Хадис тарихы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 135 бет
Таңдаулыға:

Доц. Др. Ахмет Иылдырым

Хадис тарихы

Түркістан - 2011 ж.

ББК

УДК

Пікір жазғандар:

Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы

Исмайл Чалышкан профессор, теология ғылымдарының докторы Асалыоғлы Адем философия ғылымдарының докторы

Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру) секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік процесске де тоқтала кетеді. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген үміттеміз .

ISBN

К І Р І С П Е

Соңғы тәңірлік дін болған Ислам діні бірі Құран, екіншісі хадис секілді екі ерекше бұлаққа ие. Осы себептен де Құранның жанында хадис, Ислам сенімі мен мәдениетінің өзгеше ғылым салалары бар. Ерекше бұлақ және ғылым саласы болған хадистер Ислам Пайғамбары, Хз. Мұхаммедтен (с. а. у) туындаған. Өйткені, Хз. Мұхаммед өзіне Аллаһтан келген уахиды адамдарға жеткізген (тәблиғ), түсіндірген әрі жеке түрде және қоғам болып жүзеге қалай асыру керектігін өз өмірінде амалдарымен үлгі етіп көрсеткен. Осылайша хадистер өмірге келген. Хадистер Хз. Пайғамбардан (с. а. у) кейін сахабаларға, одан табиғунға, сосын олардан кейінгі ұрпақтарға ауысып, ақырында бізге дейін жеткен. Алғашқыда жаттау арқылы сақталған хадистер кейіннен кітапқа жинақталған.

Хадистерді анықтау үшін және олардың мақсаттарын жақсырақ түсіндіру үшін әрі заманға қарай түсінік беру үшін хадис тарихын жақсы білу керек. Өйткені, тарих осы уақытқа дейінгі барлық оқиғалардың қалай өрбігендігінен хабар береді. Сондай-ақ тарих бұл мәселеде хадис тарихының үдерісін білуімізге жәрдем еткен ең маңызды ғылым.

Оқулық ретіндегі бұл кітап, осындай маңыздылық пен мұқтаждыққа орай әсіресе алғашқы төрт ғасырлық үдерісте хадиспен байланысты әртүрлі жағдайларға жеке-жеке тоқталады.

Кітап әзірленгенде пайдалану мүмкіндігі жеткілікті болған өте көп еңбектерден пайданылды. Бірақ, пайдаланылған әдебиеттер сілтемелермен қатар емес әр бөлімнің соңында және ақырғы беттегі қолданылған әдебиеттер тізімінде келтірілген. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген үміттеміз .

Доц. док. Ахмет Иылдырым

Б І Р І Н Ш І Б Ө Л І М

Терминдер ғылым салаларының айрылмас бір бөлшегі. Ғалымдар өз еңбектерінде осы терминдерді көп пайдаланады. Басқа ғылым салалары секілді, Ислам ғылымында да өзіне тән терминдері бар. Әрине, хадис ғылымы да соның ішінде. Хадис ғылымының басқа ғылым салаларына қарағанда ауқымы кеңірек. Әсіресе хадис ғылымының ішінде орын алған хадис усуліндегі терминдердің көптігі соншалық, терминдер ғылымы (илту тусталахил-хадис) ретінде қабыл етілген. Бұл терминдердің түсініктері кейде сөздердің сөздік мағыналарына жақын болғанымен көбінесе әр-түрлі мағыналар береді. Сол себепті хадис ғылымының негізгі ұғымдарын үйрену хадис тарихын тереңінен түсінуге үлкен септігін тигізеді.

А-Негізгі ұғымдар

Бұл тақырыпта хадис ғылымының негізгі ұғымдарынан хадис, сүннет, хабар, әсар және тарих ұғымдары қамтылады.

1-Хадис

«Хадис» сөзі сөздікте арабша суласи (үш әріпті) х-д-с түбірінен шыққан. Жаңа және негізгі нұсқа мағыналарымен бірге ескі немесе ескіге қарама-қайшы мағыналарға да қолданылады. Хадис сөзі екіншіден, кейін пайда болу, бұрын болмаған нәрсенің ортаға шығу мағыналарына келетін х-д-с етістігінің рубаси (төрт әріпті) «хаддасә» (сөйледі, хабар берді) сөздерінен шыққан есім. Сонымен қатар бұл, сөз және хабар мағыналарына келеді. Сөз және хабар мағыналары басымырақ. Құран Кәрімдегі мына аяттарда осы мағыналар қолданылады:

«Енді олар Аллаһтың аяттарынан кейін қай сөзге сенеді?» ^{(Жасия 45/6)}

«Саған Мұса(а. с. ) ның хабары келді ме?» ^{(Таха 20/9)}

«Енді олар бұл сөзге (Құранға) сенбесе, арттарынан кейіп өзіңді жоя жаздайсың» ^{(Кеһф 18/6)}

Аятта келтірілген сөз - Құран дегенді біліреді.

Хадис сөздікте есімдік болып қолданылғанда тарихи аңыз болсын, дұрыс не қате болсын, осы немесе өткен шаққа қатысты болсын ол хабар, баян, хикая немесе риуаят үшін термин ретінде қолданылады. Сонымен қатар өткен тарихи оқиғаларға да қолданылады. Кейінірек «хадис» сөзі жалпы сөздік мағынасынан басқа Хз. Мұхаммедке (с. а. у. ) тән сөз, іс-әрекеті және тақрирға ғана тән болып қалған. Уақыт өте келе терминге айналған. Осылайша Хз. Пайғамбарға(с. а. у. ) қатысты сөз, іс-әрекет және тақрирға хадис делінеді. Хадисшілер Хз. Пайғамбардың (с. а. у. ) ахлағы және фытри (жаратылыстан келе жатқан) ерекшеліктеріне де хадис деген. Сонымен қатар хадис, сол мағынада қолданылатын сүннеттің синонимі деп те қабылдаған. ^{(Қасым, Қауадиум-Тахдис, с. 60-64) .} Басқа сөзбен айтқанда, Хз. Пайғамбардың (с. а. у) сөз, іс-әрекет және мақұлдаудан тұратын сүннеттің сөзбен айтылу түріне және жасалған мәтіндеріне хадис делінеді.

Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у. ) достарының (сахаба) және олардың арттарынан ергендердің (табиғун) көзқарастары Хз. Пайғамбардыңкіне(с. а. у) өте жақын және Хз. Пайғамбардан (с. а. у) тікелей алғандықтары үшін басым көпшілік ғалым тарапынан хадис ретінде қабылданған. Осылайша хадис жинағында орын алған риуаяттарға көңіл аударылса Хз. Пайғамбарымызға (с. а. у), сахаба және табиғундарға тән әр түрлі сөз, іс-әрекет, тақрир (мақұлдау) және қамтылған риуаят ретінде танылған.

2-Сүннет

«Сүннет» араб тілінің “ с-н-н” түбірінен шыққан. “Сирет”, “табиғат“, “джибиллет яғни қалдырған жол”, “ахуал мен жүріс-тұрыс жолы”, “өзгермес мінез-құлқы”, “әдіс” деген мағыналарды білдіреді. Сүннет сөзі осы мағыналарға келетініне дәлел ретінде аят, хадистерден мысал келтіруге болады:

Аллаһ Тағала былай дейді:

«Қашан да адам баласына тура жетекші келсе, оларды иман келтірулеріне және Раббыларынан жарылқану тілеулеріне кедергі болған нәрсе, бұрынғыларға келген сүннеттің(апаттың) өздеріне келуін немесе азаптың қарсы алдарына келуін тосулары» ^{(Каһф 18/55)}

Хз. Пайғамбарымыз бір хадисінде былай деген:

«Кімде-кім жақсы жол қалдырса, оның және оған еліктеушілердің сауабы оған тән. Онымен амал етушілердің сауаптары болса еш азаймайды. Кімде-кім жаман жол қалдырса, оның және онымен амал етушілердің күнәсі оған тән. Онымен амал етушілердің күнәлары да еш азайтылмайды». ^{(Муслим, Илм, 15)}

Бұл хадисте сүннет сөзі әрі жақсы әрі жаман мысалды білдірген сөз ретінде қолданылып тұр. Исламға дейінгі дәуірде мүшрік арабтар аталарының сүннеттеріне қатты көңіл аударып берік ұстанғандары үшін сүннет сөзі сол уақытта да қолданыста болған. Ислам діні келгеннен соң сүннет сөзі термин ретінде Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у) сүннеті деп аталып кетті. Яғни “Ислами сүннет, Хз. Мұхаммедтің(с. а. у) сөздері, өмірін де ен ұстанатын жолы, басқа сөзбен айтқанда өмір сүру тәсілі” деп түсіндіріледі.

Сонымен қатар сүннет Хз. Пайғамбарымыз (с. а. у. ) үшін фытраты сәние, яғни екінші жаратылыс және өзгермеген мінез-құлық деп баяндалады. Олай болса сүннет, Пайғамбарымыздан (с. а. у) мінез-құлық және іс-әрекеттерінің тұрақтылық сипатын танытады.

Қысқасы сүннет өзгермейтін, үнемі жасалатын мінез-құлықты білдіреді. Сүннеттің өзгермес анықтамасы-тұрақтылық пен ұдайылық. Хз. Айша анамыз Пайғамбарымыздан (с. а. у) “қай амал жақсырақ?”-деп сұрағанда, “арасын үзбей, ұдайы жасалған амал”-деп жауап берген екен. Хз. Айша анамыз кісінің үнемі дағдыға айналдырған амалы Расулуллаһқа сүйкімдірек екендігін білдіріп, мына хадисті жеткізген:

«Аллаһтың алдында амалдардың ең сүйкімдісі аз да болса үнемі жасалғаны. » ^{(Бұхари, Рикак)}

Фикһ усулі ғалымдары да сүннетке, Құран Кәрімнен тыс шариғи үкімге дәлел бола алатын сипаттар, Хз. Пайғамбардың (с. а. у) сөзі, іс-әрекеті және мақұлдаулары деп түсінік берген. Олай болса сүннет те - парыз, уәжіб, науб, сиххат, бутлан, фасад секілді үкімдердің дәлелдерінен бір дәлел, шариғи қайнарлардан бір қайнар.

Қазіргі таңда да сүннетке кейбір түсініктемелер берілуде. Олардың бірі мынадай: Сүннет дегеніміз - Пайғамбарымыздың (с. а. у) дәуірінде Ислам қоғамын - ақида, ғибадат, таблиғ, саясат, экономика, тәрбие, ахлақ мораль , құқық, т. б. жеке және қоғамдық өмірдің әр саласында алып жүре білуде Құранды негізге ала отырып басты қағидаларды толықтыратын “пікір” немесе “көзқарасы”. Сүннеттегі мағына мен элементтерінің әртүрлілігі өзіне назар аудартады.

Сүннет қаули, фили және тақрир сүннет болып үшке бөлінеді. Бұған дейінгі хадис деп танытқан Хз. Пайғамбардың (с. а. у) сөздеріне “қаули сүннет”- (сөздері) “әс-суннәтул-қаулия”, іс-әрекетіне “фили сүннет”- “әс-суннәтул-фи’лия” дейді. Өзінің алдында басқаларының сөйлеген сөздерін ести тұрып, істерін көре тұрып не естіп-көрмесе де хабардар бола тұра үндемей қалуына “тақрири сүннет”- “әс-сүннәтул-тақририя” делінген. Үндемей қалуы айтылған сөз немесе жасалған істің муба және дұрыс екендігін білдіреді. Шариғатқа қайшы істерге Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у) үндемей қалмайтынын естен шығармауымыз керек. Уақыт өте келе Хз. Пайғамбардың (с. а. у) іс-жүзіндегі амалдары “сүннет” деп аталып кетті. Осылайша бұл сөздің жаман істерге нұсқайтын мағыналары қолданыстан шығып қалды. Басқалардың іс-әрекеттерінен (сүннеттерінен) бөлектеп айту үшін “Пайғамбарымызд ың ан (с. а. у) сүннеті”-“суннәту Расулуллаһ”, “суннәтун-Нәбии” сөздері қолданылатын. Сүннет делінген уақытта мұхаддистер Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у) өмір сүру тәсілін, іс-әрекеттерін, пайғамбарлыққа дейінгі уақыттарды да, одан кейінгі де барлық іс-әрекеттерді түсінген.

Демек, жоғарыда берілген хадис пен сүннеттің терминдік анықтамаларының арасында айырмашылық жоқ. Олай болса оларды бөлек-бөлек атауымыздың себебі неде?

Исламның алғашқы ғасырларында әрбір екі сөз де сөздік мағыналарындағы айырмашылыққа параллель қолданылды және жалпы алғанда сүннет - бір іс-қимылға, жүзеге асыруға, ал хадис болса - бір сөзді, бір іс-қимылды, жүріс-тұрысты түсіндірген сөз (риуаятқа) қолданылды. Яғни, сүннет - ол туралы ауызша бір риуаят болып-болмағанына қарамастан діни және құқықтық жүзеге асыруларды білдіреді. Мысалы: Хз. Пайғамбардың (с. а. у) намазды қалай оқығандығы жайлы ешқандай риуаят келмесе де, оны көргендерден кейінгілер үйреніп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан сүннет болар еді, бірақ бұл жайлы ешқандай хадис (ауызша риуаят) болмаған болар еді. Яғни хадис болу үшін бір жүзеге асыру ісінің болуы шартты емес. Мысалы:

«Араларыңыздан біреу өзіне қалаған нәрсені өз бауырына қаламайынша (толық) мү’мін бола алмайды». ^{(Бұхари, Имам, 7)} хадисі Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у) сүннетін емес ауызша өсиетін қамтып тұр. Сол себепті атақты хадис ғалымы Ахмед б. Ханбал (өл. 241/855) қажылыққа қатысты хадис жайында “Бұл хадисте бес сүннет бар” деген.

Осыған параллель, алғашқы ғалымдардың кейбірі хадистен гөрі сүннетті терең меңгерген, ал кей ғалымдардың сүннеттен гөрі хадисті тереңдеу меңгергендігі айтылады. Яғни, бір бөлімі діни үкімдерді (сүннетті) жақсы білсе, кейбірі бұларды да риуаятымен қоса (хадистерді) жақсы білген.

Хадис және сүннет ұғымдары хижри ІV-ғасырдан бастап бір-бірінің орындарына қолданыла бастаған. Бұдан кейін ғалымдардың көзқарастары бойынша “осы екі термин бір мағынаны білдіреді” деп есептелген.

Бұл екі термин бір мағынаны білдірген болса да айта кететін нәрсе сүннет негізінен іс-әрекет, жүріс-тұрысты білірсе; ал хадис іс-әрекет, жүріс-тұрысты да қамтыған ауызша (кеңірек жазбаша) риуаят екендігін естен шығармаған жөн. Хз. Пайғамбардың (с. а. у. ), оның достарының (сахаба) және оларға ерушілердің (табиғун) дінге қатысты сөздері мен жүріс-тұрыстары хадис (риуаят) болып бізге жеткізгендігі әрі жалпы алғанда сүннеттен де кеңірек болғандығы үшін хадис осы ғылым саласының есімі болып қалған.

3-Хабар

«Хабар» сөздікте бір нәрсе жөнінде мағлұмат беру, естірту мағынасына келеді. Терминдік мағынасы болса, хадиспен мағыналас қолданылады. Осыған байланысты кейбір хадис ғалымдарының көзқарастары бойынша Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у) сөздеріне мәрфу , сахаба және табиғуннан келген мәуқуф және мәқту риуаяттарға хабар делінген. Сонымен қатар, хадис пен хабардың арасын да бөлгендер болған. Олардың пікірлері бойынша хадис тек қана Хз. Пайғамбарымыздан (с. а. у) келген сөздер. Хабар болса Хз. Пайғамбарымыздан (с. а. у) басқа адамдардан келген сөздер. Сол себепті Хз. Пайғамбарымыздың (с. а. у) сөздерін зерттеушілерге мұхаддис , ал тарих, қисса, хикаяларды зерттеушілерге ахабари делінген. Кейбірлері де хабар мен хадистің бір мағына екендігін айтқан. Осыған қарағанда хабар сөзі кеңірек мағынаны білдіреді және Хз. Пайғамбардың (с. а. у) сөздерімен қатар сахаба мен табиғуннан келген сөздерді де қамтиды.

Алғашқы хадис және фикһ кітаптарынан бастап хабар сөзі хадис мағынасында да қолданылған. Хадис кітаптарында “Хз. Пайғамбардан (с. а. у) бізге жеткен хабарға қарағанда . . . ” деген жолдар кездескен. Бірақ, Хз. Пайғамбардан (с. а. у) келген риуаят ауызша болып келгенде, термин ретінде “хадис” сөзі көбірек қолданылған. Ал, сахаба мен табиғун сөздері термин ретінде “хадис” өте аз, көбіне “хабар” және “әсар” сөзі қолданылған.

4-Әсар

«Әсар» сөздікте бір нәрсенің артынан қалған, із мағыналарына келеді ( К өпше сі түрі-«әсар») . Бұл кей ғалымдардың пікірінше сахаба мен табиғунға барып тірел і тін сөз және іс-әрекеттерге берілетін терминдік атау. Бірақ, бұл термин көп жерде хадиспен бір мағынада қолданылған. Әсіресе, алғашқы ғылымдарда екі терминнің айырмашылығын көрсеткен еш дәлелдер жоқ. Керісінше Хз. Пайғамбар сахабалар мен табиғундардың сөздері мен іс-әрекеттерінің барлығын хадис деуімен қатар әсар деп те атаған. Мысалы, хижри ІІ-ғасырда Әбу Ханифаның (өл. 150/767) екі шәкірті Әбу Юсуф (өл. 189/804), Хз. Пайғамбар, сахаба мен табиғундардың риуаяттарын әл-Асар деп атаған. Бұл тақырыпта көптеген үлгілер ІІ-ғасырдан бүгінге дейін жеткен фикһ және хадис кітаптарында бар.

Сондай-ақ әсәр - масдар (түбір сөз) ретінде риуаят сөзінің қарама-қайшы мағынасы болып та аталған. Әсәр сөзі хабардың синонимі. Хорасандық шариғат ғалымы (фукаха) әсә рді сахабадан мауқуф болып келген хабарларға қатысты еткен, ал марфу'-қа хабар деген. Яғни олардың көзқарасы бойынша Хз. Пайғамбардың (с. а. у) сөздеріне хабар, сахабаның сөздеріне әсәр делінеді.

5-Тарих

Тарих -өткен замандардағы қоғамдардың әр-түрлі іс-әрекеттерінің мекені мен уақытын білдіре отырып, себеп салдарды да қамти баяндайтын білім саласы. Жалпы өткен уақыттарда өмір сүрген қауымдардың әр түрлі іс-әрекеттері. Тарих-адам баласының өмірдегі іс-әрекеттерін тереңінен қамтитын әлеуметтік ілімдердің негізі. Өйткені, тарих бізге өткендер жайлы мағлұмат әкелуде. Осыған қарағанда, хадиске қатысты бүкіл еңбектер хадис тарихында қамтылған. Сол себепті де тарих ғылымы хадис ілімінің ең маңызды көмекшісі ретінде қабылданған. Осылайша негізгі тақырыптармен танысқан соң, хадис және сүннет ұғымдарының тарихтағы дамуына көшуге болады.

В-Хадис және сүннет ұғымдарының тарихи дамуы

Хадис және сүннет ұғымдары арабтар арасында Ислам келместен бұрын да бар болатын және сөздіктерде әр түрлі мағыналарда қолданылатын. Хадис пен сүннет қолданыста болғандығы үшін Құранның бірнеше аяттары бұл сөздерге орын берген. Бірақ, Ислам діні келгеннен бастап бұл сөздердің қолданыстағы мағынасы бірте-бірте өзгеріп, уақыт өте келе Хз. Мұхаммедтің (с. а. у. ) сөздері мен іс-әрекеттерін баяндайтын ерекше терминге айналды.

Кей риуаяттарға қарағанда, Хз. Пайғамбар (с. а. у) хадис пен сүннет сөздерінің сөздік мағынасын қолданумен қатар терминдік мағынасын да қолданған. ХзПайғамбарымыздың (с. а. у) бұл сөздерді бұрыннан қолданыста жүрген сөздік мағыналарымен қатар өз сөздері мен іс-әрекеттеріне де қолдануы табиғи нәрсе. Бірақ бұл сөздердің ерекше мағынаға ие болуы (терминге айналуы) үшін белгілі бір уақыттың өтуі керек екендігін ойласақ, “Пайғамбар (с. а. у) өзінің жеке өмірінде бұл екі ұғымды термин мағынасында қолданған ба?” деген сұрақ туады. Осыған байланысты мысал ретінде мына хадисті талдап көрелік:

Әбу Һурайра былай жеткізеді: «Хз. Пайғамбардан (с. а. у), “Қиямет күні сенің шапағатыңа қол жеткізетін ең бақытты адам кім?” деп сұрадым. Ол кісі (с. а. у) былай деп жауап берді: “Сенің хадиске деген ықыласыңды білгенім үшін сенен бұрын ешкімнің де осы хадис турасында сұрамайтынын жобалап білгенмін. Қиямет күні менің шапағатыма лайықты болып бақытқа қол жеткізуші шынайы көңілден “лә иләһә иллаллаһ” деген адам”». ^{(Бұхари, Іілім 33) .}

Бұл жердегі хадис түгелдей термин мағынасында қолданылып тұр. Сөзді осы мағынада қолдана отырып осыншалықты айқын көрсеткен басқа риуаят жоқ. Жоғарыдағы Әбу Һурайраның риуаят еткен хадисін дұрыс түсіне алмағанымыз байқалады. Өйткені, соңғы уақыттардағы зерттеулерге қарағанда, Хз. Пайғамбардың (с. а. у) өмірінде бұл сөздер әлі термин бола қоймаған. Сөздіктерде осы риуаяттағы хадис сөзі тақырып мағынасында берілетіндігі жазылған. Құранда осы мағынада екі аят бар:

«Олар бұдан басқа сөзге (тақырыпқа) ауысқанша, олармен бірге отырмаңдар» ^{(Ниса 4/140)} аятындағы хадис сөзі мен

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.