«Түркі жазба мәдениеті және Ахмеди Ысқақовтың тілдік мұрасы» атты Республикалық ғылыми-практикалық конференция

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Түркология ғылыми-зерттеу институты

ТҮРКІ ЖАЗБА МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ АХМЕДИ ЫСҚАҚОВТЫҢ ТІЛДІК МҰРАСЫ

Республикалық ғылыми-практикалық конференция жинағы

15 қараша 2010 жыл

Түркістан қаласы

Түркістан - 2010

«Түркі жазба мәдениеті және Ахмеди Ысқақовтың тілдік мұрасы» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция жинағы. Түркістан: «Тұран» баспасы, 2010. 150-бет.

«Түркі жазба мәдениеті және Ахмеди Ысқақовтың тілдік мұрасы» атты ғалым А. Ысқақовтың 100 жылдығына орай ұйымдастырылған республикалық ғылыми-практикалық конференция жинағына тіл саласына және түркология бағытында жазылған баяндамалар қамтылып отыр.

Конференцияны ұйымдастыру алқасы:

Ташимов Л. Т., Накип М., Раимбердиев Т. П., Ергөбек Қ. С., Тұртабаев С. Қ., Қадірбаева Р. І. Кенжетай Д., Әбжет Б., Бекжан О., Қыдыр Т.

Л. Т. ТАШИМОВ

т. ғ. д., профессор

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің президенті

Құрметті конференция қонақтары! Құрметті зиялы қауым!

Бүгінгі университетімізде ұйымдастырылып отырған «Түркі жазба мәдениеті және Ахмеди Ысқақовтың тілдік мұрасы» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияны ашық деп жариялауға рұқсат етіңіздер!

Қазақ тіл білімі саласында айрықша орны бар тіл жанашыры, бар ғұмырын өз халқының қасиетті киесі - ана тілінің тазалығы жолында сарп етіп, аянбай еңбек еткен лингвист ғалымдарымыздың ішінде өзінің қолтаңбасымен айрықша дараланып көрініп тұратын ұлы ғалымдарымыздың бірі - Ахмеди Ысқақов. Кеңес Одағы кезінде жаппай орыстандыру саясаты белең алып тұрған сәтте аз халықтарға өзінің тілін аман сақтап қалу қиынға түсті. Осындай қиын-қыстау кезеңде өз тілінің тазалығы үшін күрескен қайраткерлер қыспаққа түсті. Соның бірі ғалым Ахмеди Ысқақов болатын. Ғалым өз ғұмырында қазақтың тілі өте бай екендігін сол тұста қазаққа қырын қараған саясатқа дәлелдеп, көптеген кедергілерге қарамастан «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін» жасап, оны екі том етіп бастырды. 1974-1986 жылдары Тіл білімі институтынан жарық көрген 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» редакторлар алқасының төрағасы ретінде осы қиын да абыройлы міндетті қажымай атқарып шықты. Ғалымның халқына істеген бұл еңбегі атаусыз қалған жоқ, 1988 жылы осы он томдық түсіндірме сөздігі үшін оған Мемлекеттік сыйлық берілді.

Филология ғылымдарының докторы, профессор ҚазССР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ахмеди Ысқақовтың туғанына жүз жыл толуына орай университетімізде конференция өткізу туралы ұсыныс түскенде мен қызу қолдадым. Еліміз өзінің тәуелсіздігін алып, өз алдына отау тіккен тұста қазақ тілінің тазалығы үшін күрескен осындай алдыңғы ұрпақ ағаларымыздың еңбектері елеусіз қалмауы тиіс. Қазіргі өскелең жас ұрпаққа Ахмеди Ысқақов сияқты ағаларымыздың өнегелі өмір жолы мен атқарған еңбектерін санасына сіңіріп, жастарымызды патриоттық сезімге баулып отыруымыз керек. Сондықтан бүгінгі ұйымдастырылып отырған конференцияның маңызы да ерекше деп ойлаймын. Конференцияның жұмысына сәттілік тілеймін.

Т. П. РАИМБЕРДИЕВ

т. ғ. д., профессор

Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ-інің Ғылым және халықаралық қатынастар

жөніндегі вице-президенті

Құрметті жастар! Бүгінгі конференция қонақтары!

Алдымен сіздерді Құрбан айт мерекесімен құттықтаймын. Жаңа М. Накип мырза өз сөзінде жақсы айтып өтті, қазір тіл саясатқа айналып отырған жайы бар. Қазақ тілінің қолданыс аясы әлі күнге дейін өз деңгейінде жүрмей жатыр. Тілші ғалымдарымыз ғылыми тұрғыдан зерттеп өз үлестерін қосып жатыр дегенмен бүгінгі өмірде, қолданыста сәл артта қалып отырғандығы жасырын емес. Тіпті қолданыстан шығып бара жатыр деуге болады. Бүгінде Астана қаласындағы жастардың сексен-тоқсан пайызы орысша сөйлейді. Бұлай жалғаса беретін болса онда енді бір елу жылда қазақ өз тілінен айырылып қалуы да мүмкін. Белгілі ақын, тіл жанашыры М. Шаханов та қазақ тілінің келешегіне алаңдаулы екенін білесіздер. Қазақ тілінің болашағы тек қана Елбасыға байланысты емес, бәріміз де еліміздің патриоты ретінде қолға алуымыз керек. Тіл - әр халықтың қасиетті мұрасы, оны көздің қарашығындай аялай білу қажет.

Жаһандану үрдісі келе жатыр, біз көбіне Ресей мен Қытайдың мәдениетіне жастарды елтімейтіндей өз мәдениетімізді көтеруіміз қажет. Демократияның жақсы жағы көп, бірақ тілдің дамуына кедергісі де бар. Елбасымыз «Қазақ - қазақпен қазақша сөйлесуі керек» деп бастама көтергенін білесіңдер. М. Шаханов қазақ тілін көтеруге қатысты өткізген акцияға жазушылардан бар-жоғы жеті жазушы қатысқанын қынжыла айтады. Іс-қағаздарды орыс тілінде жүргізу ісін жандандырып отырған өзіміздің қара көзді орыстілді бауырларымыз. Олар биліктің тұтқасын ұстаған күйі тек орысша сөйлеуге бейімделген, өзінің ана тіліне менсінбей қарайтындар. Міне, бұлар қауіпті, сондықтан біз әрқашан өз тіліміздің тазалығы жолында барынша жұмыс істеуіміз керек.

Белгілі ғалым Ахмеди Ысқақов кешегі Кеңестік Одақтың тілге қарсы саясаты болып тұрған кездің өзінде, кеңестік жүйенің кедергісіне қарамастан қазақ тілінің жоғын жоқтап, он томдық түсіндірме сөздік дайындауды қолға алған кісі. Осындай ғалымдарды өз саласының батыры деп атауға болады. Бұлардың тағдыры басқа салада жүрген мамандарға қарағанда ауыр, өте қиын жағдайда жүргеніне қарамастан артына өлмес мұра қалдырған осындай азаматты өз елінің шынайы патриоты болды десек артық айтқандығымыз емес. Осындай ағаларының игі ісін алға қарай жалғастыратын келешек жастарға араларыңыздан осындай патриот ғалымдар шығып, көбейе берсін, халқына қызмет етуден жалықпасын деген тілек айтқым келеді. Белгілі лингвист ғалым, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі А. Ысқақовтың жүз жылдық мерейтойына арналған бүгінгі конференцияға сәттілік тілеймін.

Махир Накип

профессор

Қ. А. Ясауи атындағы ХҚТУ-інің І-вице президенті

Құрметті конференция қонақтары!

Атақты ғалым, профессор Ахмеди Ысқақовтың жүз жылдығына орай ұйымдастырылған «Түркі жазба мәдениеті және Ахмеди Ысқақовтың тілдік мұрасы» атты ғылыми конференцияны ашық деп жариялауға рұқсат етіңіздер.

Түркі халықтары Сібірден Европаға дейінгі жерде, кең аймақта орналасқан халық. Тарихқа қарасақ бұрын түркі тілі де кең қолданысқа ие болғанын көреміз. «Кодекус-куманикусті» оқығанымызда оның қолдану аясы өте кең болғандығын көреміз. Қазір әлем ағылшын тілінде сөйлейді, ағылшын тілі әлемдік тілге айналып отыр. Неге деген сұрақ туады. Себебі ағылшындар Шекспир тілін әлі күнге қолданып келеді. Оны әлемге дәріптеп келеді.

Түркі халықтарында да ортақ ұлы тұлғалар көп. Түркі диалектілерін зерттегенімізде сол ортақ тілге қарай жақындатып зерттеуіміз керек. А. Ысқақов қазақ тілінің проблемасын ортаға қойды. Қазір дүниеде 200 млн. түркілер бар соның ішінде қазақ тілі басқа түркі халықтары ішінде өзінің тазалығын көбірек сақтай алған тіл. Қазақ тілінде оннан астам жылқыға қатысты атаулар ұшырасады екен. Қазақ тілінде осы сияқты синонимдер өте көп ұшырасады. Бұл тілдің бай екендігін көрсетеді.

Ендігі жерде пән ілімінде яғни философия, медицина, биология т. б. қатысты салаларда қазақ терминологиясын жасауымыз керек. Ол үшін компьютер тілін қазақшалау керек. Түркияда да проблема жетеді, бізде көптеген терминдер ағылшынша, қазақтарда орысша болып келеді. Осы проблеманы қолға алу керек. Түркияда әскери терминдер арабша болды, кейін Ататүрік арабшадан түрікшеге аударуды қолға алды. Ендігі кезекте физика, математика сияқты техникалық пәндердегі көп терминдерді де қазақшалайтын уақыт жетті. Сондықтан бізде тіл орталығын құру қажет, оның уақыты да жетті. Дүниеде жиырма бір араб мемлекеті бар, олар әртүрлі диалектілерде сөйлейді. Бірақ олардың ортақ әдеби тілі бар. Ол - Құран. Ливия мемлекетінде Тіл құрылымы жұмыс істейді. Ол араб тілдері мен диалектілерін зерттейді. Бізде де осындай құрылым болуы тиіс. Онда түркі тілдерін зерттеп, ортақ терминдерді анықтайтын орталық болған жөн. Мысалы қазақ тілінде немесе өзбек тілінде кездесетін түркі терминін алып, оны басқа түркі халықтарындағы өзге елден кірген терминдердің орнына қолдануымыз керек. Осылайша біз түркі тілінің тазалығы жолында бірлесіп қыруар шаруаны атқара аламыз. Көптеген проблемаларды шешудің жолын табамыз. Сондықтан кезінде қажымай еңбек еткен А. Ысқақовтың еңбегін әрі қарай жалғастыруымыз керек. Тіл проблемасын бірлесіп қолға алғанда ғана көптеген шаруаны тындыратындығымыз анық. Бүгінгі қолға алып отырған игі бастамаларыңызға сәттілік тілеймін.

О. БЕКЖАН

филология ғылымдарының кандидаты

Түркология ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері,

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

АХМЕДИ ЫСҚАҚОВТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕРІ

Қазақ тіл білімін қалыптастырған тілші ғалымдардың ірі өкілдерінің бірі, ҚР ҒА корреспондент-мүшесі Ахмеди Ысқақов бұрынғы Семей облысының Абыралы өңірінде 1910 жылы қарашаның жиырма бірінде дүниеге келген. Алғашқы еңбек жолын орта мектептің 9 сыныбын бітіргеннен кейін ауыл мұғалімі болудан бастап, аудандық газетте әдеби қызметкер, педагогикалық училищеде оқытушы болып істейді. Одан ары жоғары білім алуды көксеп, 1940 жылы Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогикалық институтын бітіреді. Осы жылы КСРО ҒА-ның КСРО Халықтарының Тіл және жазу институтының аспирантурасына оқуға қабылданады. 1941-1942 жылдары «Халық мұғалімі» журналының редакторы болып істейді.

1942-1947 жылдар аралығында Абай атындағы педагогикалық институттың проректоры және ректоры, 1947-1951 жылдарда Қазақтың қыздар педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі, 1951-1955 ж. Қазақ КСР ҒА Тіл және әдебиет институтының, 1955-1961 ж. Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық институтының директоры қызметтерін атқарады. 1961 жылдан еңбек демалысына шыққанға дейін Қазақ КСР ҒА Тіл білімі институтында бөлім меңгерушісі болып істеді.

Профессор А. Ысқақов және оның тіл ғылымы саласындағы қатарлас әріптестерінің өмірі өртеңге шыққан жас өскіндей әсер қалдырады. Өйткені бұлардың алдындағы А. Байтұрсынұлы бастаған тіл білімпаздары түгелдей И. В. Сталиннің қанды қырғынына ұшыраған еді. Олар енді сол алдыңғы буын ағалардың ғылыми еңбектерінен нәр алып, оны ары қарай дамытуға мәжбүр болды. А. Ысқақов және оның замандастары қазақ санасын түп-тамырымен қопарып, ойран-ботқасын шығарудың екінші кезеңі - латын әліппиінен орыс жазуына көшу кезеңін де бастан өткерді. Осы кездегі ең басты мәселе орыс сөздері мен қазақ тілінде жоқ дыбыстарын қалай қабылдау, сөздерді дұрыс жазу мен тыныс белгілерін қалыптастыру болды. Ол осы мәселелерден шет қалған жоқ, оған тікелей араласып ғылыми еңбектер жазды.

А. Ысқақовтың зерттеген қазақ тіл біліміндегі ең негізгі саласы морфология болды. Бұның ішінде сөздерді топтастыру, яғни, сөз таптарын жүйелеу болды. Бұл тұрғыда ғалым жоғарыда атап кеткеніміздей алдыңғы буын ғалымдар еңбегіне сүйеніп: «Қазақ тілін алғашқы зерттеуші орыс ғалымы П. М. Мелиоранский еліктеу сөздерді «подражательные слова» деп, ал қазақ ғалымдары (А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Т. Шонанов, т. б. ) «еліктеу сөздер» деп атап, оларды одағай сөздердің қатарына жатқызған болатын» [4] дейді. Ары қарай еліктеу сөздерді жеке сөз табы етіп жіктегені туралы атап өтеді: «Кейін 1940-1950 жылдардан бастап, осы жолдардың авторы бұл сөздерді одағай сөздерінің қатарынан шығарып, өз алдына сөз табы деп тануды ұсынып, тек бұрынғы зерттеушілердің атауынша (терминологиясы бойынша) «еліктеу сөздер» деген атпен қазақ тілі грамматикасына енгізген болатын» [4, 12] . Ғалымның бұл пікірінен А. Ысқақов пен оның қаламдастарының сол өткен ғасырдың қырқыншы жылдарында-ақ кеңес өкіметінің «әсіре қызыл» саясатына іштей қарсы болып мойындамағанын байқауға болады. Бұл А. Байтұрсынұлы жасаған қазақ тіліне қатысты басты терминдердің түгелдей сақталғанынан айқын көрінеді. Ол кезде «халық жауы» болып нақақ айып тағылған А. Байтұрсынұлының атын атаудың өзіне қатаң тиым салынған еді. Осы арқылы, яғни, А. Байтұрсынұлының атын атамай-ақ оның терминдерін түгел сақтау арқылы тілші ғалымдар кеңес саясатына қарсылық білдірді деп нық сеніммен айтуға толық болады.

А. Ысқақов сөздерді құрамдық-тұлғалық тұрғыдағы топтастырудың А. Байтұрсынұлының бастамалық жүйесін нақтыландыра дамытты. Мысалы А. Байтұрсынұлы сөздерді: «Сөз тұлғалары - 1) Түбір сөз; 2) Туынды сөз; 3) Қос сөз; 4) Қосалқы сөз; 5) Қосымшалар» [5] деп, сөздің тобына қосымшаны да енгізеді. Бұлай топтастыру тұтас грамматикалық ұғымды таныту тұрғысынан алғанда А. Байтұрсынұлының даналық шешімі деп атап өтуге әбден болады. Себебі әрбір сөз топтарының белгілі-бір сөз табын білдіретініне сәйкес қосымшалар да әрбір сөз табына тән болумен қатар сол сөз табын даралап анықтауға зор үлес қосады. Алайда қосымшаларды сөзбен біріктіре қолдану арқылы түсіндіру жеңіл болғандықтан, әрі бұрын жүйеленген өзге тілдердің құрылымына сәйкес А. Ысқақов қосымшаларды сөз түрлерінің құрамына қоспаған. Ол сөздерді құрамына қарай - жалаң және күрделі [6] деп бөледі. Жалаң сөздерді өз ішінен түбір және туынды деп бөлсе, күрделі сөздерді біріккен, кіріккен, қос, қысқарған сөздер деп бөледі. Күрделі сөздердің арасында сөздердің тіркесуі арқылы жасалған сөздердің бәрін де тұрақты тіркестердің құрамына жатқызып айтып өтеді, бірақ жоғарыдағы топқа арнайы қоспайды. Бұлардың қатарына еркін тіркесетін асқар тау, темір жол, есі дұрыс, табан тіреу тәрізді күрделі сөздерді де енгізіп жіберген. Қазір бұлар еркін тіркескен, әрбір компоненті өзінің негізгі мағыналарын сақтаған, тұтас ұғым ретіндегі күрделі сөз болып жіктеледі.

А. Байтұрсынұлы сөздерді мағынасына қарай - атауыш, шылау, одағай деп үш топқа бөліп, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік (атауыш), үстеу, демеу, жалғау (шылау), одағай деп тоғыз сөз табына бөлген. Ал А. Ысқақов - атаушы, көмекші, одағай [6, 140] деп, ол да үш топқа бөледі. Бұнда ол шылауды өзгертіп, көмекші деп нақтылайды. Себебі сөздің мәнін нақтылайтын тек қана шылаулар ғана емес, атаушы сөздер де болатынын анықтайды. Шылаудың құрамынан үстеуді бөліп алып, есім сөз таптарына қосады. Ары қарай ол атаушы сөздерді есім, етістік, есімді іштей атаушы, үстеуші, атаушыны іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деп бөледі. Ал үстеушіге үстеу мен еліктеуді жатқызады. Көмекші сөздерді іштей көмекші есім, көмекші етістік және шылау деп бөледі. Шылауды іштей жалғаулық, септеулік, демеулік тағы да үшке бөледі. Бірақ бұлардың бәрін де бір сөз табы деп санайды. Сөйтіп одағайды қосқанда барлығы қазақ тілінде тоғыз сөз табы бар деген қорытынды жасайды. Қазақ тілінің терминдерін А. Байтұрсынұлы қалай қолданса, А. Ысқақов та солай қолданған, өзгеріске түсірмеген. Мысалы А. Байтұрсынұлы райларды ашық рай, шартты рай, қалау рай т. б. деп атайды. Мұнда ашық, шартты деген сөздер рай сөзінің анықтауышы болып, дұрыс тіркесіп тұр да, қалау рай тіркесінде олай емес, дұрысында қалаулы рай, қалау райы (қалаудың райы) болып тіркесуі тиіс еді. Бірақ бұлай тіркесу де тіліміздің заңдылығына қайшы келмейді (темір жол, өгіз арба) . А. Байтұрсынұлы бірыңғай термин болсын деп осылай қолданған болса керек. А. Ысқақов та солай түсініп, терминді өзгеріссіз қалдырған. Әйтсе де қалау райының түсініктемелерінде қалау райы [6, 325-327, 331] деп те қолдана береді. А. Байтұрсынұлы райларды он төртке бөлсе, А. Ысқақов оны орыс тіліндегідей ашық (реалды), неғайбыл (ирреалды) деп қарама-қарсы екі топқа бөледі де, неғайбыл райды бұйрық, қалау, шартты деп үш түрге бөледі. Ол А. Байтұрсынұлының бөлген он төрт райын осы төрт райға топтастырады да, тұйық райды өз алдына қимыл атауы деген категория деп тұжырымдайды. А. Ысқақов қазіргі қазақ тілінің морфологиясын зерттеу барысында 1940 жылдары үстеуден кандидаттық диссертация қорғайды. Ол еңбегі 1950 жылы «Наречие в современном казахском языке» деген атпен жарияланады. Сондай-ақ 1954 жылы «Қазақ тілінің морфологиясы», 1964, 1974 жылдары «Қазіргі қазақ тілі. Морфология» атты еңбектері жарияланды. Ол осы еңбектерін топтап 1964 жылы «Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке» атты тақырыпта докторлық диссертациясын қорғайды. А. Ысқақов жоғары оқу орындарына арналған «Қазіргі қазақ тілі» (1954), «Қазақ тілінің грамматикасы» (1-2-бөл., 1967) атты ғылыми грамматикалардың орындаушысы және басқарушыларының бірі болды. Сонымен бірге мектеп оқушыларына арнап («Қазақ тілі грамматикасы», 5-6-сын., 1954-68; 4-сын., 1968-76) оқулықтар жазды. Бұл еңбектердің маңызы әлі төмендеген жоқ, қажет етуші тұтынушылар қазір де терең білім алып, сусындап келеді.

А. Ысқақовтың қазақ тіл білімі бойынша өнімді қызмет еткен салаларының бірі лексикография, яғни, сөздік жасау бағытындағы еңбектері болды. Бұл сала да қазақ тіл біліміне ең қажетті ғылыми еңбектердің қатарына жататын. А. Ысқақов орыс-қазақ тілдерінде жарық көрген сөздіктердің (Русско-казахский соварь», 1954; «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2 томдық, 1959-1961»; «Абай тілінің сөздігі», 1968; ) орындаушы және басқарушыларының бірі болды. Осындай үлкен тәжірибе мен білім жинағанының арқасында ол 1974-1986 жылдары жарық көрген 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» редакторлар алқасының төрағасы болып аса құрметті қызметті бірінші томнан оныншы томға дейін үлкен абыроймен атқарып шықты. Осындай жанқиярлық еңбектің жемісі ретінде осы қызметі үшін мемлекеттік сыйлықтың иегері атағын (1988) алды. Бұл еңбек қазақ тіл білімін Кеңес Одағына, тіпті дүние жүзіне танытқан еңбек болды десек асырып айтқандық болмайды. Еңбектің редакторлар алқасында академик І. Кеңесбаев, ҒА корреспондент-мүшесі Ғ. Мұсабаев, ғылым докторлары Ә. Болғанбаев, Р. Сыздықова, ф. ғ. к. Б. Қайымова, ф. ғ. к. Б. Қалиевтер болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.