«Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы» пәні
Дәріс сабағының құрылымы
1 тақырып. «Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы» пәні
Тақырып 2. Тарих философиясының қалыптасуы және дамуы.
Тақырып 3. Тарихи үрдістің категориялары және сипаты.
Тақырып 4.Тарихи заңдылық категориясы.
Тақырып 5. Тарихи танымның ерекшелігі.
Тақырып 6. Тарих ғылымының пәні.
Тақырып 7. Тарихи танымның әдістері.
Тақырып 8. Тарихи танымның негізгі методологиялық принциптері.
Тақырып 9. Тарихи факт.
Тақырып 10. Тарихи деректің методологиялық мәселелері.
Тақырып 11. Тарихи теория.
Тақырып 12.13. Тарихи үрдістің қазіргі заманғы мәселелері.
3.Практикалық сабақтың құрылымы
1 тақырып. «Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы» пәні
Тақырып 2. Тарих философиясының қалыптасуы және дамуы.
Тақырып 3. Тарихи үрдістің категориялары және сипаты.
Тақырып 4.Тарихи заңдылық категориясы.
Тақырып 5. Тарихи танымның ерекшелігі.
Тақырып 6. Тарих ғылымының пәні.
Тақырып 7. Тарихи танымның әдістері.
Тақырып 8. Тарихи танымның негізгі методологиялық принциптері.
Тақырып 9. Тарихи факт.
Тақырып 10. Тарихи деректің методологиялық мәселелері.
Тақырып 11. Тарихи теория.
Тақырып 12.13. Тарихи үрдістің қазіргі заманғы мәселелері.
3.Практикалық сабақтың құрылымы
Тарих- үнемі дамуда және қозғалста болатын шындық дүние,қоғам мен табиғаттың дамуы туралы ғылым, адамзат жадында сақталып отыратын өткеннің беттері деп айтуға болады. Тарих- адамзаттың өткенін зерттейтін қоғамдық ғылымдардың кешені тәріздес. «Тарих» сөзі «баяндау», «зерттеу», «хабарлау» дегенді, ал «тарихшы» уақытты жеткізуші деген мағынаны білдірді. Қазіргі таңда,біз, «тарих» сөзін екі мағынада қолданамыз: 1-ден, өткен оқиға туралы әңгіме болса, 2-ден, өткенді зерттейтін ғылым ретінде жүреді .Тарих ғылымының пәні мемлекеттің идеологиясы мен тарихшының көзқарасына байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Материалистік көзқарастағы тарихшылар- тарих ғылым ретінде түптеп келгенде материалдық игіліктерді өндірудің тәсіліне бағынатын қоғам дамуының заңдылықтарын зерттеу деп санайды. Бұл көзқарас себептілікті түсіндірген шақта басты назарды жеке адамға емес, экономикаға, қоғамға аударады. Ал, либералдық бағыттағы тарихшылардың ойынша, тарих ғылымының негізгі пәні - адам, оның әрекеті болады. Белгілі француз тарихшысы Марк Блок тарихты «Уақыттағы адам туралы ғылым» деп санады. Тарихшылар нені баса зерттесе де, өз зерттеулерінде нақты ғылыми категорияларды қолданады. Оларға тарихи қозғалыс (тарихи уақыт пен тарихи кеңістік), тарихи факт, тарихи дерек, зерттеу теориясы (методологиялық түсіндіру) жатады. Тарихи қозғалыс - өзара байланысты тарихи уақыт және тарихи кеңістік категорияларынан тұрады.
Тарихи уақыт үнемі алға жылжып отырады. Тарихи уақыттағы қозғалыстың әрбір үзігі мыңдаған материалдық және рухани байланыстардан тұрады. Әрі ерекше және қайталанбайды. Т.У. ұғымы бірнеше рет өзгерді, ол тарихи үрдісті кезеңдестіруден көрінеді. ХVIII ғ аяғына дейін тарихшылар тарихи кезеңдерді билеушілердің атына қарай бөлді. ХVIII ғғ. француз тарихшылары жабайылық, варварлық және өркениеттік кезеңдерді ұсынды. ХІХ ғ.соңында материалист-тарихшылар қоғам тарихын формацияларға (алғашқы-қауымдық. құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) бөліп қарай бастады. ХХІ ғ. басындағы тарихи- либералдық кезеңдестіру, қоғам тарихын:дәстүрлі, индустриялық және ақпараттық (постиндустриялық) кезеңдерге бөледі.
Тарихи кеңістік- белгілі бір территорияда өтіп жататын табиғи-географиялық, экономикалық, саяси, қоғамдық-мәдени үрдістердің жиынтығы. Табиғи- географиялық факторлардың әсерімен халықтардың тұрмысы, шаруашылығы мен психологиясы қалыптасады; әлеуметтік-саяси және мәдени өмірдің ерекшеліктері туындайды. Көне заманнан бері халықтарды батыстық және шығыстық деп бөлу бар, алайда бұл халықтардың географиялық орналасуын емес, олардың тарихи тағдыры мен қоғамдық өмірінің ортақтығын білдіреді. «Тарихи кеңістік» ұғымы кей жағдайда нақты бір территориямен байланыссыз да алынады, мыс., христиан дүниесі-Батыстың, ал мұсылман дүниесі- Шығыстың синонимі болды.
Тарихи факт- өткеннің нақты оқиғасы. Адамзаттың бүкіл өткені тарихи фактілерден өрілген, олар өте көп. Нақты-тарихи фактіні біз тарихи деректерден аламыз. Тарих ғылымында жай және күрделі фактілер бар. Алғашқылары оқиғаларды бідлірсе, соңғылары өзіне түсіндіру, ұғыну сәтін де қамтиды. күрделі фактілерге тарихи үрдістер мен құрылымдарды түсіндіру жатады.
Тарихи дерек- адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми тануға негіз болатын айғақ. Тарихи деректердің түрлері: жазба, заттық, этнографиялық, фольклорлық, тілдік, кино фото деректер. Тарихи үрдіс теориясы- тарихи фактілерді түсіндіруші логикалық жүйе. Факт- «шындықтың үзігі» ретінде өздігінен ештеңе де білдіре алмайды, тек тарихшы ғана оны өзінің идеялық- теориялық көзқарасына орай, сөйлете алады. Тарихи үрдіс теориясының бірі екіншісінен зерттеу пәні мен тарихи үрдіске көзқарастар жүйесі арқылы ерекшеленеді. Әрбір схема – теория қаншама фактінің ішінен өзінің логиксына сай фактіні таңдап алады. Тарихи зерттеу пәні арқылы әрбір теория өзінің кезеңдестіруін ,ұғымдық аппаратын анықтап,өз тарихнамасын құрады. Тек тарихи фактілер ғана ақиқат, ал оларды ұғыну қашан да субъективті болады. Түрлі теориялар тарихи үрдістің варианттары- заңдылықтар мен баламалылықтарды өз жүйесінің ыңғайына қарай анықтайды,өткен тарихқа баға беріп, болашаққа да солай божам жасайды.нақты тарихи фактілерді зерттеуші түрлі теориялардың бірі екіншісінен еш артық емес.Олардың барлығы да «шынайы, объективті, анық» боп келеді және тарих пен қазіргі қоғам туралы түрлі көзқарастар жүйесі мен дүниетанымды бейнелейді.Бір теорияны екіншісінің көзқарасымен сынау теріс әрекет, өйткені ол дүниетаным мен зерттеу пәнін өзгертіп жібереді. Ал. бұл теориялардың барлығының басын қосып бір ортақ жүйе жасауға әрекеттену ғылымға жат құбылыс болады,себебі себеп- салдарлық байланыстың бұзылып,қарама- қайшы тұжырымдард туғызады.
Зерттеу пәні бойынша үш түрлі белгілі теория бар:діни- тарихи, әлемдік- тарихи, локальды-тарихи теориялар.
Діни- тарихи теория бойынша зерттеу пәні- адамның Құдайға тартылуы, адамның Жоғарғы ақыл-оймен, Жаратушымен байланысын зерттейді. Барлық діндердің мәні адам тәнінің материалдық дүние ретінде уақытш, ал жанның Мәңгілігін мойындау болып табылады.
Әлемдік- тарихи теорияда зерттеу пәні ретінде адамзаттың жалпы дүниелік прогрессі алынады. Басты орынға адамның әлеуметтік мәні, идеялды адам мен қоғамды жасауға мүмкіндік беретін, оның санасының прогрессі жатады. Тарихтың дамуы прогреспен сәйкестіріледі. Барлық халықтар дамудың белгілі сатыларың өтіп шығады,тек бірі- прогресс жолына ерте түссе,екіншілері кеш келеді. Прогрессивті қоғамдық даму- заң, қажеттілік, жазмыш түрінде қарастырылады. Бұл теория тарихи уақыт категориясына маңызды орын береді.
Тарихи уақыт үнемі алға жылжып отырады. Тарихи уақыттағы қозғалыстың әрбір үзігі мыңдаған материалдық және рухани байланыстардан тұрады. Әрі ерекше және қайталанбайды. Т.У. ұғымы бірнеше рет өзгерді, ол тарихи үрдісті кезеңдестіруден көрінеді. ХVIII ғ аяғына дейін тарихшылар тарихи кезеңдерді билеушілердің атына қарай бөлді. ХVIII ғғ. француз тарихшылары жабайылық, варварлық және өркениеттік кезеңдерді ұсынды. ХІХ ғ.соңында материалист-тарихшылар қоғам тарихын формацияларға (алғашқы-қауымдық. құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) бөліп қарай бастады. ХХІ ғ. басындағы тарихи- либералдық кезеңдестіру, қоғам тарихын:дәстүрлі, индустриялық және ақпараттық (постиндустриялық) кезеңдерге бөледі.
Тарихи кеңістік- белгілі бір территорияда өтіп жататын табиғи-географиялық, экономикалық, саяси, қоғамдық-мәдени үрдістердің жиынтығы. Табиғи- географиялық факторлардың әсерімен халықтардың тұрмысы, шаруашылығы мен психологиясы қалыптасады; әлеуметтік-саяси және мәдени өмірдің ерекшеліктері туындайды. Көне заманнан бері халықтарды батыстық және шығыстық деп бөлу бар, алайда бұл халықтардың географиялық орналасуын емес, олардың тарихи тағдыры мен қоғамдық өмірінің ортақтығын білдіреді. «Тарихи кеңістік» ұғымы кей жағдайда нақты бір территориямен байланыссыз да алынады, мыс., христиан дүниесі-Батыстың, ал мұсылман дүниесі- Шығыстың синонимі болды.
Тарихи факт- өткеннің нақты оқиғасы. Адамзаттың бүкіл өткені тарихи фактілерден өрілген, олар өте көп. Нақты-тарихи фактіні біз тарихи деректерден аламыз. Тарих ғылымында жай және күрделі фактілер бар. Алғашқылары оқиғаларды бідлірсе, соңғылары өзіне түсіндіру, ұғыну сәтін де қамтиды. күрделі фактілерге тарихи үрдістер мен құрылымдарды түсіндіру жатады.
Тарихи дерек- адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми тануға негіз болатын айғақ. Тарихи деректердің түрлері: жазба, заттық, этнографиялық, фольклорлық, тілдік, кино фото деректер. Тарихи үрдіс теориясы- тарихи фактілерді түсіндіруші логикалық жүйе. Факт- «шындықтың үзігі» ретінде өздігінен ештеңе де білдіре алмайды, тек тарихшы ғана оны өзінің идеялық- теориялық көзқарасына орай, сөйлете алады. Тарихи үрдіс теориясының бірі екіншісінен зерттеу пәні мен тарихи үрдіске көзқарастар жүйесі арқылы ерекшеленеді. Әрбір схема – теория қаншама фактінің ішінен өзінің логиксына сай фактіні таңдап алады. Тарихи зерттеу пәні арқылы әрбір теория өзінің кезеңдестіруін ,ұғымдық аппаратын анықтап,өз тарихнамасын құрады. Тек тарихи фактілер ғана ақиқат, ал оларды ұғыну қашан да субъективті болады. Түрлі теориялар тарихи үрдістің варианттары- заңдылықтар мен баламалылықтарды өз жүйесінің ыңғайына қарай анықтайды,өткен тарихқа баға беріп, болашаққа да солай божам жасайды.нақты тарихи фактілерді зерттеуші түрлі теориялардың бірі екіншісінен еш артық емес.Олардың барлығы да «шынайы, объективті, анық» боп келеді және тарих пен қазіргі қоғам туралы түрлі көзқарастар жүйесі мен дүниетанымды бейнелейді.Бір теорияны екіншісінің көзқарасымен сынау теріс әрекет, өйткені ол дүниетаным мен зерттеу пәнін өзгертіп жібереді. Ал. бұл теориялардың барлығының басын қосып бір ортақ жүйе жасауға әрекеттену ғылымға жат құбылыс болады,себебі себеп- салдарлық байланыстың бұзылып,қарама- қайшы тұжырымдард туғызады.
Зерттеу пәні бойынша үш түрлі белгілі теория бар:діни- тарихи, әлемдік- тарихи, локальды-тарихи теориялар.
Діни- тарихи теория бойынша зерттеу пәні- адамның Құдайға тартылуы, адамның Жоғарғы ақыл-оймен, Жаратушымен байланысын зерттейді. Барлық діндердің мәні адам тәнінің материалдық дүние ретінде уақытш, ал жанның Мәңгілігін мойындау болып табылады.
Әлемдік- тарихи теорияда зерттеу пәні ретінде адамзаттың жалпы дүниелік прогрессі алынады. Басты орынға адамның әлеуметтік мәні, идеялды адам мен қоғамды жасауға мүмкіндік беретін, оның санасының прогрессі жатады. Тарихтың дамуы прогреспен сәйкестіріледі. Барлық халықтар дамудың белгілі сатыларың өтіп шығады,тек бірі- прогресс жолына ерте түссе,екіншілері кеш келеді. Прогрессивті қоғамдық даму- заң, қажеттілік, жазмыш түрінде қарастырылады. Бұл теория тарихи уақыт категориясына маңызды орын береді.
1. Репина Л.П., Зверева В.В. История исторического знания. М.,2004.
2. Ирмуханов Б.Б. Исторические воззрения мыслителей ХХ века.
А., 1999.
3. Әлемдік философиялық мұра. ХХ ғасырдағы тарих философиясы.
А., 2007.
2. Ирмуханов Б.Б. Исторические воззрения мыслителей ХХ века.
А., 1999.
3. Әлемдік философиялық мұра. ХХ ғасырдағы тарих философиясы.
А., 2007.
1 Глоссарий
Тарихи үрдіс теориясы - тарихи фактілерді түсіндіруші логикалық
жүйе.Факт- шындықтың үзігі ретінде өздігінен ештеңе де білдіре алмайды,
тек тарихшы ғана оны өзінің идеялық- теориялық көзқарасына орай,сөйлете
алады.Тарихи үрдіс теориясының бірі екіншісінен зерттеу пәні мен тарихи
үрдіске көзқарастар жүйесі арқылы ерекшеленеді. Әрбір схема – теория
қаншама фактінің ішінен өзінің логиксына сай фактіні таңдап алады. Тарихи
зерттеу пәні арқылы әрбір теория өзінің кезеңдестіруін ,ұғымдық аппаратын
анықтап, өз тарихнамасын құрады. Тек тарихи фактілер ғана ақиқат, ал оларды
ұғыну қашан да субъективті болады.
Тарихи факт - өткеннің нақты оқиғасы. Адамзаттың бүкіл өткені тарихи
фактілерден өрілген, олар өте көп. Нақты-тарихи фактіні біз тарихи
деректерден аламыз. Тарих ғылымында жай және күрделі фактілер бар.
Алғашқылары оқиғаларды білдірсе, соңғылары өзіне түсіндіру, ұғыну сәтін де
қамтиды.күрделі фактілерге тарихи үрдістер мен құрылымдарды түсіндіру
жатады.
Тарихи дерек- адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми
тануға негіз болатын айғақ. Тарихи деректердің түрлері: жазба, заттық,
этнографиялық, фольклорлық, тілдік, кино фото деректер.
Тарихи қозғалыс - өзара байланысты тарихи уақыт және тарихи кеңістік
категорияларынан тұрады.
Тарихи уақыт үнемі алға жылжып отырады. Тарихи уақыттағы қозғалыстың
әрбір үзігі мыңдаған материалдық және рухани байланыстардан тұрады. Әрі
ерекше және қайталанбайды. Т.У. ұғымы бірнеше рет өзгерді, ол тарихи
үрдісті кезеңдестіруден көрінеді. ХVIII ғ аяғына дейін тарихшылар тарихи
кезеңдерді билеушілердің атына қарай бөлді. ХVIII ғ. француз тарихшылары
жабайылық, варварлық және өркениеттік кезеңдерді ұсынды. ХІХғ. соңында
материалист - тарихшылар қоғам тарихын формацияларға (алғашқы-қауымдық.
құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) бөліп қарай бастады.
ХХІ ғ.басындағы тарихи- либералдық кезеңдестіру ,қоғам
тарихын:дәстүрлі,индустриялық және ақпараттық (постиндустриялық) кезеңдерге
бөледі.
Тарихи кеңістік- белгілі бір территорияда өтіп жататын табиғи-
географиялық, экономикалық, саяси, қоғамдық-мәдени үрдістердің жиынтығы.
Тарих философиясы-жүйелік философияның маңызды бір бөлігі. Бұл терминді
Ф.М.Вольтер, 1765ж. өзінің Тарих философиясы атты еңбегінде енгізді.
Алайда, философиялық-тарихи идеялар көне заманда туындай бастады. Тарих
философиясының бірнеше типтері бар. 1)Онтологиялық немесе субстанционалды
Т.Ф. Орыс дәстүріңде оны историософия деп атайды. 2) Сыни, рефлективтік
немесе аналитикалық т.ф.
Тарихилық принципі-құбылыстарды олардың пайда болуы және дамуы. олардың
нақты жағдайлармен байланысында қарау. Бұл принцип тарихи құблыстардың
пайда болу себептерін,түрлі этаптардағы сапалық өзгерістерін анықтап,
диалектикалық даму барысында бұл құбылыс неге айналғанын түсінуге мүмкіндік
береді.
Анналдар мектебі (жаңа тарих ғылымы)- Францияда, Марк Блок пен
Люсьен Февр негізін қалаған Анналы(1929-1939), Анналы социальной и
экономической истории (1939-1941) журналының төңірегінде пайда болған
ғылыми бағыт. Тарих ғылымында революциялық өзгерістер енгізді.Оның мәні:
тарихи баяндаудың орнына тархи мәселелілікті, яғни қоғамның барлық жақтарын
суреттеуді кіргізді. Пәнаралылыққа үлкен мән берілді.
Детерминизм және индетерминизм- себептіліктің орны мен ролі туралы
мәселенің қарама-қайшы философиялық концепциялары. Дет.барлық құбылыстардың
жалпыға ортақ, заңдылық байланысын мен себептілік шарттылығы туралы ілім.
Индет. себептіліктің жалпылық сипатын жоққа шығарады.
Каузалдық- себептілік. Құбылыстардың бір бірімен шарттылығының қажетті
генетикалық байланысын анықтайтын философиялық категория.
Марксизм- К.Маркс пен Ф.Энгельс жасаған философиялық. экономикалық және
әлеуметтік-саяси көзқарастардың жиынтығы. Оған: философиялық материализм
мен диалектика, қоғамдық-экономикалық формациялар теориясы,қосымша құн
теориясы,тап және таптар күресі теориясы т.б.жатады.
Менталитет-(лат.-ақыл,ойлау,ойлау бейнесі) үлкен әлеуметтік топтың
(халық, ұлт, тап,сословие) дүние түйсігін анықтап, мәдени дәстүр бірлігін
бекітетін әлеуметтік-психологилық күйі.
Парадигма- мәселенің немесе зерттеу міндетінің қойылуы мен шешімінің
үлгісі және де белгілі бір ғылыми қоғамда белгілі бір тарихи кезеңнің
барысында үстем жағдайда болатын зерттеу әдістерінің жиынтығы.
Пассионарлық теория- Л.Н.Гумилев тарихи үрдісті этностар өмірінің
динамикасы мен өзара әрекеті деп қарастырды. Пассионарлық – бұл жекелеген
тұлғалардың өз алдына қойған нақты және қияли мақсаттарына қол жеткізу
жолында өз өмірін құрбан ете отырып, басқаларды өз соңынан ерте білетін
жоғары мақсатшлдығы.
Позитивизм- гуманитарлық ойдың, барлық ақиқат білім жеке ғылымдардың
қызметі нәтижесінде ғана алынатындығын мойындау принципіне негізделген
бағыты. Оның негізін қалаушы француз ойшылы О.Конт.Поз-к парадигманың
шеңберінде тарихи методология эмпирикалық мәліметтерді анықтап,суреттеу
жәнереттеуге бағытталды. Яғни теориядан бас тартты.
Провиденциализм-тарихты діни тұрғыда,құдайдың еркімен болатын нәрсе деп
түсіну. Ол- барлық әлемдік діндерге тән.
Революция-төңкеріс, өзгеріс. Кең мағынада – қоғамның барлық
сферасындағы терең өзгерістер.Тар мағынасында- аса шиеленіскен тарихи
процестер кезінде жаңа және күні өткен ескі қоғамдық қатынастар арасындағы
күрестің неғұрлым өткір формасы. Маңызды белгісі- өкіметтің бір таптан
екінші таптың қолына өтуі болып табылады.
Өндіріс құралдары- адамдардың материалдық игіліктерді өндіру процесінде
қолданатын құралдар мен заттардың жиынтығы. Еңбек құралдарына машина,
жабдықтар т.б. және өндіріс нәтижесі жатады. Жалпыға ортақ еңбек құралы жер
болып табылады. Еңбек заты- адам еңбегі арқылы өңделуге жататынның барлығы
кіреді. Адамдар өндіріс құралдары арқылы өндіріс заттарына әсер етеді.
Өркениет-(лат.civilis-азаматтық,мем лекеттік)-1)Мәдениеттің синонимі;
маркистік әдебиетте сондай-ақ, материадық мәдениетті білдіреді. 2)Қоғамдық
дамудың,материалдық және рухани мәдениеттің деңгейі, сатысы (антикалық
өркениет, қазіргі өркениет). 3)Тарихи үрдістің жабайылық пен варварлықтан
кейінгі белгілі сатысы.
Эволюция- қоғам мен табиғаттағы өзгерістер, олардың
бағыты,тәртібі,заңдылықтары турал түсініктер.
Эпистемология- таным теориясы.
2 Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы
1 тақырып. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы пәні
1.Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы пәні.
2.Тарихи үрдіс- тарих филоофиясының пәні.
3.Пәннің категориялық аппараты.
Тарих- үнемі дамуда және қозғалста болатын шындық дүние,қоғам мен
табиғаттың дамуы туралы ғылым, адамзат жадында сақталып отыратын өткеннің
беттері деп айтуға болады. Тарих- адамзаттың өткенін зерттейтін қоғамдық
ғылымдардың кешені тәріздес. Тарих сөзі баяндау, зерттеу, хабарлау
дегенді, ал тарихшы уақытты жеткізуші деген мағынаны білдірді. Қазіргі
таңда,біз, тарих сөзін екі мағынада қолданамыз: 1-ден, өткен оқиға туралы
әңгіме болса, 2-ден, өткенді зерттейтін ғылым ретінде жүреді .Тарих
ғылымының пәні мемлекеттің идеологиясы мен тарихшының көзқарасына
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Материалистік көзқарастағы тарихшылар-
тарих ғылым ретінде түптеп келгенде материалдық игіліктерді өндірудің
тәсіліне бағынатын қоғам дамуының заңдылықтарын зерттеу деп санайды. Бұл
көзқарас себептілікті түсіндірген шақта басты назарды жеке адамға емес,
экономикаға, қоғамға аударады. Ал, либералдық бағыттағы тарихшылардың
ойынша, тарих ғылымының негізгі пәні - адам, оның әрекеті болады. Белгілі
француз тарихшысы Марк Блок тарихты Уақыттағы адам туралы ғылым деп
санады. Тарихшылар нені баса зерттесе де, өз зерттеулерінде нақты ғылыми
категорияларды қолданады. Оларға тарихи қозғалыс (тарихи уақыт пен тарихи
кеңістік), тарихи факт, тарихи дерек, зерттеу теориясы (методологиялық
түсіндіру) жатады. Тарихи қозғалыс - өзара байланысты тарихи уақыт және
тарихи кеңістік категорияларынан тұрады.
Тарихи уақыт үнемі алға жылжып отырады. Тарихи уақыттағы қозғалыстың
әрбір үзігі мыңдаған материалдық және рухани байланыстардан тұрады. Әрі
ерекше және қайталанбайды. Т.У. ұғымы бірнеше рет өзгерді, ол тарихи
үрдісті кезеңдестіруден көрінеді. ХVIII ғ аяғына дейін тарихшылар тарихи
кезеңдерді билеушілердің атына қарай бөлді. ХVIII ғғ. француз тарихшылары
жабайылық, варварлық және өркениеттік кезеңдерді ұсынды. ХІХ ғ.соңында
материалист-тарихшылар қоғам тарихын формацияларға (алғашқы-қауымдық.
құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) бөліп қарай бастады.
ХХІ ғ. басындағы тарихи- либералдық кезеңдестіру, қоғам тарихын:дәстүрлі,
индустриялық және ақпараттық (постиндустриялық) кезеңдерге бөледі.
Тарихи кеңістік- белгілі бір территорияда өтіп жататын табиғи-
географиялық, экономикалық, саяси, қоғамдық-мәдени үрдістердің жиынтығы.
Табиғи- географиялық факторлардың әсерімен халықтардың тұрмысы, шаруашылығы
мен психологиясы қалыптасады; әлеуметтік-саяси және мәдени өмірдің
ерекшеліктері туындайды. Көне заманнан бері халықтарды батыстық және
шығыстық деп бөлу бар, алайда бұл халықтардың географиялық орналасуын емес,
олардың тарихи тағдыры мен қоғамдық өмірінің ортақтығын білдіреді. Тарихи
кеңістік ұғымы кей жағдайда нақты бір территориямен байланыссыз да
алынады, мыс., христиан дүниесі-Батыстың, ал мұсылман дүниесі- Шығыстың
синонимі болды.
Тарихи факт- өткеннің нақты оқиғасы. Адамзаттың бүкіл өткені тарихи
фактілерден өрілген, олар өте көп. Нақты-тарихи фактіні біз тарихи
деректерден аламыз. Тарих ғылымында жай және күрделі фактілер бар.
Алғашқылары оқиғаларды бідлірсе, соңғылары өзіне түсіндіру, ұғыну сәтін де
қамтиды. күрделі фактілерге тарихи үрдістер мен құрылымдарды түсіндіру
жатады.
Тарихи дерек- адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми
тануға негіз болатын айғақ. Тарихи деректердің түрлері: жазба, заттық,
этнографиялық, фольклорлық, тілдік, кино фото деректер. Тарихи үрдіс
теориясы- тарихи фактілерді түсіндіруші логикалық жүйе. Факт- шындықтың
үзігі ретінде өздігінен ештеңе де білдіре алмайды, тек тарихшы ғана оны
өзінің идеялық- теориялық көзқарасына орай, сөйлете алады. Тарихи үрдіс
теориясының бірі екіншісінен зерттеу пәні мен тарихи үрдіске көзқарастар
жүйесі арқылы ерекшеленеді. Әрбір схема – теория қаншама фактінің ішінен
өзінің логиксына сай фактіні таңдап алады. Тарихи зерттеу пәні арқылы әрбір
теория өзінің кезеңдестіруін ,ұғымдық аппаратын анықтап,өз тарихнамасын
құрады. Тек тарихи фактілер ғана ақиқат, ал оларды ұғыну қашан да
субъективті болады. Түрлі теориялар тарихи үрдістің варианттары-
заңдылықтар мен баламалылықтарды өз жүйесінің ыңғайына қарай
анықтайды,өткен тарихқа баға беріп, болашаққа да солай божам жасайды.нақты
тарихи фактілерді зерттеуші түрлі теориялардың бірі екіншісінен еш артық
емес.Олардың барлығы да шынайы, объективті, анық боп келеді және тарих
пен қазіргі қоғам туралы түрлі көзқарастар жүйесі мен дүниетанымды
бейнелейді.Бір теорияны екіншісінің көзқарасымен сынау теріс әрекет,
өйткені ол дүниетаным мен зерттеу пәнін өзгертіп жібереді. Ал. бұл
теориялардың барлығының басын қосып бір ортақ жүйе жасауға әрекеттену
ғылымға жат құбылыс болады,себебі себеп- салдарлық байланыстың
бұзылып,қарама- қайшы тұжырымдард туғызады.
Зерттеу пәні бойынша үш түрлі белгілі теория бар:діни- тарихи, әлемдік-
тарихи, локальды-тарихи теориялар.
Діни- тарихи теория бойынша зерттеу пәні- адамның Құдайға тартылуы,
адамның Жоғарғы ақыл-оймен, Жаратушымен байланысын зерттейді. Барлық
діндердің мәні адам тәнінің материалдық дүние ретінде уақытш, ал жанның
Мәңгілігін мойындау болып табылады.
Әлемдік- тарихи теорияда зерттеу пәні ретінде адамзаттың жалпы дүниелік
прогрессі алынады. Басты орынға адамның әлеуметтік мәні, идеялды адам мен
қоғамды жасауға мүмкіндік беретін, оның санасының прогрессі жатады.
Тарихтың дамуы прогреспен сәйкестіріледі. Барлық халықтар дамудың белгілі
сатыларың өтіп шығады,тек бірі- прогресс жолына ерте түссе,екіншілері кеш
келеді. Прогрессивті қоғамдық даму- заң, қажеттілік, жазмыш түрінде
қарастырылады. Бұл теория тарихи уақыт категориясына маңызды орын береді.
Кемшілігі: бұл теория Х1Х ғғ. Батыс Европа елдерінің тарихи жағдайына
қарап жасалды да, евроцентризмге бой алдырды. Ол, өз кезегінде,
дүниежүзілік тарихтың бейнесін жасауға мүмкіндік бермейді, себебі,
өздерінен басқа әлемнің (Америка, Азия, Африка) даму ерекшелігін ескермеуін
санамағанның өзінде де, сол Европаның шеткері аймақтарын да есепке алмады
(Шығыс Европа, әсіресе Ресейді).Евроцентристік позицияда прогресс ұғымын
абсолюттендіріп, халықтарды иерархиялық сатыға бөліп тастады, осылайша,
тарихтың дамуындағы алдыңғы қатарлы, артта қалған халықтардың схемасы
майда болды. Әлемдік - тарихи теорияның шеңберінде: материалистік,
либералдық, технологиялық бағыттар бар.
Материалистік (формациялық) бағыт, адамзаттың прогрессін зерттей
отырып,қоғам дамуына, меншік формаларына негізделген қоғамдық қатынастарға
зор көңіл бөледі.Тарих-қоғамдық-экономикалық фориациялардың ауысу заңдылығы
ретінде түсініледі. Қоғам дамуының шырқау шегі-коммунистік формация. Форм-
дың ауысуының негізінде өндіргіш күштердің даму дәрежесі мен өндірістік
қатынастардың қарама-қайшылығы жатады. Қоғамның дамуының қозғаушы күші
үстем тап пен езілуші тап арасындағы тап күресі болып табылады. Бұл бағытты
жасаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс.
Либералдық (модернизациялық) бағыт, адамзаттың прогресс- эволюциясын
зерттей отырып, басты назарды жеке адамның дамуына, оның жеке бас
еркіндігіне қол жеткізуіне аударады. Либ, пікірінше, тарихта дамудың
әрқашан да балама жолы бар. Ал, прогрестің бағыты,таңдау- аса ерекше
тұлғаға байланысты. Егер, прогресс бағыты Батыс-европалық өмір салтына сай
келсе,онда бұл-адамға құқық пен еркіндік әперетін жол,ал, азиялық өмір
салтына келсе, деспотия, жеке адамға биліктің өктемдігі деп саналады.
Технологиялық (модернизациялық) бағыт, адамзат прогресін зерттей
отырып, технологиялық даму мен қоғамдағы соған сай өзгерістерге зор мән
береді. Адамзат жануарлар дүниесінен бөлініп шыққаннан бастап, ғарышты
игергенге дейін техникалық дамуда болады. Ғасырлар бойы бұл дамуда аса
маңызды жаңалықтар ашылып отырады, мыс.: егіншілік пен малшылықтың п.б.,
металлургияны игеру, керамиканы жасау т.б. Маңызды жаңалықтар адамзаттың
прогрессін білдіреді де, қандай да бір саяси режимнің идеологиялық
боямасына еш тәуеліз түрде болады деп саналады. Техникалық бағыт адамззат
тарихын: дәстүрлі (аграрлық), индустриялық және постиндустриялық
(ақпараттық) кезеңдерге бөледі.
Локальдық-тарихи теорияның пәні локальдық (жекелеген) өркениеттер болып
табылады.Әрбір лок.өркениет ерекше,табиғатпен астаса жатады да,өз даму
жолында туу,қалыптасу,гүлдену,құлдырау және құлау кезеңдерін бастан кешеді.
Жоғалған өркениеттің орнына басқасы келіп отырады. Теорияның басты назары
адамның генетикалық-биологиялқ мәні мен ол өмір сүріп отырған нақты ортаға
ауады.Адамзат Табиғат-биосфераның бір бөлшегі ретінде ,онымен бірге өзгеріп
отырады. Адам ақылының прогрессі емес,оның санадан тыс биологиялық
инстинктері:ұрпақ әкелу, күншілдік, басқалардан жақсы тұруға ұмтылу,
қызғаншақтық т.б. Табиғат туғызған қоғам құрылысының формасын анықтап оны
иіндетті түрде уақытта қайталап отырады.Дамудың жаңа бір орамында тарих
емес, биологиялық түр-уақыттағы адам қайталанып отырады. Табиғатта өмірлік
циклдің өзгермейтін айналымы жүріп жатады. Адамның өмірін прогресс емес,
тіршілік ету ортасы анықтайды. Теория тарихи кеңістік категориясына үлкен
мән береді. Бұл теорияның шеңберінде: славянофиль, евразияшылық, этногенез
т.б. бағыттар бар. Л.-т.теория Г.В Вернадский, Л.Н.Гумилевтің еңбектерінде
орын тепкен.
Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясыі пәні – қазақ тарихының келелі
мәселелірн зерттеуге негіз болатын ғылым саласы. Деректанулық және
тарихнамалық проблемаларды методологиялық ойлаудан өткізу көп жағдайда
тарихи оқиғалар туралы түсінікті байытады және жаңа деңгейге көтереді,
тарих ғылымында болған және болып жатқан нәрселерді ғана түсіндіріп
қоймайды, сонымен қатар оның қозғаушы күштерінің қандай болғандығын, қандай
екендігін де, демек оның ғасырлар бойы қалай дамығандығын және дамып
отырғандығын да түсіндіреді.
Тарихи таным процесі барысында адамзат тек қана белгілі бір құбылыстың
немесе тарихи тұлғаның орнын анықтау емес, сонымен қатар адамның өзінің
табиғаттағы орнын анықтаудың қажеттілігімен де кездеседі. Адам өзін-өзі
тани бастағаннан бастап, ол өзін қоршаған ортадағы орнын түсінуге тырысты.
Өзінің іс-әрекеттерінің табиғи процестердің қалыптасып дамуындағы ролін
нақтылауға ұмтылды. Адам тек қана табиғатты зерттеп қана қоймайды, ол өзін-
өзі, өзінің іс-әрекеттерінің, нақты қадамдарының салдарын зерттейді. Осы
зерттеу процесінің барысында белгілі бір зерттеу әдістері қалыптаса
бастайды. Ғылым өзін-өзі тану қабілетіне жеткенде оның танымдық мүмкіндігі
артады, жаңа сапалық деңгейге көтерілуіне мүмкіндік алады.
Тақырыпқа арналған сұрақтар
1.Прогресс дегеніміз не?
2.Тарихты зерттеу теорияларын сипаттаңыздар.
3. Тарих философиясы дегенді қалай түсінесіздер?
Ұсынылатын әдебиет
1.Жуков Е.И. Очерки методологии истории. М., 1980.
2.Философия истории. Антология. М., 1995.
3.Философия истории. Под ред. А.С. Панарина (Учебное пособие).
М., 2001.
4.Смоленский А.В. Теория и методология истории. М., 2003.
Тақырып 2. Тарих философиясының қалыптасуы және дамуы.
1. Тарих философиясы - ұғымы.
2.Тарих философиясының немістік мектебі.
3.Тарих философиясының француз мектебі.
4.Анналдар мектебі.
Тарих философиясы- жүйелік философияның маңызды бір бөлігі. Бұл жүйе
механикалық емес,органикалық үйлесімді архитектоникаға ие. Оның тараулары
өзара сабақтастықпен құралған. Тұтас жүйе ретіндегі фил- ның тараулары
өзара байланысты үйлескен триадалардан тұрады. Бірінші үштікке: онтология
(әлем тұтастығы туралы ілім), антропология, гносеология (таным туралы ілім)
кірсе, екінші үштікке: тарих философиясы, мәдениет философиясы және
әлеуметтік философия жатады. Осылайша тарих философиясы қисынды түрде
жоғарғы триаданы ұйғарадыда, өзінің дүниетанымдық, методологиялық негізі
ретінде олардың жалпылама принциптері мен категорияларын, ұғымдарын алады.
Тарих фил- ның пәні-тарих және де оны жалпылық деңгейде алып зерттейді.
Кеңірек айтсақ,тарих фил- ның пәні- тарихи үрдістің мәні мен мазмұны және
тарихи зерттеудің методологиясы болып шығады.
Философия тарихы терминін алғаш рет, француз ағартушысы Ф.М.Вольтер
1765 жылы жарық көрген осы аттас кітабында енгізді. Бірақ, философиялық-
тарихи идеялар сонау ерте заманда ақ туындай бастады. Нақты тарих фил- ның
негізінде әрқашан уақыттың белгілі бір үлгісі жатады. Антикалық тарих фил-
сы уақыттың қайталанбалы моделне бағдарланған, сондықтан оның сол түрге
мәңгілік қайтып келу идеясы тән болды. Батысевропалық ортағасырлық тарих
фил-сы христиандық негізде тура сызықтық, бірақ түпкі уақыт моделіне
сүйенді. Жаңа және қазіргі дәуірлердегі тарих философиясы тура сызқтық
шексіз уақыт моделіне бағдарланды. Ортағасырлық кезеңдетарих фил- ның
мәселелері католиктік теология шегінде анықталды. Оның философиялық жүйенің
дербес саласы ретінде қалыптасуы жаңа заманға сай келеді, бұл кезеңде жалпы
фил-ң өзі де дін мен теологиядан азды-көпті арыла бастағантың. Ол
Ф.МВольтердің, М.Ж.де Кондорсенің, Дж. Виконың, И.Г. Гердердің және әсіресе
Г.В.Гегель мен К.Маркстың шығармашылығымен байланысты. Гегель Тарих
философиясы бойынша дәрістер деп аталған еңбегін қалдырды, ал Маркстің
бүкіл философиясы, Н.А. Бердяевтің дұрыс ескертуі бойынша, жүйе түрінде
баяндалмағанына қарамай, ең алдымен тарих философиясы болып табылады. ХХ
ғ. тарих философиясының тұтас қатардағы баламалары пайда болды, олардың
кейбіреулері осы томда көрініс тапқан.
Тарих философиясының бірнеше типологиялары бар. Біріншісі онтологиялық,
материалды немесе субстанционалды тарих философиясы деп аталады, орыс
дәстүрінде оны тарихисофия деп те белгілейді. Екінші типті сыни,
рефлективтік немесе аналитикалық тарих философиясы деп те атайды.
Онтологиялық тарих философиясы тарихи процесті ерекше онтологиялық шындық
ретінде, болмыстың бір деңгейі ретінде және адам өмір сүруінің негізгі бір
кеңмәтіні ретінде зерттеуді және ұғынуды жүзеге асырады. Онтологиялық тарих
философиясының негізгі міндеттеріне жататындары: 1) тарихи үдерістің
мәнісін, оның мазмұнын, архитектоникасын, қозғаушы күштерін және басты
заңдылықтарын ұғыну; 2) тарихи үдерісті жіктеу және кезеңдерге бөлу, тарихи
кеңістік пен уақыттың ерекшелігін зерттеу; 3) тарихтың мақсаты, мағынасы
және міндеттерінің бар немесе жоқ екендігі айқындау, тарихи үдерістегі
ілгерілеу мен кері кетудің арақатынасын анықтау.
Рефлексиялық тарих философиясы тарихтың танымдық ерекшелігін түсінуімен
айналысады. Тарих философиясының бұл баламасының негізгі міндеттері
мыналар: 1) тарихи зерттеудің ерекшелігі мен шектерін айқындау, оның
концептуалдық аппараты мен методологиясын анықтау; 2) тарихи танымдағы
түсіндіру мен ұғынудың арақатынасын, ондағы құндылық пайымдауларының рөлін
және объективтік тарихи таным мен білімнің мүмкіндіктерін тағайындау; 3)
тарихи детерминизм мен тарихты жасайтын адамдардың еркін жігерінің
арақатынасын анықтау.
Соңғы міндеттің сипаты рефлективтік тарих философиясын дәнекерлейтінін
аңғару қиын емес. Бұл түсінікті де: толыққанды тарих философиясы екі
бағыттың синтезі болуы керек және аталған міндеттердің бәрін шешуі қажет.
Егер бұл типологияны ұстансақ, онда ХХ ғасырда, әсіресе Екінші дүние
жүзілік соғыс кезінде және одан кейін онтологиялық тарих философиясы өз
орнын рефлективтікке бере бастады.
Оның негізінде тарихи процестің қозғаушы күштерін түсіндірмелеу сипаты
жататын, басқа типологияға сәйкес бірнеше тарих философиясы жүйелері бар:
1) Құдай шешімін тарихтың қозғаушы күші деп санайтын теологиялық тарих
философиясы; 2) тарихтың қозғаушы күші ретінде трансценденттік заңдылықты
немесе тағдырды алатын, метофизикалық т.ф.; 3) тарихтың қозғаушы күші деп
идеяларды немесе адамның рухани өмірін есептейтін идеалистік т.ф; 4)
қозғаушы күштер ретінде адам табиғатын (құштарлық пен құмарлыққа ие
болатын) алатын натуралистік т.ф.; 5) тарихтың қозғаушы күштері деп
экономикалық қатынсатарды есептейтін матреиаличтік – экономикалық тарих ф-
сы.
Тағы бір типологияға сай, оның негізінде бір жағынан тарихтағы адамның
рөлі мен орны айтылғанмен, индивидуалистік және коллективтік тарих
философиясы, ал басқа жағынан – фаталистік (детерменистік) және белсенділік
(индетерменистік) тарих философиясы ажыратылады.
Тақырыпқа арналған сұрақтар
Тарих философиясы ұғымның мәні?
Тарих философиясының типтері қалай анықталады?
Тарих философиясының түрлі мектептерінің сипаты.
Ұсынылатын әдебиет
1. Гегель Г.Ф.Философия истории.СПб.,2000.
2. ЖуковЕ.И.Очерки методологии истории.М.,1980.
3. Вахтомин Н.К.Генезис научного знания.Л.,1973.
4. Тарих.Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық,
Астана, 2006. 6-7 тт.
Тақырып 3. Тарихи үрдістің категориялары және сипаты.
1.Тарихи теория- тарихи үрдіс теориясы.
2. Қоғамдық- экономиялық формация категориясы.
3.Тарихи үрдістегі субьективтілік пен обьективтілік диалектикасы
Тарихпен айналыспастан бұрын, ең алдымен, тарих дегеніміз не? Оның
мақматтары мен тарихи мәліметтерді зерттеудің әдістері қандай, тарихи
ойлаудың маңызы, яғни, ерекшеліктері қандай деген сұрақтарға жауап алу
керек.
Басқа ғылымдар саласында мұндай сұрақтар оларды тереңірек зерттегенде
ғана айтысты және күрделі болып, ал негізінен жеңіл және біркелкі шешіледі.
Ал тарихта олар тарихшы- мамандар арасында да, тарих теориясымен
айналыматын философтар арасында да және де тарихшылармен философтар
арасында өте күшті келіспеушіліктер тудырады. Әдетте, тарихшы осы
көрсетілген сұрақтарға жауапты арнайы жұмыстардан кейін табады, бірақ бұл
жауаптарға аз ғана адам қанағаттанады.
Тарихи үрдістің объективті бейнесін жасау үшін тарих ғылымы белгілі бір
методологияға, яғни зерттеушілер жинақтаған материалдарды ретке
келтіріп,өткен мен бүгіннің, тіпті ертеңнің де тиімді моделін жасауға
мүмкіндік беретін қандай да бір жалпы принциптерге сүйенуге тиіс.
Тарих ғылымында ұзақ уақыт бойы тарихи үрдісті ұлы адамдар мен
билеушілердің әрекетімен байланыстрып келген субъективистік (объективтік-
идеалистік) методология басым болып келді. Бұл концепция жан-жақты болмады
да, кемшілігі көп болды. Сондықтан да, неғұрлым үйлесімді және тарихи
шындыққа барынша жақын келген жаңа бір метдологияның шығу қажетігі
туындады. Х1Х ғ.ортасында неміс ойшылы К.Маркс тарихты ғылыми негізге қою
мақсатында тарихты материалистік тұрғыда түсіндіруге негізделген
концепцияны ұсынды.Оның негізі төрт принциптен тұрды:
1.тарихи үрдістің және оның салдары ретіндегі адамзаттың біртұтастығы
принципі;
2.тарихи заңдылық принципі (тарихи үрдісте адамдар мен олардың іс-
әрекетінің нәтижелерінің жалпы, тұрақты,қайталанбалы жанды байланыстар мен
қатынастар әрекет етеді);
3.детерминизм принципі (себеп- салдарлық байланыстар мен заңдылықтарды
мойындау; тарихи үрдістің анықтаушы құбылысы материалдық игіліктрді өндіру
тәсілі болады);
4.прогресс принципі (қоғамның бірте- бірте дамып неғұрлым жоғарғы
деңгейге көтерілуі)
Тарихты материалистік тұрғыда түсінудің негізінде формациялық жүйе
жатыр. Қоғамдық- экономикалық формация ұғымы-тек тарихи үрдістің қозғаушы
күшін ғана емес тарихты кезеңдестіруді анықтайды. Формациялық жол
тұрғыында,адамзат өз дамуында бес негізгі кезеңді бастан өткізеді: алғашқы
қауымдық, құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік
кезеңдер. Формациялардың ауысуы әлеуметтік төңкерістер нәтижесінде жүзеге
асады.
Жалпы алғанда К.Маркстің концепциясы тарихи үрдісті түсіндіруге біршама
жақын және артық тұстары бар. Нақты критерилер негізінде жалпы тарихи
дамудың анық түсініктік моделін жасай білген. Формациялық тұрғыдан келе
отырып,адамзаттың тарихын объективті, заңды және үдемелі үрдіс деп қарап
одан қозғаушы күштерді, негізгі кезеңдер, ерекшеліктер, заңдылықтар және
т.б. айқын көруге болады. Алайда, өзінің әмбебаптығына қарамастан, бұл
концепцияның маңызды кемшіліктері бар екендігін отандық және шетелдік
зерттеушілер жиі айтып жүр.
1.Фор- лық түсінік тарихи дамудың бірізділік сипатын айқындайды.
Формация теориясы Батыс Европаның тарихи мысалында жасалғандықтан, бірқатар
елдер, әсіресе, Шығыс дүниесі бес сатылық схемаға келмей қалды. Сондықтан,
К.Маркс Шығыс елдерін азиаттық өндіріс тәсіліне жатқызды,оның негізінде
ерекше фор- я қалыптасады. Бұл материалистік концепция тарихи дамудың
көпнұсқалығын көрсетуде нақты қиындықтар тудыратынын білдіреді.
2.Бұл методологияға тән нәрсе кез- келген тарихи құбылысты экономикалық
қатынастардың жүйесіне, белгілі бір өндіріс тәсіліне мықтап таңу
әрекеті.Басты назар өндіріс тәсілінің қалыптасу және ауысуына жібереді, ал
тарихтың негізгі объекті- адамға көмекші роль ғана беріледі. Осы тұрғыда,
тарихи үрдістің тұлғалық мазмұны төмендеп, тарихи дамудағы рухани факторға
жете мән берілмейді.
3.Тарихи үрдістегі конфликтік қатынастардың соның ішінде күштеудің ролі
асыра бағаланады.
4.Марксистік теория тарихи үрдістің дамуының тек басқы сатысы ғана
емес, сондай- ақ, ақырғы сатысы да бар екенін тұжырымдайды. Соңғы
коммунистік саты- шын мәнінде тарихтың ақырын білдіреді, өйткені К.Маркстің
ойынша барлық қарама- қайшылықтар жойылады, ал олар тарихи үрдістің
қозғаушы күштері деп саналды.
Қазіргі ғылымда формациялық жолға балама ретінде өркениеттік теория
айтылып жүр. Мағынасы бойынша өркениет ұғымы- табиғи (naturalis)
ұғымына қарама- қарсы азаматтық (civilis) сөзімен байланысты. Бұл
дихотомия тұңғыш рет антикалық құқық теориясында пайда болып, Аристотель
мен стоиктардың еңбектеріне өтті.Қайта өрлеу дәуірінде адамдардың
жабайылықтан азаматтық, мәдени және мемлекеттік дәрежеге өтуін білдіретін
өркениеттендіру деген термин п.б.17-18ғ.бамында бұл термин ағылшын және
француз ағартушыларының еңбектерінде кеңінен қолдана бастады. Алайда,
өркениет ұғымына деген қажеттілік-тарих теориясындағы маңызды нәрсе
ретінде, тек 18 ғ.ортасында туды. Француз ағартушылары (Ф.Вольтер,Ж.-
Ж.Руссо т.б.) бұл ұғымды мағыналық жағынан рухани мәдениет, сана мен
әділдік ұғымдарына жақын деп қарастырды. X1Vғ.европалық елдердегі көптеген
күрделі еңбектерде өркениет-мәдениетке жоғары орын бөлінетін қоғамның
кешенді жағдайының көрінісі деп берілді. Өркениет ұғымын одан әрі түсіндіру
барысында оған жаңаша сипаттар беріліп отырды.Неміс ғалымы И.Кант мәдениет
пен өркениет ұғымдарын ажыратып, өркениет, мәдениеттің сыртқы техникалық
типі болады деп санады.Қоғам дамуы барысында олардың ара қатынасы қарама-
қайшылықта болады, өйткені рухани мәдениет,әсіресе оның адамгершілік
формасы өркениеттен қалып қояды деп түйді. Бұл идея Х1Хғ.екінші
жартысындағы философ- идеалистердің еңбектерінде кеңінен
насихатталды.О.Шпенглер, Ф.Ницше т.б.өркениеттің дамуы сөзсіз түрде тоқырау
мен қоғамның рухани құлауына әкеп соғады деп сендірді.
Ресейде Х1Хғ. өркениеттік даму концепциясы социолог Н.Я.Данилевскийдің
еңбектерінен көрінді. Оның пайымдауынша, өркениет дегеніміз жекеленген
локальдық құрылымдар негізінде өмір сүретін белгілі бір қоғамның мәдени-
тарихи типі болады. Әрбір локальдық өркениет өз дамуында төрт кезеңді
бастан кешіреді: Өзіндік ерекшеліктің қалыптасуы, жастық (саяси
институттардың қалыптасуы), ересектік және құлдырау кезеңдері.
Х1Хғ. өркениет туралы түсініктер ғылыми- материалистік тұрғыда да
қалыптаса бастады. Бұл бағыт бойынша өркениет жабайылық кезімен
салыстырғанда жоғары өмір деңгейіне жетіп, табиғатқа тәуелділікті жеңе
білген қоғам ретінде таралды. Бұл бағыттың көрнекті өкілі Ф.Энгельс қоғамды
дамушы жүйе ретінде зерттеді. Өркениет материалдық және рухани мәдениет
жетістіктерінің жиынтығы түрінде болады да, оның мазмұны қоғамдық –
экономикалық фармацияның типімен анықталады.
ХХ ғ. өркениетке таладу жасаудың мәдени – тарихи дәстүрін ағылышын
тарихшысы және философы А.Тойнби жалғастырып, оны жекелеген нақты қоғамның
ерекше түрі деп санады. Өзінің Исследование истории атты еңбегінде тарихи
үрдістің мағынасын ашуға ұмтылды. Ауқымды фактілік материалдарды жүйелеу
негізінде ол қоғам дамуын локальды өркениеттердің айналымы ретінде санады.
Алғашқыда 21, кейіннен 13 локальды өркениетті атады. Тойнбидің пікірінше
өркениеттік үрдістің негізі әлемдік діндер, ал оның заңы – тарихтың
үндеуіне дәл солай жауап бере алатын қоғамның қабілеті болады. Осыған
орай, әрбір өркениеттің өзіндік ерекшелігі бар. Бұл бағытты сондай – ақ
П.Сорокин де дамытты.
Қазіргі ғылым өзіне дейінгі теориялық ойлардың жетістіктеріне сүйене
отырып, өркениетті барлық қоғамдық үрдістердің мазмұнын анықтайтын әмбебаб
ұғым ретінде қарастырады. Өркениет ұғымында социо- мәдени қауымдастықты
түсіндіреді. Оның негізігі критерийлері техниканың даму деңгейі, әлеуметтік
– саяси институттар мен рухани мәдениет дәрежесі.
Өркениеттің құрылымдық сипаты әлеуметтік блоктардан тұрады және олардың
жүйелік ортақ әрекеті өркениеттік үрдістің механизмін құрады. Әр түрлі
зерттеушілер мұндай блоктардың әр түрлі санын анықтады. Мысалы, Н.Я.
Данилевский 4 блокты анықтайды: дін, мәдениет, мемлекет және әлеуметтік –
экономикалық орта. Басқа ғалымдар өркениеттің мазмұнына егіншілік, қолөнер,
таптар, жоғары дамыған рухани мәдениеттің түрлі элементтерін, философия,
адамгершілік, психология, тіл т.б. кіргізеді. Алайда, өркениеттің
анықтамасында тарихи үрдістегі материалдық және рухани факторлардың өзара
әрекетінің ерекшеліктері мен жолдары, сипаты шешуші рөл атқарады.
Тарихи заңдылық арнулы зерттеуді қажет етеді. Методика нақты зерттеу
тәсілі деген ұғым болса, метод жалпы зерттеу деген ұғымды білдіреді.
Сондықтан методтың ауқымы кең, оған методика да енеді. Ол негізгі үш
құрамдас бөлімнен тұрады:
-Нақты методология-басқаша айтсақ, метод теориясы, осының негізінде ғылыми
таным принціптері жасалады;
-Методика-зерттеудің нақты ережелері мен тәсілдері;
-Техника-зерттеуге қажетті құрал-жабдықтардың жиынтығы.
Үш құрамдас бөлім- методика, методология және техника бір-бірімен тығыз
байланысты. Дегенмен, методология жетекші орын алады.
Методология мен методиканың ғылыми таным тәсілінің ажырамас құрамдас
бөлігі екендігінен шыға отырып, тарихи деректану методикасын айқындауға
болады. Бұл методика мынадай принціптерге негізделген:
Обьективтік принціп - тарихи құбылыстарды барлық қайшылықтармен,
күрделіліктермен, санқырлылықтармен қоса жан-жақты зерттеу. Барлық
деректерге толық талдау жасау. Бір-бірімен байланысты деректерді кешенді
зерттеу.
Партиялық принціп - ол деректерді зерттеудің өзекті мәселесі етіп,
әлеуметтік талдауды алады: деректің қандай ұлттың, әлеуметтік топтың не
таптың мүддесін қорғағандығын анықтайды, деректе сол әлеуметтік топтардың,
ұлттардың не таптардың мүддесінің қаншалықты ашық, толық дәл
көрсетілгендігін анықтайды.
Тарихи принціп – ол дерекке тек нақты тарихи тұрғыдан қарау емес, сонымен
қатарпайда болуы мен сақталуына әсер еткен оқиғаларды, құбылыстарды және
процестерді зерттеу.
Кез келген тарихи дерек белгілі бір материялды формада өмір сүреді.
Мазмұны жағынан бірдей мәтіннің өзі әр түрлі формада кездесуі мүмкін.
Деректің сапалы да тез өңделуі көптеген факторларға байланысты, сондай
факторлардың бірі ол деректің сақтау формасы: қолжазба ма жоқ тасқа
басылған ба, мұрағат материялдары ма, жоқ публикация ма?
Мәтінді дұрыс оқи білу немесе түпнұсқалық проблемесы. Деректің
мазмұнымен танысу барысында мәтінді қалпына келтіру және оның дәл мәнін
ашуға байланысты көптеген қиындықтар пайда болады. Олар негізінен мәтіндегі
кейбір сөздердің дұрыс оқылмауы немесе өшіп қалуына байланысты. Кей
жағдайда мәтінді мазмұны бойынша немесе басқа мәтіндермен салыстыру арқылы
қалпына келтіруге болады. Кәзіргі кезде мәтіннің өшіп қалған жерлерін
немесе бүлінген жерлерін жаңадан пайда болған фотоанализ тәсілімен қалпына
келтіру қолға алынуда.
Деректің пайда болған уақытын анықтау. Барлық деректерде бірдей оның
жазылған уақыты көрсетіле бермейді., кейде мәтінде көрсетілген уақыттың өзі
де дұрыс болмауы мүмкін. Дегенмен, көп жағдайда деректің жазылған уақыты
туралы мәліметті сол мәтіннің өзінен, оның мазмұнынан табуға болады:
деректе аталған тарихи тұлғалардың атынан, оның лауазымынан. Атақ
дәрежесінен.
Деректің пайда болған жерін анықтау. Жоғарыда айтылған мәтінді оқу
және уақытын анықтау үшін пайданылған тәсілдердің көбі, оның пайда болған
жерін анықтау үшін де қолданылады. Сонымен қатар тарихшы тарихи
географиялық гнегізіннде жасалған тарихи карталарды да пайдаланады.
Тарихшыға қойылатын талаптың ең бастысы өзі зерттеп жүрген жерін көз алдына
елестетуі. Сонымен қатар тарихи әкімшілік-территориялық өзгерістерді де
жақсы білгені жөн.
Дерек авторының не құрастырушының атын анықтау. Дерек авторының не
құрастырушының атын білу оны тарихи зерттеулергеи пайдалану міндетті шарт
емес. Деректегі сақталынған ақпараттың сипаты оның авторымен емес,
мазмұнымен айқындалады. Тарихшыны жасырын атпен, бірнеше атпен немесе
тіптен атсыз жазылған деректерр де қызықтырады. Көптеген жағдайда
тарихшылар өз еңбектерінде заң жобаларын, заң актілерін, үкімен қаулы-
қарарларын, ағымдағы іс қағаздарын кеңінен пайдаланса да олардың авторын
білуге ұмтылмайды. Дегенмен, бұдан дерек авторының аты керегі жоқ деген
ұғым тумау керек.
4.Деректердің шынайылық деңгейін анықтау немесе ішкі сын. Өкілеттік
прблемасы.
Деректегі ақпараттың ғылыми маңызын бағалау кезінде оның шындыққа
қатынасымен қатар, тарихшымен байланысын да айқында қажет. Бірінші жағдайда
дерекпен шындықтың байланысына шынайылық проблемасы, екінші жағдайда дерек
және тарихшыға өкілеттілік проблемасы пайда болады.
Тақырып 4.Тарихи заңдылық категориясы.
1. Тарихи заңдылық ұғымы.
2. Қажеттілік пен кездейсоқтық. Альтернативтілік.
3.Тарихтың көп өлшемділігі
Тарих пен әлеуметтанудың арасындағы өзара байланыстар- тарихи үрдістегі
жалпы, ерекше және жекенің диалектикасы арқылы анықталады. Әлеуметтану-
адамзаттың дамуы, қоғамдық үрдістің қозғаушы күштері, тарихи қозғалыстың
мәні мен оның негізгі кезеңдері қызықтырады. Әлеуметтанушының назарында
тарихи үрдістің барлық көрінісі уақытқа бағынбай өтеді.
Тарихшыны біршама шектеулі мақсаттар қызықтырады. Оның зерттеу пәні
ретінде, тіпті ол жалпы тарихты зерттеп отырғанда да, нақты бір уақыт-
кеңістік координатындағы нақты оқиғалар мен үрдістер жүреді.Тарих ғылымының
айрылмас белгісі ретінде- баяндау жүреді. Онсыз адамзаттың тарихи дамуының
толыққанды суретін де, әсіресе оның көрінуін де жаңғырта алмаймыз. Адамзат
өзінің өткен тарихын тарих ғылымы қаншалықты, қалай баяндай алатындығына
қарай біледі.Осыған орай, тарихи оқиға- тарих ғылымының маңызды категориясы
болып табылады. Жалпы алғанда ол, тарихи үрдістің жанды жері болып
шығады.А.И.Данилов. Исторический мир- мир событий. Там, где их нет, нет и
изменения, движенияи развития, а следовательно- и истории как
действительности,- деп әділ айтады. Баяндау арқылы ғана тарих ғылымы
қоғамдық санада маңызды маңызды тарихи олқиғаны сол оқиғаның өзіне ғана тән
сипаты және жалпы тарихи үрдістегі орны арқылы көрсете алады Тарих
ғылымындағы баяндау элементі өз пәнін бейнелейтін форманы қажет етеді,
алайда, тарихи бейнелеудің мәні әңгімелеумен шектелмейді. Форма- баяндау,
мазмұн- зерттеу болады. Тарихи бейнелеудің формасы мен мазмұнының
диалектикасы тарихтағы жалпы мен ерекшенің диалектикасын білдіреді.
Ертедегі Грециядағы Пеллопоннес соғысы. Сонымен, тарихтың пәні- ерекше
болып табылады. Нақты құбылысты ғылыми тұрғыда түсіндіру үшін қоғамдық
үрдістің маңызды тұстарын анықтайтын теория қажет. Жоғарыдағы Пеллопоннес
соғысының мысалы бойынша, теориясыз оның себептері мен сипатын ашу мүмкін
емес.
Қоғамдық үрдістегі ерекшені зерттеуге бағыттала отырып, тарих ғылымы ең
алдымен уақыттағы адамардың іс- әрекетін зерттейді. Тарихи зерттеудің
объектісі- үнемі адамдардың қандай да бір кеңістік- уақыт шеңберімен
шектелетін іс- әрекеті болып табылады. Адам өз өмірінде белгілі бір
қауымдастықтың мүшесі ретінде және соның шеңберінде қатынастар жүйесіне
түсіп отырады. Осы шеңберде барлық тарихи даму өтіп отырады. Сондықтан,
адамның іс- әрекетін зерттеу қоғам дамуының заңдылықтарын анықтаумен жанды
байланыста болған жағдайда ғана жемісті болмақ. Бұлай болмағанда тарих
кздейсоқ фактілердің хаостық тізбегіне айналып кетер еді.
Тарихи заңдылық деп біз, нақты тарихи шындыққа айналған, құбылыстардың
қажетті байланыстарын айтамыз. Тарих ғылымының бұл маңызды категориясын
сипаттайтын бірнеше белгісі бар.
1.Тарих заңдары нақты сипатта, дәл анықталатын кеңістіктік-уақыттық
координаты болады. Тарих заңдарында жалпы жоқ. Нақты бір құбылыстың
заңдары бар. Мысалы: Қараша демократиялық революциясы.
2.Өзінің нақты сипатына орай, тарих заңдары адамның іс- әркеетімен
тығыз байланысты. Өйткені соңғысы тарих заңдарына өз ізін қалдырып қана
қоймайды, көп жағдайда оның пайда болуына жағдай жасайды.
3Тарихи заңдылыққа адамдардың іс- әрекетінің рамкасын анықтайтын
объективті элемент те кіреді. Яғни адам іс-әрекетімен қоса оның материалдық
жағдайына қоса мән берілуі айтылады.
Кез- келген тарихи заңдылық Объективті және субъективті факторлардың
өзара әрекетінің күрделі жемісі болып табылады. Егер субъективті факторға
мән берілмесе- схематизмге, ал объективті факторды есепке алмасақ,
волюнтаризм мен субъективизмге әкеліп соғады. Сондықтан, тарихшы қоғамдық
үрдістің объективтік те, субъективтік те жағына мән береді. Әрине нақты
тарихнамалық тәжірибеде түрлі ғалымдардың өз ғылыми мүдделеріне лайық, осы
екі фактордың біріне үлкен мән беруі мүмкін, алайда тарихи шындықты шынайы
ғылыми түрде бейнелеу- ғалымды қайсысы қызықтырғанына қарамастан екі фактор
да ескерілген жағдайда ғана жүзеге асады. Тарихи заңдылық категориясы
тарихи таным жүйесінде маңызды роль атқарады, сондықтан оны терең мән беріп
қарастырған абзал.
Тарих ғылымы тек заңдылықты, текқажеттілікті ғанаемес, кездейсоқтықты
да зерттеуікерек. Ол тарих заңдарының қимылын бейнелейтіннің барлығын,
тарихтың ондай немесе мұндай тенденцияларының ашылуына кедергі
келтіргендердің барлығын да зерттейді, себебі мұнсыз шынайы тарихи үрдіс
жоқ. Кейде тарих заңы сырттай, көптеген қақтығыстағы күштердің, көптүрді
факторлардың ерекше теңдігі боп көрінеді. Мұның олардың ешқандай да
теңқұқықтығын білдірмейтінін және түптеп келгенде, әлеуметтік қозғалысты
экономика тудыратындығының айқындығын теріске шығара алмайтынын баса айту
қажет.
Теориялық мүдде тарихтағы альтернативтілік мәселесін тудырады. Кейбір
тарихшылар альтернативтілік даму бағытын кездейсоқтық деп санайды да,
ұғымдарды көпе- көрнеу ауыстырып алады. Кездейсоқтықтардың көптігін ешкім
жоққа шығара алмайды. Тек альтер- к туралы емес, даму түрлерінің көптігі
туралы айту керек. Адам қоғамының үдей дамуы ешқашан тура болмайды, ол неше
түрлі шиырлармен маталған. Сондықтан гәп,қоғам дамуы, қалайда, объективтік
заңдарға тәуелді болатындығында. Альтер- к негізінен қоғам дамуының
төменгі қабаттарында, әр түрлі әлеуметтік ағзаның микропроцестерінде
көрінеді. Тарихи масштаб қаншалықты ірі болса, кездейсоқтықтардың
қалыңдығын жарып шығар жалпы тенденция да соншалықты айқын көрінеді. Альтер-
ктің шектеулі, шартты сипаты бар. Ол қоғамның даму заңдылықтарын жоя
алмайды. Сонымен бірге тарихи үрдістің детерминизміне жеңіл- желпі қарауға
болмайтындығын айқын түсіну керек. Тақырып 4
Тарихи танымның ерекшелігі
1.Тарихтың позитивтік методологиясындағы субъект пен объект мәселесі
2.Тарих таным-ғылыми таным
Объективті шындық фактісі мен зерттеу пәні ретіндегі фактімен,
ғылыми фактімен арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір
таралған. Ғылыми факті – ол оқғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі
бейнесі. Осыған байланысты, марксист – тарихшылар арасында күнделікті
тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми – танымдық жұмысының қажетті элементі
ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған.
Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан
тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай
қалуы мүмкін емес. А. Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі
сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін
екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде
келтірілген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына
ешкімге белгісіз болып жатып қалуы мүмкін. Бар фактіні жоқ, тарихи емес
деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің
ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын
ала тарихи емес деп есептелген материалдардың белгілі бір щеңберімен
шектеп қою дұрыс болмас еді.
Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы
қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді,
өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту.
Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен
ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі
жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды
тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына
байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте
жауапты жұмысы.
Тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпка
қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес
деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э. Сестан: зерттеу тақырыбын таңдаған және
оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субъективизм билік етеді, -
дейді. Ол бұл таңдау тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның
өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелрге
байланысты көзқарасы байланысты, деді. Тарихшы таңдауы шынында да, ең
соңында оның қоғамдық – саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол
фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік
зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және
әдіснамалық көзқарастарды қоғайтынына байланысты.
Тарихи әдебиеттерде тарихи фактіні зерттеумен байланысты үдерістердің
сабақтастығына үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің
сабақтастығының үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің
сабақтастығын абсолюттендіру мүмкін емес. Ол көп зерттеуді оған талдау
жасаудан бастайтындығына немесе бұрын қалыптасқан басқа деректердің
негізінде анықтағысы келетіндігіне байланысты. Екінші жағдайда тарихшы
берілген нақты жағдайдағы ішкі және сыртқы заңдылықтарды ерте анықтайды.
Сондықтан да оның дедуктілік әдісі басшылыққа ала отырып, қаралған фактіге
жалпы теориялық алғышарттар негізінде алдын ала талдау жасауға мүмкіндігі
бар
Объективті шындық фактісі мен зерттеу пәні ретіндегі фактімен,
ғылыми фактімен арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір
таралған. Ғылыми факті – ол оқғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі
бейнесі. Осыған байланысты, марксист – тарихшылар арасында күнделікті
тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми – танымдық жұмысының қажетті элементі
ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған.
Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан
тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай
қалуы мүмкін емес. А. Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі
сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін
екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде
келтірілген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына
ешкімге белгісіз болып жатып қалуы мүмкін. Бар фактіні жоқ, тарихи емес
деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің
ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын
ала тарихи емес деп есептелген материалдардың белгілі бір щеңберімен
шектеп қою дұрыс болмас еді.
Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы
қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді,
өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту.
Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен
ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі
жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды
тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына
байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте
жауапты жұмысы.
Тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпка
қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес
деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э. Сестан: зерттеу тақырыбын таңдаған және
оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субъективизм билік етеді, -
дейді. Ол бұл таңдау тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның
өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелрге
байланысты көзқарасы байланысты, деді. Тарихшы таңдауы шынында да, ең
соңында оның қоғамдық – саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол
фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік
зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және
әдіснамалық көзқарастарды қоғайтынына байланысты.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарихи үрдіс теориясы - тарихи фактілерді түсіндіруші логикалық
жүйе.Факт- шындықтың үзігі ретінде өздігінен ештеңе де білдіре алмайды,
тек тарихшы ғана оны өзінің идеялық- теориялық көзқарасына орай,сөйлете
алады.Тарихи үрдіс теориясының бірі екіншісінен зерттеу пәні мен тарихи
үрдіске көзқарастар жүйесі арқылы ерекшеленеді. Әрбір схема – теория
қаншама фактінің ішінен өзінің логиксына сай фактіні таңдап алады. Тарихи
зерттеу пәні арқылы әрбір теория өзінің кезеңдестіруін ,ұғымдық аппаратын
анықтап, өз тарихнамасын құрады. Тек тарихи фактілер ғана ақиқат, ал оларды
ұғыну қашан да субъективті болады.
Тарихи факт - өткеннің нақты оқиғасы. Адамзаттың бүкіл өткені тарихи
фактілерден өрілген, олар өте көп. Нақты-тарихи фактіні біз тарихи
деректерден аламыз. Тарих ғылымында жай және күрделі фактілер бар.
Алғашқылары оқиғаларды білдірсе, соңғылары өзіне түсіндіру, ұғыну сәтін де
қамтиды.күрделі фактілерге тарихи үрдістер мен құрылымдарды түсіндіру
жатады.
Тарихи дерек- адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми
тануға негіз болатын айғақ. Тарихи деректердің түрлері: жазба, заттық,
этнографиялық, фольклорлық, тілдік, кино фото деректер.
Тарихи қозғалыс - өзара байланысты тарихи уақыт және тарихи кеңістік
категорияларынан тұрады.
Тарихи уақыт үнемі алға жылжып отырады. Тарихи уақыттағы қозғалыстың
әрбір үзігі мыңдаған материалдық және рухани байланыстардан тұрады. Әрі
ерекше және қайталанбайды. Т.У. ұғымы бірнеше рет өзгерді, ол тарихи
үрдісті кезеңдестіруден көрінеді. ХVIII ғ аяғына дейін тарихшылар тарихи
кезеңдерді билеушілердің атына қарай бөлді. ХVIII ғ. француз тарихшылары
жабайылық, варварлық және өркениеттік кезеңдерді ұсынды. ХІХғ. соңында
материалист - тарихшылар қоғам тарихын формацияларға (алғашқы-қауымдық.
құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) бөліп қарай бастады.
ХХІ ғ.басындағы тарихи- либералдық кезеңдестіру ,қоғам
тарихын:дәстүрлі,индустриялық және ақпараттық (постиндустриялық) кезеңдерге
бөледі.
Тарихи кеңістік- белгілі бір территорияда өтіп жататын табиғи-
географиялық, экономикалық, саяси, қоғамдық-мәдени үрдістердің жиынтығы.
Тарих философиясы-жүйелік философияның маңызды бір бөлігі. Бұл терминді
Ф.М.Вольтер, 1765ж. өзінің Тарих философиясы атты еңбегінде енгізді.
Алайда, философиялық-тарихи идеялар көне заманда туындай бастады. Тарих
философиясының бірнеше типтері бар. 1)Онтологиялық немесе субстанционалды
Т.Ф. Орыс дәстүріңде оны историософия деп атайды. 2) Сыни, рефлективтік
немесе аналитикалық т.ф.
Тарихилық принципі-құбылыстарды олардың пайда болуы және дамуы. олардың
нақты жағдайлармен байланысында қарау. Бұл принцип тарихи құблыстардың
пайда болу себептерін,түрлі этаптардағы сапалық өзгерістерін анықтап,
диалектикалық даму барысында бұл құбылыс неге айналғанын түсінуге мүмкіндік
береді.
Анналдар мектебі (жаңа тарих ғылымы)- Францияда, Марк Блок пен
Люсьен Февр негізін қалаған Анналы(1929-1939), Анналы социальной и
экономической истории (1939-1941) журналының төңірегінде пайда болған
ғылыми бағыт. Тарих ғылымында революциялық өзгерістер енгізді.Оның мәні:
тарихи баяндаудың орнына тархи мәселелілікті, яғни қоғамның барлық жақтарын
суреттеуді кіргізді. Пәнаралылыққа үлкен мән берілді.
Детерминизм және индетерминизм- себептіліктің орны мен ролі туралы
мәселенің қарама-қайшы философиялық концепциялары. Дет.барлық құбылыстардың
жалпыға ортақ, заңдылық байланысын мен себептілік шарттылығы туралы ілім.
Индет. себептіліктің жалпылық сипатын жоққа шығарады.
Каузалдық- себептілік. Құбылыстардың бір бірімен шарттылығының қажетті
генетикалық байланысын анықтайтын философиялық категория.
Марксизм- К.Маркс пен Ф.Энгельс жасаған философиялық. экономикалық және
әлеуметтік-саяси көзқарастардың жиынтығы. Оған: философиялық материализм
мен диалектика, қоғамдық-экономикалық формациялар теориясы,қосымша құн
теориясы,тап және таптар күресі теориясы т.б.жатады.
Менталитет-(лат.-ақыл,ойлау,ойлау бейнесі) үлкен әлеуметтік топтың
(халық, ұлт, тап,сословие) дүние түйсігін анықтап, мәдени дәстүр бірлігін
бекітетін әлеуметтік-психологилық күйі.
Парадигма- мәселенің немесе зерттеу міндетінің қойылуы мен шешімінің
үлгісі және де белгілі бір ғылыми қоғамда белгілі бір тарихи кезеңнің
барысында үстем жағдайда болатын зерттеу әдістерінің жиынтығы.
Пассионарлық теория- Л.Н.Гумилев тарихи үрдісті этностар өмірінің
динамикасы мен өзара әрекеті деп қарастырды. Пассионарлық – бұл жекелеген
тұлғалардың өз алдына қойған нақты және қияли мақсаттарына қол жеткізу
жолында өз өмірін құрбан ете отырып, басқаларды өз соңынан ерте білетін
жоғары мақсатшлдығы.
Позитивизм- гуманитарлық ойдың, барлық ақиқат білім жеке ғылымдардың
қызметі нәтижесінде ғана алынатындығын мойындау принципіне негізделген
бағыты. Оның негізін қалаушы француз ойшылы О.Конт.Поз-к парадигманың
шеңберінде тарихи методология эмпирикалық мәліметтерді анықтап,суреттеу
жәнереттеуге бағытталды. Яғни теориядан бас тартты.
Провиденциализм-тарихты діни тұрғыда,құдайдың еркімен болатын нәрсе деп
түсіну. Ол- барлық әлемдік діндерге тән.
Революция-төңкеріс, өзгеріс. Кең мағынада – қоғамның барлық
сферасындағы терең өзгерістер.Тар мағынасында- аса шиеленіскен тарихи
процестер кезінде жаңа және күні өткен ескі қоғамдық қатынастар арасындағы
күрестің неғұрлым өткір формасы. Маңызды белгісі- өкіметтің бір таптан
екінші таптың қолына өтуі болып табылады.
Өндіріс құралдары- адамдардың материалдық игіліктерді өндіру процесінде
қолданатын құралдар мен заттардың жиынтығы. Еңбек құралдарына машина,
жабдықтар т.б. және өндіріс нәтижесі жатады. Жалпыға ортақ еңбек құралы жер
болып табылады. Еңбек заты- адам еңбегі арқылы өңделуге жататынның барлығы
кіреді. Адамдар өндіріс құралдары арқылы өндіріс заттарына әсер етеді.
Өркениет-(лат.civilis-азаматтық,мем лекеттік)-1)Мәдениеттің синонимі;
маркистік әдебиетте сондай-ақ, материадық мәдениетті білдіреді. 2)Қоғамдық
дамудың,материалдық және рухани мәдениеттің деңгейі, сатысы (антикалық
өркениет, қазіргі өркениет). 3)Тарихи үрдістің жабайылық пен варварлықтан
кейінгі белгілі сатысы.
Эволюция- қоғам мен табиғаттағы өзгерістер, олардың
бағыты,тәртібі,заңдылықтары турал түсініктер.
Эпистемология- таным теориясы.
2 Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы
1 тақырып. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы пәні
1.Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы пәні.
2.Тарихи үрдіс- тарих филоофиясының пәні.
3.Пәннің категориялық аппараты.
Тарих- үнемі дамуда және қозғалста болатын шындық дүние,қоғам мен
табиғаттың дамуы туралы ғылым, адамзат жадында сақталып отыратын өткеннің
беттері деп айтуға болады. Тарих- адамзаттың өткенін зерттейтін қоғамдық
ғылымдардың кешені тәріздес. Тарих сөзі баяндау, зерттеу, хабарлау
дегенді, ал тарихшы уақытты жеткізуші деген мағынаны білдірді. Қазіргі
таңда,біз, тарих сөзін екі мағынада қолданамыз: 1-ден, өткен оқиға туралы
әңгіме болса, 2-ден, өткенді зерттейтін ғылым ретінде жүреді .Тарих
ғылымының пәні мемлекеттің идеологиясы мен тарихшының көзқарасына
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.Материалистік көзқарастағы тарихшылар-
тарих ғылым ретінде түптеп келгенде материалдық игіліктерді өндірудің
тәсіліне бағынатын қоғам дамуының заңдылықтарын зерттеу деп санайды. Бұл
көзқарас себептілікті түсіндірген шақта басты назарды жеке адамға емес,
экономикаға, қоғамға аударады. Ал, либералдық бағыттағы тарихшылардың
ойынша, тарих ғылымының негізгі пәні - адам, оның әрекеті болады. Белгілі
француз тарихшысы Марк Блок тарихты Уақыттағы адам туралы ғылым деп
санады. Тарихшылар нені баса зерттесе де, өз зерттеулерінде нақты ғылыми
категорияларды қолданады. Оларға тарихи қозғалыс (тарихи уақыт пен тарихи
кеңістік), тарихи факт, тарихи дерек, зерттеу теориясы (методологиялық
түсіндіру) жатады. Тарихи қозғалыс - өзара байланысты тарихи уақыт және
тарихи кеңістік категорияларынан тұрады.
Тарихи уақыт үнемі алға жылжып отырады. Тарихи уақыттағы қозғалыстың
әрбір үзігі мыңдаған материалдық және рухани байланыстардан тұрады. Әрі
ерекше және қайталанбайды. Т.У. ұғымы бірнеше рет өзгерді, ол тарихи
үрдісті кезеңдестіруден көрінеді. ХVIII ғ аяғына дейін тарихшылар тарихи
кезеңдерді билеушілердің атына қарай бөлді. ХVIII ғғ. француз тарихшылары
жабайылық, варварлық және өркениеттік кезеңдерді ұсынды. ХІХ ғ.соңында
материалист-тарихшылар қоғам тарихын формацияларға (алғашқы-қауымдық.
құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) бөліп қарай бастады.
ХХІ ғ. басындағы тарихи- либералдық кезеңдестіру, қоғам тарихын:дәстүрлі,
индустриялық және ақпараттық (постиндустриялық) кезеңдерге бөледі.
Тарихи кеңістік- белгілі бір территорияда өтіп жататын табиғи-
географиялық, экономикалық, саяси, қоғамдық-мәдени үрдістердің жиынтығы.
Табиғи- географиялық факторлардың әсерімен халықтардың тұрмысы, шаруашылығы
мен психологиясы қалыптасады; әлеуметтік-саяси және мәдени өмірдің
ерекшеліктері туындайды. Көне заманнан бері халықтарды батыстық және
шығыстық деп бөлу бар, алайда бұл халықтардың географиялық орналасуын емес,
олардың тарихи тағдыры мен қоғамдық өмірінің ортақтығын білдіреді. Тарихи
кеңістік ұғымы кей жағдайда нақты бір территориямен байланыссыз да
алынады, мыс., христиан дүниесі-Батыстың, ал мұсылман дүниесі- Шығыстың
синонимі болды.
Тарихи факт- өткеннің нақты оқиғасы. Адамзаттың бүкіл өткені тарихи
фактілерден өрілген, олар өте көп. Нақты-тарихи фактіні біз тарихи
деректерден аламыз. Тарих ғылымында жай және күрделі фактілер бар.
Алғашқылары оқиғаларды бідлірсе, соңғылары өзіне түсіндіру, ұғыну сәтін де
қамтиды. күрделі фактілерге тарихи үрдістер мен құрылымдарды түсіндіру
жатады.
Тарихи дерек- адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми
тануға негіз болатын айғақ. Тарихи деректердің түрлері: жазба, заттық,
этнографиялық, фольклорлық, тілдік, кино фото деректер. Тарихи үрдіс
теориясы- тарихи фактілерді түсіндіруші логикалық жүйе. Факт- шындықтың
үзігі ретінде өздігінен ештеңе де білдіре алмайды, тек тарихшы ғана оны
өзінің идеялық- теориялық көзқарасына орай, сөйлете алады. Тарихи үрдіс
теориясының бірі екіншісінен зерттеу пәні мен тарихи үрдіске көзқарастар
жүйесі арқылы ерекшеленеді. Әрбір схема – теория қаншама фактінің ішінен
өзінің логиксына сай фактіні таңдап алады. Тарихи зерттеу пәні арқылы әрбір
теория өзінің кезеңдестіруін ,ұғымдық аппаратын анықтап,өз тарихнамасын
құрады. Тек тарихи фактілер ғана ақиқат, ал оларды ұғыну қашан да
субъективті болады. Түрлі теориялар тарихи үрдістің варианттары-
заңдылықтар мен баламалылықтарды өз жүйесінің ыңғайына қарай
анықтайды,өткен тарихқа баға беріп, болашаққа да солай божам жасайды.нақты
тарихи фактілерді зерттеуші түрлі теориялардың бірі екіншісінен еш артық
емес.Олардың барлығы да шынайы, объективті, анық боп келеді және тарих
пен қазіргі қоғам туралы түрлі көзқарастар жүйесі мен дүниетанымды
бейнелейді.Бір теорияны екіншісінің көзқарасымен сынау теріс әрекет,
өйткені ол дүниетаным мен зерттеу пәнін өзгертіп жібереді. Ал. бұл
теориялардың барлығының басын қосып бір ортақ жүйе жасауға әрекеттену
ғылымға жат құбылыс болады,себебі себеп- салдарлық байланыстың
бұзылып,қарама- қайшы тұжырымдард туғызады.
Зерттеу пәні бойынша үш түрлі белгілі теория бар:діни- тарихи, әлемдік-
тарихи, локальды-тарихи теориялар.
Діни- тарихи теория бойынша зерттеу пәні- адамның Құдайға тартылуы,
адамның Жоғарғы ақыл-оймен, Жаратушымен байланысын зерттейді. Барлық
діндердің мәні адам тәнінің материалдық дүние ретінде уақытш, ал жанның
Мәңгілігін мойындау болып табылады.
Әлемдік- тарихи теорияда зерттеу пәні ретінде адамзаттың жалпы дүниелік
прогрессі алынады. Басты орынға адамның әлеуметтік мәні, идеялды адам мен
қоғамды жасауға мүмкіндік беретін, оның санасының прогрессі жатады.
Тарихтың дамуы прогреспен сәйкестіріледі. Барлық халықтар дамудың белгілі
сатыларың өтіп шығады,тек бірі- прогресс жолына ерте түссе,екіншілері кеш
келеді. Прогрессивті қоғамдық даму- заң, қажеттілік, жазмыш түрінде
қарастырылады. Бұл теория тарихи уақыт категориясына маңызды орын береді.
Кемшілігі: бұл теория Х1Х ғғ. Батыс Европа елдерінің тарихи жағдайына
қарап жасалды да, евроцентризмге бой алдырды. Ол, өз кезегінде,
дүниежүзілік тарихтың бейнесін жасауға мүмкіндік бермейді, себебі,
өздерінен басқа әлемнің (Америка, Азия, Африка) даму ерекшелігін ескермеуін
санамағанның өзінде де, сол Европаның шеткері аймақтарын да есепке алмады
(Шығыс Европа, әсіресе Ресейді).Евроцентристік позицияда прогресс ұғымын
абсолюттендіріп, халықтарды иерархиялық сатыға бөліп тастады, осылайша,
тарихтың дамуындағы алдыңғы қатарлы, артта қалған халықтардың схемасы
майда болды. Әлемдік - тарихи теорияның шеңберінде: материалистік,
либералдық, технологиялық бағыттар бар.
Материалистік (формациялық) бағыт, адамзаттың прогрессін зерттей
отырып,қоғам дамуына, меншік формаларына негізделген қоғамдық қатынастарға
зор көңіл бөледі.Тарих-қоғамдық-экономикалық фориациялардың ауысу заңдылығы
ретінде түсініледі. Қоғам дамуының шырқау шегі-коммунистік формация. Форм-
дың ауысуының негізінде өндіргіш күштердің даму дәрежесі мен өндірістік
қатынастардың қарама-қайшылығы жатады. Қоғамның дамуының қозғаушы күші
үстем тап пен езілуші тап арасындағы тап күресі болып табылады. Бұл бағытты
жасаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс.
Либералдық (модернизациялық) бағыт, адамзаттың прогресс- эволюциясын
зерттей отырып, басты назарды жеке адамның дамуына, оның жеке бас
еркіндігіне қол жеткізуіне аударады. Либ, пікірінше, тарихта дамудың
әрқашан да балама жолы бар. Ал, прогрестің бағыты,таңдау- аса ерекше
тұлғаға байланысты. Егер, прогресс бағыты Батыс-европалық өмір салтына сай
келсе,онда бұл-адамға құқық пен еркіндік әперетін жол,ал, азиялық өмір
салтына келсе, деспотия, жеке адамға биліктің өктемдігі деп саналады.
Технологиялық (модернизациялық) бағыт, адамзат прогресін зерттей
отырып, технологиялық даму мен қоғамдағы соған сай өзгерістерге зор мән
береді. Адамзат жануарлар дүниесінен бөлініп шыққаннан бастап, ғарышты
игергенге дейін техникалық дамуда болады. Ғасырлар бойы бұл дамуда аса
маңызды жаңалықтар ашылып отырады, мыс.: егіншілік пен малшылықтың п.б.,
металлургияны игеру, керамиканы жасау т.б. Маңызды жаңалықтар адамзаттың
прогрессін білдіреді де, қандай да бір саяси режимнің идеологиялық
боямасына еш тәуеліз түрде болады деп саналады. Техникалық бағыт адамззат
тарихын: дәстүрлі (аграрлық), индустриялық және постиндустриялық
(ақпараттық) кезеңдерге бөледі.
Локальдық-тарихи теорияның пәні локальдық (жекелеген) өркениеттер болып
табылады.Әрбір лок.өркениет ерекше,табиғатпен астаса жатады да,өз даму
жолында туу,қалыптасу,гүлдену,құлдырау және құлау кезеңдерін бастан кешеді.
Жоғалған өркениеттің орнына басқасы келіп отырады. Теорияның басты назары
адамның генетикалық-биологиялқ мәні мен ол өмір сүріп отырған нақты ортаға
ауады.Адамзат Табиғат-биосфераның бір бөлшегі ретінде ,онымен бірге өзгеріп
отырады. Адам ақылының прогрессі емес,оның санадан тыс биологиялық
инстинктері:ұрпақ әкелу, күншілдік, басқалардан жақсы тұруға ұмтылу,
қызғаншақтық т.б. Табиғат туғызған қоғам құрылысының формасын анықтап оны
иіндетті түрде уақытта қайталап отырады.Дамудың жаңа бір орамында тарих
емес, биологиялық түр-уақыттағы адам қайталанып отырады. Табиғатта өмірлік
циклдің өзгермейтін айналымы жүріп жатады. Адамның өмірін прогресс емес,
тіршілік ету ортасы анықтайды. Теория тарихи кеңістік категориясына үлкен
мән береді. Бұл теорияның шеңберінде: славянофиль, евразияшылық, этногенез
т.б. бағыттар бар. Л.-т.теория Г.В Вернадский, Л.Н.Гумилевтің еңбектерінде
орын тепкен.
Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясыі пәні – қазақ тарихының келелі
мәселелірн зерттеуге негіз болатын ғылым саласы. Деректанулық және
тарихнамалық проблемаларды методологиялық ойлаудан өткізу көп жағдайда
тарихи оқиғалар туралы түсінікті байытады және жаңа деңгейге көтереді,
тарих ғылымында болған және болып жатқан нәрселерді ғана түсіндіріп
қоймайды, сонымен қатар оның қозғаушы күштерінің қандай болғандығын, қандай
екендігін де, демек оның ғасырлар бойы қалай дамығандығын және дамып
отырғандығын да түсіндіреді.
Тарихи таным процесі барысында адамзат тек қана белгілі бір құбылыстың
немесе тарихи тұлғаның орнын анықтау емес, сонымен қатар адамның өзінің
табиғаттағы орнын анықтаудың қажеттілігімен де кездеседі. Адам өзін-өзі
тани бастағаннан бастап, ол өзін қоршаған ортадағы орнын түсінуге тырысты.
Өзінің іс-әрекеттерінің табиғи процестердің қалыптасып дамуындағы ролін
нақтылауға ұмтылды. Адам тек қана табиғатты зерттеп қана қоймайды, ол өзін-
өзі, өзінің іс-әрекеттерінің, нақты қадамдарының салдарын зерттейді. Осы
зерттеу процесінің барысында белгілі бір зерттеу әдістері қалыптаса
бастайды. Ғылым өзін-өзі тану қабілетіне жеткенде оның танымдық мүмкіндігі
артады, жаңа сапалық деңгейге көтерілуіне мүмкіндік алады.
Тақырыпқа арналған сұрақтар
1.Прогресс дегеніміз не?
2.Тарихты зерттеу теорияларын сипаттаңыздар.
3. Тарих философиясы дегенді қалай түсінесіздер?
Ұсынылатын әдебиет
1.Жуков Е.И. Очерки методологии истории. М., 1980.
2.Философия истории. Антология. М., 1995.
3.Философия истории. Под ред. А.С. Панарина (Учебное пособие).
М., 2001.
4.Смоленский А.В. Теория и методология истории. М., 2003.
Тақырып 2. Тарих философиясының қалыптасуы және дамуы.
1. Тарих философиясы - ұғымы.
2.Тарих философиясының немістік мектебі.
3.Тарих философиясының француз мектебі.
4.Анналдар мектебі.
Тарих философиясы- жүйелік философияның маңызды бір бөлігі. Бұл жүйе
механикалық емес,органикалық үйлесімді архитектоникаға ие. Оның тараулары
өзара сабақтастықпен құралған. Тұтас жүйе ретіндегі фил- ның тараулары
өзара байланысты үйлескен триадалардан тұрады. Бірінші үштікке: онтология
(әлем тұтастығы туралы ілім), антропология, гносеология (таным туралы ілім)
кірсе, екінші үштікке: тарих философиясы, мәдениет философиясы және
әлеуметтік философия жатады. Осылайша тарих философиясы қисынды түрде
жоғарғы триаданы ұйғарадыда, өзінің дүниетанымдық, методологиялық негізі
ретінде олардың жалпылама принциптері мен категорияларын, ұғымдарын алады.
Тарих фил- ның пәні-тарих және де оны жалпылық деңгейде алып зерттейді.
Кеңірек айтсақ,тарих фил- ның пәні- тарихи үрдістің мәні мен мазмұны және
тарихи зерттеудің методологиясы болып шығады.
Философия тарихы терминін алғаш рет, француз ағартушысы Ф.М.Вольтер
1765 жылы жарық көрген осы аттас кітабында енгізді. Бірақ, философиялық-
тарихи идеялар сонау ерте заманда ақ туындай бастады. Нақты тарих фил- ның
негізінде әрқашан уақыттың белгілі бір үлгісі жатады. Антикалық тарих фил-
сы уақыттың қайталанбалы моделне бағдарланған, сондықтан оның сол түрге
мәңгілік қайтып келу идеясы тән болды. Батысевропалық ортағасырлық тарих
фил-сы христиандық негізде тура сызықтық, бірақ түпкі уақыт моделіне
сүйенді. Жаңа және қазіргі дәуірлердегі тарих философиясы тура сызқтық
шексіз уақыт моделіне бағдарланды. Ортағасырлық кезеңдетарих фил- ның
мәселелері католиктік теология шегінде анықталды. Оның философиялық жүйенің
дербес саласы ретінде қалыптасуы жаңа заманға сай келеді, бұл кезеңде жалпы
фил-ң өзі де дін мен теологиядан азды-көпті арыла бастағантың. Ол
Ф.МВольтердің, М.Ж.де Кондорсенің, Дж. Виконың, И.Г. Гердердің және әсіресе
Г.В.Гегель мен К.Маркстың шығармашылығымен байланысты. Гегель Тарих
философиясы бойынша дәрістер деп аталған еңбегін қалдырды, ал Маркстің
бүкіл философиясы, Н.А. Бердяевтің дұрыс ескертуі бойынша, жүйе түрінде
баяндалмағанына қарамай, ең алдымен тарих философиясы болып табылады. ХХ
ғ. тарих философиясының тұтас қатардағы баламалары пайда болды, олардың
кейбіреулері осы томда көрініс тапқан.
Тарих философиясының бірнеше типологиялары бар. Біріншісі онтологиялық,
материалды немесе субстанционалды тарих философиясы деп аталады, орыс
дәстүрінде оны тарихисофия деп те белгілейді. Екінші типті сыни,
рефлективтік немесе аналитикалық тарих философиясы деп те атайды.
Онтологиялық тарих философиясы тарихи процесті ерекше онтологиялық шындық
ретінде, болмыстың бір деңгейі ретінде және адам өмір сүруінің негізгі бір
кеңмәтіні ретінде зерттеуді және ұғынуды жүзеге асырады. Онтологиялық тарих
философиясының негізгі міндеттеріне жататындары: 1) тарихи үдерістің
мәнісін, оның мазмұнын, архитектоникасын, қозғаушы күштерін және басты
заңдылықтарын ұғыну; 2) тарихи үдерісті жіктеу және кезеңдерге бөлу, тарихи
кеңістік пен уақыттың ерекшелігін зерттеу; 3) тарихтың мақсаты, мағынасы
және міндеттерінің бар немесе жоқ екендігі айқындау, тарихи үдерістегі
ілгерілеу мен кері кетудің арақатынасын анықтау.
Рефлексиялық тарих философиясы тарихтың танымдық ерекшелігін түсінуімен
айналысады. Тарих философиясының бұл баламасының негізгі міндеттері
мыналар: 1) тарихи зерттеудің ерекшелігі мен шектерін айқындау, оның
концептуалдық аппараты мен методологиясын анықтау; 2) тарихи танымдағы
түсіндіру мен ұғынудың арақатынасын, ондағы құндылық пайымдауларының рөлін
және объективтік тарихи таным мен білімнің мүмкіндіктерін тағайындау; 3)
тарихи детерминизм мен тарихты жасайтын адамдардың еркін жігерінің
арақатынасын анықтау.
Соңғы міндеттің сипаты рефлективтік тарих философиясын дәнекерлейтінін
аңғару қиын емес. Бұл түсінікті де: толыққанды тарих философиясы екі
бағыттың синтезі болуы керек және аталған міндеттердің бәрін шешуі қажет.
Егер бұл типологияны ұстансақ, онда ХХ ғасырда, әсіресе Екінші дүние
жүзілік соғыс кезінде және одан кейін онтологиялық тарих философиясы өз
орнын рефлективтікке бере бастады.
Оның негізінде тарихи процестің қозғаушы күштерін түсіндірмелеу сипаты
жататын, басқа типологияға сәйкес бірнеше тарих философиясы жүйелері бар:
1) Құдай шешімін тарихтың қозғаушы күші деп санайтын теологиялық тарих
философиясы; 2) тарихтың қозғаушы күші ретінде трансценденттік заңдылықты
немесе тағдырды алатын, метофизикалық т.ф.; 3) тарихтың қозғаушы күші деп
идеяларды немесе адамның рухани өмірін есептейтін идеалистік т.ф; 4)
қозғаушы күштер ретінде адам табиғатын (құштарлық пен құмарлыққа ие
болатын) алатын натуралистік т.ф.; 5) тарихтың қозғаушы күштері деп
экономикалық қатынсатарды есептейтін матреиаличтік – экономикалық тарих ф-
сы.
Тағы бір типологияға сай, оның негізінде бір жағынан тарихтағы адамның
рөлі мен орны айтылғанмен, индивидуалистік және коллективтік тарих
философиясы, ал басқа жағынан – фаталистік (детерменистік) және белсенділік
(индетерменистік) тарих философиясы ажыратылады.
Тақырыпқа арналған сұрақтар
Тарих философиясы ұғымның мәні?
Тарих философиясының типтері қалай анықталады?
Тарих философиясының түрлі мектептерінің сипаты.
Ұсынылатын әдебиет
1. Гегель Г.Ф.Философия истории.СПб.,2000.
2. ЖуковЕ.И.Очерки методологии истории.М.,1980.
3. Вахтомин Н.К.Генезис научного знания.Л.,1973.
4. Тарих.Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық,
Астана, 2006. 6-7 тт.
Тақырып 3. Тарихи үрдістің категориялары және сипаты.
1.Тарихи теория- тарихи үрдіс теориясы.
2. Қоғамдық- экономиялық формация категориясы.
3.Тарихи үрдістегі субьективтілік пен обьективтілік диалектикасы
Тарихпен айналыспастан бұрын, ең алдымен, тарих дегеніміз не? Оның
мақматтары мен тарихи мәліметтерді зерттеудің әдістері қандай, тарихи
ойлаудың маңызы, яғни, ерекшеліктері қандай деген сұрақтарға жауап алу
керек.
Басқа ғылымдар саласында мұндай сұрақтар оларды тереңірек зерттегенде
ғана айтысты және күрделі болып, ал негізінен жеңіл және біркелкі шешіледі.
Ал тарихта олар тарихшы- мамандар арасында да, тарих теориясымен
айналыматын философтар арасында да және де тарихшылармен философтар
арасында өте күшті келіспеушіліктер тудырады. Әдетте, тарихшы осы
көрсетілген сұрақтарға жауапты арнайы жұмыстардан кейін табады, бірақ бұл
жауаптарға аз ғана адам қанағаттанады.
Тарихи үрдістің объективті бейнесін жасау үшін тарих ғылымы белгілі бір
методологияға, яғни зерттеушілер жинақтаған материалдарды ретке
келтіріп,өткен мен бүгіннің, тіпті ертеңнің де тиімді моделін жасауға
мүмкіндік беретін қандай да бір жалпы принциптерге сүйенуге тиіс.
Тарих ғылымында ұзақ уақыт бойы тарихи үрдісті ұлы адамдар мен
билеушілердің әрекетімен байланыстрып келген субъективистік (объективтік-
идеалистік) методология басым болып келді. Бұл концепция жан-жақты болмады
да, кемшілігі көп болды. Сондықтан да, неғұрлым үйлесімді және тарихи
шындыққа барынша жақын келген жаңа бір метдологияның шығу қажетігі
туындады. Х1Х ғ.ортасында неміс ойшылы К.Маркс тарихты ғылыми негізге қою
мақсатында тарихты материалистік тұрғыда түсіндіруге негізделген
концепцияны ұсынды.Оның негізі төрт принциптен тұрды:
1.тарихи үрдістің және оның салдары ретіндегі адамзаттың біртұтастығы
принципі;
2.тарихи заңдылық принципі (тарихи үрдісте адамдар мен олардың іс-
әрекетінің нәтижелерінің жалпы, тұрақты,қайталанбалы жанды байланыстар мен
қатынастар әрекет етеді);
3.детерминизм принципі (себеп- салдарлық байланыстар мен заңдылықтарды
мойындау; тарихи үрдістің анықтаушы құбылысы материалдық игіліктрді өндіру
тәсілі болады);
4.прогресс принципі (қоғамның бірте- бірте дамып неғұрлым жоғарғы
деңгейге көтерілуі)
Тарихты материалистік тұрғыда түсінудің негізінде формациялық жүйе
жатыр. Қоғамдық- экономикалық формация ұғымы-тек тарихи үрдістің қозғаушы
күшін ғана емес тарихты кезеңдестіруді анықтайды. Формациялық жол
тұрғыында,адамзат өз дамуында бес негізгі кезеңді бастан өткізеді: алғашқы
қауымдық, құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік
кезеңдер. Формациялардың ауысуы әлеуметтік төңкерістер нәтижесінде жүзеге
асады.
Жалпы алғанда К.Маркстің концепциясы тарихи үрдісті түсіндіруге біршама
жақын және артық тұстары бар. Нақты критерилер негізінде жалпы тарихи
дамудың анық түсініктік моделін жасай білген. Формациялық тұрғыдан келе
отырып,адамзаттың тарихын объективті, заңды және үдемелі үрдіс деп қарап
одан қозғаушы күштерді, негізгі кезеңдер, ерекшеліктер, заңдылықтар және
т.б. айқын көруге болады. Алайда, өзінің әмбебаптығына қарамастан, бұл
концепцияның маңызды кемшіліктері бар екендігін отандық және шетелдік
зерттеушілер жиі айтып жүр.
1.Фор- лық түсінік тарихи дамудың бірізділік сипатын айқындайды.
Формация теориясы Батыс Европаның тарихи мысалында жасалғандықтан, бірқатар
елдер, әсіресе, Шығыс дүниесі бес сатылық схемаға келмей қалды. Сондықтан,
К.Маркс Шығыс елдерін азиаттық өндіріс тәсіліне жатқызды,оның негізінде
ерекше фор- я қалыптасады. Бұл материалистік концепция тарихи дамудың
көпнұсқалығын көрсетуде нақты қиындықтар тудыратынын білдіреді.
2.Бұл методологияға тән нәрсе кез- келген тарихи құбылысты экономикалық
қатынастардың жүйесіне, белгілі бір өндіріс тәсіліне мықтап таңу
әрекеті.Басты назар өндіріс тәсілінің қалыптасу және ауысуына жібереді, ал
тарихтың негізгі объекті- адамға көмекші роль ғана беріледі. Осы тұрғыда,
тарихи үрдістің тұлғалық мазмұны төмендеп, тарихи дамудағы рухани факторға
жете мән берілмейді.
3.Тарихи үрдістегі конфликтік қатынастардың соның ішінде күштеудің ролі
асыра бағаланады.
4.Марксистік теория тарихи үрдістің дамуының тек басқы сатысы ғана
емес, сондай- ақ, ақырғы сатысы да бар екенін тұжырымдайды. Соңғы
коммунистік саты- шын мәнінде тарихтың ақырын білдіреді, өйткені К.Маркстің
ойынша барлық қарама- қайшылықтар жойылады, ал олар тарихи үрдістің
қозғаушы күштері деп саналды.
Қазіргі ғылымда формациялық жолға балама ретінде өркениеттік теория
айтылып жүр. Мағынасы бойынша өркениет ұғымы- табиғи (naturalis)
ұғымына қарама- қарсы азаматтық (civilis) сөзімен байланысты. Бұл
дихотомия тұңғыш рет антикалық құқық теориясында пайда болып, Аристотель
мен стоиктардың еңбектеріне өтті.Қайта өрлеу дәуірінде адамдардың
жабайылықтан азаматтық, мәдени және мемлекеттік дәрежеге өтуін білдіретін
өркениеттендіру деген термин п.б.17-18ғ.бамында бұл термин ағылшын және
француз ағартушыларының еңбектерінде кеңінен қолдана бастады. Алайда,
өркениет ұғымына деген қажеттілік-тарих теориясындағы маңызды нәрсе
ретінде, тек 18 ғ.ортасында туды. Француз ағартушылары (Ф.Вольтер,Ж.-
Ж.Руссо т.б.) бұл ұғымды мағыналық жағынан рухани мәдениет, сана мен
әділдік ұғымдарына жақын деп қарастырды. X1Vғ.европалық елдердегі көптеген
күрделі еңбектерде өркениет-мәдениетке жоғары орын бөлінетін қоғамның
кешенді жағдайының көрінісі деп берілді. Өркениет ұғымын одан әрі түсіндіру
барысында оған жаңаша сипаттар беріліп отырды.Неміс ғалымы И.Кант мәдениет
пен өркениет ұғымдарын ажыратып, өркениет, мәдениеттің сыртқы техникалық
типі болады деп санады.Қоғам дамуы барысында олардың ара қатынасы қарама-
қайшылықта болады, өйткені рухани мәдениет,әсіресе оның адамгершілік
формасы өркениеттен қалып қояды деп түйді. Бұл идея Х1Хғ.екінші
жартысындағы философ- идеалистердің еңбектерінде кеңінен
насихатталды.О.Шпенглер, Ф.Ницше т.б.өркениеттің дамуы сөзсіз түрде тоқырау
мен қоғамның рухани құлауына әкеп соғады деп сендірді.
Ресейде Х1Хғ. өркениеттік даму концепциясы социолог Н.Я.Данилевскийдің
еңбектерінен көрінді. Оның пайымдауынша, өркениет дегеніміз жекеленген
локальдық құрылымдар негізінде өмір сүретін белгілі бір қоғамның мәдени-
тарихи типі болады. Әрбір локальдық өркениет өз дамуында төрт кезеңді
бастан кешіреді: Өзіндік ерекшеліктің қалыптасуы, жастық (саяси
институттардың қалыптасуы), ересектік және құлдырау кезеңдері.
Х1Хғ. өркениет туралы түсініктер ғылыми- материалистік тұрғыда да
қалыптаса бастады. Бұл бағыт бойынша өркениет жабайылық кезімен
салыстырғанда жоғары өмір деңгейіне жетіп, табиғатқа тәуелділікті жеңе
білген қоғам ретінде таралды. Бұл бағыттың көрнекті өкілі Ф.Энгельс қоғамды
дамушы жүйе ретінде зерттеді. Өркениет материалдық және рухани мәдениет
жетістіктерінің жиынтығы түрінде болады да, оның мазмұны қоғамдық –
экономикалық фармацияның типімен анықталады.
ХХ ғ. өркениетке таладу жасаудың мәдени – тарихи дәстүрін ағылышын
тарихшысы және философы А.Тойнби жалғастырып, оны жекелеген нақты қоғамның
ерекше түрі деп санады. Өзінің Исследование истории атты еңбегінде тарихи
үрдістің мағынасын ашуға ұмтылды. Ауқымды фактілік материалдарды жүйелеу
негізінде ол қоғам дамуын локальды өркениеттердің айналымы ретінде санады.
Алғашқыда 21, кейіннен 13 локальды өркениетті атады. Тойнбидің пікірінше
өркениеттік үрдістің негізі әлемдік діндер, ал оның заңы – тарихтың
үндеуіне дәл солай жауап бере алатын қоғамның қабілеті болады. Осыған
орай, әрбір өркениеттің өзіндік ерекшелігі бар. Бұл бағытты сондай – ақ
П.Сорокин де дамытты.
Қазіргі ғылым өзіне дейінгі теориялық ойлардың жетістіктеріне сүйене
отырып, өркениетті барлық қоғамдық үрдістердің мазмұнын анықтайтын әмбебаб
ұғым ретінде қарастырады. Өркениет ұғымында социо- мәдени қауымдастықты
түсіндіреді. Оның негізігі критерийлері техниканың даму деңгейі, әлеуметтік
– саяси институттар мен рухани мәдениет дәрежесі.
Өркениеттің құрылымдық сипаты әлеуметтік блоктардан тұрады және олардың
жүйелік ортақ әрекеті өркениеттік үрдістің механизмін құрады. Әр түрлі
зерттеушілер мұндай блоктардың әр түрлі санын анықтады. Мысалы, Н.Я.
Данилевский 4 блокты анықтайды: дін, мәдениет, мемлекет және әлеуметтік –
экономикалық орта. Басқа ғалымдар өркениеттің мазмұнына егіншілік, қолөнер,
таптар, жоғары дамыған рухани мәдениеттің түрлі элементтерін, философия,
адамгершілік, психология, тіл т.б. кіргізеді. Алайда, өркениеттің
анықтамасында тарихи үрдістегі материалдық және рухани факторлардың өзара
әрекетінің ерекшеліктері мен жолдары, сипаты шешуші рөл атқарады.
Тарихи заңдылық арнулы зерттеуді қажет етеді. Методика нақты зерттеу
тәсілі деген ұғым болса, метод жалпы зерттеу деген ұғымды білдіреді.
Сондықтан методтың ауқымы кең, оған методика да енеді. Ол негізгі үш
құрамдас бөлімнен тұрады:
-Нақты методология-басқаша айтсақ, метод теориясы, осының негізінде ғылыми
таным принціптері жасалады;
-Методика-зерттеудің нақты ережелері мен тәсілдері;
-Техника-зерттеуге қажетті құрал-жабдықтардың жиынтығы.
Үш құрамдас бөлім- методика, методология және техника бір-бірімен тығыз
байланысты. Дегенмен, методология жетекші орын алады.
Методология мен методиканың ғылыми таным тәсілінің ажырамас құрамдас
бөлігі екендігінен шыға отырып, тарихи деректану методикасын айқындауға
болады. Бұл методика мынадай принціптерге негізделген:
Обьективтік принціп - тарихи құбылыстарды барлық қайшылықтармен,
күрделіліктермен, санқырлылықтармен қоса жан-жақты зерттеу. Барлық
деректерге толық талдау жасау. Бір-бірімен байланысты деректерді кешенді
зерттеу.
Партиялық принціп - ол деректерді зерттеудің өзекті мәселесі етіп,
әлеуметтік талдауды алады: деректің қандай ұлттың, әлеуметтік топтың не
таптың мүддесін қорғағандығын анықтайды, деректе сол әлеуметтік топтардың,
ұлттардың не таптардың мүддесінің қаншалықты ашық, толық дәл
көрсетілгендігін анықтайды.
Тарихи принціп – ол дерекке тек нақты тарихи тұрғыдан қарау емес, сонымен
қатарпайда болуы мен сақталуына әсер еткен оқиғаларды, құбылыстарды және
процестерді зерттеу.
Кез келген тарихи дерек белгілі бір материялды формада өмір сүреді.
Мазмұны жағынан бірдей мәтіннің өзі әр түрлі формада кездесуі мүмкін.
Деректің сапалы да тез өңделуі көптеген факторларға байланысты, сондай
факторлардың бірі ол деректің сақтау формасы: қолжазба ма жоқ тасқа
басылған ба, мұрағат материялдары ма, жоқ публикация ма?
Мәтінді дұрыс оқи білу немесе түпнұсқалық проблемесы. Деректің
мазмұнымен танысу барысында мәтінді қалпына келтіру және оның дәл мәнін
ашуға байланысты көптеген қиындықтар пайда болады. Олар негізінен мәтіндегі
кейбір сөздердің дұрыс оқылмауы немесе өшіп қалуына байланысты. Кей
жағдайда мәтінді мазмұны бойынша немесе басқа мәтіндермен салыстыру арқылы
қалпына келтіруге болады. Кәзіргі кезде мәтіннің өшіп қалған жерлерін
немесе бүлінген жерлерін жаңадан пайда болған фотоанализ тәсілімен қалпына
келтіру қолға алынуда.
Деректің пайда болған уақытын анықтау. Барлық деректерде бірдей оның
жазылған уақыты көрсетіле бермейді., кейде мәтінде көрсетілген уақыттың өзі
де дұрыс болмауы мүмкін. Дегенмен, көп жағдайда деректің жазылған уақыты
туралы мәліметті сол мәтіннің өзінен, оның мазмұнынан табуға болады:
деректе аталған тарихи тұлғалардың атынан, оның лауазымынан. Атақ
дәрежесінен.
Деректің пайда болған жерін анықтау. Жоғарыда айтылған мәтінді оқу
және уақытын анықтау үшін пайданылған тәсілдердің көбі, оның пайда болған
жерін анықтау үшін де қолданылады. Сонымен қатар тарихшы тарихи
географиялық гнегізіннде жасалған тарихи карталарды да пайдаланады.
Тарихшыға қойылатын талаптың ең бастысы өзі зерттеп жүрген жерін көз алдына
елестетуі. Сонымен қатар тарихи әкімшілік-территориялық өзгерістерді де
жақсы білгені жөн.
Дерек авторының не құрастырушының атын анықтау. Дерек авторының не
құрастырушының атын білу оны тарихи зерттеулергеи пайдалану міндетті шарт
емес. Деректегі сақталынған ақпараттың сипаты оның авторымен емес,
мазмұнымен айқындалады. Тарихшыны жасырын атпен, бірнеше атпен немесе
тіптен атсыз жазылған деректерр де қызықтырады. Көптеген жағдайда
тарихшылар өз еңбектерінде заң жобаларын, заң актілерін, үкімен қаулы-
қарарларын, ағымдағы іс қағаздарын кеңінен пайдаланса да олардың авторын
білуге ұмтылмайды. Дегенмен, бұдан дерек авторының аты керегі жоқ деген
ұғым тумау керек.
4.Деректердің шынайылық деңгейін анықтау немесе ішкі сын. Өкілеттік
прблемасы.
Деректегі ақпараттың ғылыми маңызын бағалау кезінде оның шындыққа
қатынасымен қатар, тарихшымен байланысын да айқында қажет. Бірінші жағдайда
дерекпен шындықтың байланысына шынайылық проблемасы, екінші жағдайда дерек
және тарихшыға өкілеттілік проблемасы пайда болады.
Тақырып 4.Тарихи заңдылық категориясы.
1. Тарихи заңдылық ұғымы.
2. Қажеттілік пен кездейсоқтық. Альтернативтілік.
3.Тарихтың көп өлшемділігі
Тарих пен әлеуметтанудың арасындағы өзара байланыстар- тарихи үрдістегі
жалпы, ерекше және жекенің диалектикасы арқылы анықталады. Әлеуметтану-
адамзаттың дамуы, қоғамдық үрдістің қозғаушы күштері, тарихи қозғалыстың
мәні мен оның негізгі кезеңдері қызықтырады. Әлеуметтанушының назарында
тарихи үрдістің барлық көрінісі уақытқа бағынбай өтеді.
Тарихшыны біршама шектеулі мақсаттар қызықтырады. Оның зерттеу пәні
ретінде, тіпті ол жалпы тарихты зерттеп отырғанда да, нақты бір уақыт-
кеңістік координатындағы нақты оқиғалар мен үрдістер жүреді.Тарих ғылымының
айрылмас белгісі ретінде- баяндау жүреді. Онсыз адамзаттың тарихи дамуының
толыққанды суретін де, әсіресе оның көрінуін де жаңғырта алмаймыз. Адамзат
өзінің өткен тарихын тарих ғылымы қаншалықты, қалай баяндай алатындығына
қарай біледі.Осыған орай, тарихи оқиға- тарих ғылымының маңызды категориясы
болып табылады. Жалпы алғанда ол, тарихи үрдістің жанды жері болып
шығады.А.И.Данилов. Исторический мир- мир событий. Там, где их нет, нет и
изменения, движенияи развития, а следовательно- и истории как
действительности,- деп әділ айтады. Баяндау арқылы ғана тарих ғылымы
қоғамдық санада маңызды маңызды тарихи олқиғаны сол оқиғаның өзіне ғана тән
сипаты және жалпы тарихи үрдістегі орны арқылы көрсете алады Тарих
ғылымындағы баяндау элементі өз пәнін бейнелейтін форманы қажет етеді,
алайда, тарихи бейнелеудің мәні әңгімелеумен шектелмейді. Форма- баяндау,
мазмұн- зерттеу болады. Тарихи бейнелеудің формасы мен мазмұнының
диалектикасы тарихтағы жалпы мен ерекшенің диалектикасын білдіреді.
Ертедегі Грециядағы Пеллопоннес соғысы. Сонымен, тарихтың пәні- ерекше
болып табылады. Нақты құбылысты ғылыми тұрғыда түсіндіру үшін қоғамдық
үрдістің маңызды тұстарын анықтайтын теория қажет. Жоғарыдағы Пеллопоннес
соғысының мысалы бойынша, теориясыз оның себептері мен сипатын ашу мүмкін
емес.
Қоғамдық үрдістегі ерекшені зерттеуге бағыттала отырып, тарих ғылымы ең
алдымен уақыттағы адамардың іс- әрекетін зерттейді. Тарихи зерттеудің
объектісі- үнемі адамдардың қандай да бір кеңістік- уақыт шеңберімен
шектелетін іс- әрекеті болып табылады. Адам өз өмірінде белгілі бір
қауымдастықтың мүшесі ретінде және соның шеңберінде қатынастар жүйесіне
түсіп отырады. Осы шеңберде барлық тарихи даму өтіп отырады. Сондықтан,
адамның іс- әрекетін зерттеу қоғам дамуының заңдылықтарын анықтаумен жанды
байланыста болған жағдайда ғана жемісті болмақ. Бұлай болмағанда тарих
кздейсоқ фактілердің хаостық тізбегіне айналып кетер еді.
Тарихи заңдылық деп біз, нақты тарихи шындыққа айналған, құбылыстардың
қажетті байланыстарын айтамыз. Тарих ғылымының бұл маңызды категориясын
сипаттайтын бірнеше белгісі бар.
1.Тарих заңдары нақты сипатта, дәл анықталатын кеңістіктік-уақыттық
координаты болады. Тарих заңдарында жалпы жоқ. Нақты бір құбылыстың
заңдары бар. Мысалы: Қараша демократиялық революциясы.
2.Өзінің нақты сипатына орай, тарих заңдары адамның іс- әркеетімен
тығыз байланысты. Өйткені соңғысы тарих заңдарына өз ізін қалдырып қана
қоймайды, көп жағдайда оның пайда болуына жағдай жасайды.
3Тарихи заңдылыққа адамдардың іс- әрекетінің рамкасын анықтайтын
объективті элемент те кіреді. Яғни адам іс-әрекетімен қоса оның материалдық
жағдайына қоса мән берілуі айтылады.
Кез- келген тарихи заңдылық Объективті және субъективті факторлардың
өзара әрекетінің күрделі жемісі болып табылады. Егер субъективті факторға
мән берілмесе- схематизмге, ал объективті факторды есепке алмасақ,
волюнтаризм мен субъективизмге әкеліп соғады. Сондықтан, тарихшы қоғамдық
үрдістің объективтік те, субъективтік те жағына мән береді. Әрине нақты
тарихнамалық тәжірибеде түрлі ғалымдардың өз ғылыми мүдделеріне лайық, осы
екі фактордың біріне үлкен мән беруі мүмкін, алайда тарихи шындықты шынайы
ғылыми түрде бейнелеу- ғалымды қайсысы қызықтырғанына қарамастан екі фактор
да ескерілген жағдайда ғана жүзеге асады. Тарихи заңдылық категориясы
тарихи таным жүйесінде маңызды роль атқарады, сондықтан оны терең мән беріп
қарастырған абзал.
Тарих ғылымы тек заңдылықты, текқажеттілікті ғанаемес, кездейсоқтықты
да зерттеуікерек. Ол тарих заңдарының қимылын бейнелейтіннің барлығын,
тарихтың ондай немесе мұндай тенденцияларының ашылуына кедергі
келтіргендердің барлығын да зерттейді, себебі мұнсыз шынайы тарихи үрдіс
жоқ. Кейде тарих заңы сырттай, көптеген қақтығыстағы күштердің, көптүрді
факторлардың ерекше теңдігі боп көрінеді. Мұның олардың ешқандай да
теңқұқықтығын білдірмейтінін және түптеп келгенде, әлеуметтік қозғалысты
экономика тудыратындығының айқындығын теріске шығара алмайтынын баса айту
қажет.
Теориялық мүдде тарихтағы альтернативтілік мәселесін тудырады. Кейбір
тарихшылар альтернативтілік даму бағытын кездейсоқтық деп санайды да,
ұғымдарды көпе- көрнеу ауыстырып алады. Кездейсоқтықтардың көптігін ешкім
жоққа шығара алмайды. Тек альтер- к туралы емес, даму түрлерінің көптігі
туралы айту керек. Адам қоғамының үдей дамуы ешқашан тура болмайды, ол неше
түрлі шиырлармен маталған. Сондықтан гәп,қоғам дамуы, қалайда, объективтік
заңдарға тәуелді болатындығында. Альтер- к негізінен қоғам дамуының
төменгі қабаттарында, әр түрлі әлеуметтік ағзаның микропроцестерінде
көрінеді. Тарихи масштаб қаншалықты ірі болса, кездейсоқтықтардың
қалыңдығын жарып шығар жалпы тенденция да соншалықты айқын көрінеді. Альтер-
ктің шектеулі, шартты сипаты бар. Ол қоғамның даму заңдылықтарын жоя
алмайды. Сонымен бірге тарихи үрдістің детерминизміне жеңіл- желпі қарауға
болмайтындығын айқын түсіну керек. Тақырып 4
Тарихи танымның ерекшелігі
1.Тарихтың позитивтік методологиясындағы субъект пен объект мәселесі
2.Тарих таным-ғылыми таным
Объективті шындық фактісі мен зерттеу пәні ретіндегі фактімен,
ғылыми фактімен арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір
таралған. Ғылыми факті – ол оқғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі
бейнесі. Осыған байланысты, марксист – тарихшылар арасында күнделікті
тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми – танымдық жұмысының қажетті элементі
ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған.
Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан
тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай
қалуы мүмкін емес. А. Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі
сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін
екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде
келтірілген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына
ешкімге белгісіз болып жатып қалуы мүмкін. Бар фактіні жоқ, тарихи емес
деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің
ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын
ала тарихи емес деп есептелген материалдардың белгілі бір щеңберімен
шектеп қою дұрыс болмас еді.
Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы
қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді,
өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту.
Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен
ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі
жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды
тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына
байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте
жауапты жұмысы.
Тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпка
қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес
деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э. Сестан: зерттеу тақырыбын таңдаған және
оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субъективизм билік етеді, -
дейді. Ол бұл таңдау тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның
өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелрге
байланысты көзқарасы байланысты, деді. Тарихшы таңдауы шынында да, ең
соңында оның қоғамдық – саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол
фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік
зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және
әдіснамалық көзқарастарды қоғайтынына байланысты.
Тарихи әдебиеттерде тарихи фактіні зерттеумен байланысты үдерістердің
сабақтастығына үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің
сабақтастығының үлкен көңіл бөлінеді. Әрине фактіні зерттеудің
сабақтастығын абсолюттендіру мүмкін емес. Ол көп зерттеуді оған талдау
жасаудан бастайтындығына немесе бұрын қалыптасқан басқа деректердің
негізінде анықтағысы келетіндігіне байланысты. Екінші жағдайда тарихшы
берілген нақты жағдайдағы ішкі және сыртқы заңдылықтарды ерте анықтайды.
Сондықтан да оның дедуктілік әдісі басшылыққа ала отырып, қаралған фактіге
жалпы теориялық алғышарттар негізінде алдын ала талдау жасауға мүмкіндігі
бар
Объективті шындық фактісі мен зерттеу пәні ретіндегі фактімен,
ғылыми фактімен арасындағы айырмашылықты ажыратып алу керек деген пікір
таралған. Ғылыми факті – ол оқғаның өзі емес, оның арнайы түрдегі
бейнесі. Осыған байланысты, марксист – тарихшылар арасында күнделікті
тарихи фактілерден, тарихшының ғылыми – танымдық жұмысының қажетті элементі
ретінде ажыратылатын тарихнамалық фактілер деп аталатын ұғым тараған.
Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан
тарихшы байқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай
қалуы мүмкін емес. А. Легко бір тарихшы байқамаған құбылысты әр түрлі
сыртқы жағдайда және әр түрлі уақытта екінші тарихшы тауып зерттеуі мүмкін
екендігін айтты. Бұл сыртқы жағдайлар, тарихшының өз зерттеуінде
келтірілген дәлелдер тізбегіне кіреді. Алайда ол фактінің ұзақ уақыт бойына
ешкімге белгісіз болып жатып қалуы мүмкін. Бар фактіні жоқ, тарихи емес
деп жариялау дұрыс емес. Үнемі ізденіс үстінде жүретін тарихшы, өзінің
ғылыми құралдарының қорын шексіз көбейту мүмкіндігіне ие болады. Оны алдын
ала тарихи емес деп есептелген материалдардың белгілі бір щеңберімен
шектеп қою дұрыс болмас еді.
Тарихи зерттеудегі фактіні іріктеудің негізгі жағдайы – жалпы
қағидаттарды игеру арқылы құбылыстардың қайталанатыны жайлы түсініктерді,
өмірде бар тарихи заңдылықтарды пайдалана отырып, жекеден жалпыға өту.
Тарихшы зерттеуге тек іс жүзіндегі белгілі бір материалдар жайлы біліммен
ғана қаруланбай, бұл материалдың не беретіндігі, нақты не іздеу керектігі
жайлы алдын ала ойластыра отырып кіріседі. Іс жүзіндегі материалды
тұтасымен іріктеудің объектілігі тарихшының жалпы дүниетанымдық көзқарасына
байланысты. Фактіні іріктеу білім деңгейіне негізделген тарихшының өте
жауапты жұмысы.
Тарихшылардың көпшілігі зерттеушінің өзі таңдаған ғылыми тақырыпка
қатысты барлық фактілерді ескеруі мүмкін емес және ол оған міндетті де емес
деген пікірді ұстанды. Мысалы, Э. Сестан: зерттеу тақырыбын таңдаған және
оны әзірлеу үшін фактілерді іріктеген кезде субъективизм билік етеді, -
дейді. Ол бұл таңдау тарихшы өмір сүріп отырған орта мен уақытқа, оның
өмірдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және адамгершілік мәселелрге
байланысты көзқарасы байланысты, деді. Тарихшы таңдауы шынында да, ең
соңында оның қоғамдық – саяси көзқарасы арқылы анықталады. Бірақ ол
фактілерді іріктеуге қалай болса солай қарауды, оның нәтижесіне субъектілік
зиян келтіру дегенді білдірмейді. Барлығы зерттеушінің қандай таптық және
әдіснамалық көзқарастарды қоғайтынына байланысты.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz