Өсімдіктің және оның жеке органдарының өсуі
І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1. Өсімдіктін және оның жеке оргндарының өсуі
ІІ.2. Өсімдіктердін даму және көбею физалогиясы
ІІ.3. Өсімдіктердің өсуі мен дамуына ішкі және сыртқы
жағдайлардын әсері.
ІІ.4. Жеке өсімдік дамуының гормондық негіздері
ІІ.5. Өсімдіктердің өсіп дамуына сыртқы жағдайлардың
әсері.
ІІІ. Қорытынды.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1. Өсімдіктін және оның жеке оргндарының өсуі
ІІ.2. Өсімдіктердін даму және көбею физалогиясы
ІІ.3. Өсімдіктердің өсуі мен дамуына ішкі және сыртқы
жағдайлардын әсері.
ІІ.4. Жеке өсімдік дамуының гормондық негіздері
ІІ.5. Өсімдіктердің өсіп дамуына сыртқы жағдайлардың
әсері.
ІІІ. Қорытынды.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Өсімдіктердің жалпы тіршілік дәуірі өсу және даму деген ұғымдармен сипатталады. Өсу процесі - өсімдік органдарының ұзарып, енденіп, жуандап, көлемінің, салмағының ұлғаюымен, және жеке мүшелерінің (жапырақ, бұтақ, өркен, тамыр, т.б.) жаңадан қалыптасып, сандарының көбеюімен бейнеленеді. Өсімдіктің және оның жеке мүшелерінің өсуі клеткалардың естене байланысты. Жалпы айтқанда өсу жеке мүшелердің және тұтас өсімдік организмінің тіршілік әрекетінің нәтижесі болып есептеледі. Яғни, өсімдіктің қалыпты өсуі оның тіршілік әрекеттеріне байланысты физиологиялық процестердің қалыпты екендігін дәлелдеіуші.
Өсімдіктің тіршілік мерзімі өсу және көбею деген екі кезеңге болінеді. Бірінші - өсу кезеңіндегі жапырақтары, сабақтары, тамырлары қарқынды қалыптасып, көбейіп, бұтақтанады, түптенеді, гүл көшелері қалыптасады. Екінші кезеңде өсімдік гүлденіп, жемістенеді. Әсімдік гүлденгеннен кейін ондағы физиологиялық және биохимиялық процестер өзгеріп, жеке өсу мүшелерінің (вегативтік) ылғалдығы төмендеп, жапырақтағы азотты қосындылардың мөлшері күрт азаяды да, органикалық заттар сақтағыш (қор) орындарға шоғырланып, сабақтың ұзарып өсуі тоқтайды.
Өсімдіктің тіршілік мерзімі өсу және көбею деген екі кезеңге болінеді. Бірінші - өсу кезеңіндегі жапырақтары, сабақтары, тамырлары қарқынды қалыптасып, көбейіп, бұтақтанады, түптенеді, гүл көшелері қалыптасады. Екінші кезеңде өсімдік гүлденіп, жемістенеді. Әсімдік гүлденгеннен кейін ондағы физиологиялық және биохимиялық процестер өзгеріп, жеке өсу мүшелерінің (вегативтік) ылғалдығы төмендеп, жапырақтағы азотты қосындылардың мөлшері күрт азаяды да, органикалық заттар сақтағыш (қор) орындарға шоғырланып, сабақтың ұзарып өсуі тоқтайды.
1. Ж.Қалекенұлы. «Өсімдіктер физиалогиясы» Алматы 2004.-456-бет.
2. Лебедев С.И Физиология растений.М. 1988.
3. Либберт Э. Физиология растений. М.,Мир,1976.
4. Рубин Б.а. Курс физиология растений.М.,1976.
5. Нобел П. Физиология растельной клетки.М.,1973.
6. Рудин Д.,Уилки Д. Биогенез митохондрии.М.,1970.
7. Саламатова Т.С.Физиология растельной клетки.л.,1983.
8. Свенсон К.,Уэбстер П. Клетка.М.,1980.
9. Сим Э. Биохимия мемброн.М., 1985.
10. Харрис Г. Ядро ицитоплазма. М.,Мир.1973.
11. Тарчевский И.А. Основы фотосинтеза.М..1977
12. Курсанов А.Л. Транспорт ассимлятов в растений.М.,1976.
2. Лебедев С.И Физиология растений.М. 1988.
3. Либберт Э. Физиология растений. М.,Мир,1976.
4. Рубин Б.а. Курс физиология растений.М.,1976.
5. Нобел П. Физиология растельной клетки.М.,1973.
6. Рудин Д.,Уилки Д. Биогенез митохондрии.М.,1970.
7. Саламатова Т.С.Физиология растельной клетки.л.,1983.
8. Свенсон К.,Уэбстер П. Клетка.М.,1980.
9. Сим Э. Биохимия мемброн.М., 1985.
10. Харрис Г. Ядро ицитоплазма. М.,Мир.1973.
11. Тарчевский И.А. Основы фотосинтеза.М..1977
12. Курсанов А.Л. Транспорт ассимлятов в растений.М.,1976.
Кіріспе.
Өсімдіктердің жалпы тіршілік дәуірі өсу және даму деген ұғымдармен
сипатталады. Өсу процесі - өсімдік органдарының ұзарып, енденіп, жуандап,
көлемінің, салмағының ұлғаюымен, және жеке мүшелерінің (жапырақ, бұтақ,
өркен, тамыр, т.б.) жаңадан қалыптасып, сандарының көбеюімен бейнеленеді.
Өсімдіктің және оның жеке мүшелерінің өсуі клеткалардың естене байланысты.
Жалпы айтқанда өсу жеке мүшелердің және тұтас өсімдік организмінің тіршілік
әрекетінің нәтижесі болып есептеледі. Яғни, өсімдіктің қалыпты өсуі оның
тіршілік әрекеттеріне байланысты физиологиялық процестердің қалыпты
екендігін дәлелдеіуші.
Өсімдіктің тіршілік мерзімі өсу және көбею деген екі кезеңге
болінеді. Бірінші - өсу кезеңіндегі жапырақтары, сабақтары, тамырлары
қарқынды қалыптасып, көбейіп, бұтақтанады, түптенеді, гүл көшелері
қалыптасады. Екінші кезеңде өсімдік гүлденіп, жемістенеді. Әсімдік
гүлденгеннен кейін ондағы физиологиялық және биохимиялық процестер өзгеріп,
жеке өсу мүшелерінің (вегативтік) ылғалдығы төмендеп, жапырақтағы азотты
қосындылардың мөлшері күрт азаяды да, органикалық заттар сақтағыш (қор)
орындарға шоғырланып, сабақтың ұзарып өсуі тоқтайды.
Өсімдіктің дамуы деген ұғым сапалы физиологиялық және морфологиялық,
биохимиялық өзгерістерді бейнелейді. Бұндай өзгерістер организмде жаңа
құрылымдардың пайда болуына байланысты өсімдіктің тіршілік өмірінің —
онтогенезіні белгілі сатыларын - жастық шағын, жыныстық жетілуін, көбею,
қартаю және тіршілігінің тоқтау кезеңдерін сипаттайды.
2.1. Өсімдіктің және оның жеке органдарының өсуі.
Өсу өсімдіктің тіршілік әрекетінің ең айқын көрінісінің бірі. Ол
өсімдіктегі зат алмасу процестерінің жиынтығына байланысты. Өсу процестері
төмендегі көрсеткіштермен бейнеленеді:
1. Өсімдіктің және оның жеке мүшелерінің өлшемдерінің ұлғаюы;
2. Мүше саңдарының көбеюі (жаңа жапырақтардың, тамырлардың, өркендердің,
т.б. пайда болуы);
3. Клеткалар санының кебеюі;
4. Клеткалардың көлемінің ұлғаюы;
5. Прото плазма мөлшерінің көбеюі;
6. Өсімдіктің құрғақ салмағының артуы;
7. Клетканың жаңа құрылымдарының пайда болуы; Осы көрсеткіштердің біреуі өз
алдына өсімдіктің өсуін сипаттай алмайды. Мысалы, клетка көлемінің суға
қаныққандықтан ұлғаюы өсуге байланысты емес. Құрамында қанттардың көбеюінен
тамыр салмағының артуын өсуге жатқызуға болмайды. Кейде клетканың созылып
өсуі - протоплазма мөлшерінің көбеюіне және клетка қабығының
қалыңдауына байланыссыз-ақ байқалуы мүмкін.
Өсімдіктің жеке мүшелерінің және ұлпаларының өсуі біркелкі болмайды.
Органдардың қарқынды өсу және жаңадан қалыптасу процестері әдетте өсу
тебешігінде, немесе мүшелердің (тамыр, жапырақ) ұштарында жүзеге асады.
Өсімдіктің өсуі үш кезеңге бөлінеді: а) ұрықтық (эмбриондық), б)
созылып өсу, в) жіктелу (дифференциалдану).
Өсудің эмбриондық кезеңінде клеткалардың барлығы цитоплазмаға толған,
вакуольсіз күйде болады; келесі кезеңде вакуоль қалыптасып, клетка қабығы
созылып, клетка қабығы ұлғаяды. Эмбриондық (бөлінетін) клеткалар сабақтың,
немесе тамырдың өсу төбешігін (конусын) қалыптастырады. Сабақтың өсу
төбешігі сырт жағынан жапырақшалармен, бүршікшелермет қоршалады. Тамырдың
өсу төбешігі тамыр қынабымен қоршалады. Өсу төбешігіндегі клеткалар
біртіндеп созылып өсетін клеткаларға айналады. Одан кейінгі аймақта
клеткалардың жіктелуі басталады.
2.2. Өсімдіктің жекеленген клеткалатын және ұлпаларын жасанды
орталарда өсіру.
Осы замаңдағы биологияға зат алмасудың, клеткалар мен ұлпалар-дың жіктелуі
мен мамандануъшың, өздігінен реттелудің негіздерін одан әрі тереңірек
зертгеуге талпынушылық тән. Клеткалардың физиологиясы мен биохимиясын,
сондай-ақ генетикасын зерттеу үшін өсімдік клеткалары мен ұлпалары қолдан,
жасаңды орталарда өсіру әдісі көп мүмкіншілік туғызады.
Осы әдісті пайдаланып жасанды қоректік орталарда, өте мұқиятты
бақылауға болатын жағдайларда өсімдіктің жекеленген протопластарынан бастап
ұрыққа дейінгі бөліктерін қолдан өсіріп, тұтас жеке өсімдік алуға болады.
Жеке клеткалар мен ұлпаларды өсіру әдісі көптеген дақылдарды
селекциясында — алшақ туыстарды будандастыруда, түрлі індетті ауруларға, су
тапшылығына, қуаншылыққа, тұздылыққа және т.б. қолайсыз жағдайларға төзімді
өсімдік сорттарын шығару мақсатында кеңінен қолданылады.
Тұқымның өнуі. Көптеген өсімдіктердің өсіп-даму дәуірі тұқымның
өнуінен басталады. Тұқьш үш негізгі бөліктен тұрады:
1. Жабын ұлпалар — тұқымның ішкі бөліктерін механикалық за-
қымданудан, ұрықты сыртқы қолайсыз әсерлерден қорғайды, газ және судың
алмасуын реттейді;
2. Ұрық ұлпалары (сабақ, тамыр, жапырақ бастамалары);
3. Қорлық заттар сақталатын орын - эндосперм. Көптеген қос
жарнақтыларда қорлық заттар тұқым жарнақта, дара жарнақтыларда —
эндоспермде сақталады.
Тұқымның өнуі суды сініріп бөртуінен ұрықтың көлемі ұлғайып,
қабығының шытынауынан басталады. Тұқымның өнімінің алғашқы Ісезеңінен
бастап-ақ оның құрамындағы органикалық заттар ферменттердің әсерінен ыдырап
белоктардан - амин қышқылдарды, полисахаридтерден — моносахиридтер,
майлардан — май қышқылдары мен оксид қышқылдар, альдегидтер пайда болады да
оларды ұрық пайдаланады. Осының нәтижесінде эндосперм босап, жиырылып,
соңында қурап қалады да, тұқым жарнақ топырақ бетіне шығып, ұлғайып өседі.
Кейінірек, ұрық өскікге жетілген өсімдікке айналғанда тұқым жарнақтары
алғашқы жапырақтың қызметін жоғалтып, сарғайып қурап қалады.
Өркеннің қалыптасуы (морфогенезі). Өркеннің негізгі бөліктері -
сабағы, жапырақтары, бүршіктері, гүлшелері эмбриондық ұлпаны туындысы болып
есептелетін өркеннің төбелік меристемасынан қалыптасады.
1. Бастапқы пішнінің қалыптасуы;
2. Жапырақ білігінің (сабағының) қалыптасуы;
3. Бүйір меристемадан жапырақ алақанының қалыптасуы;
4. Алақанның созылып өсуі.
Жапырақтың алғашқы бастамасы кішкене төмпешік сияқты болады.
Меристеманың бір бөлігі жапырақ қынабында қалып қояды да жаңадан
қалыптасатын бүршікке бастама болады. Ол бүршіктен соңында жапырақты немесе
гүлді өркендер дамуы мүмкін. Жапырақтың өсуін зерттеудің оңай әдісі - оның
бетін таңбалау. Түзу пішіңді жапырақтардың ауданы оның ұзындығы мен енін
өлшеу арқылы анықталады.
Екі жапырақ бастамасының қалыптасу арасындағы мезгіл пластохрон деп
аталады. Оның ұзақтығы өсімдіктің түрлеріне және сыртқы орта жағдайларына
байланысты бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін созылады.
Жапырақтардың өсуіне жарық мерзімі, сапасы және қарқындылығы
(деңгейі) үлкен ықпал жасайды. Көк күлгін сәулелер буын аралықтарының өсуін
тежеп жапырақтардың өсуін жеделдетеді. Жарықтың күшеюі палисадтық ұлпаның
дамуын жылдамдатады.
Жапырақтардың қалыптасуына өсу гормондарының да ықпалы күшті. Жапырақ
бастамаларын және алақанын өсу гармондарымен түрліше жолмен өңдеп, жапырақ
пішінін, жүйкеленуді өзгертуге болады. Гиббереллиңдердің әсерінен жапырақ
алақаны ұзарады. Ауксиңдер жапырақтың түсуін жылдамдатады.
Сабақтың өсуі. Жеке сабақтардың өсуі өркеннің өсіп дамуына ұқсас
деуге болады. Сабақтың өсу аймағындағы клеткалар төбелік ұштық меристеманы
құрайды. Оның клеткалары өте тез бөлінеді. Осы аймақтан созылып өсу аймағы,
оған жалғаса, клеткалардың жіктелу аймағы орналасқан. Жіктелу аймағындағы
эпидермистен орталық өткізгіш шоқ және алғашқы қабық ұлпалары қалыптасады.
Қос жарнақты өсімдіктерде өзекше айналасын ксилема, ксилеманың айналасын
флоэма клеткалары қоршап жайғасады. Тамырдың өсіп қалыптасуы. Жоғары
сатыдағы өсімдіктердің тамырының өсу төбешігі құрылысы жағынан онша
-күрделі емес, оның ұзындығы 1-2 мм, одан бүйір бөліктер пайда болады.
Тамыр меристемасынан тамыр ұлпаларының қыны қалыптасады.
Тамыр меристемасында өте қарқынды бөлінетін клеткалардан басқа, тамыр қыны
мен жедел бөлінетін клеткалар тобының
арасында, ДНҚ-лары аз, өте сирек бөлінетін клеткалар тобы орналасады.
Өсіп тұрған тамыр төрт аймаққа (зонаға) бөлінеді. Тамырдың ұшында
эмбриондық меристема тамыр қынымен қоршалады. Одан соң созылып өсу, тамыр
түкшелері және бұтақтану аймақтары ор-наласады. Негізгі тамыр онша ұзақ
еспейді де, кейінірек өте қарқынды бұтақтанып, жанама тамырлар пайда
болады. Ағаш тектес өсімдіктердің тамыры көктемде және күзде қарқынды
өседі. Олардың біразынан тамыры жапырақтанудан бұрын өсе бастайды да,
көктемде нәршырышның бөлінуіне себепкер болады.
2.3.Өсімдік өсу процестерінің мерзімділігі және ырғақтылығы.
Жеке клеткалардың, ұлпалардың және органдардың өсуі сигмоидтық, немесе 5-
тәріздес қисық сызықпен бейнеленеді (6.3-сурет). Бұны өсудің үлкен қисық
сызығы деп атайды. Өсудің сигмоидтық қисығы төрт негізгі бөліктен құралады:
І.Бастапқы пермендену (индукциялық), немесе лаг-кезеңіңде анық өсуді
дайындайтын жасырын процестер жүреді;
2. Логарифмдік (қарқыңды) өсу кезеңіңде өсу уақытқа байланысты түзу
сызықпен бейнеленеді;
3. Баяу өсу кезеңі;
4. Бір сарынды (стационарлы) кезеңде өсудің кезге көрінетін процестері
қалмайды. Бұл құбылыс, өсудің үлкен кезеңі деп атала-ды. Бұл тек жеке
клеткаларға тән ғана емес, тұтас өсімдік организміне тән. Шындығында, бір
жылдық өсімдіктердің өлшемдері, көлемі және салмағы шанақтану мен гүдегенге
дейін ұлғаяды да одан соң бәсендейді.
Өсімдіктің өсу қарқындылығы мүшелердің ұзындығын, көлемін, ауданын,
ылғал және құрғақ салмағын өлшеу арқылы анықталады.
Қара топырақсыз аймақтардағы өсімдіктердің және мүшелерінің ұзарып
өсуінің тәуліктік мерзімділігі, ырғақтылығының негізгі кезеңдері
төмендегіше сипатталады.
Өсудің синусондтық бейнесі. Ұзарып өсудің тәуліктік жылдамдығын сызық
арқылы бейнелегенде ең жоғарғы нүктесі күндізгі, ең гоменгі нүктесі таңғы
сағаттарға тура келетін синусоидтық пішін қалыптасады (күздік және жаздық
бидай, қара бидай, жүгері, қумай (сорго), су бетеге, шалғын атқанақ, жима
тарақ, қылтықсыз арнабас).
Өсудің бұрыштық бейнесі. Өсудің тәуліктік ырғақтылығы сүйір және
доғал бұрьпшы, бір-бірден ең жоғарғы және ең төменгі нүктелері бар қисық
сызықпен бейнеленеді.
Өсудің серпімді (импульстық) бейнесі. Өсу процестері жылдамдығының
күшеюі мен тежелуі секірмелі түзу немесе сүйір бұрышты қисық сызықпен
бейнеленеді. Өсудің ең жоғарғы жылдамдығы сағат 20-21-ге тура келіп, түні
бойы сол қалпында қалады да, күндізгі сағаттарда тежеледі (қызылшаның
жапырақтары мен тамыр жемістері, картоп түйнегі).
Өсудің серпімді-басыңқы түрі. Өсу жылдамдығының тәуліктік өзгеруі
бірқалыпты, түрлі сағаттарда күшейеді, күндізгі сағаттарда бәсеңдейді
(қызылшаның тамыр жемісі, тарна, картоп түйнегі, сәбіз). Өсудің екі
толқынды түрі. Өсудің тәуліктік жылдамдығы екі толқынды, екі реттен ең
жоғары және төмен нүктелі қисық сызықпен бейнеленеді (картоптың сабақтары
мен жапырақтары). Тыньштық құбылысы. Өсімдік онтогенезінің кез келген
сатысында өсу процесі тоқтайтын, тыныштық күй байқалады. Бұл құбылыс сыртқы
орта және ішкі (организмдегі) жағдайларға байланысты. Өсімдік тұқымдары
ұзақ уақыт тіршілікке қабілетгілігін жоғалтпай, тыныштық күйде болуы
мүмкін.
Күзге қарай жапырақтары түсіп қалатын өсімдіктердің жапырақ сабағының
сабаққа бекіген жеріңде меристемалық клеткалардан бөлуші қабат пайда
болады.
Қандағаш, емен, үйеңкі, орман жаңғағының жапырақтары түскен бойда көсіліп
алынған бұтақтарын жылы жайға әкеліп, өсуіне қолайлы жағдай жасағанымен,
бүршіктері жарылмайды. Ал, сондай бұтақтарды қыс айларында — желтоқсан,
қаңтарда кесіп алып, қажетті жағдай жасалса, бүршіктері жарылып,
жапырақтары қалыптасып, өсе бастайды.
Өсімдіктің тыныштық күйі тұқым қуалаушылыққа байланысты қалыптасқан,
сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына биологшыық бейімдеушілік белгісі деп
қарастыруға болады.
Тыныштық күйдегі өсімдікте өсу құбылыстары байқалмайды, тыныс алу және
заттардың өзгеру қарқыңдылығы өте төмендейді.
Тыныштық күйдің еріксіз және терең физиологиялық деген екі түрі болады.
Бұлардың біріншісі сыртқы жағдайлардын қолайсыздығына байланысты да,
екіншісі клетканың ішіндегі өзгерістерге байланысты.
Қамбаларда сақталатын тұқымдар қыс бойы қолайлы жағдай болмағандықтан
(жылылық, ылғал, аэрация, т.б.) өне алмайды, яғни, амалсыз тыныштық күйде
болады. Қазіргі кезде өсімдіктерді тыныштық күйден шығарудың бірнеше
әдістері бар. Жұпаргүл бұтағын, меруертгүлдің тамырсабағын және басқа
өсімдіктерді камераға орналастырып, камераның ішіне күкірт эфирі құйылған
кішкене шыны ыдыстар қойып 1-2 тәулік ұстайды. Осылай, эфирмен өнделген
өсімдіктерді тыныштық күйден жылылықпен әсер етіп те шығаруға болады. Ол
үшін өсімдік өркендерін 9-12 сағат жылы суға малып қояды. Осылайша өнделген
меруерт гүл өскіндері желтоқсан, қаңтар айларында гүлдейтін болады.
Өсімдіктердің өсіп-дамуын алдын-ала салқындықпен (төменгі
температура) әсер ету арқылы да жылдамдатуға болады. Кейде картоптан екі
түсім алу мақсатында жаңа жиналған түйнектерді 30 минут 0,00025-0,0005 %-ті
гибберсллин және 2 %-ті тиомочевина ерітіндісімен ылғалдап егеді. Өсімдік
және мүшелерінің өсіп-дамуы өзара тығыз байланыстылықта болады. Яғни, бір
мүшенің өсіп қалыптасуы екінші мүшенің күйіне тәуелді.
Өсімдіктерді калемшелермен көбейту әдісі көпдеген белгілі. Өркеннің
бүршікті кішкене кесіндісі аналық өсімдіктен бөліп алынғасын, жаңа өсу
төбешігі қалыптасып, одан тұтас, дербес өсімдік дамиды. Кейбір
өсімдіктердің өте кіші - жапырақ, сабақ немесе тамыр бөлікшелері жаңа
организмге бастама бере алады.
Тыныс алу, фотосинтез, транспирация және басқа процестер ана-лық өсімдіктен
бөлініп алынған мүшелері мен ұлпаларында орындалады. Сондықтан өсімдік
бөліктері өзара байланысты емес деген жалған пікір қалыптасуы мүмкін. Көп
жағдайда тропикалықтан көрі өсімдік мүшелері арасыңдағы гормондық
байланыстылықтар маңыздырақ келеді. Бұған нақты мысал ретінде ұштық
басымдылықты — өркен, немесе тамыр ұштарының, бүршіктердің, бүйір
тамырлардың өсуін тежейтіндігін келтіруге болады.
Ұштық меристема төмен орналасқан (қоректік заттар оңай жететін)
бүршіктерге қарағанда қарқынды өседі. Ұштық басымдылықтың деңгейі
өсімдіктің жасына және түріне байланысты өзгереді. Өсімдік қартайған сайын
ол біртіндеп бәсеңдеп, соңында жоққа шығуы да мүмкін. Күнбағастың сабағы
бұтақтанбайды. Бірақ, оның ұшын кесіп тастаса онда тыныштық күйдегі
(ұйқыдағы) жапырақ қынабындағы бүршіктер оянып, бүйірлік өркендер
қалыптасып, гулденеді. Қарағай мен шырша діңінің ұшындағы бүршіктің
орналасқан жерінен (түбінен) 4-5 бүршіктен тұратын күлте қалыптасады.
Көктемде олардан өркендер дамиды. Егер ұштық бүршік жарақаттанса,
өркендердің біразы түзу тік өседі. Осының бәрі өркен ұшында пайда болатын
негізгі гормон ИСҚ әсеріне байланысты.
Егер басымды орталық өсімдіктің басқа бөліктерінде болса, онда ол
қоршаған ұлпаларға әсер етеді. Мысалы, тұқымның дамуы түйіннің өсуін
жеделдетеді.
2.4. Өсімдіктің өсуіне байланысты қимыл-қозғалыстар.
Жер бетінде өсетін өсімдіктердер өздерінің ете күрделі терең-деп,
жайылып өсетін тамыр жүйесімен топыраққа мықты бекініп, терең орналасады.
Сондықтан, сырттай қарағанда тұтас өсімдік организмінің жылжу қабілеті жоқ
деуге болады. Дегенмен, өсімдіктерде өсуіне байланысты толып жатқан қимыл-
қозғалыстар өте көп кезедеседі. Солардың ішінде тропизмдер деп аталатын
түрі көбірек орын алады. Фототропизм. Жарықтың бір жақты әсерінен өскіндер,
сабақтар. бұтақтар жарық түскен бағытқа қарап иіліп өседі. Бұл құбылыс
фототропизм деп аталады. Мысалы, бөлмелерде терезе алдында өсірілген
өсімдіктердің жарық түсетін жаққа, терезеге бағытталып иіліп өсуі, оң
фототропизмге жатады. Дорзовентралды құрылымды, яғни іш жағы және сырт жағы
деп бөлуге болатын мүшелерге диафототропизм тән.
Геотропизм. Өсімдік тіршілігінің жердің тарту күшіне байланысты
бағытталып өсуін геотропизм деп атайды. Олардың негізгі тамыры тік төмен
қарай (оң геотроизм) өседі де, негізгі сабақ (дің) жоғары қарай (теріс
геотропизм) өседі. Бүйір тамыр мен бұтақтар (бірінші реттегі) негізгі тамыр
мен сабаққа белгілі бұрыш .жасап орналасады, жапырақтар горизонталды
жайғасады. Олардың орналасуы негізінен сәулелер бағытымен реттеледі.
Хемотропизм. Өсімдік мүшелерінің химиялық қосындылардың әсерінен өсу
бағыттарын өзгертуі хемотропизм деп аталады. Ол тамырда, тозаң-
түтіктерінде, шықшылдақтың без түтікшелерінде, т.б. байқалады. Бұндай
тітіркендіргіштерге қышқылдар және сілтілер (Н+ және ОН- иондары),
минералдық тұздар және органикалық қосындылар (трофикалық), гормондар, т.б.
заттар жатады. Өсімдік мүшелері, бөліктері (ұлпа клетка) тітіркендіргіш
жаққа бағытталып (оң хемо-тропизм), немесе кері (теріс хемотропизм) өсуі
мүмкін. Қимылдың бұл түрі химиялық қосындылардың қасиеттеріне — жағымды-жа-
ғымсыздығына, концентрациясына байланысты болады. Тигмотропизм. Өсімдік
мүшесінің басқа бір денемен жанасуына байланысты өзгеруі тигмотропизм деп
аталады. Бұған колеоптиль-дердің, кейбір өрмелеп өсетін өсімдіктер
мұртшаларының, ауа та-мырлар ұштарының жапырақ сабақтардың түрліше жанасу
нәтижесінде бағытын өзгертулерін келтіруге болады.
Термотропизм. Жылылықтың бір жақты әсерінен өсімдіктерде термотропизм
құбылысы байқалады. Асбұршақ тамырының өсу аймағының температурасы 26°С-тан
41°С-ға дейін көтерілгенде тамырдың өсуі 5 есе артатындығы (кері
термотропизм) байқалды. Термотропизмнің қайталанатын температуралық шектері
де анықталды. Асбұршақ өскінінде қайтымды температуралық шек — 32°С, жүгері
үшін 38С-ға тән. Осы нүктеден төмен температурада оң реакция, жоғарылаған-
да кері реакция байқалады;.
Электротропизм. Өсімдік мүшесін электр алаңына орнатқанда, немесе өсімдік
арқылы электр тогын өткізгенде электротроизм бай-қалады. Колеоптиль ұшынан
көлденең тоқ (20 мкА) 2 мин өткенде оның иілгенін көруге болады.
Травмотропизм. Өз кезінде Ч.Дарвин тамырдың бір жағына уытты затпен әсер
еткенде (AgNO3) оның қисайып өсетіндігін байқаған болатын.
Әдетте тамырлар зақымдалған жағынан қарама-қарсы бағытқа иіліп өседі.
Осы құбылысты зерттеу нәтижелерінде көптеген әсерлердің травмотропизм
құбылысын туғызатындығы байқалды. Мысалы, кейбір өсімдіктердің (қыша,
күнбағыс, бөрібұршақ) өскіндерінен тұқым жарнақтарын толық жұлып тастап
олардың қисайып өсетіндігін байқауға болады. Настиялық қимыл-қозғалыстар.
Өсімдіктерде жан-жақты (диффузиялы) әсерлейтін жағдайларға байланысты
настиялық деп аталатын қимыл-қозғалыстар да көптеп кезедеседі. Оңдай
жағдайларға, өсімдікті қоршаған ортада біркелкі таралатын температура,
ылғалдылық, жа-рық деңгейі жатады.
Фотонастия. Қимылдың бұл түрі жапырақтарға және гүлдерге тән.
Күндізгі гүлдердін көпшілігі жарық қарқынының төмендеуінен жабылады, түнгі
гүлдер керісінше, бұндай жағдайда ашылады. Кейбір жағдайларда гүлдердің
фотонастиялық қимылдары жғгары және төменгі жақтарының өсу жылдамдығының
айырмашылығына байланысты болады.
Термонастия. Қызғалдақ жылан қияқ күлте жапырақшалары-ның
температурасы көтерілгенде ішкі жағының өсуі жылдамдап, гүлдері ашылады.
Температура төмендегенде сырт жағының өсуі жылдамдап, гүлдері жабылады. Осы
қимыл жылдамдығы температураның өзгеруімен анықталады.
Пигмонастия. Өсімдіктегі қимылдың бұл түрін ең бірінші Ч Дарвин
өрмелеп өсетін өсімдіктердің мұртшаларын зерттеу арқылы байқаған болатын.
Осындай өсімдіктердің мұртшалары дорсивентральды басқа денелерге жанасқанда
оралып қалады. Мұртшалардың екі сезімтал ұштары тегіс, беті жылтыр
нәрселерге жанасқанда өсу бағыты өзгермейді де, тек беті тегіс емес, түкті,
кедір-бұдырлы, яғни, үйкеліс туғызатын заттармен жанасқанда ғана ширатылып
орала бастайды. Айналма қозғалыс — нутация. Нутация (лат. nutatio-тербелу,
шайқалу) — айнадма немесе тербелмелі қимыл, шырмалып өсетін өсімдіктерде
және тамырда байқалады. Өсіп тұрган өркен ездігінен шайқалып, көлденең
біліктен ауытқиды. Нутациялық қимыл созылып өсу аймағындағы клеткалардың
қарқынды өсуінің нәтижесінде байқалады. Шырмауық өсімдіктер. Айналма
нутация шырмалып өсетін өсімдіктерде (лиана) өте анық байқалады. Бұндай
өсімдіктердегі бір айналымның ұзақтығы 2-ден 12 сағатқа дейін созылады.
Лианалар-дың көпшілігі солға қарай, яғни өркен ұшы сағат тіліне қарсы
оралады. Құлманың сабағы оңға қарай бұралып өседі.
Шырмауықтардың жас өркені басында тік өседі де, диадиотропика-лық реакцияга
байланысты үшы иіліп, көлбеу орналасады. Осыдан кейін, бүйірлеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өсімдіктердің жалпы тіршілік дәуірі өсу және даму деген ұғымдармен
сипатталады. Өсу процесі - өсімдік органдарының ұзарып, енденіп, жуандап,
көлемінің, салмағының ұлғаюымен, және жеке мүшелерінің (жапырақ, бұтақ,
өркен, тамыр, т.б.) жаңадан қалыптасып, сандарының көбеюімен бейнеленеді.
Өсімдіктің және оның жеке мүшелерінің өсуі клеткалардың естене байланысты.
Жалпы айтқанда өсу жеке мүшелердің және тұтас өсімдік организмінің тіршілік
әрекетінің нәтижесі болып есептеледі. Яғни, өсімдіктің қалыпты өсуі оның
тіршілік әрекеттеріне байланысты физиологиялық процестердің қалыпты
екендігін дәлелдеіуші.
Өсімдіктің тіршілік мерзімі өсу және көбею деген екі кезеңге
болінеді. Бірінші - өсу кезеңіндегі жапырақтары, сабақтары, тамырлары
қарқынды қалыптасып, көбейіп, бұтақтанады, түптенеді, гүл көшелері
қалыптасады. Екінші кезеңде өсімдік гүлденіп, жемістенеді. Әсімдік
гүлденгеннен кейін ондағы физиологиялық және биохимиялық процестер өзгеріп,
жеке өсу мүшелерінің (вегативтік) ылғалдығы төмендеп, жапырақтағы азотты
қосындылардың мөлшері күрт азаяды да, органикалық заттар сақтағыш (қор)
орындарға шоғырланып, сабақтың ұзарып өсуі тоқтайды.
Өсімдіктің дамуы деген ұғым сапалы физиологиялық және морфологиялық,
биохимиялық өзгерістерді бейнелейді. Бұндай өзгерістер организмде жаңа
құрылымдардың пайда болуына байланысты өсімдіктің тіршілік өмірінің —
онтогенезіні белгілі сатыларын - жастық шағын, жыныстық жетілуін, көбею,
қартаю және тіршілігінің тоқтау кезеңдерін сипаттайды.
2.1. Өсімдіктің және оның жеке органдарының өсуі.
Өсу өсімдіктің тіршілік әрекетінің ең айқын көрінісінің бірі. Ол
өсімдіктегі зат алмасу процестерінің жиынтығына байланысты. Өсу процестері
төмендегі көрсеткіштермен бейнеленеді:
1. Өсімдіктің және оның жеке мүшелерінің өлшемдерінің ұлғаюы;
2. Мүше саңдарының көбеюі (жаңа жапырақтардың, тамырлардың, өркендердің,
т.б. пайда болуы);
3. Клеткалар санының кебеюі;
4. Клеткалардың көлемінің ұлғаюы;
5. Прото плазма мөлшерінің көбеюі;
6. Өсімдіктің құрғақ салмағының артуы;
7. Клетканың жаңа құрылымдарының пайда болуы; Осы көрсеткіштердің біреуі өз
алдына өсімдіктің өсуін сипаттай алмайды. Мысалы, клетка көлемінің суға
қаныққандықтан ұлғаюы өсуге байланысты емес. Құрамында қанттардың көбеюінен
тамыр салмағының артуын өсуге жатқызуға болмайды. Кейде клетканың созылып
өсуі - протоплазма мөлшерінің көбеюіне және клетка қабығының
қалыңдауына байланыссыз-ақ байқалуы мүмкін.
Өсімдіктің жеке мүшелерінің және ұлпаларының өсуі біркелкі болмайды.
Органдардың қарқынды өсу және жаңадан қалыптасу процестері әдетте өсу
тебешігінде, немесе мүшелердің (тамыр, жапырақ) ұштарында жүзеге асады.
Өсімдіктің өсуі үш кезеңге бөлінеді: а) ұрықтық (эмбриондық), б)
созылып өсу, в) жіктелу (дифференциалдану).
Өсудің эмбриондық кезеңінде клеткалардың барлығы цитоплазмаға толған,
вакуольсіз күйде болады; келесі кезеңде вакуоль қалыптасып, клетка қабығы
созылып, клетка қабығы ұлғаяды. Эмбриондық (бөлінетін) клеткалар сабақтың,
немесе тамырдың өсу төбешігін (конусын) қалыптастырады. Сабақтың өсу
төбешігі сырт жағынан жапырақшалармен, бүршікшелермет қоршалады. Тамырдың
өсу төбешігі тамыр қынабымен қоршалады. Өсу төбешігіндегі клеткалар
біртіндеп созылып өсетін клеткаларға айналады. Одан кейінгі аймақта
клеткалардың жіктелуі басталады.
2.2. Өсімдіктің жекеленген клеткалатын және ұлпаларын жасанды
орталарда өсіру.
Осы замаңдағы биологияға зат алмасудың, клеткалар мен ұлпалар-дың жіктелуі
мен мамандануъшың, өздігінен реттелудің негіздерін одан әрі тереңірек
зертгеуге талпынушылық тән. Клеткалардың физиологиясы мен биохимиясын,
сондай-ақ генетикасын зерттеу үшін өсімдік клеткалары мен ұлпалары қолдан,
жасаңды орталарда өсіру әдісі көп мүмкіншілік туғызады.
Осы әдісті пайдаланып жасанды қоректік орталарда, өте мұқиятты
бақылауға болатын жағдайларда өсімдіктің жекеленген протопластарынан бастап
ұрыққа дейінгі бөліктерін қолдан өсіріп, тұтас жеке өсімдік алуға болады.
Жеке клеткалар мен ұлпаларды өсіру әдісі көптеген дақылдарды
селекциясында — алшақ туыстарды будандастыруда, түрлі індетті ауруларға, су
тапшылығына, қуаншылыққа, тұздылыққа және т.б. қолайсыз жағдайларға төзімді
өсімдік сорттарын шығару мақсатында кеңінен қолданылады.
Тұқымның өнуі. Көптеген өсімдіктердің өсіп-даму дәуірі тұқымның
өнуінен басталады. Тұқьш үш негізгі бөліктен тұрады:
1. Жабын ұлпалар — тұқымның ішкі бөліктерін механикалық за-
қымданудан, ұрықты сыртқы қолайсыз әсерлерден қорғайды, газ және судың
алмасуын реттейді;
2. Ұрық ұлпалары (сабақ, тамыр, жапырақ бастамалары);
3. Қорлық заттар сақталатын орын - эндосперм. Көптеген қос
жарнақтыларда қорлық заттар тұқым жарнақта, дара жарнақтыларда —
эндоспермде сақталады.
Тұқымның өнуі суды сініріп бөртуінен ұрықтың көлемі ұлғайып,
қабығының шытынауынан басталады. Тұқымның өнімінің алғашқы Ісезеңінен
бастап-ақ оның құрамындағы органикалық заттар ферменттердің әсерінен ыдырап
белоктардан - амин қышқылдарды, полисахаридтерден — моносахиридтер,
майлардан — май қышқылдары мен оксид қышқылдар, альдегидтер пайда болады да
оларды ұрық пайдаланады. Осының нәтижесінде эндосперм босап, жиырылып,
соңында қурап қалады да, тұқым жарнақ топырақ бетіне шығып, ұлғайып өседі.
Кейінірек, ұрық өскікге жетілген өсімдікке айналғанда тұқым жарнақтары
алғашқы жапырақтың қызметін жоғалтып, сарғайып қурап қалады.
Өркеннің қалыптасуы (морфогенезі). Өркеннің негізгі бөліктері -
сабағы, жапырақтары, бүршіктері, гүлшелері эмбриондық ұлпаны туындысы болып
есептелетін өркеннің төбелік меристемасынан қалыптасады.
1. Бастапқы пішнінің қалыптасуы;
2. Жапырақ білігінің (сабағының) қалыптасуы;
3. Бүйір меристемадан жапырақ алақанының қалыптасуы;
4. Алақанның созылып өсуі.
Жапырақтың алғашқы бастамасы кішкене төмпешік сияқты болады.
Меристеманың бір бөлігі жапырақ қынабында қалып қояды да жаңадан
қалыптасатын бүршікке бастама болады. Ол бүршіктен соңында жапырақты немесе
гүлді өркендер дамуы мүмкін. Жапырақтың өсуін зерттеудің оңай әдісі - оның
бетін таңбалау. Түзу пішіңді жапырақтардың ауданы оның ұзындығы мен енін
өлшеу арқылы анықталады.
Екі жапырақ бастамасының қалыптасу арасындағы мезгіл пластохрон деп
аталады. Оның ұзақтығы өсімдіктің түрлеріне және сыртқы орта жағдайларына
байланысты бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін созылады.
Жапырақтардың өсуіне жарық мерзімі, сапасы және қарқындылығы
(деңгейі) үлкен ықпал жасайды. Көк күлгін сәулелер буын аралықтарының өсуін
тежеп жапырақтардың өсуін жеделдетеді. Жарықтың күшеюі палисадтық ұлпаның
дамуын жылдамдатады.
Жапырақтардың қалыптасуына өсу гормондарының да ықпалы күшті. Жапырақ
бастамаларын және алақанын өсу гармондарымен түрліше жолмен өңдеп, жапырақ
пішінін, жүйкеленуді өзгертуге болады. Гиббереллиңдердің әсерінен жапырақ
алақаны ұзарады. Ауксиңдер жапырақтың түсуін жылдамдатады.
Сабақтың өсуі. Жеке сабақтардың өсуі өркеннің өсіп дамуына ұқсас
деуге болады. Сабақтың өсу аймағындағы клеткалар төбелік ұштық меристеманы
құрайды. Оның клеткалары өте тез бөлінеді. Осы аймақтан созылып өсу аймағы,
оған жалғаса, клеткалардың жіктелу аймағы орналасқан. Жіктелу аймағындағы
эпидермистен орталық өткізгіш шоқ және алғашқы қабық ұлпалары қалыптасады.
Қос жарнақты өсімдіктерде өзекше айналасын ксилема, ксилеманың айналасын
флоэма клеткалары қоршап жайғасады. Тамырдың өсіп қалыптасуы. Жоғары
сатыдағы өсімдіктердің тамырының өсу төбешігі құрылысы жағынан онша
-күрделі емес, оның ұзындығы 1-2 мм, одан бүйір бөліктер пайда болады.
Тамыр меристемасынан тамыр ұлпаларының қыны қалыптасады.
Тамыр меристемасында өте қарқынды бөлінетін клеткалардан басқа, тамыр қыны
мен жедел бөлінетін клеткалар тобының
арасында, ДНҚ-лары аз, өте сирек бөлінетін клеткалар тобы орналасады.
Өсіп тұрған тамыр төрт аймаққа (зонаға) бөлінеді. Тамырдың ұшында
эмбриондық меристема тамыр қынымен қоршалады. Одан соң созылып өсу, тамыр
түкшелері және бұтақтану аймақтары ор-наласады. Негізгі тамыр онша ұзақ
еспейді де, кейінірек өте қарқынды бұтақтанып, жанама тамырлар пайда
болады. Ағаш тектес өсімдіктердің тамыры көктемде және күзде қарқынды
өседі. Олардың біразынан тамыры жапырақтанудан бұрын өсе бастайды да,
көктемде нәршырышның бөлінуіне себепкер болады.
2.3.Өсімдік өсу процестерінің мерзімділігі және ырғақтылығы.
Жеке клеткалардың, ұлпалардың және органдардың өсуі сигмоидтық, немесе 5-
тәріздес қисық сызықпен бейнеленеді (6.3-сурет). Бұны өсудің үлкен қисық
сызығы деп атайды. Өсудің сигмоидтық қисығы төрт негізгі бөліктен құралады:
І.Бастапқы пермендену (индукциялық), немесе лаг-кезеңіңде анық өсуді
дайындайтын жасырын процестер жүреді;
2. Логарифмдік (қарқыңды) өсу кезеңіңде өсу уақытқа байланысты түзу
сызықпен бейнеленеді;
3. Баяу өсу кезеңі;
4. Бір сарынды (стационарлы) кезеңде өсудің кезге көрінетін процестері
қалмайды. Бұл құбылыс, өсудің үлкен кезеңі деп атала-ды. Бұл тек жеке
клеткаларға тән ғана емес, тұтас өсімдік организміне тән. Шындығында, бір
жылдық өсімдіктердің өлшемдері, көлемі және салмағы шанақтану мен гүдегенге
дейін ұлғаяды да одан соң бәсендейді.
Өсімдіктің өсу қарқындылығы мүшелердің ұзындығын, көлемін, ауданын,
ылғал және құрғақ салмағын өлшеу арқылы анықталады.
Қара топырақсыз аймақтардағы өсімдіктердің және мүшелерінің ұзарып
өсуінің тәуліктік мерзімділігі, ырғақтылығының негізгі кезеңдері
төмендегіше сипатталады.
Өсудің синусондтық бейнесі. Ұзарып өсудің тәуліктік жылдамдығын сызық
арқылы бейнелегенде ең жоғарғы нүктесі күндізгі, ең гоменгі нүктесі таңғы
сағаттарға тура келетін синусоидтық пішін қалыптасады (күздік және жаздық
бидай, қара бидай, жүгері, қумай (сорго), су бетеге, шалғын атқанақ, жима
тарақ, қылтықсыз арнабас).
Өсудің бұрыштық бейнесі. Өсудің тәуліктік ырғақтылығы сүйір және
доғал бұрьпшы, бір-бірден ең жоғарғы және ең төменгі нүктелері бар қисық
сызықпен бейнеленеді.
Өсудің серпімді (импульстық) бейнесі. Өсу процестері жылдамдығының
күшеюі мен тежелуі секірмелі түзу немесе сүйір бұрышты қисық сызықпен
бейнеленеді. Өсудің ең жоғарғы жылдамдығы сағат 20-21-ге тура келіп, түні
бойы сол қалпында қалады да, күндізгі сағаттарда тежеледі (қызылшаның
жапырақтары мен тамыр жемістері, картоп түйнегі).
Өсудің серпімді-басыңқы түрі. Өсу жылдамдығының тәуліктік өзгеруі
бірқалыпты, түрлі сағаттарда күшейеді, күндізгі сағаттарда бәсеңдейді
(қызылшаның тамыр жемісі, тарна, картоп түйнегі, сәбіз). Өсудің екі
толқынды түрі. Өсудің тәуліктік жылдамдығы екі толқынды, екі реттен ең
жоғары және төмен нүктелі қисық сызықпен бейнеленеді (картоптың сабақтары
мен жапырақтары). Тыньштық құбылысы. Өсімдік онтогенезінің кез келген
сатысында өсу процесі тоқтайтын, тыныштық күй байқалады. Бұл құбылыс сыртқы
орта және ішкі (организмдегі) жағдайларға байланысты. Өсімдік тұқымдары
ұзақ уақыт тіршілікке қабілетгілігін жоғалтпай, тыныштық күйде болуы
мүмкін.
Күзге қарай жапырақтары түсіп қалатын өсімдіктердің жапырақ сабағының
сабаққа бекіген жеріңде меристемалық клеткалардан бөлуші қабат пайда
болады.
Қандағаш, емен, үйеңкі, орман жаңғағының жапырақтары түскен бойда көсіліп
алынған бұтақтарын жылы жайға әкеліп, өсуіне қолайлы жағдай жасағанымен,
бүршіктері жарылмайды. Ал, сондай бұтақтарды қыс айларында — желтоқсан,
қаңтарда кесіп алып, қажетті жағдай жасалса, бүршіктері жарылып,
жапырақтары қалыптасып, өсе бастайды.
Өсімдіктің тыныштық күйі тұқым қуалаушылыққа байланысты қалыптасқан,
сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына биологшыық бейімдеушілік белгісі деп
қарастыруға болады.
Тыныштық күйдегі өсімдікте өсу құбылыстары байқалмайды, тыныс алу және
заттардың өзгеру қарқыңдылығы өте төмендейді.
Тыныштық күйдің еріксіз және терең физиологиялық деген екі түрі болады.
Бұлардың біріншісі сыртқы жағдайлардын қолайсыздығына байланысты да,
екіншісі клетканың ішіндегі өзгерістерге байланысты.
Қамбаларда сақталатын тұқымдар қыс бойы қолайлы жағдай болмағандықтан
(жылылық, ылғал, аэрация, т.б.) өне алмайды, яғни, амалсыз тыныштық күйде
болады. Қазіргі кезде өсімдіктерді тыныштық күйден шығарудың бірнеше
әдістері бар. Жұпаргүл бұтағын, меруертгүлдің тамырсабағын және басқа
өсімдіктерді камераға орналастырып, камераның ішіне күкірт эфирі құйылған
кішкене шыны ыдыстар қойып 1-2 тәулік ұстайды. Осылай, эфирмен өнделген
өсімдіктерді тыныштық күйден жылылықпен әсер етіп те шығаруға болады. Ол
үшін өсімдік өркендерін 9-12 сағат жылы суға малып қояды. Осылайша өнделген
меруерт гүл өскіндері желтоқсан, қаңтар айларында гүлдейтін болады.
Өсімдіктердің өсіп-дамуын алдын-ала салқындықпен (төменгі
температура) әсер ету арқылы да жылдамдатуға болады. Кейде картоптан екі
түсім алу мақсатында жаңа жиналған түйнектерді 30 минут 0,00025-0,0005 %-ті
гибберсллин және 2 %-ті тиомочевина ерітіндісімен ылғалдап егеді. Өсімдік
және мүшелерінің өсіп-дамуы өзара тығыз байланыстылықта болады. Яғни, бір
мүшенің өсіп қалыптасуы екінші мүшенің күйіне тәуелді.
Өсімдіктерді калемшелермен көбейту әдісі көпдеген белгілі. Өркеннің
бүршікті кішкене кесіндісі аналық өсімдіктен бөліп алынғасын, жаңа өсу
төбешігі қалыптасып, одан тұтас, дербес өсімдік дамиды. Кейбір
өсімдіктердің өте кіші - жапырақ, сабақ немесе тамыр бөлікшелері жаңа
организмге бастама бере алады.
Тыныс алу, фотосинтез, транспирация және басқа процестер ана-лық өсімдіктен
бөлініп алынған мүшелері мен ұлпаларында орындалады. Сондықтан өсімдік
бөліктері өзара байланысты емес деген жалған пікір қалыптасуы мүмкін. Көп
жағдайда тропикалықтан көрі өсімдік мүшелері арасыңдағы гормондық
байланыстылықтар маңыздырақ келеді. Бұған нақты мысал ретінде ұштық
басымдылықты — өркен, немесе тамыр ұштарының, бүршіктердің, бүйір
тамырлардың өсуін тежейтіндігін келтіруге болады.
Ұштық меристема төмен орналасқан (қоректік заттар оңай жететін)
бүршіктерге қарағанда қарқынды өседі. Ұштық басымдылықтың деңгейі
өсімдіктің жасына және түріне байланысты өзгереді. Өсімдік қартайған сайын
ол біртіндеп бәсеңдеп, соңында жоққа шығуы да мүмкін. Күнбағастың сабағы
бұтақтанбайды. Бірақ, оның ұшын кесіп тастаса онда тыныштық күйдегі
(ұйқыдағы) жапырақ қынабындағы бүршіктер оянып, бүйірлік өркендер
қалыптасып, гулденеді. Қарағай мен шырша діңінің ұшындағы бүршіктің
орналасқан жерінен (түбінен) 4-5 бүршіктен тұратын күлте қалыптасады.
Көктемде олардан өркендер дамиды. Егер ұштық бүршік жарақаттанса,
өркендердің біразы түзу тік өседі. Осының бәрі өркен ұшында пайда болатын
негізгі гормон ИСҚ әсеріне байланысты.
Егер басымды орталық өсімдіктің басқа бөліктерінде болса, онда ол
қоршаған ұлпаларға әсер етеді. Мысалы, тұқымның дамуы түйіннің өсуін
жеделдетеді.
2.4. Өсімдіктің өсуіне байланысты қимыл-қозғалыстар.
Жер бетінде өсетін өсімдіктердер өздерінің ете күрделі терең-деп,
жайылып өсетін тамыр жүйесімен топыраққа мықты бекініп, терең орналасады.
Сондықтан, сырттай қарағанда тұтас өсімдік организмінің жылжу қабілеті жоқ
деуге болады. Дегенмен, өсімдіктерде өсуіне байланысты толып жатқан қимыл-
қозғалыстар өте көп кезедеседі. Солардың ішінде тропизмдер деп аталатын
түрі көбірек орын алады. Фототропизм. Жарықтың бір жақты әсерінен өскіндер,
сабақтар. бұтақтар жарық түскен бағытқа қарап иіліп өседі. Бұл құбылыс
фототропизм деп аталады. Мысалы, бөлмелерде терезе алдында өсірілген
өсімдіктердің жарық түсетін жаққа, терезеге бағытталып иіліп өсуі, оң
фототропизмге жатады. Дорзовентралды құрылымды, яғни іш жағы және сырт жағы
деп бөлуге болатын мүшелерге диафототропизм тән.
Геотропизм. Өсімдік тіршілігінің жердің тарту күшіне байланысты
бағытталып өсуін геотропизм деп атайды. Олардың негізгі тамыры тік төмен
қарай (оң геотроизм) өседі де, негізгі сабақ (дің) жоғары қарай (теріс
геотропизм) өседі. Бүйір тамыр мен бұтақтар (бірінші реттегі) негізгі тамыр
мен сабаққа белгілі бұрыш .жасап орналасады, жапырақтар горизонталды
жайғасады. Олардың орналасуы негізінен сәулелер бағытымен реттеледі.
Хемотропизм. Өсімдік мүшелерінің химиялық қосындылардың әсерінен өсу
бағыттарын өзгертуі хемотропизм деп аталады. Ол тамырда, тозаң-
түтіктерінде, шықшылдақтың без түтікшелерінде, т.б. байқалады. Бұндай
тітіркендіргіштерге қышқылдар және сілтілер (Н+ және ОН- иондары),
минералдық тұздар және органикалық қосындылар (трофикалық), гормондар, т.б.
заттар жатады. Өсімдік мүшелері, бөліктері (ұлпа клетка) тітіркендіргіш
жаққа бағытталып (оң хемо-тропизм), немесе кері (теріс хемотропизм) өсуі
мүмкін. Қимылдың бұл түрі химиялық қосындылардың қасиеттеріне — жағымды-жа-
ғымсыздығына, концентрациясына байланысты болады. Тигмотропизм. Өсімдік
мүшесінің басқа бір денемен жанасуына байланысты өзгеруі тигмотропизм деп
аталады. Бұған колеоптиль-дердің, кейбір өрмелеп өсетін өсімдіктер
мұртшаларының, ауа та-мырлар ұштарының жапырақ сабақтардың түрліше жанасу
нәтижесінде бағытын өзгертулерін келтіруге болады.
Термотропизм. Жылылықтың бір жақты әсерінен өсімдіктерде термотропизм
құбылысы байқалады. Асбұршақ тамырының өсу аймағының температурасы 26°С-тан
41°С-ға дейін көтерілгенде тамырдың өсуі 5 есе артатындығы (кері
термотропизм) байқалды. Термотропизмнің қайталанатын температуралық шектері
де анықталды. Асбұршақ өскінінде қайтымды температуралық шек — 32°С, жүгері
үшін 38С-ға тән. Осы нүктеден төмен температурада оң реакция, жоғарылаған-
да кері реакция байқалады;.
Электротропизм. Өсімдік мүшесін электр алаңына орнатқанда, немесе өсімдік
арқылы электр тогын өткізгенде электротроизм бай-қалады. Колеоптиль ұшынан
көлденең тоқ (20 мкА) 2 мин өткенде оның иілгенін көруге болады.
Травмотропизм. Өз кезінде Ч.Дарвин тамырдың бір жағына уытты затпен әсер
еткенде (AgNO3) оның қисайып өсетіндігін байқаған болатын.
Әдетте тамырлар зақымдалған жағынан қарама-қарсы бағытқа иіліп өседі.
Осы құбылысты зерттеу нәтижелерінде көптеген әсерлердің травмотропизм
құбылысын туғызатындығы байқалды. Мысалы, кейбір өсімдіктердің (қыша,
күнбағыс, бөрібұршақ) өскіндерінен тұқым жарнақтарын толық жұлып тастап
олардың қисайып өсетіндігін байқауға болады. Настиялық қимыл-қозғалыстар.
Өсімдіктерде жан-жақты (диффузиялы) әсерлейтін жағдайларға байланысты
настиялық деп аталатын қимыл-қозғалыстар да көптеп кезедеседі. Оңдай
жағдайларға, өсімдікті қоршаған ортада біркелкі таралатын температура,
ылғалдылық, жа-рық деңгейі жатады.
Фотонастия. Қимылдың бұл түрі жапырақтарға және гүлдерге тән.
Күндізгі гүлдердін көпшілігі жарық қарқынының төмендеуінен жабылады, түнгі
гүлдер керісінше, бұндай жағдайда ашылады. Кейбір жағдайларда гүлдердің
фотонастиялық қимылдары жғгары және төменгі жақтарының өсу жылдамдығының
айырмашылығына байланысты болады.
Термонастия. Қызғалдақ жылан қияқ күлте жапырақшалары-ның
температурасы көтерілгенде ішкі жағының өсуі жылдамдап, гүлдері ашылады.
Температура төмендегенде сырт жағының өсуі жылдамдап, гүлдері жабылады. Осы
қимыл жылдамдығы температураның өзгеруімен анықталады.
Пигмонастия. Өсімдіктегі қимылдың бұл түрін ең бірінші Ч Дарвин
өрмелеп өсетін өсімдіктердің мұртшаларын зерттеу арқылы байқаған болатын.
Осындай өсімдіктердің мұртшалары дорсивентральды басқа денелерге жанасқанда
оралып қалады. Мұртшалардың екі сезімтал ұштары тегіс, беті жылтыр
нәрселерге жанасқанда өсу бағыты өзгермейді де, тек беті тегіс емес, түкті,
кедір-бұдырлы, яғни, үйкеліс туғызатын заттармен жанасқанда ғана ширатылып
орала бастайды. Айналма қозғалыс — нутация. Нутация (лат. nutatio-тербелу,
шайқалу) — айнадма немесе тербелмелі қимыл, шырмалып өсетін өсімдіктерде
және тамырда байқалады. Өсіп тұрган өркен ездігінен шайқалып, көлденең
біліктен ауытқиды. Нутациялық қимыл созылып өсу аймағындағы клеткалардың
қарқынды өсуінің нәтижесінде байқалады. Шырмауық өсімдіктер. Айналма
нутация шырмалып өсетін өсімдіктерде (лиана) өте анық байқалады. Бұндай
өсімдіктердегі бір айналымның ұзақтығы 2-ден 12 сағатқа дейін созылады.
Лианалар-дың көпшілігі солға қарай, яғни өркен ұшы сағат тіліне қарсы
оралады. Құлманың сабағы оңға қарай бұралып өседі.
Шырмауықтардың жас өркені басында тік өседі де, диадиотропика-лық реакцияга
байланысты үшы иіліп, көлбеу орналасады. Осыдан кейін, бүйірлеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz