл шаруашылығы – 275;
• Балық аулау – 8;
• Тау-кен өнеркәсібі – 246;
• Электр қуатын, газды, суды өндіру мен тарату – 107;
• Құрылыс – 103;
• Сауда – 34;
• Көлік және байланыс – 88;
• Қаржылық қызмет – 16;
• Мейманханалар мен қонақүйлер – 10;
• Мемлекеттік басқару – 228;
• Білім – 81;
• Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет – 291;
• Тұрмыстық және коммуналдық қызмет – 57;
• Жылжымайтын мүлікпен операциялар – 116.
Бірақ бұл классикалық корпорация да, интеграцияланған
корпоративті құрылым да емес,бірақ ірі компаниялардың болуы
корпоративтену процесін анықтап отыр. Бұл компаниялардың негізі
кемшілігі – рыноктық капиталдандырудың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете
алмайтын меншіктің тиімсіз құрылымы. Ол сәйкесінше күшеюдің
макроэкономикалық тиімділігіне жетуге жол бермейді. Сондықтанда,
корпоративтендірудің әсерін ТҰК бөлімдерінің қызметі мысалынан ғана
көруге болады. (7)
Қазақстандағы ТҰК минералды-шикізат, бірінші кезекте мұнай
шикізатын дамытуға қатысуға бағытталған. Қазақстан экономикасына
қатысу масштабы бойынша АҚШ, Ұлыбритания және Жапония компаниялары
алдыңғы қатардан көрінуде.
ТҰК-ның Қазақстандық бөлімшелерінің жағымды сипаттамасына келесі
жағдайларды жатқызамыз:
1). экономиканың көп секторлығын және меншіктің әр түрлілігін
кеңейту. Қазіргі таңда "Оңтүстік мұнайгаз" АҚ 90 %, "Харрикейн
Құмкөл ЛТД" Канада фирмасына "Қаражанбас мұнай" АҚ 90
%,"Тритон" фирмасына сатылған;
2). "Қазақмыс" корпорациясы мен "Қазақцинк" ТҰК өздерінің бағалы
қағаздарын әлемдік қор рыногында сатуын, корпорацияның
мүмкіндіктерін көрсетіп отыр. Бұл еліміздің мардымсыз дамыған
корпоративтік секторы үшін жағымды құбылыс;
3). ТҰК корпоративті басқарудың ұйымдық мүмкіндіктерін
байқатуды;
4). ТҰК дамуы қаржы капиталы институттарының қозғалысына әсерін
тигізеді;
Экономикалық дағдарыстың шиеленісу жағдайында Қазақстан
өнеркәсіп кешенінің дамуы жақын арада кейбір экономикалық мәселелерді
шешуді талап етеді. Бұл мәселелер республикамызда геоэкономикалық
жағдайды шешуде өнеркәсіп кешенінің дамуының негізгі бағыттарын
анықтауға мүмкіндік береді. Олар “Әлеуметтік – экономикалық
реформаларды тереңдету мен дағдарысқа қарсы шаралар сақтау
бағдарламалары”, “1996-98 жылдар аралығындағы Қазақстандағы
экономикалық реформалардың орта мерзімдік бағдарламасы”, “Стратегия -
2030” сияқты маңызды құжаттармен анықталады.
Қазақстанда өнеркәсіп дамуының негізгі бағыттары:
- энергетикалық өнеркәсіптің әрі қарай қалыптасуы, әсіресе мұнай-газ
өндірістері;
- металлургиялық кешендердің, түрлі-түсті және қара кендердің дамуы;
- машина жасау өндірістерінің дамуы;
- базарларды азық-түлікпен, халықты қажетті тауарлармен қамтамасыз
ету;
- өндірістік инфрақұрылымдардың тиімді дамыту.
Осы даму бағыттары Тәуелсіз елдердің экономикалық бірігу жолдарын
есепке ала отырып қарау керек. Бұрынғы КСРО территориясында тәуелсіз
мемлекеттердің құрылуы бұл мемлекеттерді геосаяси және экономикалық
ауыр жағдайда қалдырды. Жаңа ұлттық мемлекеттік мүдделерді анықтау
Қазақстанның жақын және алыс шет елдер, Ресеймен ара қатынасына
байланысты нақты мүмкіншіліктеріне байланысты болып отыр.
Инвестициялық деңгейдің жетіспеушілігі экономиканың біркелкі
дамуына кедергі жасайды. Өндірістің құлдырауы, қаржыландырудың
төмендеуі, инфляция деңгейінің өсуі инвестициялық сұраныстың кемуіне
әкелуі мүмкін. Экономикалық дағдарыстың жағдайында инвестиция
динамикасының кемуі өндірістік динамиканың құлдырауынан асып түседі.
Шетел инвестициясының ағымын реттеуде оларды тартудың әділ шекарасы
барын ескеруді ұмытпау керек. Бұл шекара Қазақстанда ұдайы өндіріс
процесінің импортқа шығаратын елдің жалпы шарттарымен, шетел
капиталының өзіндік табиғат үрдісімен анықталады.
Қазақстанда қызмет ететін шет ел капиталы өнеркәсіптік дамыған
елдердің монополистік капиталының өкілі ретінде қарау қажет.
Сондықтан, оның ұдайы өндірілудің, мононполисттік капиталдың өзіндік
өсу қажеттілігімен байланыстырып,Қазақстанның қажеттілік деңгейін
әрдайым қанағаттандыра бермейтін ескерген жөн. Мұны жеке капиталдың
айналысы өндіріспен тығыз байланысып, қосымша құн иелену мақсатында
түсіндіруге болады. Жеке капиталдың қызметінің негізгі мақсаты
барынша жоғары пайда алу. Бұл капиталдың ағымы дамыған елдерде аумақты
да, көп түрлі рынок шеңберінде айналады, ал Қазақстандағы оның
көздеген энергия-шикізат салаларын қамту, не болмаса республиканың
ішкі рыногын жаулап алу.
Сонымен Республикада өнеркәсіпті инвестициялаудың жаңа жүйесіне
деген қажеттілік бар. Бұл мәселені шешу рыноктық жағдайда өз бетінше
дами алатын құрылымдық бірлескен жүйені қалыптастырумен мүмкін болады.
Қаржы - өнеркәсіптік топтың негізгі бағыттары инвестициялық
бағдарламаны жүзеге асыру болса, Ресей мен Қазақстан кәсіпорындары
бірлесуінің бұл формалары қазіргі таңда өте тиімді.
Жақын арада Қазақстан Ресеймен басқа да жақын шет елдермен
негізгі шаруашылық байланыстарын қалпына келтіру - экономикалық
қатынастың дамуын жаңа деңгейге алып келуі сөзсіз. Екі елдің тауар
айналысы құрылымдық қатынаста жақын арада ешқандай өзгерісті қажет
етпейді, неге десеңіз, бұл дәстүрлі бірлестік байланыстар екі жаққа да
тиімді.
Қазақстан Ресейден келетін табиғи газ, мұнай, кокс, қара металл,
темір трубалар, алюмений, қалайы, апотит, пластмас жасайтын шикізат,
орман материалдары, қағаздар, машина жасау, заттары жеңіл өндіріс,
азық-түлік қажеттіліктері қамтамасыз етілуіне мүдделі болып отыр. Ал
Қазақстан өз кезегінде Ресейге мұнай, көмір, қара металлургия
өнімдерін, түрлі - түсті металл, химиялық шикізат, құрылыс
материалдарын, жүн, тері, бидай, тағы басқа ауыл шаруашылық
шикізаттарын, экспортқа шығатын тауарлар, ферросплав, сары фосфорды
ұсына алады. Экспорттық потенциал ферросплав, сары фосфор, түрлі-түсті
металл есебінен жоғарылауы мүмкін.
Қазақстан шикізаттарының Ресейдедегі негізгі тұтынушылары қара
металл бойынша Магнитогорск, Челябинск, КамАЗ, ВАЗ, түрлі -түсті
метал: глинозем Белов заводы, Кеморов цинк заводы, Владивосток, Тюмень
қорғасын заводы, Комсомольск на Амуре, баритті Тюмень мұнай газ
өндірісі, Барнаул заводы, Бийск заводы. Қазақстанның негізгі сауда
серіктес қазіргі кезде Ресей болып отыр (сауда айналысының 60
пайызы).
Жақын арада бұрынғы Одақ Республикаларын рыноктың басқа түріне
ауыстыру мүмкін емес, неге десеңіз батыстық рынок бұрыннан тарихи
дамып, қалыптасқан. Батыстық рынокқа сапалы кіру жоғарыда айтылған
мәселелерді шешіп қана қоймай, қадағалап отыру керек.
Тәуелсіз мемлекеттерде экономикалық одақты құру, жақын арадағы
күрделі мәселенің бірі болып отыр, соның ішінде саяси мәселе, тәуелсіз
мемлекет елдерінде қаржы - өнеркәсіптік топтар мен трансұлттық
компаниялардың саясатының бәріне негіз болады.
Қаржы - өнеркәсіптік топтар арасында тәуелсіз елдерде де “Форд
үшін не жақсы болса, Америка үшін де жақсы!” деген ұран өзекті.
Экономист зерттеушілер бірлестіктің саяси жағын ұмыт қалдырды. Осы
жағдайда З.Бжезинскийдің Ресейге қатысты нақты, ұзақ мерзімді
американың саясаты “Америкаға евроатлантикалық жүйені құруға қиындық
туғызатын евроазиялық империяның құрылуына кедергі жасау” болып
табылады.
Мемлекеттік деңгейдегі ұсақ шамшылдық ұлттық экономика мен
өндірістік дамуға кедергі жасайды. Ұзақ уақыт бойы кеңес Үкіметінде
трансұлттық компаниялар дәстүрлі қолайлы фактор ретінде, ұлттық
экономиканы жүйелеу, әлем шаруашылығында жекелеген елдерде құрылымдық
тепе-теңдік қалыптастыруға жағдай жасайды. Мұның барлығы саяси әсерге
байланысты туған. Қаржы - өнеркәсіптік топтар көп ұлттылығының тууы,
басқару үлгісі өндірістік-қаржылық жан-жақты шешімін табады. Бұл үлгі
үшін сапалы тауарлар қажет, әлем стандартынан кем болмайтын тауарлар
шығару әлемдік талаптар деңгейіне сай болуы керек. Сондықтан негізгі
экспорттық тауар құрылысы энергиямен байланысты және шетелде қажет
тауарларға байланысты. Қазақстан сияқты Ресейге де мемлекет аралық
экономикалық қатынас негізгі бағыт болып қалмақ.
Шикізат салаларына қатынастарды жақсарту екі мемлекет үшін де өте
қажетті кезең. Ең негізгісі, химиялық машина жасау кешендерінде
өндірісті-кооперативті байланыс. Ресей мен Қазақстан арасындағы бұл
салалардың дамуының ең қолайлы өндірістік-кооперациялық нысаны, біздің
ойымызша ҚӨТ болып отыр. Бірнеше жылдар бойы ҚӨТ маңызды әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуде қарсылық көрсетіп келді. Экономикада
ірі шаруашылық құрылымдарының дамуын ешкім теріске шығармайды.
Дегенмен, қаржы-өнеркәсіптік топтар өндірістің жаңаруын тежейтін
отандық экономиканың тас қамалына айналу қаупі бар. Қаржы -
өнеркәсіптік топтар еліміздің шаруашылық жағдайына берген есеп
бойынша мемлекеттік “ошақтарды” қолдаудың тиімділігі, экономикалық өсу
“нүктелері”, ішкі ұлттық сұранысты қанағаттандыру, экспорттық жағдайды
жан – жақты өсіру, қаржы активтері, коммерциялық банктер, сауда
формаларын арттыру, экономиканы жүргізуді қалпына келтіру болып
табылады.
Қаржы - өндірістік саясатты мемлекетпен келісе жүргізу жеке
меншіктік бастамаға жан-жақты көмек. Қаржы - өнеркәсіптік топтар,
трансұлттық компаниялар шаруашылық топтары ретінде нақты өндірушілер
мен мемлекеттік құрылыстар арасында орта деңгейде қызмет атқарады.
Өндірісті сақтап, дамуына қолайлы болатын жағдай жасайды, жаңа
технология енгізеді.
Ресей мен Қазақстанның қаржы, өндірістік, шикізат, ғылыми
мүмкіндіктері біріктіру тек экономикалық құлдыраудан сақтап қалмай, өз
рыногын адал ниетсіз бәсекеден қорғайды. Кейбір деңгейлік дамуы жақын
фирмалардың бірігуінің мақсаты мүлдем басқаша. Трансұлттық компаниялар
бірлестігі –ең алдымен шикізат көздерін қолдану, арзан жұмысшы күшін
пайдалану, рыноктарды бөлу, не болмаса жаулап алуға бағытталған.
Соңғы кезде трансұлттық компаниялар дамушы елдерде өңдеу өндірісінде
қатысуымен біріккен кәсіпорындар құру арқылы белсенді қызмет жасауда.
Бұл жерде де капитал негізінен техникалық жағынан қарапайым, көп еңбек
сіңіруді керек қылатын өнім шығаратын салаларға бағытталған. Бұл-
автомобильдерді жинақтау, трактор, радио- техникалық аппарат және
басқа да тауарлар өндіру. Жалпы, мұндай ынтымақтастық дамушы елдер
экономикасына өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың қазіргі тәжірибесін
меңгеру жағынан тиімді болуы мүмкін. Себебі, жоғары технологияларға
қол жетпейді. Меншіктік ірі және күшті ұлттық компаниялардың ілгері
елдердің фирмаларымен байланысы мен ғылыми-техникалық қарым-қатынасы
нәтижелі болуы мүмкін. “Газпром” РАҚ мен неміс “Рур газ”, РАҚ
“Газпром” мен белорустық “Азот” ЖШС (Гродно қаласы) арасындағы
көпжылдық ынтымағы осының дәлелі. Кейінгі кездері үкімет орындарында,
сонымен ішінде, Батыс елдерінде альянстерді құру өте кең орын алған,
мысалы, РАҚ “Газпром” + “Шелл”, ОНЭКСИМ + “Бритиш Петролеум”, МАЗ+МАН.
ДЭУ+Өзбек автотракторлық прицептер зауыты (Фергана қаласы), Ресей-
Белорус мұнай компаниясы “Славнефть”, белорус автомобиль заводы +
ярославль мотор жасау заводы.
Аталып өткен маңызды ынтымақтастық өндірістік- техникалық, қаржы
байланыстардың әлемдік сипатына ғана емес, қор рыногына
қатысушыларының бір -бірімен байланысына, арақатынасына сілтеу
жасайды.
ТМД елдері алдындағы қарыздарды кәсіпорын акцияларымен жабу, осы
елдердің кәсіпорындарының негізінде қаржы - өнеркәсіптік топтар
құрылуын жеделдетуге өз көмегін тигізеді. Мұндай интеграциялық
байланыс процестер Ресей, Украина, Қазақстан, Белорусь сияқты
интеграция деңгейі жоғары елдерді қамтуы мүмкін.
Батыстың және Кеңес үкіметінің материалдық кешендерінің дамуы
туралы талдау 1970-80 жылдары Кеңес дәуірінде құрылған ғылыми-
өндірістік кешендер қазіргі кездегі ҚӨТ техникалық-қаржысымен көптеген
ұқсастықтары бар деген қортынды жасауға алып келді. Бұл екі жағдайда
да, ірі өндірістік бірлестіктері сөз болып отыр.
Қаржы-өндірістік топтар құрылуының Қазақстан үшін өнеркәсіптің
маңызды бағыттарымен қатар, нақты мақсаттары бар. Олар:
• Бәсекелес өнімдерді шығаруда технологиялық байланыстарды
бекіту, әлемдік тәжірибеде қабылданған негізде даму;
• Өнеркәсіпті инвестициялайтын жаңа жүйені құруға деген
қажеттілік;
• Рыноктық жағдайда өзі дами алатын қабілетті, бірлескен
құрылымның пайда болуы;
• Өнеркәсіптің инвесторларының коммерциялық банктер мен сауда
фирмаларындағы қаржы активтерінің өсуі;
• НИОКР саласы мен жоғарғы технологияларында құрылымдық, қаржы-
инвестициялық дағдарыс;
• Отандық өндірістердің сыртқы рынокқа өз бетімен шығу
тәжірибесінің жетімсіздігі мен қиындығы;
• Қазақстанда ішкі сауда рыногында басқа шетелдік өнімдерінің
пайда болуы әсерінен өз еншісін жоғалтуы.
Қазақстанда қаржы - өнеркәсіптік топтар пайда болу процесі
экономикалық, әлеуметтік салаларда дағдарыс тудыратын жағдайлардың
алдын-алуына негізделуі керек.
Қазақстанда қаржы - өнеркәсіптік топтардың бірлескен жобаларын
құрудың маңызды бағыттары:
• Бірлескен бағдарлама жобаларын іске асыру;
• Ресей мен ТМД арасында өзара тиімді байланыстарды ұйымдастыру;
• Жаңа технологиялық байланыстарды қамту;
• Бірлескен жобаларды өңдеп, іске асыру;
Ұлттық қаржы-өнеркәсіптік топтардың негізгі мәселесі – әлем
рыногында Қазақстандық тауарлар бәсекесін тудыру, өндіріс жұмысының
тұрақтылығын бақылау.
Экономикалық дағдарыс кезінде Қазақстанның өндіріс кешенінде
өндірістік дамуы экономикалық мәселелерді шешуді талап етеді. Бұл даму
“Дағдарыс тудырмайтын өлшемдер мен экономикалық реформалардың терең
дамуы”, “1996-98 жылдары аралығындағы Қазақстандағы экономикалық
реформалардың шұғыл бағдарламасы”, “2030 стратегиясы” бағдарламалары
арқылы анаықталады.
Қазақстандағы өндіріс дамуының негізгі приоритетті бағыттары:
• Энергетика, мұнай, жанармай кешендерінің әрі қарай дамуы;
• Түрлі-түсті металдар, ауыр металлургия байыту, өңдеу, металлургия
кешенінде ғылыми-техникалық табыстарды қолдану;
• Машина жасау өндірістерін дамыту;
• Рынокты азық түлікпен, халыққа қажетті тауарлармен
қамтамасыздандыру;
• өндірістік инфрақұылымның тиімді дамуы.
Осы приоритетті бағдарламалардан өндірістік кешендердің дауын
экономикалық бірлестіктегі мәселемен бірге қарастыру керек.
Жанармай – энергетикалық кешен саласында жақын арада мынадай
приоритетті бағыттары көзделген:
1. шетел компанияларының көмегімен тез арада мұнай – газ
кешендерінің дамуының (Теңіз, Королевский, Қарашығанақ, Жаңажол
т.б.) негізгі мақсаты Екібастұздың КРЭС, ТЭЦ, Оңтүстік
Қазақстандағы ТРЭС, Гурьевтің НПЗ, Павлодар НПЗ құрылыстарын
аяқтау;
2. Химиялық, химиялық емес өндірістерде оттегі шикізаттарын ішкі,
сыртқы рыноктарда қатысуын жеделдету. Қажетті мөлшерде смола,
пластмасс, синтетикалық каучук, химиялық заттар, сары фосфор,
минерал тыңайтқыштарын, хром дайындау;
3. Қара, түрлі-түсті металлургияда да труба өндірістерін ұлғайту,
әлемдік рынокқа шығу.
4. Машина жасауда, ауыл шаруашылығында, сұраныс рыногындағы,
медицина және басқа да салаларда қажеттілігі жоғары
технологиялы ғылыми-өндірістік потенциалдарды дамыту.
5. Ұзақ мерзімді мақсат Қазақстан үшін шикізат өндірісін жоғары
сапада дайындау.
ТМД пайда болуы осы мемлекеттер экономикасына қиындық жағдайда
қалдырды. Республикада өндірістік даму жағдайларын анықтау, дұрыс
жолға бейімдеу үшін оның қазіргі жағдайын зерттеген жөн.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылы Қазақстан үшін өте ауыр болды. Жалпы
дағдарыс аса қатты жылдамдықпен өсуде. Өндірістік шығындардың құрылысы
қалпына келуден қалды.
Қазіргі жағдайдағы негізгі мәселе – құрылыстық, бірлескен саяси
қызмет жүргізу. Біріншіден өндірісті қаражатпен қамсыздандыру.
Экономиканың жөнге келуі, оның өсуі – бірлестіктердің жеткіліксіз
белсенділігінде. Бірлестік сұраныстардың кемуі өндірістің азаюына,
қаражаттың жоқтығына, инфляцияның жоғары деңгейде өсуіне байланысты.
Бірлестік динамикасының азаюы, экономикалық дағдарыс кезінде,
өндірістік динамиканың азаюынан асып түседі.
Салыстыру мақсатында:
Дамыған елдерде соңғы 40 жыл ішінде капитал салымы 38% кеміген
жоқ, Японияда 30% жоғары, Оңтүстік-Батыс Азияда (Тайвань, Оңтүстік
Корея, Малайзия) 31-40%, Сингапурда 45-48% болды[i].
Бірлестік активтердің азаюы инфляцияның жоғарылауына ғана емес
сонымен қатар, қаржы жағдайына, инвестициялық сұраныстың аздығына,
құрылыс, машина жасауда тыңғылықты жұмыспен қамсыздандырудың
қиындығынан пайда болады. Құрылыстың екі саласы да экономика
секторында бірлестіктің ең қолайсыздарының ішінде болады. Құрылыс
саласында өндірістің кемуі мемлекеттік бірлестік іскерлігінің
әлсіздігі, жекеменшік құрылыс бірлестігінің шектелуінде. Құрылыс
түрлерінің көпшілік жағдайында, құрылысқа сұраныстың аздығы өндірістің
құлдырауына әкеп соқтырады.
Өндіріс тәсілдердің құнсыздығы, төлем ақысының уақтылы төленбеуі
нәтижесінен салаларда 25-40% дағдарысқа әкелді. Қаржыландырудың
негізгі өндірістердің өз тәсілдері бар, бұл бірлестіктің 92-93%
қамтиды.
Бюджеттік бірлестіктердің күрт кемуі, өндірістің дамуына ықпал
жасамады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz