Міндеттемелер есебі және банктегі бухгалтерлік есеп
Жоспар
Кіріспе
І . Бөлім. Банктегі есеп және есеп беру негіздер
І. 1. Банк . бухгалтерлік есептеу ақпарат жүйелерінің пайдаланушы
І. 2. Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеудегі
бухгалтерлік есептің алатын рөлі.
ІІ . Бөлім. Міндеттемелер есебі.
ІІ. 1. Банктің қарыз есебі мен банктен тыс мекемелердің несиелер есебі.
ІІ. 2. Банктің несиелік қоржысының жіктемесі және меншікті капитал.
ІІІ . Бөлім. Банктегі бухгалтерлік есеп операциялары.
ІІІ. 1. Банктік шот және есеп айыру операцияларын жіктеу.
ІІІ. 2. Бухгалтерлік корреспонденттік шоттар.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
І . Бөлім. Банктегі есеп және есеп беру негіздер
І. 1. Банк . бухгалтерлік есептеу ақпарат жүйелерінің пайдаланушы
І. 2. Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеудегі
бухгалтерлік есептің алатын рөлі.
ІІ . Бөлім. Міндеттемелер есебі.
ІІ. 1. Банктің қарыз есебі мен банктен тыс мекемелердің несиелер есебі.
ІІ. 2. Банктің несиелік қоржысының жіктемесі және меншікті капитал.
ІІІ . Бөлім. Банктегі бухгалтерлік есеп операциялары.
ІІІ. 1. Банктік шот және есеп айыру операцияларын жіктеу.
ІІІ. 2. Бухгалтерлік корреспонденттік шоттар.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Бүгінгі таңда хылық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің экономиканы дамытуда орны ерекше. Қаржы несие институттары мен операциялардың қайта бағытталуында өзрара қатынас жүйесінің өзгеруіне байланысты банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып отырады.
Бухгалтерлік есеп – басқару үдерісінің бір бөлігі болып табылады. Ол маңызды ақапарат алуға мүмкіндік берді.
Менің курстық жұмысым «банктегі бухгалтерлік есеп» тақырыбына арналады. Осы жұмыс бухгалтерлік есеп жүргізудегі банктің рөлін айқындайды.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлім – «Банктегі есеп және есеп беру негіздері. Банк саласы Қр – экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Банк – бухгалтерлік есептін ақпарат жүйелерін пайдаланушы болып табылады. Бухгалтерлік есептің ақпаратын пайдаланушылар: субъектіні басқарушылар, субъектіден тыс, бірақ қаржылық мүддесі барлар; субъектіге жанама қаржылық мүделілік білдіретін топтар мен агенттіктер болып табылады.
Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жектеудегі бухгалтерлің есептің алатын рөлі өте маңызды. Есеп – қаржылық және басқару болып бөлінеді. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп ақапаратының барлық түрін тамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі башылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Екінші бөлім – «Міндеттемелер есебі». Міндеттеме – бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басты тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе мендеті.
Банктің қарызы – бұл клиентке соманы белгнілі бір мерзімге сыйақы төлеумен ұсынуы және бөлісуі. Ал, банктен тыс мекемелерден қарыз алу – «қарыз беруші» жақ «қарыз алушы» жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе метериалдық қорды келісімшарт бойынша қарызға береді
Міндеттемелер есебінің негізгі – «банктің несиелік қоржынының жиіктемесі» болып табылады. Бүхгалтерлік есепте банктер барлық қажетті, мәжбүрші шығынның есептелген көлемін және шығыстар шотына сйкес толық көлемді белгіленуі керек.
«Банктің меншіутігі капиталы» - капиталдың экономикалық санатының бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банктің несилік ресурсы ретнде тартылған қаражаттармен тыңыз байланысты және солармен бірге айналымда жүзеге асырады.
Үшінші бөлім – «Банктегі бухгалтерлік есеп айрысу операциялары». Қатысушыларға байланысты банктің есеп айрысу операцияларының негізгі – клиенттік есеп айрысу операциялары, мұнда негізгі субъект ретінде банк және оның клиенттері қатысады. Екіншісі – негізгі субъект ретінде банк болып табылады.
Банкаралық қызметтің насанын жүзеге асыру үшін, несиелік ұйымдар келісім негізінде бір-біріне корреспонденттік шот ашады.
Корреспенденттік шот – жасалған корреспонденттік шот негізінде бір бірінің тапсырысы және екінші банктіі қаржысы есебінен жүргізілетін есеп айыру операциялар көрсетілетін шот. Банктегі бухгалтердік есеп – басқару үдірісісінің бір бөлігі болып табылады.
Бүгінгі таңда хылық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің экономиканы дамытуда орны ерекше. Қаржы несие институттары мен операциялардың қайта бағытталуында өзрара қатынас жүйесінің өзгеруіне байланысты банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып отырады.
Бухгалтерлік есеп – басқару үдерісінің бір бөлігі болып табылады. Ол маңызды ақапарат алуға мүмкіндік берді.
Менің курстық жұмысым «банктегі бухгалтерлік есеп» тақырыбына арналады. Осы жұмыс бухгалтерлік есеп жүргізудегі банктің рөлін айқындайды.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлім – «Банктегі есеп және есеп беру негіздері. Банк саласы Қр – экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Банк – бухгалтерлік есептін ақпарат жүйелерін пайдаланушы болып табылады. Бухгалтерлік есептің ақпаратын пайдаланушылар: субъектіні басқарушылар, субъектіден тыс, бірақ қаржылық мүддесі барлар; субъектіге жанама қаржылық мүделілік білдіретін топтар мен агенттіктер болып табылады.
Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жектеудегі бухгалтерлің есептің алатын рөлі өте маңызды. Есеп – қаржылық және басқару болып бөлінеді. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп ақапаратының барлық түрін тамтиды. Қаржылық есеп банктің ішіндегі башылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Екінші бөлім – «Міндеттемелер есебі». Міндеттеме – бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басты тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе мендеті.
Банктің қарызы – бұл клиентке соманы белгнілі бір мерзімге сыйақы төлеумен ұсынуы және бөлісуі. Ал, банктен тыс мекемелерден қарыз алу – «қарыз беруші» жақ «қарыз алушы» жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе метериалдық қорды келісімшарт бойынша қарызға береді
Міндеттемелер есебінің негізгі – «банктің несиелік қоржынының жиіктемесі» болып табылады. Бүхгалтерлік есепте банктер барлық қажетті, мәжбүрші шығынның есептелген көлемін және шығыстар шотына сйкес толық көлемді белгіленуі керек.
«Банктің меншіутігі капиталы» - капиталдың экономикалық санатының бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банктің несилік ресурсы ретнде тартылған қаражаттармен тыңыз байланысты және солармен бірге айналымда жүзеге асырады.
Үшінші бөлім – «Банктегі бухгалтерлік есеп айрысу операциялары». Қатысушыларға байланысты банктің есеп айрысу операцияларының негізгі – клиенттік есеп айрысу операциялары, мұнда негізгі субъект ретінде банк және оның клиенттері қатысады. Екіншісі – негізгі субъект ретінде банк болып табылады.
Банкаралық қызметтің насанын жүзеге асыру үшін, несиелік ұйымдар келісім негізінде бір-біріне корреспонденттік шот ашады.
Корреспенденттік шот – жасалған корреспонденттік шот негізінде бір бірінің тапсырысы және екінші банктіі қаржысы есебінен жүргізілетін есеп айыру операциялар көрсетілетін шот. Банктегі бухгалтердік есеп – басқару үдірісісінің бір бөлігі болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер
1. В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп – Алматы: Экономика, 2005.
2. С.Т.Міржақыпова. Банктегі бухгалтерлік есеп – Алматы: Экономика, 2004.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері – Алматы: Экономика, 2006.
4. А.Ә.Жантаева, Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001.
5. Т.А.Тасмағамбетов, А.Ш.Омаров, Б.А.Әлібекова, О.Ж.Рабатов. Қаржы есебі – Алматы: Дәуір, 1998.
6. Ә.Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері – Алматы: АЙАН, 2001.
7. Т.Ә.Әбдіқадыров. Аудит және бухгалтерлік есеп – Алматы: Заң әдебиеті, 2006.
8. Б.С.Мырзалиев, Р.С.Әбдішүкіров. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибелік әдістеме – Алматы, 2006.
9. Б.Е.Укашев, З.Н.Әжібаева. Бухгалтерлік есеп теориясы – Алматы: Ұлағат, 1999.
10. С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілиас. Банк ісі – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
11. Г.Қ.Төлешова. Дамыған қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2005.
12. В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдулин, О.И.Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп – Алматы, 2002.
13. Қ.Қ.Ілиасов, С.Қ.Құлпыбаев. Қаржы – Алматы, 2005.
14. Қ.Е.Тасмағамбетов. Басқарушы есепті стратегиялық жоспарлау және талдау – Алматы, 2004.
15. С.Б.Баймұханова. Бухгалтерлік есеп – Алматы, 2005.
1. В.Л.Назарова. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп – Алматы: Экономика, 2005.
2. С.Т.Міржақыпова. Банктегі бухгалтерлік есеп – Алматы: Экономика, 2004.
3. Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері – Алматы: Экономика, 2006.
4. А.Ә.Жантаева, Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001.
5. Т.А.Тасмағамбетов, А.Ш.Омаров, Б.А.Әлібекова, О.Ж.Рабатов. Қаржы есебі – Алматы: Дәуір, 1998.
6. Ә.Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері – Алматы: АЙАН, 2001.
7. Т.Ә.Әбдіқадыров. Аудит және бухгалтерлік есеп – Алматы: Заң әдебиеті, 2006.
8. Б.С.Мырзалиев, Р.С.Әбдішүкіров. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибелік әдістеме – Алматы, 2006.
9. Б.Е.Укашев, З.Н.Әжібаева. Бухгалтерлік есеп теориясы – Алматы: Ұлағат, 1999.
10. С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілиас. Банк ісі – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
11. Г.Қ.Төлешова. Дамыған қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2005.
12. В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдулин, О.И.Шмидт. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп – Алматы, 2002.
13. Қ.Қ.Ілиасов, С.Қ.Құлпыбаев. Қаржы – Алматы, 2005.
14. Қ.Е.Тасмағамбетов. Басқарушы есепті стратегиялық жоспарлау және талдау – Алматы, 2004.
15. С.Б.Баймұханова. Бухгалтерлік есеп – Алматы, 2005.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі
Курстық жұмыс
тақырыбы: Банктегі бухгалтерлік есеп.
Орындаған:
Ғлыми жетекшісі:
Жоспар
Кіріспе
І – Бөлім. Банктегі есеп және есеп беру негіздер
І. 1. Банк – бухгалтерлік есептеу ақпарат жүйелерінің пайдаланушы
І. 2. Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды
жіктеудегі
бухгалтерлік есептің алатын рөлі.
ІІ – Бөлім. Міндеттемелер есебі.
ІІ. 1. Банктің қарыз есебі мен банктен тыс мекемелердің несиелер есебі.
ІІ. 2. Банктің несиелік қоржысының жіктемесі және меншікті капитал.
ІІІ - Бөлім. Банктегі бухгалтерлік есеп операциялары.
ІІІ. 1. Банктік шот және есеп айыру операцияларын жіктеу.
ІІІ. 2. Бухгалтерлік корреспонденттік шоттар.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Бүгінгі таңда хылық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің
экономиканы дамытуда орны ерекше. Қаржы несие институттары мен
операциялардың қайта бағытталуында өзрара қатынас жүйесінің өзгеруіне
байланысты банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып
отырады.
Бухгалтерлік есеп – басқару үдерісінің бір бөлігі болып табылады. Ол
маңызды ақапарат алуға мүмкіндік берді.
Менің курстық жұмысым банктегі бухгалтерлік есеп тақырыбына
арналады. Осы жұмыс бухгалтерлік есеп жүргізудегі банктің рөлін айқындайды.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлім – Банктегі есеп және есеп беру негіздері. Банк саласы
Қр – экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің
барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні банктегі
бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Банк – бухгалтерлік есептін ақпарат жүйелерін пайдаланушы болып
табылады. Бухгалтерлік есептің ақпаратын пайдаланушылар: субъектіні
басқарушылар, субъектіден тыс, бірақ қаржылық мүддесі барлар; субъектіге
жанама қаржылық мүделілік білдіретін топтар мен агенттіктер болып табылады.
Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды
жектеудегі бухгалтерлің есептің алатын рөлі өте маңызды. Есеп – қаржылық
және басқару болып бөлінеді. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы
үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп ақапаратының барлық түрін тамтиды.
Қаржылық есеп банктің ішіндегі башылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер
пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Екінші бөлім – Міндеттемелер есебі. Міндеттеме – бұл бір тұлғаның
нақты әрекетпен басты тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі
орындау борышы немесе мендеті.
Банктің қарызы – бұл клиентке соманы белгнілі бір мерзімге сыйақы
төлеумен ұсынуы және бөлісуі. Ал, банктен тыс мекемелерден қарыз алу –
қарыз беруші жақ қарыз алушы жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен
ақша немесе метериалдық қорды келісімшарт бойынша қарызға береді
Міндеттемелер есебінің негізгі – банктің несиелік қоржынының
жиіктемесі болып табылады. Бүхгалтерлік есепте банктер барлық қажетті,
мәжбүрші шығынның есептелген көлемін және шығыстар шотына сйкес толық
көлемді белгіленуі керек.
Банктің меншіутігі капиталы - капиталдың экономикалық санатының бір
түрі болып табылады. Меншікті капитал банктің несилік ресурсы ретнде
тартылған қаражаттармен тыңыз байланысты және солармен бірге айналымда
жүзеге асырады.
Үшінші бөлім – Банктегі бухгалтерлік есеп айрысу операциялары.
Қатысушыларға байланысты банктің есеп айрысу операцияларының негізгі –
клиенттік есеп айрысу операциялары, мұнда негізгі субъект ретінде банк және
оның клиенттері қатысады. Екіншісі – негізгі субъект ретінде банк болып
табылады.
Банкаралық қызметтің насанын жүзеге асыру үшін, несиелік ұйымдар
келісім негізінде бір-біріне корреспонденттік шот ашады.
Корреспенденттік шот – жасалған корреспонденттік шот негізінде бір
бірінің тапсырысы және екінші банктіі қаржысы есебінен жүргізілетін есеп
айыру операциялар көрсетілетін шот. Банктегі бухгалтердік есеп – басқару
үдірісісінің бір бөлігі болып табылады.
І. Банктегі есеп және есеп беру негіздері.
І. 1. Банк-бухгалтерлік есептің ақпарат жүйелерін пайдаланушы.
Банк дегеніміз – ақашалай қаражаттарды жинақтап, оларды белгіленген
мөлшерде тартуды, пайдалануды бақылап отыратын ұйым. Банк саласы Қазақстан
Республикасы экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады.
Еліміздің экономикадағы өзекті мәселелерінің бірі – бухгалтерлік есеп және
есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына
сәйкестендіру. Ол әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің
экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді.
Еліміздің жоспары экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі
өоғам өмірін барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келеді. Бүгінгі күні
банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Бухгалтерлік есеп - бұл шаруашлық көздері мен белгілі бір субъект
жөніндегі қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе
болып табылады.
Банктегі бухгалтерлік есеп түрлі операцияларды: есеп айыру
операцияларын, несие алуға, түрлі төлемдер жасауға мүмкіндік береді.
Банктің қызметтері
1-кесте
Банктердің қызметтері
Несие беруде және төлемдерде делдалдық ету
Ақшалай табыс пен жинақ ақша бөлігін капиталға айландыру
Айналымның несиелік қаржысын (вексельдер, чектер,
банкноттар) жасау
Банктердің экономикалық ролі – ақшалай капитал жинақталып жатқан
экономика саласынан оны алып, пайдаланылып жатқан экономка саласына берді
қамтамасыз ету.
Банктердің қызметтері және операциялар сипаты
бойынша жіктелуі
Орталық эмиссиялық
Коммерциялық депозиттік
Инвестициялық
Арнайы мақсатқа арналған
Банктердің негізгі операциялары
Ақша ресурстарын Ақша ресурстарын
жұмылдыру тарату
Енжар
Белсенді
Депозиттер қабылдау, Несиелер беру,
акциялар,
акциялар мен басқа
облигациялар сатып алу
банктерден алынған
лизинг, факторинг, банк
басқа бағалы қағаздарды
инвестициялары, вексельдермен
несиелерді сату
операциялар
Бухгалтерлердің ңегізгі міндеті есепті кезендегі пайданы септеу болып
табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс
арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін
реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі
шығындардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар бір
есепті кезеңде көрсетілуі керек.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп - бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру кызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқарудың жетілдіру, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенін білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік-
шаруашылық қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін
бухгалтерлік есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге,
бухгалтерлік есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына,
есептеу техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін
пайдалану қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі мүмкін:
- шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру
мәселесі;
- шаруашылық операциясының құнын анықтайтын бағалау
мәселесі;
- жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде жіктелуі
керек.
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді: Мысалы, банк кеңселік заттарға тапсырыс береді, алады және төлейді.
Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы саласында былайша тізімделуі
керек:
1. Банк кызметкері кеңселік құрал-жабдықтарды сатып
алу үшін
жабдықтау бөліміне тапсырыс береді;
2. Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді;
3. Жеткізіп беруші кеңселік кұрал-жабдықты тиеп жібереді;
4. Банк оны қабылдайды;
5. Банк жабдықтаушыдан шот алады;
6. Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезеңдегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бухгалтерлік есептің мақсаты - шаруашылық операциясы жүзеге
асырылғаннан кейін езгеретін бағаны табу емес, шаруашылық операциясы жүзеге
асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау болып табылады.
Жіктеу мәселесі. Жіктеу кез келген шаруашылық операциясының маңызын
дұрыс талдаудан туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан, бухгалтерлік есепке анықтама бере отырып айта кететін
жайт, бухгалтерлік есеп осы ақпаратты пайдаланушыға бағалап көруге және
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін экономикалық ақпараттарды беру,
сәйкестендіру және өлшеу үдерісі. (Бухгалтерлік есеп теориясы. Э.С.
Хендриксен).
Бухгалтерлік есепті оқу басқару ісінде маңызды шешім қабылдауда
дағды алу мен үйренуге мүмкіндік береді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
кабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін жүзеге
асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп басқару
жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық кері байланыс қызметтерін
атқарады.
Есептік ақпараттар негізінде шешім қабылдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз етуге керек. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын
тәуекелді шектеуге және операциялар мен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Бұл функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауға қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде
жүзеге асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
- банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-
кредитордың
шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң
түрде
толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі.
- операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес
жүргізіліп,
банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты көрсетіледі
және
есеп берудің белгіленген формасында кұрылуы қамтамасыз етіледі.
- банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу
жағдайына, сондай-ақ тексерудің кезеңділігіне сәйкес
мақұлданады және ауытқулар болған жағдайда ауытқуларды жоюға
бағытталған қажетті шаралар қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп кызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі
банк мүлкін түгендеу жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы
өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты - ресурстар бойынша және олардың
тиімді пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру
болып табылады. Бұл ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық
есеп беруді дайындауда бухгалтер ақпараттың кімге арналғанын ескеруі керек.
Ақпарат алдыңғы болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл
атқарады. Шешімді көбінесе жеке адам қабылдамайды. Бір шешімнің нәтижесі
туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс
кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы
көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып,
жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына, стандарттар, нормалар және
нормативтер ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау жасау, әр түрлі
кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және
пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішінде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді. Есеп
жүйесін және Бухгалтерлік есеп заңының талаптарын жауап беретін және
жоғарыда көрсетілген міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру құруды банк басшысы туралы жүзеге асырады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын қызметін келешекте пайдалану үшін
тіркеп, атқарады. Ол қаржылық-шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді
қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін оларды
өңдейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін
пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік
есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы
ақпарат одан шығу жолы болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есеп
ақпараттары біз ойлағаннан гөрі айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады.
Пайдаланушылар әр түрлі адамдар санаты болуы мүмкін, мысалы, инвестицияны
жүзеге асыратын немесе несие беретіндер, бірлескен экономикалық әрекет
иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін қабылдарда бұл адамдар
субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне сүйенеді.
Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді:
- субъектіні басқарушылар;
- субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
- субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар
мен
агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар - олар банк қызметін басқаруда және банк
алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары -
әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның
жетістіктерге жетуіне және қатаң бәсекелестік жағдайында төтеп беру
қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті
нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәлі-меттеріне
және олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан
әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып
табылады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы
тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің
күткеніне лайық па; банктің ақша қаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік
есептің тағы бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған
банк жұмысының нәтижесі туралы ақпараттарды
Қаржылық есепті пайдаланушылар
2-кесте
Пайдаланушылар
Ішкі пайдаланушылар Сыртқы
пайдаланушылар
Кәсіпорын менед- Тікелей қаржылық Жанама
қаржылық
жерлері; мүддесі бар пайда-
мүддесі бар пайдалану-
Меншілік иелері, ак- ланушылар:
шылар:
ционерлер - нақты немесе
- салық органдары;
Директорлар кеңесі; әлуетті
- мемлекеттік
беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады: пайда табу жоспарында
қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің тиімділігі қандай
кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін қарыздарын өтей алуға банкте ақша
барлығын білгісі келеді (3.256- б).
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта коғам
тұтастай, үкімет кызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік
ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады.
Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын
бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау
немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің каржылық есебі, банктің
қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер
үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға
жататындар:
- мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе
бірінші
кезекте ұлттық банк;
- банк иелері немесе акционерлер;
- банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
- банк клиенттері.
Барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен бухгалтерлік есеп - бұл
өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп – бұл белгілі бір субъект жөніндегі
қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе болып
табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың шаруашылық қызметін жүзеге
асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың балама жолдарын таңдауда
негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп реформасының бастапқы үдерісінде Ұлттық банкте және
екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есеп сұрақтарына байланысты банк
жүйесінде нормативтік базаның тұрақты жетілдірілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес заңды тұлға болып табылатын
банктер бухгалтерлік есепті бағыныштылығы мен меншік формасынан тәуелсіз
Ұлттық банктің нұсқаулары мен талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қаржы
министрлігі қабылдаған негізгі құжаттар мен нормативтік актілер талабына
сәйкес жүргізеді. Банкте бухгалтерлік есептің заңдылық базасы келесі
құжаттардан тұрады:
ҚР Президентінің Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар Жарлығы,
№2732 1995 жылдың 25 желтоқсанында енгізілген (24.06.2002 ж. өзгертулер мен
қосымшалар);
- ҚР Азаматтық кодексі. 1994 ж. 27 желтоқсанда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Салық кодексі №209-11 2001 ж 12 маусымда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Ұлттық банк туралы 30 наурыз 1995 жылғы Заң;
- ҚР банк және банк қызметтері туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Заң;
- ҚР-ғы төлемдер және ақша аудару туралы Заң;
- Бағалы қағаздар нарығы туралы 1997 жылдағы 5 наурыздағы Заң;
- ҚР валюталық реттеу туралы 1996 жылғы 24 желтоқсанда
толықтырулар
мен өзгертулер енгізілген заң;
- Қазақстан стандарттары және қаржы есебіндегі халықаралық
стандарттар;
- ҚР-ның екінші деңгейлі банктері бухгалтерлік есебінің шот
жоспары.
Банктің деңгейлігі
3-кесте
Заң актілері І деңгей
Жалпы Шот жоспары Заңды және
ІІ деңгей
стандарт
нормативті актілер
нұсқаулар, ұсыныстар
ІІІ деңгей
ережелер, сипаттамалар
Есеп саясаты
ІV деңгей
Бухгалтерлік
есепті реттеу жүйесі
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төрт деңгейлі жүйесі
бар деп санауға болады.
Бірінші децгейлі бухгалтерлік жүйені Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп туралы заң құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында Бухгалтерлік есеп туралы заң 1995 жылдың 25 желтоқсанынан
бастап әрекет етуде. Бухгалтерлік есеп заңы мемлекетте бухгалтерлік есеп
жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру үдерісін дайындағанда және
пайдаланғанда, ішкі бақылау мен сырткы аудитті талап етуде, заңды және жеке
тұлғалардың талаптары мен міндеттерінде есептің жалпы ережесі мен негізгі
принциптерін орнатады.
Екінші деңгейлі бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу бухгалтерлік есеп
стандартын, шот жоспарын және бухгалтерлік есеп жүйесімен тікелей
байланысты емес, бірақ банк қызметімен байланысты болып келетін заң
актілерінен тұрады. ҚР ҰБ туралы заң коммерциялық банктерді реттеудегі
және мемлекеттің ақша несие саясатындағы Ұлттық банктің рөлін анықтайды.
Банк және банк қызметтері туралы заң банк жүйесінің және банк қызметінің
маңызын, олардың жүзеге асуының тәртібін, банктердің кұрылуын және
өтімділігін, банк кызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін корғау,
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы тәртібін және банктерде аудиторлық
тексеріс жүргізу және олардың қызметін тоқтатудың мәндерін ашып көрсетеді.
Төлемдер және ақшаны аудару туралы заң мемлекетте төлемдерді және ақшаны
аударуды жүзеге асыруды реттейді. Ақшаны почта байланысы мекемелері арқылы
аудару қатынасынан басқа Бағалы қағаздар нарығы туралы
заң бағалы қағаздар нарығын құкықтық реттеуге, республика экономикасының
даму жолына салу әрбір тұлғаның өз меншігін иемдену және иелік ету
құқығының барынша жүзеге асуына зандық негіздер салды.
Нарықтық экономика жағдайында банктерде бухгалтерлік есептің жүзеге
асуын жетілдірудің бірден-бір бағыты оның халық-аралық стандартқа сай
келуі. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибе бойынша бухгалтерлік есепте екі әр
түрлі бағыт бар: континснттік және англо-американдық. Континенттік бағыт
мемлекеттік органдардың талабына сай есептілікті дамытса, англо-американдық
бағыт кредиторлар мен инвесторлар алдында есеп беруді мақсат етеді.
Компания қызметінде, сондай-ақ банк саласында да шетел инвесторлары
мен кредиторлардың рөлі өсуін ескере отырып, әлемдік тәжірибеде
бухгалтерлік есеп стандартын бірегейлеу беталысы байқалуда. Қазіргі
қолданыстағы бухгалтерлік есептің халықаралық стандарты (JASs ) кейбір
елдерде тіпті ұлттық деп саналады немесе оның негізінде ұлттық стандарт
жасалады.
Қазіргі қолданыстағы реттеуші органдардың есеп беруге қоятын
талаптарында ессп беру зандылығының ұлттық ерекшелігінде, салық салуда,
бухгалтерлік есепті бірегейлеу проблсмасының тарихи ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты америкалық қаржы есебінің стандартын (SҒАS) айта кетуге
болады. Қазіргі кезде (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты - 41)
қабылдануы көп уақытты талап ететін 120 стандарт қабылданған. Кейбір
стандарт халықаралық деңгейге қарағанда біршама прогрессивті, әсіресе бұл
бағалы қағаздар есебінде, табыс салығы, мүмкін және шартты міндеттемелерде
ерекше байқалады. Ұлттық стандарттар біршама нақтырақ болады, бірақ
бухгалтерлік есептің халықаралық стандартындағы есеп беру мәселелері,
мысалы, топтардың шоғырландырма есебі ұлттық стандарттық талабына толық
жауап бере алады.
Қазақстанның 1996 жылғы бухгалтерлік стандарты 1997 ж. 1 қаңтарында
іске қосылды. Бүгінгі танда 30 стандарт бар. Олар бухгалтерлік есепті
реттеудің екінші деңгейін көрсетеді, оларды ҚР бухгалтерлік есеп жөніндегі
Ұлттық комитеті жасап, бекіткен. Стандарттар қаржылық есеп беруді
көрсететін барлық субъектілер міндетгі түрде орындайтын нормативтік-
құқықтық құжат болып табылады.
1997 жылдың аяғында банк жүйесіне қабылданып, арнайы бекітілген
Банктің қаржылық есептілігі және Банктің табысы және шығысы деген
ұлттық стандарттар қабылданды.
Үшінші деңгейлі бухгалтерлік есеп нұсқаулар, ұсыныстар, ережелерге
байланысты болып келетін. Заң актілерінен тұрады. Банктердің бір-бірімен
байланысты болғандықтан , олардың әрқайсысының ерекше сипаттамасы болады.
Төртінші деңгейлі бухгалтерлік есеп есеп саясатын жүзеге асырады.
Банктер түрлі көлемдер мен төлемдерді ақпарат негізінде пайдаланады
(8. 13-б).
І. 2. Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды
жіктеудегі
бухгалтерлік есептің алатын рөлі.
Есеп-қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі
басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп
ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылык есеп банктің ішіндегі
басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты
қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық есеп
беруді банктің өзінің әкімшіліктері пайдаланады.
Олардың мазмұны олардың мақсатына жәнс есеп талап еткен
әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер кұндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер колданылады. Банкішлік екіжақты
жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті
емес. Ақпарат банк бөлімшелерінде
жинақталады, және тек құндық бағада ғана емес, әр түрлі өлшем бірлектерінде
бейнелеуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің қажеттілігіне пайдалану үшін
әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана жинақталмауы керек. Мұндай
жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және іздестіру жүйесінде үлкен
қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезенділік бар: алу - өндіру - сату
-жеткізу - пайда. Әрбір циклдің етуі бизнесті өткізілген пайда сомасына
арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің
кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты еткізілуі тек толық төленген
және тиесілі ақшаны қолма-қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді
басқару жүйесін кұру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді
тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып
табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін белгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын
жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере
алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Бухгалтерлік есеп - субъектілерді пайдалаиушылардың қарауына ұсынатын
қаржылық ақпаратынын сипаты мен көлеміне байлаиысты. Пайдаланушьшар әр
түрлі болуы мүмкін. Мысалы, иивесторлар немесе несие берушілер, әлде
бірлесе отырып іс-қызмет жүргізушілер. Әр қилы экономикалық шешім
қабылдауда олар субъектінің қаржылық және басқадай есептсріне сүйенеді.
Қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың екі негізгі топтары бар:
• ішкі;
• сыртқы.
Сыртқы пайдаланушылар екі категорияға бөлінеді. Олар:
• субъект қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар;
• субъект қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаданушылар категориясына мыналар
Кіреді:
• қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
• қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар;
• сатып алушылар.
Жанама қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына кіретіндер:
• салық органдары;
• реттеуші органдар;
• статистикалық органдар;
• басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары және
т.б.). Қаржылық ссеп беруді пайдаланушыларды жіктеу. Қаржылық есеп
беруді
дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге сәйкес қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады:
- берілген инвестипияларға байланысты тәуекелді көтеруші инвесторлар.
Оларға акцияны сату, ұстай тұру немесе сату жайлы шешім қабылдауға және
субъектінің дивиденд төлеуге қабілетін бағалауға көмектесетін ақпарат керек
болады.
- тиесілі кредиттер мен проценттер бола ма, олар уақтылы төлене ме деп
білгісі кеметін қарыз берушілер;
- тиесілі сома бола ма, төлене ме деп анықтауға мүмкіндік беретін
ақпаратқа қызығушы жабдықтаушылар және басқа сауда кредиторлары;
- сатып алушылар. Оларға субъектің үздіксіз қызметі туралы әсіресе,
олардың осы субъектіге ұзақ мерзімдік келісімдері туралы ақпарат қажет;
- қызметкерлер. Олар субъект қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігі
туралы ақпаратқа, сонымен қатар субъектінің еңбек ақымен жепе басқа
жеңілдіктермен, зейнетақымен, жалдау жөніндегі бұдан былайғы жұмыспен
қамтамасыз ету қабілетін бағалау мүмкіндігін беретін ақпаратқа мүдделілік
танытады;
- ресурстарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар.
Сонымен қатар оларға субъектінің іс-әрекетін реттеу, салық салу саясатын
белгілеу үшін және ұлттық табыс пен басқадай статистикалық мәліметтерді
анықтауга негіз есебіндегі ақпарат кажет;
- көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген
тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы мен
жергілікті жабдықтаушылардың қолдауы да қатысты. Қаржылық есеп беру
көпшілікті субъектінің игілігін молайтуда жеткен жетістіктері мен даму
бағыттары туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, комектесе алады.
Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық
жағдай, оның нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа
сүйене отыры,. жауапкершілік көтереді.
ІІ. Міндеттемелер есебі.
ІІ. 1. Банктің қарыз есебі мен банктен тыс мекемелердің несиелер есебі.
Міндеттеме - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа
тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе
міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты
орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну
(бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап
етуге құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражат) ағынына әкеп соғады.
Міндеітеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны
ретінде өлшенеді.
Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
• ақшалай қаражатпен төлеу;
• активтерді табыстау;
• қызмет ұсыну;
• міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
• міндеттемені капиталға аудару.
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек. Ол
операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі)
және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Банктің қарыз есебі:
Қарыз ресми мәртебесі бар банктерге, мерзім, төлеу және қайтару
шарттарын қарастыратын коммерциялық келісімшарт негізінде кредитті төлеу
қабілеті бар ұйымдарға беріледі.
Банк қарызы - бұл банктің клиентке соманы белгілі бір мерзімге сыйақы
төлеумен ұсынуы және бөлісуі.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу - қарыз беруші жақ қарыз алушы
жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды
келісімшарт бойьнша қарызға береді.
Банктен тыс мекемелерден берілстін қарыз мыналар бойынша
айырықшаланады:
• өтемақылық - шетелдік валюта қарызын отандық
валюта
қарызына айырбастау;
• тіркелген - тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген процент.
Банктің қарыз түрлері:
• қысқа мерзімді - бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көп болмауы
керек;
• орташа мерзімді - бір жылдан үш жылға дейін;
• ұзақ мерзімді—үш жылдан жоғары.
Орташа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және
кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеу түрлері:
• аванстық - дайындаушы ұйымдарға беріледі;
• бланктік (сенімгерлік) - қаржысы тұрақты субъектіге, сенімді
төлеушіге
толық сеніп беріледі;
• консорциумдық (синдицированный - бірлестірілген кредит - бір
қарыз
алушының (банктердің синдикаты мен консорциумы) екі немесе
одан да көп
банкілеріне аса ірі мақсатты бағдарламаны кредиттеу (бір
банктің қаражат
жетпеген жағдайда) үшін беріледі;
• ипотекалық - мүлік (жылжымайтын мүлік) кепілдігімен берілетін ұзақ
мерзімді несие;
• овердрафт – нәтижесінде дебеттік сальдо пайда болатын банктегі
клиент
шотынан (шоттағы қалған бөлікті) қаражатты есептен шығарып
тастау
арқылы жүзеге асырылатын қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
• кредиттік желі (жаңартпалы кредит) - міндеттемесі заңмен
ресімделген
банктің қарыз алушыға өзінің алғашқы талап етуі бойынша немесе
ең аз
деңдейдегі нақты төлем шегінде кредитті кезең ішінде беру;
• тұтьшу мақсаттарына арналған кредит (қызметкерлерге берілетін
кредит):
кредитке алынатын тауарлармен; басқа да жеке қажеттіліктерге
(шаруашылық құруға, мал, құс өсіруге және т.б.);
• Стэнд-бай - Халықаралық валюта қорының елдерге ұсынатын кредиті.
Банктің қарыз есебі 60 Қарыз бөлімшелер шотында жүзеге асырылады.
Банктің қарыз есебінің жіктемесі
4-кесте
№ Шаруашылық операцияларының Дебет Кредит
рс мазмұны
1 2 3 4
1. Банк мекемелеріне кредитті алуда 441 Ағымдық 601 Банк қарызы
есеп айырысу (валюталық) шотына шоттағы ақша, 431
есепке жатқызу Шетелдік
валютадағы ағымдық
шоттағы ақша
2. Банктің кредит есебінен алынған 671 Төлеу шоты 601 Банк қарызы
тауарлы-материалдық қор (жұмыс,
қызмет) үшін төлеу
3. Аккредитивке, чек кітапшасына421 601Банк қарызы
есепке алынған қаражат Аккредитивтердегі
ақша, 422 Чек
кітапшасындағы
ақша
4. Банк кредиті үшін 831 Сыйақы 684 Төлемге
есептелген процент түріндегі шығын сыйақы
5. Проценттерді төлеу 684 Төлеге сыйақы441 Ағымдық
шоттағы ақша
6. Мерзімі ұзартылған кредит 601 Банк қарызы 601 Мерзімі
ұзартылған қарыз
7. Кредитті қайтару 601 Банк қарызы 41 Ағымдық
шоттағы
ақша, 431
Шетелдік
валютадағы
ағымдық
шоттағы ақша
8. Есептік кезеңнің соңында табыс 571 Табыс жиыны 831 Сыйақы
жиынын процент бойынша кеміту түріндегі шығындар
шығындарын есептеп шығару
1 3 4
2
Қызметкерлерге арналған кредиттер:
1. Қызметкерге кредитке берілген 333 Қызметкерлер 451 Кассадағы 100 000
сомаға мен басқа ұлттық валюа
тұлғалардың түріндегі
берешегі қолма-қол
ақшалар
2. Қызметкердің кредитін жабу 451 Кассадағы 333 70 000
ұлттық валюта Қызметкерлер
түріндегі қолма-қолмен басқа
ақшалар, 681 тұлғалардың
Еңбекақы бойынша берешегі
қызметкермен есеп
айырысу
3. Ұйым жапқан сомаға 821 Жалпы және 333 30 000
әкімшілік шығындарҚызметкерлер
(салық салудан мен басқа
кейін) тұлғалардың
берешегі
4. Жеке табыс салығын ұстау жүзеге 681 Еңбекақы 6391 Жеке табыс1673
асырылады бойынша салығы
қызметкермен есеп
айырысу
Салықтар туралы және бюджетке міндетті басқа төлемдер кодексінің
151-бабы, 4-тармағы сәйкес оның қызметіне қатысы жоқ қызметкердің шығынын
жабуға жұмсайтын жұмыс берушінің шығыны (қызметкердің жұмыс берушіге борыш
немесе міндеттеме сомасы есептен шығарылады) қызметкердің материалдық пайда
түрлеріндегі табысы болып табылады және оған Салық кодексінің 145-бабындағы
мөлшерлеме бойынша жеке салығы саналады.
Банктің несиелік операциялары:
Коммерциялық банктер іс жүзінде көбінесе несиені нақты ақшалай емес,
төлем қаржысы есебінде, яғни пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие
алушы ұйымдар мұндай вексельдерді өздерін материалдық қорлармен,
тауарлармен жабдықтайтын, сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылармен
есеп айырысу үшін пайдаланады. Әрбір вексельдің айналу мерзімі несие
беруші банк мекемесімен несие алушы ұйымның арасындағы келісімшартта
қарастырылып белгіленеді. Бұл айтылған вексельдер айналым мерзімі шегінде
бір ұйымнан екінші ұйымға төлем құралы ретінде бірнеше рет берілуі мүмкін.
Олардың пайдалану мерзімі аяқталғанда вексельді ұстаушы ұйым оны банк
мекемесіне төлем ретінде табыс етеді. Ал осы вексель түрінде несие алған
ұйым несиелік келісімшарттың аяқталуына қарай банк мекемесіне алған
несиесіне сәйкес есептелетін пайыз сомасын аударады.
Әрбір кәсіпорын өз қалауы бойынша Басқадай қарыздар деп аталатын
шотта Басқадай қысқа мерзімді несиелер және Басқадай ұзақ мерзімді
несиелер деп аталатын аралық шоттарын ашуларына болады. Сонымен қатар бұл
шоттарда алынған несиелердің басқадай түрлері де есептеледі. Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде нақты несиеге алынған ақшаларына:
Д-т: Ақшалар шоты,
К-т: Басқадай қарыздар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бұл алынған қаржы бойынша есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты;
К-т: Басқадай қарыздар шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал вексельдерді дисконттау бойынша операцияларға:
Д-т: Басқадай қарыздар шоты;
К-т: Алынған вексельдер шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Банктен тыс мекемелердің несиелері есебі
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық
кәсіпорындар өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін
пайдалануға, яғни өз қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос тұрған
ақшаларын кәсіпорын басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға немесе
несиеге беруіне болады. Міне, сондықтан да ұйымдар өзіне қажет ақшаны тек
қана банк мекемелерінен емес, басқа заңды немесе жеке тұлғалардан да
несиеге, қарызға алуларына болады. Ұйымдардың басқа кәсіпорындардан алған
несиесіне бухгалтерияда жазылатын екі жақты жазу банк мекемелерінен
алынатын несиеге жазылатын жазуға ұқсас болып келеді осы тұжырымдамаға
мынадай мысал келтіруге болады.
Мысал: ЖШС Арай компаниясы Каспий банкінен 1105600 теңге несие
алды, несие бір жыл екі айға беріліп, оның жылдық пайызы 20%-ті құрады.
Несиені берген кезде эквиваленті 8000 АҚШ долларына тең болды, сол
эквивалент бойынша 8000 доллар қайтарылатын болып шықты. Сонымен қатар әр
тоқсанның соңында эквивалент соммасын марапаттау пайызын төлейтін болып
шықты. Есептелген пайыз бойынша Арай компаниясының соммасы қанша?
Шешуі: Формула
Жылдық пайыздың мөлшерлемесі х қарыз қалдығы х несиенің берілген
күнінің саны360 күн
1. 03.01.2002 жыл есеп айырысу шотына несие аударылды
Д К
441 601
+1105600 -1105600
Ұйым банктен тыс мекемеден несие алған уақытында:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Банктен тыс мекемелердің қарызы шоты түрінде
бухгалтерлік жазуы жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: Банктен тыс мекемелердің қарызы шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты,
К-т: Төленетін сыйақы шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Банк және банктен мекемелердің қарыздары шоты бойынша жүргізілетін
операциялар.
5-кесте
№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін
шот
1 2 3 4
1 Алынған банк несиелері кассаға 451,441601
немесе есеп айырысу шотына келіп
түсті
2 Жабдықтаушы мердігерлерге банк 421 601
несиесінің есебінен қойылған
аккредитивтер
3 Жабдықтаушы мердігерлерге қарыз сома671 601
банк несиесінің есебінен төленеді
4 Жабдықтаушы мердігерлерге алдағы 351 601
уақытта алынатын материалдық қорлар
үшін банк несиесінің есебінен
берілген аванс
5 Көрсететін қызметі немесе орындайтын352 601
жұмыс үшін жабдықтаушы ұйымға банк
несиесінің есебінен берілген аванс
6 Есептелген салық бойынша ұйымның 631-639 601
бюджетке қарыз сомасы банк
несиесінің есебінен аударылады
7 Вексельге алынған банк несиелері 441,451 601
8 Кәсіпорынның банк мекемелерінен 601 441
алған несиелері бойынша қарызы есеп
айырысу шотынан өтеледі
9 Банктен тыс мекемелерден алынған 451,441 602
несиелер (еншілес, тәуелді
серіктестіктерден, бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардан және
басқа да заңды тұлғалардан)
10 Банктен тыс мекемелердің 687,671 602
несиелерінің есебінен жабдықтаушы
мердігерлерге қарыз сома төленеді
11 Банктен тыс мекемелерден алынған 602 441
несиелер бойынша қарыз есеп айырысу
шотынан төленеді
ІІ. 2. Банктің несиелік қоржысының жіктемесі және меншікті капитал.
Банктерден берілетін несиелер қарыз алушының несие бойынша төлемді
дұрыс орындаганына байланысты сапасы, қарыз алушының қаржылық жағдайы, банк
пен несие алушының өзара қатынасы, несиенің тарихы, несиенің қамтамасыз
етілуіне және тұрақтылық, өтімділік дәрежесіне қарай келесі топтарға
бөлінеді:
- стандартты;
- I дәрежелі күмәнді, II дәрежелі күмәнді, III дәрежелі
күмәнді, IV
дәрежелі күмәнді, V дәрежелі күмәнді;
- үмітсіз.
Стандартты несие - қайтару мерзімі жетпеген және оның сапасы күдік
тудырмайтын несие. Бұл санаттағы несиелер қайтарылмай қалу туралы күдік
тудырмайды.
І және II дәрежелі күмәнді несиеге мынадай несиелер жат-ды: қаржылық
жағдайы тұрақты клиеіптерге берілген, бірақ белгілі дәрежеде
қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері бар, мысалы, дебиторлық қарыздардың,
өтімді емес тауар қорлары, дайын өнім және т.б.өсуі.
III дәрежелі күмәнді несиегс - негізгі қарызды немесе сыйақыны
қайтару бойынша төлемдерді тоқтатпаптын төлемдерді жатқызамыз.
30-60 күнге дейін және кем дегенде 1 рет шарт мерзімін ұзарту, өндіріс
құлдырауының нәтижесінде қарыз алушының қаржылық жағдайы шамалы немесе
әлуетті төмендеуі, конъюнктуралық нарықтың өзгерістеріне байланысты, қарыз
алушыда сәйкес несиелік кұжаттаманың болмауы.
IV дәрежелі күмәнді несиелерге - 60-90 күнге дейін төлем
кешіктірілуі, яғни қарыз алушының негізгі табыс көзінен алынған
қаражаттарының жүйелі жстіспеушілігі. Кем дегенде бір жыл мерзімге
сауықтыру шараларын бслгілеу, қарыз алушы зиян шеккен, бірақ оның қызметін
тоқтатуға әсері жоқ форс-мажорлық жағдайлар, басқа банктерден алынған несие
және кепіл бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздардан туындайтын несиелер
жатады.
Егер келесі негіздердің бірі болса, онда несие үмітсіз болып табылады:
- негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемнің 90
күннен
асқан мерзімде кешіктірілуі;
- қарыз алушыны банкрот деп жариялағанда;
- кем дегенде 1 жыл мерзімде сауықтыру шаралары
жарияланғанда;
- форс-мажорлық қарыз алушыға материалдық залал келтірген және өз
қызметін әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да
жағдайлар.
Төмендегі кестеде көрсетілген өлшемдер бойынша несие жоғарыда
көрсетілген несие топтары арасында аралық орын алады. Банк тәуекелін
төмендету үшін берілген несиені төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
тақырыбы: Банктегі бухгалтерлік есеп.
Орындаған:
Ғлыми жетекшісі:
Жоспар
Кіріспе
І – Бөлім. Банктегі есеп және есеп беру негіздер
І. 1. Банк – бухгалтерлік есептеу ақпарат жүйелерінің пайдаланушы
І. 2. Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды
жіктеудегі
бухгалтерлік есептің алатын рөлі.
ІІ – Бөлім. Міндеттемелер есебі.
ІІ. 1. Банктің қарыз есебі мен банктен тыс мекемелердің несиелер есебі.
ІІ. 2. Банктің несиелік қоржысының жіктемесі және меншікті капитал.
ІІІ - Бөлім. Банктегі бухгалтерлік есеп операциялары.
ІІІ. 1. Банктік шот және есеп айыру операцияларын жіктеу.
ІІІ. 2. Бухгалтерлік корреспонденттік шоттар.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Бүгінгі таңда хылық шаруашылығы саласындағы банк жүйесінің
экономиканы дамытуда орны ерекше. Қаржы несие институттары мен
операциялардың қайта бағытталуында өзрара қатынас жүйесінің өзгеруіне
байланысты банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру үздіксіз жаңарып
отырады.
Бухгалтерлік есеп – басқару үдерісінің бір бөлігі болып табылады. Ол
маңызды ақапарат алуға мүмкіндік берді.
Менің курстық жұмысым банктегі бухгалтерлік есеп тақырыбына
арналады. Осы жұмыс бухгалтерлік есеп жүргізудегі банктің рөлін айқындайды.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлім – Банктегі есеп және есеп беру негіздері. Банк саласы
Қр – экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам өмірінің
барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні банктегі
бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Банк – бухгалтерлік есептін ақпарат жүйелерін пайдаланушы болып
табылады. Бухгалтерлік есептің ақпаратын пайдаланушылар: субъектіні
басқарушылар, субъектіден тыс, бірақ қаржылық мүддесі барлар; субъектіге
жанама қаржылық мүделілік білдіретін топтар мен агенттіктер болып табылады.
Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды
жектеудегі бухгалтерлің есептің алатын рөлі өте маңызды. Есеп – қаржылық
және басқару болып бөлінеді. Басқару есебі басқарушылардың ішкі пайдалануы
үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп ақапаратының барлық түрін тамтиды.
Қаржылық есеп банктің ішіндегі башылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер
пайдаланатын есептік ақпаратты қамтиды.
Екінші бөлім – Міндеттемелер есебі. Міндеттеме – бұл бір тұлғаның
нақты әрекетпен басты тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі
орындау борышы немесе мендеті.
Банктің қарызы – бұл клиентке соманы белгнілі бір мерзімге сыйақы
төлеумен ұсынуы және бөлісуі. Ал, банктен тыс мекемелерден қарыз алу –
қарыз беруші жақ қарыз алушы жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен
ақша немесе метериалдық қорды келісімшарт бойынша қарызға береді
Міндеттемелер есебінің негізгі – банктің несиелік қоржынының
жиіктемесі болып табылады. Бүхгалтерлік есепте банктер барлық қажетті,
мәжбүрші шығынның есептелген көлемін және шығыстар шотына сйкес толық
көлемді белгіленуі керек.
Банктің меншіутігі капиталы - капиталдың экономикалық санатының бір
түрі болып табылады. Меншікті капитал банктің несилік ресурсы ретнде
тартылған қаражаттармен тыңыз байланысты және солармен бірге айналымда
жүзеге асырады.
Үшінші бөлім – Банктегі бухгалтерлік есеп айрысу операциялары.
Қатысушыларға байланысты банктің есеп айрысу операцияларының негізгі –
клиенттік есеп айрысу операциялары, мұнда негізгі субъект ретінде банк және
оның клиенттері қатысады. Екіншісі – негізгі субъект ретінде банк болып
табылады.
Банкаралық қызметтің насанын жүзеге асыру үшін, несиелік ұйымдар
келісім негізінде бір-біріне корреспонденттік шот ашады.
Корреспенденттік шот – жасалған корреспонденттік шот негізінде бір
бірінің тапсырысы және екінші банктіі қаржысы есебінен жүргізілетін есеп
айыру операциялар көрсетілетін шот. Банктегі бухгалтердік есеп – басқару
үдірісісінің бір бөлігі болып табылады.
І. Банктегі есеп және есеп беру негіздері.
І. 1. Банк-бухгалтерлік есептің ақпарат жүйелерін пайдаланушы.
Банк дегеніміз – ақашалай қаражаттарды жинақтап, оларды белгіленген
мөлшерде тартуды, пайдалануды бақылап отыратын ұйым. Банк саласы Қазақстан
Республикасы экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады.
Еліміздің экономикадағы өзекті мәселелерінің бірі – бухгалтерлік есеп және
есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар мен нормалар талаптарына
сәйкестендіру. Ол әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің
экономикасы тұрақты өсуіне әсер етеді.
Еліміздің жоспары экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі
өоғам өмірін барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келеді. Бүгінгі күні
банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты орын алады.
Бухгалтерлік есеп - бұл шаруашлық көздері мен белгілі бір субъект
жөніндегі қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе
болып табылады.
Банктегі бухгалтерлік есеп түрлі операцияларды: есеп айыру
операцияларын, несие алуға, түрлі төлемдер жасауға мүмкіндік береді.
Банктің қызметтері
1-кесте
Банктердің қызметтері
Несие беруде және төлемдерде делдалдық ету
Ақшалай табыс пен жинақ ақша бөлігін капиталға айландыру
Айналымның несиелік қаржысын (вексельдер, чектер,
банкноттар) жасау
Банктердің экономикалық ролі – ақшалай капитал жинақталып жатқан
экономика саласынан оны алып, пайдаланылып жатқан экономка саласына берді
қамтамасыз ету.
Банктердің қызметтері және операциялар сипаты
бойынша жіктелуі
Орталық эмиссиялық
Коммерциялық депозиттік
Инвестициялық
Арнайы мақсатқа арналған
Банктердің негізгі операциялары
Ақша ресурстарын Ақша ресурстарын
жұмылдыру тарату
Енжар
Белсенді
Депозиттер қабылдау, Несиелер беру,
акциялар,
акциялар мен басқа
облигациялар сатып алу
банктерден алынған
лизинг, факторинг, банк
басқа бағалы қағаздарды
инвестициялары, вексельдермен
несиелерді сату
операциялар
Бухгалтерлердің ңегізгі міндеті есепті кезендегі пайданы септеу болып
табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс
арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін
реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі
шығындардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар бір
есепті кезеңде көрсетілуі керек.
Тағы бір айта кететін жағдай, бухгалтерлік есеп - бұл жоспарлау,
реттеу, ұйымдастыру және ынталандыру кызметтері сияқты басқару
функцияларының бірі болып табылады. Бұл басқарудың жетілдіру, нарықтық
механизмінің құрылуы барлық бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуымен үздіксіз
байланыста екенін білдіреді.
Кәсіпорынды басқару мақсаты үшін, қаржылық және өндірістік-
шаруашылық қызметтері туралы ақпаратты неғұрлым тиімді пайдалану үшін
бухгалтерлік есептің озық әдісін пайдалануға, шетелдік оң тәжірибеге,
бухгалтерлік есептің және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына,
есептеу техникаларын кеңінен қолдануға бағдарланған есептеу әдістерін
пайдалану қажет.
Жұмыс үстінде бухгалтер шешуі қажет мынадай жағдайлар кездесуі мүмкін:
- шаруашылық операциясы жүргізілген мезгілде анықтау, яғни
сәйкестендіру
мәселесі;
- шаруашылық операциясының құнын анықтайтын бағалау
мәселесі;
- жіктеу мәселесі, яғни шаруашылық операциясы қандай түрде жіктелуі
керек.
Сәйкестендіру мәселесі шаруашылық қай кезде тіркелуі керек екендігін
шешеді: Мысалы, банк кеңселік заттарға тапсырыс береді, алады және төлейді.
Сондықтан мұндай әрекет сауда операциясы саласында былайша тізімделуі
керек:
1. Банк кызметкері кеңселік құрал-жабдықтарды сатып
алу үшін
жабдықтау бөліміне тапсырыс береді;
2. Жабдықтау бөлімі тапсырысты жеткізіп берушіге жібереді;
3. Жеткізіп беруші кеңселік кұрал-жабдықты тиеп жібереді;
4. Банк оны қабылдайды;
5. Банк жабдықтаушыдан шот алады;
6. Банк шотты төлейді.
Осы сұраққа жауап есепті кезеңдегі қаржы көлемінің нәтижесіне
байланысты болады.
Бухгалтерлік есептің мақсаты - шаруашылық операциясы жүзеге
асырылғаннан кейін езгеретін бағаны табу емес, шаруашылық операциясы жүзеге
асыру барысындағы құнды немесе өзіндік құнды анықтау болып табылады.
Жіктеу мәселесі. Жіктеу кез келген шаруашылық операциясының маңызын
дұрыс талдаудан туындайды және ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан, бухгалтерлік есепке анықтама бере отырып айта кететін
жайт, бухгалтерлік есеп осы ақпаратты пайдаланушыға бағалап көруге және
шешім қабылдауға мүмкіндік беретін экономикалық ақпараттарды беру,
сәйкестендіру және өлшеу үдерісі. (Бухгалтерлік есеп теориясы. Э.С.
Хендриксен).
Бухгалтерлік есепті оқу басқару ісінде маңызды шешім қабылдауда
дағды алу мен үйренуге мүмкіндік береді.
Есептік ақпараттар банктің ішінде де және оның сыртында да шешім
кабылдау үшін маңызды болып табылады. Ол бухгалтерлік есеп қызметін жүзеге
асыру үшін сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп басқару
жүйесіндегі негізгі бақылау, талдау, ақпараттық кері байланыс қызметтерін
атқарады.
Есептік ақпараттар негізінде шешім қабылдаған кезде пайдаланушылар
белгілі бір тәуекелге ұшырайды. Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп
тәуекелді шектеуге бағытталуы және операциялардың жүргізілу тәртібінің
сақталуын қамтамасыз етуге керек. Банкте бақылау функциясы банк қабылдайтын
тәуекелді шектеуге және операциялар мен мәмілелер жүргізілуінде тәртіптің
сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Бұл функция банк белгілеген заңдардың, Ұлттық банктің нормативтік-
құқықтық актілерінің, мамандық қызметтік стандарты мен іскерлік қатынастар
ережесінің талаптарын сақтай отырып, жалпы қадағалауға қол жеткізуге
көмектеседі.
Бақылау функциясын әкімшілік және қаржылық бақылау желісінде
жүзеге асыру ұсынылады.
Олар алдын ала, кейінгі және ағымдық реттерімен жүргізіледі. Олар
жеткілікті дәрежеде сенімділікпен кем дегенде төмендегілерді куәландыру
керек:
- банк қызметкерлері банк мүлкімен жұмыс істеуі, клиент-
кредитордың
шотымен операцияны жүзеге асыруы қызметкер өкілеттігі қатаң
түрде
толық жауапкершілікке сай болғанда ғана жол беріледі.
- операциялар есебі Ұлттық банктің бекіткен талабына сәйкес
жүргізіліп,
банктің активтері мен пассивтерінің жағдайы нақты көрсетіледі
және
есеп берудің белгіленген формасында кұрылуы қамтамасыз етіледі.
- банктің берілген активі мен пассивінің есебі олардың қамтылу
жағдайына, сондай-ақ тексерудің кезеңділігіне сәйкес
мақұлданады және ауытқулар болған жағдайда ауытқуларды жоюға
бағытталған қажетті шаралар қолданылады.
Басқаруды жетілдіруде, нарықтық экономиканы қалыптастыруда, жеке
меншіктердің санының көбеюі, ішкі экономикалық қызметтің дамуы жағдайында
бухгалтерлік есеп кызметінің мәні арта түседі. Есепке алудың ғылыми жүйесі
банк мүлкін түгендеу жолымен жүзеге асырылатын жеке меншік құрамындағы
өзгерістерді де анықтайды.
Ақпараттық қызмет мақсаты - ресурстар бойынша және олардың
тиімді пайдаланылуы бойынша лайықты қаржылық ақпарат беру
болып табылады. Бұл ақпарат қаржылық есеп беруде қарастырылады. Қаржылық
есеп беруді дайындауда бухгалтер ақпараттың кімге арналғанын ескеруі керек.
Ақпарат алдыңғы болжамдарды дәлелдегенде немесе түзету енгізгенде үлкен рөл
атқарады. Шешімді көбінесе жеке адам қабылдамайды. Бір шешімнің нәтижесі
туралы ақпарат келесі шешімді қабылдау үшін пайдаланылады. Бұндай үдеріс
кері байланыс деп аталады. Бухгалтерлік ақпараттардың көмегі арқылы
көрсеткіштердің нақты мәнін ашатын кері байланысты пайдалана отырып,
жоспарлы көрсеткіштердің орындалуына, стандарттар, нормалар және
нормативтер ресурстардың тиімді пайдаланылуына бақылау жасау, әр түрлі
кемшіліктерді көрсетуге, банктің резервін анықтауға, оларды іске қосу және
пайдалану жолдарын анықтауға болады.
Аналитикалық қызмет жүргізілуі бухгалтерлік есептің барлық бөліміне,
соның ішінде меншікті және тартылған ресурстарды пайдалануға, банктік
өнімдерге, қызмет шығындарына т.б. талдау жасауға мүмкіндік береді. Есеп
жүйесін және Бухгалтерлік есеп заңының талаптарын жауап беретін және
жоғарыда көрсетілген міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру құруды банк басшысы туралы жүзеге асырады.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы
адамдар арасындағы байланыстырушы буын қызметін келешекте пайдалану үшін
тіркеп, атқарады. Ол қаржылық-шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді
қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін оларды
өңдейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін
пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік
есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы
ақпарат одан шығу жолы болып табылады. Сондықтан бухгалтерлік есеп
ақпараттары біз ойлағаннан гөрі айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады.
Пайдаланушылар әр түрлі адамдар санаты болуы мүмкін, мысалы, инвестицияны
жүзеге асыратын немесе несие беретіндер, бірлескен экономикалық әрекет
иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін қабылдарда бұл адамдар
субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне сүйенеді.
Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді:
- субъектіні басқарушылар;
- субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
- субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар
мен
агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар - олар банк қызметін басқаруда және банк
алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары -
әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның
жетістіктерге жетуіне және қатаң бәсекелестік жағдайында төтеп беру
қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті
нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәлі-меттеріне
және олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан
әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып
табылады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы
тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің
күткеніне лайық па; банктің ақша қаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік
есептің тағы бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған
банк жұмысының нәтижесі туралы ақпараттарды
Қаржылық есепті пайдаланушылар
2-кесте
Пайдаланушылар
Ішкі пайдаланушылар Сыртқы
пайдаланушылар
Кәсіпорын менед- Тікелей қаржылық Жанама
қаржылық
жерлері; мүддесі бар пайда-
мүддесі бар пайдалану-
Меншілік иелері, ак- ланушылар:
шылар:
ционерлер - нақты немесе
- салық органдары;
Директорлар кеңесі; әлуетті
- мемлекеттік
беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады: пайда табу жоспарында
қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің тиімділігі қандай
кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін қарыздарын өтей алуға банкте ақша
барлығын білгісі келеді (3.256- б).
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта коғам
тұтастай, үкімет кызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік
ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады.
Салық органдары салықтың төленуінің және аударылуының дұрыстығын
бақылайды. Әрбір салық бойынша заңға сәйкес салық декларациясын жасау
немесе есеп айырысу және өте күрделі қаржылық есеп беру талап етіледі.
Демек, бухгалтерлік есеп ақпараты және банктің каржылық есебі, банктің
қаржылық тұрақтылығына және пайдалылығына мүдделі тұлғалар және мекемелер
үшін өте маңызды. Мұндай жағдайда, бухгалтерлік ақпаратты пайдаланушыларға
жататындар:
- мемлекеттік реттеуші және бақылаушы органдар, әсіресе
бірінші
кезекте ұлттық банк;
- банк иелері немесе акционерлер;
- банк директорлары, жетекшілері және қызметкерлері;
- банк клиенттері.
Барлық қажетін қанағаттандыруға міндетті. Сонымен бухгалтерлік есеп - бұл
өзіндік мақсат емес. Бухгалтерлік есеп – бұл белгілі бір субъект жөніндегі
қаржылық ақпаратты беру, өлшеу, өңдеуді жүзеге асыратын жүйе болып
табылады. Бұл ақпарат пайдаланушыға фирманың шаруашылық қызметін жүзеге
асыруда шектеулі ресурстарды тиімді пайдаланудың балама жолдарын таңдауда
негізгі шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп реформасының бастапқы үдерісінде Ұлттық банкте және
екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есеп сұрақтарына байланысты банк
жүйесінде нормативтік базаның тұрақты жетілдірілуі жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес заңды тұлға болып табылатын
банктер бухгалтерлік есепті бағыныштылығы мен меншік формасынан тәуелсіз
Ұлттық банктің нұсқаулары мен талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қаржы
министрлігі қабылдаған негізгі құжаттар мен нормативтік актілер талабына
сәйкес жүргізеді. Банкте бухгалтерлік есептің заңдылық базасы келесі
құжаттардан тұрады:
ҚР Президентінің Бухгалтерлік есеп туралы Заң күші бар Жарлығы,
№2732 1995 жылдың 25 желтоқсанында енгізілген (24.06.2002 ж. өзгертулер мен
қосымшалар);
- ҚР Азаматтық кодексі. 1994 ж. 27 желтоқсанда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Салық кодексі №209-11 2001 ж 12 маусымда өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген;
- ҚР Ұлттық банк туралы 30 наурыз 1995 жылғы Заң;
- ҚР банк және банк қызметтері туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы
өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Заң;
- ҚР-ғы төлемдер және ақша аудару туралы Заң;
- Бағалы қағаздар нарығы туралы 1997 жылдағы 5 наурыздағы Заң;
- ҚР валюталық реттеу туралы 1996 жылғы 24 желтоқсанда
толықтырулар
мен өзгертулер енгізілген заң;
- Қазақстан стандарттары және қаржы есебіндегі халықаралық
стандарттар;
- ҚР-ның екінші деңгейлі банктері бухгалтерлік есебінің шот
жоспары.
Банктің деңгейлігі
3-кесте
Заң актілері І деңгей
Жалпы Шот жоспары Заңды және
ІІ деңгей
стандарт
нормативті актілер
нұсқаулар, ұсыныстар
ІІІ деңгей
ережелер, сипаттамалар
Есеп саясаты
ІV деңгей
Бухгалтерлік
есепті реттеу жүйесі
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төрт деңгейлі жүйесі
бар деп санауға болады.
Бірінші децгейлі бухгалтерлік жүйені Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп туралы заң құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында Бухгалтерлік есеп туралы заң 1995 жылдың 25 желтоқсанынан
бастап әрекет етуде. Бухгалтерлік есеп заңы мемлекетте бухгалтерлік есеп
жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру үдерісін дайындағанда және
пайдаланғанда, ішкі бақылау мен сырткы аудитті талап етуде, заңды және жеке
тұлғалардың талаптары мен міндеттерінде есептің жалпы ережесі мен негізгі
принциптерін орнатады.
Екінші деңгейлі бухгалтерлік есеп жүйесін реттеу бухгалтерлік есеп
стандартын, шот жоспарын және бухгалтерлік есеп жүйесімен тікелей
байланысты емес, бірақ банк қызметімен байланысты болып келетін заң
актілерінен тұрады. ҚР ҰБ туралы заң коммерциялық банктерді реттеудегі
және мемлекеттің ақша несие саясатындағы Ұлттық банктің рөлін анықтайды.
Банк және банк қызметтері туралы заң банк жүйесінің және банк қызметінің
маңызын, олардың жүзеге асуының тәртібін, банктердің кұрылуын және
өтімділігін, банк кызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін корғау,
бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы тәртібін және банктерде аудиторлық
тексеріс жүргізу және олардың қызметін тоқтатудың мәндерін ашып көрсетеді.
Төлемдер және ақшаны аудару туралы заң мемлекетте төлемдерді және ақшаны
аударуды жүзеге асыруды реттейді. Ақшаны почта байланысы мекемелері арқылы
аудару қатынасынан басқа Бағалы қағаздар нарығы туралы
заң бағалы қағаздар нарығын құкықтық реттеуге, республика экономикасының
даму жолына салу әрбір тұлғаның өз меншігін иемдену және иелік ету
құқығының барынша жүзеге асуына зандық негіздер салды.
Нарықтық экономика жағдайында банктерде бухгалтерлік есептің жүзеге
асуын жетілдірудің бірден-бір бағыты оның халық-аралық стандартқа сай
келуі. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибе бойынша бухгалтерлік есепте екі әр
түрлі бағыт бар: континснттік және англо-американдық. Континенттік бағыт
мемлекеттік органдардың талабына сай есептілікті дамытса, англо-американдық
бағыт кредиторлар мен инвесторлар алдында есеп беруді мақсат етеді.
Компания қызметінде, сондай-ақ банк саласында да шетел инвесторлары
мен кредиторлардың рөлі өсуін ескере отырып, әлемдік тәжірибеде
бухгалтерлік есеп стандартын бірегейлеу беталысы байқалуда. Қазіргі
қолданыстағы бухгалтерлік есептің халықаралық стандарты (JASs ) кейбір
елдерде тіпті ұлттық деп саналады немесе оның негізінде ұлттық стандарт
жасалады.
Қазіргі қолданыстағы реттеуші органдардың есеп беруге қоятын
талаптарында ессп беру зандылығының ұлттық ерекшелігінде, салық салуда,
бухгалтерлік есепті бірегейлеу проблсмасының тарихи ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты америкалық қаржы есебінің стандартын (SҒАS) айта кетуге
болады. Қазіргі кезде (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты - 41)
қабылдануы көп уақытты талап ететін 120 стандарт қабылданған. Кейбір
стандарт халықаралық деңгейге қарағанда біршама прогрессивті, әсіресе бұл
бағалы қағаздар есебінде, табыс салығы, мүмкін және шартты міндеттемелерде
ерекше байқалады. Ұлттық стандарттар біршама нақтырақ болады, бірақ
бухгалтерлік есептің халықаралық стандартындағы есеп беру мәселелері,
мысалы, топтардың шоғырландырма есебі ұлттық стандарттық талабына толық
жауап бере алады.
Қазақстанның 1996 жылғы бухгалтерлік стандарты 1997 ж. 1 қаңтарында
іске қосылды. Бүгінгі танда 30 стандарт бар. Олар бухгалтерлік есепті
реттеудің екінші деңгейін көрсетеді, оларды ҚР бухгалтерлік есеп жөніндегі
Ұлттық комитеті жасап, бекіткен. Стандарттар қаржылық есеп беруді
көрсететін барлық субъектілер міндетгі түрде орындайтын нормативтік-
құқықтық құжат болып табылады.
1997 жылдың аяғында банк жүйесіне қабылданып, арнайы бекітілген
Банктің қаржылық есептілігі және Банктің табысы және шығысы деген
ұлттық стандарттар қабылданды.
Үшінші деңгейлі бухгалтерлік есеп нұсқаулар, ұсыныстар, ережелерге
байланысты болып келетін. Заң актілерінен тұрады. Банктердің бір-бірімен
байланысты болғандықтан , олардың әрқайсысының ерекше сипаттамасы болады.
Төртінші деңгейлі бухгалтерлік есеп есеп саясатын жүзеге асырады.
Банктер түрлі көлемдер мен төлемдерді ақпарат негізінде пайдаланады
(8. 13-б).
І. 2. Банктегі басқару есебі мен қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды
жіктеудегі
бухгалтерлік есептің алатын рөлі.
Есеп-қаржылық және басқару есептері болып бөлінеді. Басқару есебі
басқарушылардың ішкі пайдалануы үшін өлшеніп, өңделіп берілетін есеп
ақпараттарының барлық түрін қамтиды. Қаржылык есеп банктің ішіндегі
басшылықтан тыс, сырттағы қажет етушілер пайдаланатын есептік ақпаратты
қамтиды.
Бухгалтерлік қызметкер ұсынатын ішкі аналитикалық есеп
беруді банктің өзінің әкімшіліктері пайдаланады.
Олардың мазмұны олардың мақсатына жәнс есеп талап еткен
әкімшілік лауазымына байланысты өзгеріп отырады.
Сыртқа арналған қаржылық есептер кұндық бағасымен жасалады және
банктің Бас кітабына кірген барлық шоттардың қалдығын бейнелейді. Бұл
мәліметтерді кітапқа енгізбес бұрын, екіжақты жазу үшін белгілі бір нысанда
оларды кодтау керек. Ішкі басшылықтың пайдалануына арналып дайындалған
бухгалтерлік ақпараттарда банктен тыс жұмыс істейтін сыртқы
пайдаланушыларға арналғаннан басқа ережелер колданылады. Банкішлік екіжақты
жазу бухгалтерлік ақпарат жазуы жүйесінде жасалуы міндетті
емес. Ақпарат банк бөлімшелерінде
жинақталады, және тек құндық бағада ғана емес, әр түрлі өлшем бірлектерінде
бейнелеуі мүмкін. Ол әкімшіліктердің қажеттілігіне пайдалану үшін
әзірленетіндіктен, Бас кітап шоттарында ғана жинақталмауы керек. Мұндай
жағдайда ақпаратты сақтау жүйесінде және іздестіру жүйесінде үлкен
қуаттылық болуы керек.
Қаржылық есеп өндірістік циклдегі іскер операцияларды қаржылық
терминдер бағалайды. Бұл операцияларды ұйымға түсетін немесе шығатын қаржы
құралы ретінде бағалауға болады. Өндірістік цикл әр түрлі болуы мүмкін,
өйткені түрлі қызмет түрлерінің циклдары да әр түрлі.
Мысал:
Өндіріс циклында келесідей кезенділік бар: алу - өндіру - сату
-жеткізу - пайда. Әрбір циклдің етуі бизнесті өткізілген пайда сомасына
арттырады. Несиеге сату немесе сатып алу тиімділігі алудың немесе төлеудің
кешіктірілуі болып табылады. Пайданың нақты еткізілуі тек толық төленген
және тиесілі ақшаны қолма-қол алған кезде жүзеге асады.
Бұл сияқты іскер операциялар кең көлемде болатындықтан, мәмілелерді
басқару жүйесін кұру қажет. Осы сияқты жүйеге әдетте барлық келісімдерді
тізімге алып отыратын және қаржылық басқару есебіне ақпарат көзі болып
табылатын компания тізімдемелері жатады.
Жүйе бақылауға мүмкіндік беруі керек және қызметтің нәтижесін өлшеуге
негіз болуы керек. Мысалға, тауарды несиеге сату, басқару жүйесін белгілі
бір уақыт шеңберінде толық инкассациядан өтуін қамтамасыз етуге
мәжбүрлейді. Осы сияқты жүйе өндірісті жоспарлау кезінде маңызы зор болатын
жекелеген өнімдерді сату көлемі жөніндегі ақпаратты еш кедергісіз бере
алады. Банк ісінде несие беру барлық пайыздарды және негізгі соманы
мерзімінде төлейтіндігі жөнінде кепілдейтін арнайы жүйені талап етеді.
Сондықтан, осы бір цикл келесідей түрлерге айналады: алу-сату-пайда. Бұл
ақпараттарды өтімділікті бақылау үшін де пайдалануға болады.
Бухгалтерлік есеп - субъектілерді пайдалаиушылардың қарауына ұсынатын
қаржылық ақпаратынын сипаты мен көлеміне байлаиысты. Пайдаланушьшар әр
түрлі болуы мүмкін. Мысалы, иивесторлар немесе несие берушілер, әлде
бірлесе отырып іс-қызмет жүргізушілер. Әр қилы экономикалық шешім
қабылдауда олар субъектінің қаржылық және басқадай есептсріне сүйенеді.
Қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың екі негізгі топтары бар:
• ішкі;
• сыртқы.
Сыртқы пайдаланушылар екі категорияға бөлінеді. Олар:
• субъект қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар;
• субъект қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаданушылар категориясына мыналар
Кіреді:
• қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
• қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар;
• сатып алушылар.
Жанама қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар категориясына кіретіндер:
• салық органдары;
• реттеуші органдар;
• статистикалық органдар;
• басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары және
т.б.). Қаржылық ссеп беруді пайдаланушыларды жіктеу. Қаржылық есеп
беруді
дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге сәйкес қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады:
- берілген инвестипияларға байланысты тәуекелді көтеруші инвесторлар.
Оларға акцияны сату, ұстай тұру немесе сату жайлы шешім қабылдауға және
субъектінің дивиденд төлеуге қабілетін бағалауға көмектесетін ақпарат керек
болады.
- тиесілі кредиттер мен проценттер бола ма, олар уақтылы төлене ме деп
білгісі кеметін қарыз берушілер;
- тиесілі сома бола ма, төлене ме деп анықтауға мүмкіндік беретін
ақпаратқа қызығушы жабдықтаушылар және басқа сауда кредиторлары;
- сатып алушылар. Оларға субъектің үздіксіз қызметі туралы әсіресе,
олардың осы субъектіге ұзақ мерзімдік келісімдері туралы ақпарат қажет;
- қызметкерлер. Олар субъект қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігі
туралы ақпаратқа, сонымен қатар субъектінің еңбек ақымен жепе басқа
жеңілдіктермен, зейнетақымен, жалдау жөніндегі бұдан былайғы жұмыспен
қамтамасыз ету қабілетін бағалау мүмкіндігін беретін ақпаратқа мүдделілік
танытады;
- ресурстарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар.
Сонымен қатар оларға субъектінің іс-әрекетін реттеу, салық салу саясатын
белгілеу үшін және ұлттық табыс пен басқадай статистикалық мәліметтерді
анықтауга негіз есебіндегі ақпарат кажет;
- көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген
тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы мен
жергілікті жабдықтаушылардың қолдауы да қатысты. Қаржылық есеп беру
көпшілікті субъектінің игілігін молайтуда жеткен жетістіктері мен даму
бағыттары туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, комектесе алады.
Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық
жағдай, оның нәтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа
сүйене отыры,. жауапкершілік көтереді.
ІІ. Міндеттемелер есебі.
ІІ. 1. Банктің қарыз есебі мен банктен тыс мекемелердің несиелер есебі.
Міндеттеме - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа
тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе
міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты
орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну
(бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап
етуге құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай
қаражат) ағынына әкеп соғады.
Міндеітеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны
ретінде өлшенеді.
Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
• ақшалай қаражатпен төлеу;
• активтерді табыстау;
• қызмет ұсыну;
• міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
• міндеттемені капиталға аудару.
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек. Ол
операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі)
және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Банктің қарыз есебі:
Қарыз ресми мәртебесі бар банктерге, мерзім, төлеу және қайтару
шарттарын қарастыратын коммерциялық келісімшарт негізінде кредитті төлеу
қабілеті бар ұйымдарға беріледі.
Банк қарызы - бұл банктің клиентке соманы белгілі бір мерзімге сыйақы
төлеумен ұсынуы және бөлісуі.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу - қарыз беруші жақ қарыз алушы
жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды
келісімшарт бойьнша қарызға береді.
Банктен тыс мекемелерден берілстін қарыз мыналар бойынша
айырықшаланады:
• өтемақылық - шетелдік валюта қарызын отандық
валюта
қарызына айырбастау;
• тіркелген - тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген процент.
Банктің қарыз түрлері:
• қысқа мерзімді - бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көп болмауы
керек;
• орташа мерзімді - бір жылдан үш жылға дейін;
• ұзақ мерзімді—үш жылдан жоғары.
Орташа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және
кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеу түрлері:
• аванстық - дайындаушы ұйымдарға беріледі;
• бланктік (сенімгерлік) - қаржысы тұрақты субъектіге, сенімді
төлеушіге
толық сеніп беріледі;
• консорциумдық (синдицированный - бірлестірілген кредит - бір
қарыз
алушының (банктердің синдикаты мен консорциумы) екі немесе
одан да көп
банкілеріне аса ірі мақсатты бағдарламаны кредиттеу (бір
банктің қаражат
жетпеген жағдайда) үшін беріледі;
• ипотекалық - мүлік (жылжымайтын мүлік) кепілдігімен берілетін ұзақ
мерзімді несие;
• овердрафт – нәтижесінде дебеттік сальдо пайда болатын банктегі
клиент
шотынан (шоттағы қалған бөлікті) қаражатты есептен шығарып
тастау
арқылы жүзеге асырылатын қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
• кредиттік желі (жаңартпалы кредит) - міндеттемесі заңмен
ресімделген
банктің қарыз алушыға өзінің алғашқы талап етуі бойынша немесе
ең аз
деңдейдегі нақты төлем шегінде кредитті кезең ішінде беру;
• тұтьшу мақсаттарына арналған кредит (қызметкерлерге берілетін
кредит):
кредитке алынатын тауарлармен; басқа да жеке қажеттіліктерге
(шаруашылық құруға, мал, құс өсіруге және т.б.);
• Стэнд-бай - Халықаралық валюта қорының елдерге ұсынатын кредиті.
Банктің қарыз есебі 60 Қарыз бөлімшелер шотында жүзеге асырылады.
Банктің қарыз есебінің жіктемесі
4-кесте
№ Шаруашылық операцияларының Дебет Кредит
рс мазмұны
1 2 3 4
1. Банк мекемелеріне кредитті алуда 441 Ағымдық 601 Банк қарызы
есеп айырысу (валюталық) шотына шоттағы ақша, 431
есепке жатқызу Шетелдік
валютадағы ағымдық
шоттағы ақша
2. Банктің кредит есебінен алынған 671 Төлеу шоты 601 Банк қарызы
тауарлы-материалдық қор (жұмыс,
қызмет) үшін төлеу
3. Аккредитивке, чек кітапшасына421 601Банк қарызы
есепке алынған қаражат Аккредитивтердегі
ақша, 422 Чек
кітапшасындағы
ақша
4. Банк кредиті үшін 831 Сыйақы 684 Төлемге
есептелген процент түріндегі шығын сыйақы
5. Проценттерді төлеу 684 Төлеге сыйақы441 Ағымдық
шоттағы ақша
6. Мерзімі ұзартылған кредит 601 Банк қарызы 601 Мерзімі
ұзартылған қарыз
7. Кредитті қайтару 601 Банк қарызы 41 Ағымдық
шоттағы
ақша, 431
Шетелдік
валютадағы
ағымдық
шоттағы ақша
8. Есептік кезеңнің соңында табыс 571 Табыс жиыны 831 Сыйақы
жиынын процент бойынша кеміту түріндегі шығындар
шығындарын есептеп шығару
1 3 4
2
Қызметкерлерге арналған кредиттер:
1. Қызметкерге кредитке берілген 333 Қызметкерлер 451 Кассадағы 100 000
сомаға мен басқа ұлттық валюа
тұлғалардың түріндегі
берешегі қолма-қол
ақшалар
2. Қызметкердің кредитін жабу 451 Кассадағы 333 70 000
ұлттық валюта Қызметкерлер
түріндегі қолма-қолмен басқа
ақшалар, 681 тұлғалардың
Еңбекақы бойынша берешегі
қызметкермен есеп
айырысу
3. Ұйым жапқан сомаға 821 Жалпы және 333 30 000
әкімшілік шығындарҚызметкерлер
(салық салудан мен басқа
кейін) тұлғалардың
берешегі
4. Жеке табыс салығын ұстау жүзеге 681 Еңбекақы 6391 Жеке табыс1673
асырылады бойынша салығы
қызметкермен есеп
айырысу
Салықтар туралы және бюджетке міндетті басқа төлемдер кодексінің
151-бабы, 4-тармағы сәйкес оның қызметіне қатысы жоқ қызметкердің шығынын
жабуға жұмсайтын жұмыс берушінің шығыны (қызметкердің жұмыс берушіге борыш
немесе міндеттеме сомасы есептен шығарылады) қызметкердің материалдық пайда
түрлеріндегі табысы болып табылады және оған Салық кодексінің 145-бабындағы
мөлшерлеме бойынша жеке салығы саналады.
Банктің несиелік операциялары:
Коммерциялық банктер іс жүзінде көбінесе несиені нақты ақшалай емес,
төлем қаржысы есебінде, яғни пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие
алушы ұйымдар мұндай вексельдерді өздерін материалдық қорлармен,
тауарлармен жабдықтайтын, сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылармен
есеп айырысу үшін пайдаланады. Әрбір вексельдің айналу мерзімі несие
беруші банк мекемесімен несие алушы ұйымның арасындағы келісімшартта
қарастырылып белгіленеді. Бұл айтылған вексельдер айналым мерзімі шегінде
бір ұйымнан екінші ұйымға төлем құралы ретінде бірнеше рет берілуі мүмкін.
Олардың пайдалану мерзімі аяқталғанда вексельді ұстаушы ұйым оны банк
мекемесіне төлем ретінде табыс етеді. Ал осы вексель түрінде несие алған
ұйым несиелік келісімшарттың аяқталуына қарай банк мекемесіне алған
несиесіне сәйкес есептелетін пайыз сомасын аударады.
Әрбір кәсіпорын өз қалауы бойынша Басқадай қарыздар деп аталатын
шотта Басқадай қысқа мерзімді несиелер және Басқадай ұзақ мерзімді
несиелер деп аталатын аралық шоттарын ашуларына болады. Сонымен қатар бұл
шоттарда алынған несиелердің басқадай түрлері де есептеледі. Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде нақты несиеге алынған ақшаларына:
Д-т: Ақшалар шоты,
К-т: Басқадай қарыздар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бұл алынған қаржы бойынша есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты;
К-т: Басқадай қарыздар шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал вексельдерді дисконттау бойынша операцияларға:
Д-т: Басқадай қарыздар шоты;
К-т: Алынған вексельдер шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Банктен тыс мекемелердің несиелері есебі
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық
кәсіпорындар өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін
пайдалануға, яғни өз қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос тұрған
ақшаларын кәсіпорын басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға немесе
несиеге беруіне болады. Міне, сондықтан да ұйымдар өзіне қажет ақшаны тек
қана банк мекемелерінен емес, басқа заңды немесе жеке тұлғалардан да
несиеге, қарызға алуларына болады. Ұйымдардың басқа кәсіпорындардан алған
несиесіне бухгалтерияда жазылатын екі жақты жазу банк мекемелерінен
алынатын несиеге жазылатын жазуға ұқсас болып келеді осы тұжырымдамаға
мынадай мысал келтіруге болады.
Мысал: ЖШС Арай компаниясы Каспий банкінен 1105600 теңге несие
алды, несие бір жыл екі айға беріліп, оның жылдық пайызы 20%-ті құрады.
Несиені берген кезде эквиваленті 8000 АҚШ долларына тең болды, сол
эквивалент бойынша 8000 доллар қайтарылатын болып шықты. Сонымен қатар әр
тоқсанның соңында эквивалент соммасын марапаттау пайызын төлейтін болып
шықты. Есептелген пайыз бойынша Арай компаниясының соммасы қанша?
Шешуі: Формула
Жылдық пайыздың мөлшерлемесі х қарыз қалдығы х несиенің берілген
күнінің саны360 күн
1. 03.01.2002 жыл есеп айырысу шотына несие аударылды
Д К
441 601
+1105600 -1105600
Ұйым банктен тыс мекемеден несие алған уақытында:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Банктен тыс мекемелердің қарызы шоты түрінде
бухгалтерлік жазуы жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: Банктен тыс мекемелердің қарызы шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты,
К-т: Төленетін сыйақы шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Банк және банктен мекемелердің қарыздары шоты бойынша жүргізілетін
операциялар.
5-кесте
№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін
шот
1 2 3 4
1 Алынған банк несиелері кассаға 451,441601
немесе есеп айырысу шотына келіп
түсті
2 Жабдықтаушы мердігерлерге банк 421 601
несиесінің есебінен қойылған
аккредитивтер
3 Жабдықтаушы мердігерлерге қарыз сома671 601
банк несиесінің есебінен төленеді
4 Жабдықтаушы мердігерлерге алдағы 351 601
уақытта алынатын материалдық қорлар
үшін банк несиесінің есебінен
берілген аванс
5 Көрсететін қызметі немесе орындайтын352 601
жұмыс үшін жабдықтаушы ұйымға банк
несиесінің есебінен берілген аванс
6 Есептелген салық бойынша ұйымның 631-639 601
бюджетке қарыз сомасы банк
несиесінің есебінен аударылады
7 Вексельге алынған банк несиелері 441,451 601
8 Кәсіпорынның банк мекемелерінен 601 441
алған несиелері бойынша қарызы есеп
айырысу шотынан өтеледі
9 Банктен тыс мекемелерден алынған 451,441 602
несиелер (еншілес, тәуелді
серіктестіктерден, бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардан және
басқа да заңды тұлғалардан)
10 Банктен тыс мекемелердің 687,671 602
несиелерінің есебінен жабдықтаушы
мердігерлерге қарыз сома төленеді
11 Банктен тыс мекемелерден алынған 602 441
несиелер бойынша қарыз есеп айырысу
шотынан төленеді
ІІ. 2. Банктің несиелік қоржысының жіктемесі және меншікті капитал.
Банктерден берілетін несиелер қарыз алушының несие бойынша төлемді
дұрыс орындаганына байланысты сапасы, қарыз алушының қаржылық жағдайы, банк
пен несие алушының өзара қатынасы, несиенің тарихы, несиенің қамтамасыз
етілуіне және тұрақтылық, өтімділік дәрежесіне қарай келесі топтарға
бөлінеді:
- стандартты;
- I дәрежелі күмәнді, II дәрежелі күмәнді, III дәрежелі
күмәнді, IV
дәрежелі күмәнді, V дәрежелі күмәнді;
- үмітсіз.
Стандартты несие - қайтару мерзімі жетпеген және оның сапасы күдік
тудырмайтын несие. Бұл санаттағы несиелер қайтарылмай қалу туралы күдік
тудырмайды.
І және II дәрежелі күмәнді несиеге мынадай несиелер жат-ды: қаржылық
жағдайы тұрақты клиеіптерге берілген, бірақ белгілі дәрежеде
қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері бар, мысалы, дебиторлық қарыздардың,
өтімді емес тауар қорлары, дайын өнім және т.б.өсуі.
III дәрежелі күмәнді несиегс - негізгі қарызды немесе сыйақыны
қайтару бойынша төлемдерді тоқтатпаптын төлемдерді жатқызамыз.
30-60 күнге дейін және кем дегенде 1 рет шарт мерзімін ұзарту, өндіріс
құлдырауының нәтижесінде қарыз алушының қаржылық жағдайы шамалы немесе
әлуетті төмендеуі, конъюнктуралық нарықтың өзгерістеріне байланысты, қарыз
алушыда сәйкес несиелік кұжаттаманың болмауы.
IV дәрежелі күмәнді несиелерге - 60-90 күнге дейін төлем
кешіктірілуі, яғни қарыз алушының негізгі табыс көзінен алынған
қаражаттарының жүйелі жстіспеушілігі. Кем дегенде бір жыл мерзімге
сауықтыру шараларын бслгілеу, қарыз алушы зиян шеккен, бірақ оның қызметін
тоқтатуға әсері жоқ форс-мажорлық жағдайлар, басқа банктерден алынған несие
және кепіл бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздардан туындайтын несиелер
жатады.
Егер келесі негіздердің бірі болса, онда несие үмітсіз болып табылады:
- негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемнің 90
күннен
асқан мерзімде кешіктірілуі;
- қарыз алушыны банкрот деп жариялағанда;
- кем дегенде 1 жыл мерзімде сауықтыру шаралары
жарияланғанда;
- форс-мажорлық қарыз алушыға материалдық залал келтірген және өз
қызметін әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да
жағдайлар.
Төмендегі кестеде көрсетілген өлшемдер бойынша несие жоғарыда
көрсетілген несие топтары арасында аралық орын алады. Банк тәуекелін
төмендету үшін берілген несиені төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz