Хадис тарихы
К І Р І С П Е
Б І Р І Н Ш І Б Ө Л І М
А.Негізгі ұғымдар
1.Хадис
2.Сүннет
3.Хабар
4.Әсар
5.Тарих
В.Хадис және сүннет ұғымдарының тарихи дамуы
Е К І Н Ш І Б Ө Л І М
Хз.Пайғамбар(с.а.у) және хадис
А.Хз.Пайғамбардың (с.а.у) діндегі орны.
Ә.Хадис/Сүннеттің Ислам Сенім және Мәдениеттегі орны.
Б.Хадис/Сүннеттің маңызы және атқаратын қызметі.
В.Дәрежелік жағынан Хадис/Сүннет
Г. Хадис/Сүннеттің қоғамдағы маңызы
Ү Ш І Н Ш І Б Ө Л І М
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде хадис үйрету және үйрену шаралары
А.Хз.Пайғамбардың (с.а.у) хадис үйретуі және адамдарды білімге шақыруы
Ә . Хз.Пайғамбардың (с.а.у) үйрету әдісі
Б . Хз. Пайғамбардың (с.а.у) хадис үйрету шаралары.
В . Хадистердің жазылуы.
Г . Алғашқы жазбаша құжаттар
Т Ө Р Т І Н Ш І Б Ө Л І М
САХАБА ДӘУІРІНДЕГІ ХАДИС
А . Сахаба деген кімдер?
Ә . Сахабалардың артықшылықтары
Б . Сахабалардың әділдіктері (сенімділіктері) мәселесі
В . Сахабалардың дәрежелері
Г . Сахабалардың саны
Ғ . Сахабаның хадис үйрену жолдары мен іс.шаралары
5. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) соңынан жүру
6. Сұрақ сұрау
7. Музакара (қайталау)
8. Жаттау
9. Жазу
Д . Хадис жазған сахабалар
Е . Сахабаларға қатысты хадис парақтары
Б Е С І Н Ш І Б Ө Л І М
САХАБАНЫҢ ХАДИС РИУАЯТЫ
А . Хадис риуаятындағы сахабаның маңызы мен орны
Ә . Сахабаның хадис риуаяттарындағы ұстанымы
Б . Хадис риуаят еткен сахабалар мен олардың саны
В . Сахабалардың әр.түрлі санда хадис риуаят етулерінің себептері
Г . Сахабаның Хадис/сүннеттүсінігі
Д. Сахабаларға қатысты әдебиет
А Л Т Ы Н Ш Ы Б Ө Л І М
САХАБА ДӘУІРІНДЕ ХАДИСТЕРДІҢ ЖАЙЫЛУЫ
А . Фатих (жеңіс) әрекеттерінің хадистің жайылуына ықпалы
Б . Исламның мәдени орталықтарының пайда болуы және хадистердің жайылуындағы рөлі
В . Хадис алу үшін жасалған сапарлар (әр.рихли фи талабил.хадис)
Д . Сахаба дәуіріндегі хадис тәдуині
Ж Е Т І Н Ш І Б Ө Л І М
ОРТА АЗИЯ ТҮРКІСТАН ГЕОГРАФИЯСЫНА САХАБАНЫҢ ЖӘНЕ ХАДИС ҒЫЛЫМЫНЫҢ КІРУІ
А . Сахабаның өлкеге келуі
Б . Бұл географияда пайда болған кейбір ғылыми орталықтар
В . Орта Азия Түркістан географиясынан шыққан мухаддистер
1. Хорасан аймағы
2. Мауәрауннахир өлкесі
С Е Г І З І Н Ш І Б Ө Л І М
ТАБИҒУН КЕЗЕҢІНДЕ ХАДИС
А . Табиғундар (таби’и) дәуірі
Ә . Табиғундардың артықшылы мен әділеттілігі
Б . Табиғундардың хадиске қызметтері
В . Табиғундардың саны және топтары
Г . Атақты табиғун ғалымдары
Ғ .Табиғундар кезеңіндегі хадисті ойдан шығару әрекеттері
1. Хадисті ойдан шығарудың басталуы
2. Хадис ойдан шығаруға жол ашқан саясы бүліктер
3. Саяси фырқалардың хадис ойдан шығарулары
Т О Ғ Ы З Ы Н Ш Ы Б Ө Л І М
ХАДИС ТАРИХЫНДА АЛҒАШ ИСНАДТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ
А . Иснадтың анықтамасы
Ә . Хадисте иснад ойдан шығарудың басталуы
Б . Әтбаут.табиғун кезеңі
О Н Ы Н Ш Ы Б Ө Л І М
ХИЖРИ ІІ . ҒАСЫРДА ХАДИСТІҢ БІР ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
А . Хижри ІІ. ғасырдың саяси жағдайы
Ә . Хижри ІІ. ғасырдың мәдени жағдайы
Б . Хижри ІІ. ғасырдың фикри панорамасы (көрінісі)
1. Діннен тысқары (илхади) әрекеттер
2. Жаңадан итиқади мәзхабтарының пайда болуы
ОН БІРІНШІ БӨЛІМ
ХИЖРИ ІІ.ҒАСЫРДА ПАЙДА БОЛҒАН ЖАЛҒАН ХАДИС ШЫҒАРУ ЖӘНЕ СЕБЕПТЕРІ
А . Саяси мақсатпен хадис ойдан шығарылуы және оны шығарушылар
Ә . Итиқади келіспеушіліктер мен жалған хадис шығару
Б . Жалған хадис шығару себептері
1. Атейсттер мен олардың жалған хадис шығарулары
2. Ру, тұрған жері мен мәзхаб фанатизмі
3. 5. Хикаяшылар мен жалған хадистер
4. Дінге қызмет еткен сияқты болуы үшін жалған хадис шығару
5. Жеке бастың пайдасы үшін жалған хадис шығарғандар
ОН ЕКІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТЕ СЫНАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
А . Жәрх пен та”дил анықтамасы
Ә . Жәрх пен та’дил әрекетіне себеп болған ғалымдар
Б . Алғашқы кезеңдерде хадистің заң шығаруға байланысы
ОН ҮШІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТЕРДІҢ ТӘДУИН ЖӘНЕ ТәСНИФІ
А . Хадисте тәдуин жұмысы
Ә . Хадисте тәсниф жұмыстары
1. Тәсниф түрлері
2. Тәсниф дәуірінен алдыңғы риуаят нәтижелері
3. Тәсниф дәуіріндегі риуаят жемістері
ОН ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
ТӘСНИФ КЕЗЕҢІНІҢ АЛТЫН ДӘУІРІ, ХИЖРИ ҮШІНШІ.ҒАСЫР
А.Хадис әдебиетінің қалыптасуына ықпал еткен факторлар
1. Михна үдерісі және халқул.құран оқиғасы
2. Итиқади (Кәләм) мәселелермен байланысты тартысулар
3. Жат мәдениеттердің хадис журналдарына ықпалы
4. Әһли хадис оқиғасы (факті)
Ә . Хадис кітаптары және сатылары
Б . Хижри ІІІ.ғасырда аләр.рижәл сахаба немесе шейхтар негізге алына отырып тәсниф етілген хадис кітаптары
1. Муснәдтар
2. Му’жәмдар (әл.Мә’ажим)
В . Хижри ІІІ.ғасырда аләл.әбуаб мәселелері негізге алынып тәсниф етілген хадис кітаптары
1. Мусәннәфтар
2. Жәми’ мен сунандар
О Н Б Е С І Н Ш І Б Ө Л І М
КУТУБИ СИТТАНЫ ҚҰРАЙТЫН КІТАПТАР
А . Кутуби ситтаның тарихи дамуы
Ә . Кутуби Ситтаны құрайтын кітаптармен таныстыру
1. Бухари және әл.Жәми’ус.Сахих кітабы
2. Муслим және әл.Жәми’ус.Сахих кітабы
3. Әбу Дауд және Сунан кітабы
4. Тирмизи және Сунан кітабы
5. Нәсәи және Сунан кітабы
6. Ибн Мажа және Сунан кітабы
В . Хижри VІ.ғасырдан жаңа кезеңге дейінгі хадис тарихы
ӘДЕБИЕТТЕР
Б І Р І Н Ш І Б Ө Л І М
А.Негізгі ұғымдар
1.Хадис
2.Сүннет
3.Хабар
4.Әсар
5.Тарих
В.Хадис және сүннет ұғымдарының тарихи дамуы
Е К І Н Ш І Б Ө Л І М
Хз.Пайғамбар(с.а.у) және хадис
А.Хз.Пайғамбардың (с.а.у) діндегі орны.
Ә.Хадис/Сүннеттің Ислам Сенім және Мәдениеттегі орны.
Б.Хадис/Сүннеттің маңызы және атқаратын қызметі.
В.Дәрежелік жағынан Хадис/Сүннет
Г. Хадис/Сүннеттің қоғамдағы маңызы
Ү Ш І Н Ш І Б Ө Л І М
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде хадис үйрету және үйрену шаралары
А.Хз.Пайғамбардың (с.а.у) хадис үйретуі және адамдарды білімге шақыруы
Ә . Хз.Пайғамбардың (с.а.у) үйрету әдісі
Б . Хз. Пайғамбардың (с.а.у) хадис үйрету шаралары.
В . Хадистердің жазылуы.
Г . Алғашқы жазбаша құжаттар
Т Ө Р Т І Н Ш І Б Ө Л І М
САХАБА ДӘУІРІНДЕГІ ХАДИС
А . Сахаба деген кімдер?
Ә . Сахабалардың артықшылықтары
Б . Сахабалардың әділдіктері (сенімділіктері) мәселесі
В . Сахабалардың дәрежелері
Г . Сахабалардың саны
Ғ . Сахабаның хадис үйрену жолдары мен іс.шаралары
5. Хз. Пайғамбардың (с.а.у) соңынан жүру
6. Сұрақ сұрау
7. Музакара (қайталау)
8. Жаттау
9. Жазу
Д . Хадис жазған сахабалар
Е . Сахабаларға қатысты хадис парақтары
Б Е С І Н Ш І Б Ө Л І М
САХАБАНЫҢ ХАДИС РИУАЯТЫ
А . Хадис риуаятындағы сахабаның маңызы мен орны
Ә . Сахабаның хадис риуаяттарындағы ұстанымы
Б . Хадис риуаят еткен сахабалар мен олардың саны
В . Сахабалардың әр.түрлі санда хадис риуаят етулерінің себептері
Г . Сахабаның Хадис/сүннеттүсінігі
Д. Сахабаларға қатысты әдебиет
А Л Т Ы Н Ш Ы Б Ө Л І М
САХАБА ДӘУІРІНДЕ ХАДИСТЕРДІҢ ЖАЙЫЛУЫ
А . Фатих (жеңіс) әрекеттерінің хадистің жайылуына ықпалы
Б . Исламның мәдени орталықтарының пайда болуы және хадистердің жайылуындағы рөлі
В . Хадис алу үшін жасалған сапарлар (әр.рихли фи талабил.хадис)
Д . Сахаба дәуіріндегі хадис тәдуині
Ж Е Т І Н Ш І Б Ө Л І М
ОРТА АЗИЯ ТҮРКІСТАН ГЕОГРАФИЯСЫНА САХАБАНЫҢ ЖӘНЕ ХАДИС ҒЫЛЫМЫНЫҢ КІРУІ
А . Сахабаның өлкеге келуі
Б . Бұл географияда пайда болған кейбір ғылыми орталықтар
В . Орта Азия Түркістан географиясынан шыққан мухаддистер
1. Хорасан аймағы
2. Мауәрауннахир өлкесі
С Е Г І З І Н Ш І Б Ө Л І М
ТАБИҒУН КЕЗЕҢІНДЕ ХАДИС
А . Табиғундар (таби’и) дәуірі
Ә . Табиғундардың артықшылы мен әділеттілігі
Б . Табиғундардың хадиске қызметтері
В . Табиғундардың саны және топтары
Г . Атақты табиғун ғалымдары
Ғ .Табиғундар кезеңіндегі хадисті ойдан шығару әрекеттері
1. Хадисті ойдан шығарудың басталуы
2. Хадис ойдан шығаруға жол ашқан саясы бүліктер
3. Саяси фырқалардың хадис ойдан шығарулары
Т О Ғ Ы З Ы Н Ш Ы Б Ө Л І М
ХАДИС ТАРИХЫНДА АЛҒАШ ИСНАДТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ
А . Иснадтың анықтамасы
Ә . Хадисте иснад ойдан шығарудың басталуы
Б . Әтбаут.табиғун кезеңі
О Н Ы Н Ш Ы Б Ө Л І М
ХИЖРИ ІІ . ҒАСЫРДА ХАДИСТІҢ БІР ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
А . Хижри ІІ. ғасырдың саяси жағдайы
Ә . Хижри ІІ. ғасырдың мәдени жағдайы
Б . Хижри ІІ. ғасырдың фикри панорамасы (көрінісі)
1. Діннен тысқары (илхади) әрекеттер
2. Жаңадан итиқади мәзхабтарының пайда болуы
ОН БІРІНШІ БӨЛІМ
ХИЖРИ ІІ.ҒАСЫРДА ПАЙДА БОЛҒАН ЖАЛҒАН ХАДИС ШЫҒАРУ ЖӘНЕ СЕБЕПТЕРІ
А . Саяси мақсатпен хадис ойдан шығарылуы және оны шығарушылар
Ә . Итиқади келіспеушіліктер мен жалған хадис шығару
Б . Жалған хадис шығару себептері
1. Атейсттер мен олардың жалған хадис шығарулары
2. Ру, тұрған жері мен мәзхаб фанатизмі
3. 5. Хикаяшылар мен жалған хадистер
4. Дінге қызмет еткен сияқты болуы үшін жалған хадис шығару
5. Жеке бастың пайдасы үшін жалған хадис шығарғандар
ОН ЕКІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТЕ СЫНАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
А . Жәрх пен та”дил анықтамасы
Ә . Жәрх пен та’дил әрекетіне себеп болған ғалымдар
Б . Алғашқы кезеңдерде хадистің заң шығаруға байланысы
ОН ҮШІНШІ БӨЛІМ
ХАДИСТЕРДІҢ ТӘДУИН ЖӘНЕ ТәСНИФІ
А . Хадисте тәдуин жұмысы
Ә . Хадисте тәсниф жұмыстары
1. Тәсниф түрлері
2. Тәсниф дәуірінен алдыңғы риуаят нәтижелері
3. Тәсниф дәуіріндегі риуаят жемістері
ОН ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
ТӘСНИФ КЕЗЕҢІНІҢ АЛТЫН ДӘУІРІ, ХИЖРИ ҮШІНШІ.ҒАСЫР
А.Хадис әдебиетінің қалыптасуына ықпал еткен факторлар
1. Михна үдерісі және халқул.құран оқиғасы
2. Итиқади (Кәләм) мәселелермен байланысты тартысулар
3. Жат мәдениеттердің хадис журналдарына ықпалы
4. Әһли хадис оқиғасы (факті)
Ә . Хадис кітаптары және сатылары
Б . Хижри ІІІ.ғасырда аләр.рижәл сахаба немесе шейхтар негізге алына отырып тәсниф етілген хадис кітаптары
1. Муснәдтар
2. Му’жәмдар (әл.Мә’ажим)
В . Хижри ІІІ.ғасырда аләл.әбуаб мәселелері негізге алынып тәсниф етілген хадис кітаптары
1. Мусәннәфтар
2. Жәми’ мен сунандар
О Н Б Е С І Н Ш І Б Ө Л І М
КУТУБИ СИТТАНЫ ҚҰРАЙТЫН КІТАПТАР
А . Кутуби ситтаның тарихи дамуы
Ә . Кутуби Ситтаны құрайтын кітаптармен таныстыру
1. Бухари және әл.Жәми’ус.Сахих кітабы
2. Муслим және әл.Жәми’ус.Сахих кітабы
3. Әбу Дауд және Сунан кітабы
4. Тирмизи және Сунан кітабы
5. Нәсәи және Сунан кітабы
6. Ибн Мажа және Сунан кітабы
В . Хижри VІ.ғасырдан жаңа кезеңге дейінгі хадис тарихы
ӘДЕБИЕТТЕР
Соңғы тәңірлік дін болған Ислам діні бірі Құран, екіншісі хадис секілді екі ерекше бұлаққа ие. Осы себептен де Құранның жанында хадис, Ислам сенімі мен мәдениетінің өзгеше ғылым салалары бар. Ерекше бұлақ және ғылым саласы болған хадистер Ислам Пайғамбары, Хз.Мұхаммедтен (с.а.у) туындаған. Өйткені, Хз.Мұхаммед өзіне Аллаһтан келген уахиды адамдарға жеткізген (тәблиғ), түсіндірген әрі жеке түрде және қоғам болып жүзеге қалай асыру керектігін өз өмірінде амалдарымен үлгі етіп көрсеткен. Осылайша хадистер өмірге келген. Хадистер Хз.Пайғамбардан (с.а.у) кейін сахабаларға, одан табиғунға, сосын олардан кейінгі ұрпақтарға ауысып, ақырында бізге дейін жеткен. Алғашқыда жаттау арқылы сақталған хадистер кейіннен кітапқа жинақталған.
Хадистерді анықтау үшін және олардың мақсаттарын жақсырақ түсіндіру үшін әрі заманға қарай түсінік беру үшін хадис тарихын жақсы білу керек. Өйткені, тарих осы уақытқа дейінгі барлық оқиғалардың қалай өрбігендігінен хабар береді. Сондай-ақ тарих бұл мәселеде хадис тарихының үдерісін білуімізге жәрдем еткен ең маңызды ғылым.
Оқулық ретіндегі бұл кітап, осындай маңыздылық пен мұқтаждыққа орай әсіресе алғашқы төрт ғасырлық үдерісте хадиспен байланысты әртүрлі жағдайларға жеке-жеке тоқталады.
Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру) секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік процесске де тоқтала кетеді.
Кітап әзірленгенде пайдалану мүмкіндігі жеткілікті болған өте көп еңбектерден пайданылды. Бірақ, пайдаланылған әдебиеттер сілтемелермен қатар емес әр бөлімнің соңында және ақырғы беттегі қолданылған әдебиеттер тізімінде келтірілген. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген үміттеміз.
Хадистерді анықтау үшін және олардың мақсаттарын жақсырақ түсіндіру үшін әрі заманға қарай түсінік беру үшін хадис тарихын жақсы білу керек. Өйткені, тарих осы уақытқа дейінгі барлық оқиғалардың қалай өрбігендігінен хабар береді. Сондай-ақ тарих бұл мәселеде хадис тарихының үдерісін білуімізге жәрдем еткен ең маңызды ғылым.
Оқулық ретіндегі бұл кітап, осындай маңыздылық пен мұқтаждыққа орай әсіресе алғашқы төрт ғасырлық үдерісте хадиспен байланысты әртүрлі жағдайларға жеке-жеке тоқталады.
Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру) секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік процесске де тоқтала кетеді.
Кітап әзірленгенде пайдалану мүмкіндігі жеткілікті болған өте көп еңбектерден пайданылды. Бірақ, пайдаланылған әдебиеттер сілтемелермен қатар емес әр бөлімнің соңында және ақырғы беттегі қолданылған әдебиеттер тізімінде келтірілген. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген үміттеміз.
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул. 2009
Ахмед б. Ханбал. әл-Муснәд, Бейрут 1991.
Ахмет Наим. Сахихи Бухари мұхтасары тәжриди сарих тәржәмәси ве шәрхи, Диб иайынлары. Анкара 1982
Ахмет Йылдырым. Дин дүниевилешме ве зүһд, Араштырма иайынлары. Анкара 2005
Ахмет Йылдырым. “Тасаввуфун темел өгретилеринин хадислердеки даянаклары, ТДВ. Иайынлары. Анкара. 2000
Ахмет Йылдырым. “Түркистан жоғрафиясында иетішен үнлү дин билгинлери”, Иени Түркие дергиси түрк тарихи прожеси ичинде, v, 681-691, Анкара. 2002
Ахмет Йылдырым. “Орта Азия Түркистан жоғрафиясында иетишен мухаддислер ве хадис илмине каткылары”, Улусларарасы түрк дүниясынын исламиете каткылары семпозиуму, Испарта, 31 Майс 1 (Тәблиғлер Китабы), с. 243-252, Хазиран, 2007.
Ахмет Иужел. Хадис ыстылахларынын доғушу ве гелишими. ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1996.
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УҒАК. ЖИНАҒЫ иайынлары. Измир 1992.
Алийюлқари б. Мухаммед, әл-Әсрарул-Мәрфу’а, (Нешр. Мухаммед б. Лутфи ес-Сабағ). әл-Мәктәбәтул-ислами, Бейрут, 1986.
Бухари, Әбу Абдиллаһ Мухаммед б. Исмаил, Сахихул-Бухари, Истанбул Тсз.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы. ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Дарими, Абдуллаһ б. Абдиррахман әс-Самарқанди, Сунануд-дарими, Бейрут-1987
Әбу Дауд, Сулайман б. әл-Аш’ас, Сунану әбу Дауд, Бейрут-1988
Әбу Нуайм әл-Исбахани. Хилятул-әулия
Әмин Ашиккутлу. Хадисте рижал тенкиди, ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1997
Енбия Йылдырым. Хадис проблемлери, Рағбет иайынлары. Истанбул. 2001
Фуат Сезгин. Бухаринин кайнаклары, Китабият иайынлары, Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Хаким ән-Нисабури. Мағрефету улумил-хадис, Дарул-афакил-жедиде, Бейрут 1980
Хатиб ел-Бағдади. Тақийдил-илм, (Тһк: Юсуф әл-Ыш), Дару Ихуа Бейрут. 1974.
Хатиб ел-Бағдади. Шерефу асхабул-хадис, тһк: М. Саид Хатибоғлу, Д.И.Б. иайынлары. Анкара 1991.
Хикмет Зейвели. Куран ве суннет узерине (Макелелер), Билги вакфы иайынлары. Анкара 1996
Хусейн Хансу. Муғтазила ве хадис. Китабият иайынлары. Анкара 2003
Ибн Абдилбер. Жамиу баянил-илм ве фадлих, Муессесетул-жедиде, Бейрут 1980.
Ибн Аррак, Ебул-Хасен Али б. Мұхаммед, Тензихуш-шериатил-мерфуа анил-ахбариш-шениатил мевдуа, Дарул-Кутубил-Илмийе, Бейрут 1981.
Ибн Хажер. ел-Исабе фи темиызыс-сахабе, Дарул-Кутубил-Илмия, Бейрут 1995.
Ибн Хажер. Техзибут-техзиб. (Хаз.Мустафа Абдулқадир Ата), Бейрут 1994.
Ибн Мажә. Мухаммед б. Язид әл-Кахвини. Сунану ибн Мажә, Бейрут Тсз.
Ибн Сағд. Табакатул-кубра, Дару Садыр, Бейрут, 1985.
Ибнул-Жәузи, Әбул-Фәрәж Абдуррахман, әл-Мәузуат, Дарул-фикр, Йсз. 1983
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве терсүме ве шерхи, Акчаг иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис. МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис едебияты. МУИФ иайынлары. Истанбул. 1989
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. МУИФ иайынлары. Ист.
Исмаил Лүтфү Чакан. Анахатларыла хадис, Енсар иайынлары. Истанбул.
Камил Чакан. Исламда хадис ве сүннетин йери, Анкара 1997.
Касими. Каваидут-тахдис, Дарун-нефаис, Бейрут, 2001
Кемал Сандыкчы, “Түрклерин хадис илмине каткысы”. Иени Түрклер иайынлары, Түрклер анциклопедиси Анкара, 2002, Ү, 703
Кемал Сандыкчы. Илк үч асырда ислам жоғрафиясында хадис, Диянет башканлыгы иайынлары. Анкара 1991
Ләкнәуи, Әбул Хасанат Абдулхай. әл-Асарул марфуа фил-ахбарил маузуа, Бейрут 1984
М. Емин. Өзафшар. Хадиси йениден дүшүнмек, Анкара окулу иайынлары. Анкара
М. Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде сүннет, Анкара окулу иайынлары. Анкара.
М. Хайри Кырбашоғлу, Ислам Дүшүнжесинде Хадис Методолижиси, Анкара окулу иайынлары, Анкара
М. Хайри Кырбашоғлу, Алтернатив хадис метолодижиси, Китабият., Анкара 2002
Малик б. Әнәс, әл-Муатта, дарус-хадис, Кайр
Мехмед Саид Хатибоғлу. «Мүслүман алимрерин Бухари ве Муслиме иөнелик ериштирилери», Ислами араш. Анкара 1997
Мехмет Емин Өзафшар. Идеоложик хадисчилигин тарихи. (чевирен: салих Туғ), Боғазичи иайынлары
Мехмет Емин Өзафшар. Хадис ве култур язылары, Китабият иайынлары. Анкара 2005
Мехмет Гөрмез. Сүннетин ве Хадислерин анлашылмасы Соруну, ТДВ иайынлары. Анкара, 1996
Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам Пайгембери, (Чев, Салих Туғ), ирфан иайынлары. Ист, 1990.
Мұхаммед Хамидуллаһ. Мәжмутул-уасаиқис-сиясия, Кахире, 1376/1956.
Мұхаммед Хамидуллаһ. Мухтасар хадис тарихы, (Чев, Кемал Ышык), Беян, Истанбул 2004.
Муслим, Әбул Хусейн әл-Кушайри. Сахиху Муслим, Бейрут 1983
Мүжтеба Уғур. Хадис теримлери сөзлүгү, ТДВ иайынлары. Анкара, Тарихсиз.
Несаи, Ахмед б. Шуаиб. Сунәнун-Несаи, Мәктәбу Тахкикит-Турасил Араби, Бейрут 1992
Нури Топалоғлу, Селчуклу деври мухаддислери, ДИБ иайынлары. Анкара 1988
Өмер Өзпинар. Хадис едебиятынын олушуму, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2005
Филип Хитти. К. Сияси ве күлтүрел ислам тарихи, (Чевирен: Салих Туғ), Боғазичи иайынлары
Садык Жихан. Уйдурма доғушу ве сосио-политик олайларла илгиси, Етүт иайынлары. Самсун, 1997.
Салахаттин Полат. Хадис Араштырмалары, Инсан иайынлары. Анкара 2003.
Сами Шенер. Тарих-сосиоложи мүнасебети, Истанбул1992
Селман Башаран-М. Али Сөнмез. Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары. Бурса 1993.
Сөнмез Кутлу. Түрклерин исламлашма сүресинде Мүржие ве тесирлери, Диянет Вакфы иайынлары. Анкара, 2000
Суюти. ел-Леалил-маснуа фил-ехадисил-меузуа, Дарул-кутубил-илмийе, Бейрут 1417/1996.
Суюти. Тедрибур-рави, фи шерхи такрибин-невеви, Дарул-фикр, Бейрут 1993.
Шатиби. ел-Мувафакат. Дарул-кутубил-илмие, Бейрут, 1996.
Талат Кочиыгыт. Хадис тарихи. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
Талат Кочиыгыт. Хадисшилерле келамжылар арасындаки мүнакашалар, ДИБ иайынлары. Анкара 1984.
Талат Кочиыгыт. Хадис теримлери сөзлүгү, Рехбер иайынлары. Анкара 1998.
Тайиб Окич. Базы хадис меселелери үзерине теткиклер. Анкара Илаһият иайынлары. истанбул, 1959
Тирмизи, Мухаммед б. Иса. әл-Жамиус-сахих, Кемал Юсуф әл-Хут, Бейрут-1987
Якут әл-Хамауи, Әбу Абдилләһ Якут б. Абдилләһ әр-Руми, Муғжәмул-булдан, Ләибзиг, 1870
М.Яшар Кандемир. Мевзу хадислер. ДИБ. Иайынлары. Анкара, Тарихсиз
Юсуф Зия Кавакчынын ХІ ве ХІІ асрларда Караханлылар девринде Мавара ал-Нахр Ислам хукукчулары, Анкара 1976
Зеһеби. Мизанул-иғтидал, Дарул-Кутубил-Илия, Бейрут, Тарихсыз.
Зеһеби. Тарихул-Ислам ве вефаяту мешарихи вел-ағлам, (Хаз. Өмер Абдүссәләм Тәдмури), Бейрут 1994.
Зеһеби. Сияру ағламин-нубела, Бейрут 1990
Зеһеби. Тезкиретул-хуффаз, Дарул-Кутубил-Илия, Бейрут, Тарихсыз.
Зубейр әс-Сыддыки. Хадис едебияты тарихи. (ауд. Юсуф Зия Кавакчы) Ирфан иайынлары. Истанбул 1966
Ахмед б. Ханбал. әл-Муснәд, Бейрут 1991.
Ахмет Наим. Сахихи Бухари мұхтасары тәжриди сарих тәржәмәси ве шәрхи, Диб иайынлары. Анкара 1982
Ахмет Йылдырым. Дин дүниевилешме ве зүһд, Араштырма иайынлары. Анкара 2005
Ахмет Йылдырым. “Тасаввуфун темел өгретилеринин хадислердеки даянаклары, ТДВ. Иайынлары. Анкара. 2000
Ахмет Йылдырым. “Түркистан жоғрафиясында иетішен үнлү дин билгинлери”, Иени Түркие дергиси түрк тарихи прожеси ичинде, v, 681-691, Анкара. 2002
Ахмет Йылдырым. “Орта Азия Түркистан жоғрафиясында иетишен мухаддислер ве хадис илмине каткылары”, Улусларарасы түрк дүниясынын исламиете каткылары семпозиуму, Испарта, 31 Майс 1 (Тәблиғлер Китабы), с. 243-252, Хазиран, 2007.
Ахмет Иужел. Хадис ыстылахларынын доғушу ве гелишими. ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1996.
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДОКУЗ ЕЙЛЮЛ УН. ДІНТ.УҒАК. ЖИНАҒЫ иайынлары. Измир 1992.
Алийюлқари б. Мухаммед, әл-Әсрарул-Мәрфу’а, (Нешр. Мухаммед б. Лутфи ес-Сабағ). әл-Мәктәбәтул-ислами, Бейрут, 1986.
Бухари, Әбу Абдиллаһ Мухаммед б. Исмаил, Сахихул-Бухари, Истанбул Тсз.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы. ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Дарими, Абдуллаһ б. Абдиррахман әс-Самарқанди, Сунануд-дарими, Бейрут-1987
Әбу Дауд, Сулайман б. әл-Аш’ас, Сунану әбу Дауд, Бейрут-1988
Әбу Нуайм әл-Исбахани. Хилятул-әулия
Әмин Ашиккутлу. Хадисте рижал тенкиди, ИФАВ иайынлары. Истанбул. 1997
Енбия Йылдырым. Хадис проблемлери, Рағбет иайынлары. Истанбул. 2001
Фуат Сезгин. Бухаринин кайнаклары, Китабият иайынлары, Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Хаким ән-Нисабури. Мағрефету улумил-хадис, Дарул-афакил-жедиде, Бейрут 1980
Хатиб ел-Бағдади. Тақийдил-илм, (Тһк: Юсуф әл-Ыш), Дару Ихуа Бейрут. 1974.
Хатиб ел-Бағдади. Шерефу асхабул-хадис, тһк: М. Саид Хатибоғлу, Д.И.Б. иайынлары. Анкара 1991.
Хикмет Зейвели. Куран ве суннет узерине (Макелелер), Билги вакфы иайынлары. Анкара 1996
Хусейн Хансу. Муғтазила ве хадис. Китабият иайынлары. Анкара 2003
Ибн Абдилбер. Жамиу баянил-илм ве фадлих, Муессесетул-жедиде, Бейрут 1980.
Ибн Аррак, Ебул-Хасен Али б. Мұхаммед, Тензихуш-шериатил-мерфуа анил-ахбариш-шениатил мевдуа, Дарул-Кутубил-Илмийе, Бейрут 1981.
Ибн Хажер. ел-Исабе фи темиызыс-сахабе, Дарул-Кутубил-Илмия, Бейрут 1995.
Ибн Хажер. Техзибут-техзиб. (Хаз.Мустафа Абдулқадир Ата), Бейрут 1994.
Ибн Мажә. Мухаммед б. Язид әл-Кахвини. Сунану ибн Мажә, Бейрут Тсз.
Ибн Сағд. Табакатул-кубра, Дару Садыр, Бейрут, 1985.
Ибнул-Жәузи, Әбул-Фәрәж Абдуррахман, әл-Мәузуат, Дарул-фикр, Йсз. 1983
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве терсүме ве шерхи, Акчаг иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис. МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис едебияты. МУИФ иайынлары. Истанбул. 1989
Исмаил Лүтфү Чакан. Хадис усулү. МУИФ иайынлары. Ист.
Исмаил Лүтфү Чакан. Анахатларыла хадис, Енсар иайынлары. Истанбул.
Камил Чакан. Исламда хадис ве сүннетин йери, Анкара 1997.
Касими. Каваидут-тахдис, Дарун-нефаис, Бейрут, 2001
Кемал Сандыкчы, “Түрклерин хадис илмине каткысы”. Иени Түрклер иайынлары, Түрклер анциклопедиси Анкара, 2002, Ү, 703
Кемал Сандыкчы. Илк үч асырда ислам жоғрафиясында хадис, Диянет башканлыгы иайынлары. Анкара 1991
Ләкнәуи, Әбул Хасанат Абдулхай. әл-Асарул марфуа фил-ахбарил маузуа, Бейрут 1984
М. Емин. Өзафшар. Хадиси йениден дүшүнмек, Анкара окулу иайынлары. Анкара
М. Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде сүннет, Анкара окулу иайынлары. Анкара.
М. Хайри Кырбашоғлу, Ислам Дүшүнжесинде Хадис Методолижиси, Анкара окулу иайынлары, Анкара
М. Хайри Кырбашоғлу, Алтернатив хадис метолодижиси, Китабият., Анкара 2002
Малик б. Әнәс, әл-Муатта, дарус-хадис, Кайр
Мехмед Саид Хатибоғлу. «Мүслүман алимрерин Бухари ве Муслиме иөнелик ериштирилери», Ислами араш. Анкара 1997
Мехмет Емин Өзафшар. Идеоложик хадисчилигин тарихи. (чевирен: салих Туғ), Боғазичи иайынлары
Мехмет Емин Өзафшар. Хадис ве култур язылары, Китабият иайынлары. Анкара 2005
Мехмет Гөрмез. Сүннетин ве Хадислерин анлашылмасы Соруну, ТДВ иайынлары. Анкара, 1996
Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам Пайгембери, (Чев, Салих Туғ), ирфан иайынлары. Ист, 1990.
Мұхаммед Хамидуллаһ. Мәжмутул-уасаиқис-сиясия, Кахире, 1376/1956.
Мұхаммед Хамидуллаһ. Мухтасар хадис тарихы, (Чев, Кемал Ышык), Беян, Истанбул 2004.
Муслим, Әбул Хусейн әл-Кушайри. Сахиху Муслим, Бейрут 1983
Мүжтеба Уғур. Хадис теримлери сөзлүгү, ТДВ иайынлары. Анкара, Тарихсиз.
Несаи, Ахмед б. Шуаиб. Сунәнун-Несаи, Мәктәбу Тахкикит-Турасил Араби, Бейрут 1992
Нури Топалоғлу, Селчуклу деври мухаддислери, ДИБ иайынлары. Анкара 1988
Өмер Өзпинар. Хадис едебиятынын олушуму, Анкара окулу иайынлары. Анкара 2005
Филип Хитти. К. Сияси ве күлтүрел ислам тарихи, (Чевирен: Салих Туғ), Боғазичи иайынлары
Садык Жихан. Уйдурма доғушу ве сосио-политик олайларла илгиси, Етүт иайынлары. Самсун, 1997.
Салахаттин Полат. Хадис Араштырмалары, Инсан иайынлары. Анкара 2003.
Сами Шенер. Тарих-сосиоложи мүнасебети, Истанбул1992
Селман Башаран-М. Али Сөнмез. Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары. Бурса 1993.
Сөнмез Кутлу. Түрклерин исламлашма сүресинде Мүржие ве тесирлери, Диянет Вакфы иайынлары. Анкара, 2000
Суюти. ел-Леалил-маснуа фил-ехадисил-меузуа, Дарул-кутубил-илмийе, Бейрут 1417/1996.
Суюти. Тедрибур-рави, фи шерхи такрибин-невеви, Дарул-фикр, Бейрут 1993.
Шатиби. ел-Мувафакат. Дарул-кутубил-илмие, Бейрут, 1996.
Талат Кочиыгыт. Хадис тарихи. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
Талат Кочиыгыт. Хадисшилерле келамжылар арасындаки мүнакашалар, ДИБ иайынлары. Анкара 1984.
Талат Кочиыгыт. Хадис теримлери сөзлүгү, Рехбер иайынлары. Анкара 1998.
Тайиб Окич. Базы хадис меселелери үзерине теткиклер. Анкара Илаһият иайынлары. истанбул, 1959
Тирмизи, Мухаммед б. Иса. әл-Жамиус-сахих, Кемал Юсуф әл-Хут, Бейрут-1987
Якут әл-Хамауи, Әбу Абдилләһ Якут б. Абдилләһ әр-Руми, Муғжәмул-булдан, Ләибзиг, 1870
М.Яшар Кандемир. Мевзу хадислер. ДИБ. Иайынлары. Анкара, Тарихсиз
Юсуф Зия Кавакчынын ХІ ве ХІІ асрларда Караханлылар девринде Мавара ал-Нахр Ислам хукукчулары, Анкара 1976
Зеһеби. Мизанул-иғтидал, Дарул-Кутубил-Илия, Бейрут, Тарихсыз.
Зеһеби. Тарихул-Ислам ве вефаяту мешарихи вел-ағлам, (Хаз. Өмер Абдүссәләм Тәдмури), Бейрут 1994.
Зеһеби. Сияру ағламин-нубела, Бейрут 1990
Зеһеби. Тезкиретул-хуффаз, Дарул-Кутубил-Илия, Бейрут, Тарихсыз.
Зубейр әс-Сыддыки. Хадис едебияты тарихи. (ауд. Юсуф Зия Кавакчы) Ирфан иайынлары. Истанбул 1966
Доц. Др. Ахмет Иылдырым
Хадис тарихы
Түркістан - 2011 ж.
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Исмайл Чалышкан профессор, теология ғылымдарының докторы Асалыоғлы
Адем философия ғылымдарының докторы
Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің
хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру)
секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған
сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде
ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар
береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын
дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис
әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік
процесске де тоқтала кетеді. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде
бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына
сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі
мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен
қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды
сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген
үміттеміз.
ISBN
К І Р І С П Е
Соңғы тәңірлік дін болған Ислам діні бірі Құран, екіншісі хадис секілді
екі ерекше бұлаққа ие. Осы себептен де Құранның жанында хадис, Ислам сенімі
мен мәдениетінің өзгеше ғылым салалары бар. Ерекше бұлақ және ғылым саласы
болған хадистер Ислам Пайғамбары, Хз.Мұхаммедтен (с.а.у) туындаған.
Өйткені, Хз.Мұхаммед өзіне Аллаһтан келген уахиды адамдарға жеткізген
(тәблиғ), түсіндірген әрі жеке түрде және қоғам болып жүзеге қалай асыру
керектігін өз өмірінде амалдарымен үлгі етіп көрсеткен. Осылайша хадистер
өмірге келген. Хадистер Хз.Пайғамбардан (с.а.у) кейін сахабаларға, одан
табиғунға, сосын олардан кейінгі ұрпақтарға ауысып, ақырында бізге дейін
жеткен. Алғашқыда жаттау арқылы сақталған хадистер кейіннен кітапқа
жинақталған.
Хадистерді анықтау үшін және олардың мақсаттарын жақсырақ түсіндіру
үшін әрі заманға қарай түсінік беру үшін хадис тарихын жақсы білу керек.
Өйткені, тарих осы уақытқа дейінгі барлық оқиғалардың қалай өрбігендігінен
хабар береді. Сондай-ақ тарих бұл мәселеде хадис тарихының үдерісін
білуімізге жәрдем еткен ең маңызды ғылым.
Оқулық ретіндегі бұл кітап, осындай маңыздылық пен мұқтаждыққа орай
әсіресе алғашқы төрт ғасырлық үдерісте хадиспен байланысты әртүрлі
жағдайларға жеке-жеке тоқталады.
Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің
хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру)
секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған
сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде
ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар
береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын
дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис
әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік
процесске де тоқтала кетеді.
Кітап әзірленгенде пайдалану мүмкіндігі жеткілікті болған өте көп
еңбектерден пайданылды. Бірақ, пайдаланылған әдебиеттер сілтемелермен қатар
емес әр бөлімнің соңында және ақырғы беттегі қолданылған әдебиеттер
тізімінде келтірілген. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде
бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына
сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі
мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен
қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды
сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген
үміттеміз.
Доц. док. Ахмет Иылдырым
Б І Р І Н Ш І Б Ө Л І М
Терминдер ғылым салаларының айрылмас бір бөлшегі. Ғалымдар өз
еңбектерінде осы терминдерді көп пайдаланады. Басқа ғылым салалары секілді,
Ислам ғылымында да өзіне тән терминдері бар. Әрине, хадис ғылымы да соның
ішінде. Хадис ғылымының басқа ғылым салаларына қарағанда ауқымы кеңірек.
Әсіресе хадис ғылымының ішінде орын алған хадис усуліндегі терминдердің
көптігі соншалық, терминдер ғылымы (илту тусталахил-хадис) ретінде қабыл
етілген. Бұл терминдердің түсініктері кейде сөздердің сөздік мағыналарына
жақын болғанымен көбінесе әр-түрлі мағыналар береді. Сол себепті хадис
ғылымының негізгі ұғымдарын үйрену хадис тарихын тереңінен түсінуге үлкен
септігін тигізеді.
А-Негізгі ұғымдар
Бұл тақырыпта хадис ғылымының негізгі ұғымдарынан хадис, сүннет,
хабар, әсар және тарих ұғымдары қамтылады.
1-Хадис
Хадис сөзі сөздікте арабша суласи (үш әріпті) х-д-с түбірінен
шыққан. Жаңа және негізгі нұсқа мағыналарымен бірге ескі немесе ескіге
қарама-қайшы мағыналарға да қолданылады. Хадис сөзі екіншіден, кейін пайда
болу, бұрын болмаған нәрсенің ортаға шығу мағыналарына келетін х-д-с
етістігінің рубаси (төрт әріпті) хаддасә (сөйледі, хабар берді)
сөздерінен шыққан есім. Сонымен қатар бұл, сөз және хабар мағыналарына
келеді. Сөз және хабар мағыналары басымырақ. Құран Кәрімдегі мына аяттарда
осы мағыналар қолданылады:
Енді олар Аллаһтың аяттарынан кейін қай сөзге сенеді? (Жасия 456)
Саған Мұса(а.с.)ның хабары келді ме? (Таха 209)
Енді олар бұл сөзге (Құранға) сенбесе, арттарынан кейіп өзіңді жоя
жаздайсың (Кеһф 186)
Аятта келтірілген сөз – Құран дегенді біліреді.
Хадис сөздікте есімдік болып қолданылғанда тарихи аңыз болсын, дұрыс
не қате болсын, осы немесе өткен шаққа қатысты болсын ол хабар, баян, хикая
немесе риуаят үшін термин ретінде қолданылады. Сонымен қатар өткен тарихи
оқиғаларға да қолданылады. Кейінірек хадис сөзі жалпы сөздік мағынасынан
басқа Хз.Мұхаммедке (с.а.у.) тән сөз, іс-әрекеті және тақрирға ғана тән
болып қалған. Уақыт өте келе терминге айналған. Осылайша
Хз.Пайғамбарға(с.а.у.) қатысты сөз, іс-әрекет және тақрирға хадис
делінеді. Хадисшілер Хз.Пайғамбардың (с.а.у.) ахлағы және фытри
(жаратылыстан келе жатқан) ерекшеліктеріне де хадис деген. Сонымен қатар
хадис, сол мағынада қолданылатын сүннеттің синонимі деп те қабылдаған.
(Қасым, Қауадиум-Тахдис, с.60-64). Басқа сөзбен айтқанда, Хз.Пайғамбардың
(с.а.у) сөз, іс-әрекет және мақұлдаудан тұратын сүннеттің сөзбен айтылу
түріне және жасалған мәтіндеріне хадис делінеді.
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у.) достарының (сахаба) және олардың
арттарынан ергендердің (табиғун) көзқарастары Хз.Пайғамбардыңкіне(с.а.у)
өте жақын және Хз.Пайғамбардан (с.а.у) тікелей алғандықтары үшін басым
көпшілік ғалым тарапынан хадис ретінде қабылданған. Осылайша хадис
жинағында орын алған риуаяттарға көңіл аударылса Хз.Пайғамбарымызға
(с.а.у), сахаба және табиғундарға тән әр түрлі сөз, іс-әрекет, тақрир
(мақұлдау) және қамтылған риуаят ретінде танылған.
2-Сүннет
Сүннет араб тілінің “с-н-н” түбірінен шыққан. “Сирет”, “табиғат“,
“джибиллет яғни қалдырған жол”, “ахуал мен жүріс-тұрыс жолы”, “өзгермес
мінез-құлқы”, “әдіс” деген мағыналарды білдіреді. Сүннет сөзі осы
мағыналарға келетініне дәлел ретінде аят, хадистерден мысал келтіруге
болады:
Аллаһ Тағала былай дейді:
Қашан да адам баласына тура жетекші келсе, оларды иман келтірулеріне
және Раббыларынан жарылқану тілеулеріне кедергі болған нәрсе, бұрынғыларға
келген сүннеттің(апаттың) өздеріне келуін немесе азаптың қарсы алдарына
келуін тосулары (Каһф 1855)
Хз.Пайғамбарымыз бір хадисінде былай деген:
Кімде-кім жақсы жол қалдырса, оның және оған еліктеушілердің
сауабы оған тән. Онымен амал етушілердің сауаптары болса еш азаймайды.
Кімде-кім жаман жол қалдырса, оның және онымен амал етушілердің күнәсі оған
тән. Онымен амал етушілердің күнәлары да еш азайтылмайды. (Муслим, Илм,
15)
Бұл хадисте сүннет сөзі әрі жақсы әрі жаман мысалды білдірген сөз
ретінде қолданылып тұр. Исламға дейінгі дәуірде мүшрік арабтар аталарының
сүннеттеріне қатты көңіл аударып берік ұстанғандары үшін сүннет сөзі сол
уақытта да қолданыста болған. Ислам діні келгеннен соң сүннет сөзі термин
ретінде Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сүннеті деп аталып кетті. Яғни “Ислами
сүннет, Хз.Мұхаммедтің(с.а.у) сөздері, өміріндеен ұстанатын жолы, басқа
сөзбен айтқанда өмір сүру тәсілі” деп түсіндіріледі.
Сонымен қатар сүннет Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) үшін фытраты сәние,
яғни екінші жаратылыс және өзгермеген мінез-құлық деп баяндалады. Олай
болса сүннет, Пайғамбарымыздан (с.а.у) мінез-құлық және іс-әрекеттерінің
тұрақтылық сипатын танытады.
Қысқасы сүннет өзгермейтін, үнемі жасалатын мінез-құлықты білдіреді.
Сүннеттің өзгермес анықтамасы-тұрақтылық пен ұдайылық. Хз.Айша анамыз
Пайғамбарымыздан (с.а.у) “қай амал жақсырақ?”-деп сұрағанда, “арасын үзбей,
ұдайы жасалған амал”-деп жауап берген екен. Хз.Айша анамыз кісінің үнемі
дағдыға айналдырған амалы Расулуллаһқа сүйкімдірек екендігін білдіріп,
мына хадисті жеткізген:
Аллаһтың алдында амалдардың ең сүйкімдісі аз да болса үнемі
жасалғаны. (Бұхари, Рикак)
Фикһ усулі ғалымдары да сүннетке, Құран Кәрімнен тыс шариғи үкімге
дәлел бола алатын сипаттар, Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сөзі, іс-әрекеті және
мақұлдаулары деп түсінік берген. Олай болса сүннет те - парыз, уәжіб,
науб, сиххат, бутлан, фасад секілді үкімдердің дәлелдерінен бір дәлел,
шариғи қайнарлардан бір қайнар.
Қазіргі таңда да сүннетке кейбір түсініктемелер берілуде. Олардың
бірі мынадай: Сүннет дегеніміз - Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде Ислам
қоғамын - ақида, ғибадат, таблиғ, саясат, экономика, тәрбие, ахлақ мораль,
құқық, т.б. жеке және қоғамдық өмірдің әр саласында алып жүре білуде
Құранды негізге ала отырып басты қағидаларды толықтыратын “пікір” немесе
“көзқарасы”. Сүннеттегі мағына мен элементтерінің әртүрлілігі өзіне назар
аудартады.
Сүннет қаули, фили және тақрир сүннет болып үшке бөлінеді. Бұған
дейінгі хадис деп танытқан Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сөздеріне “қаули сүннет”-
(сөздері) “әс-суннәтул-қаулия”, іс-әрекетіне “фили сүннет”- “әс-суннәтул-
фи’лия” дейді. Өзінің алдында басқаларының сөйлеген сөздерін ести тұрып,
істерін көре тұрып не естіп-көрмесе де хабардар бола тұра үндемей қалуына
“тақрири сүннет”- “әс-сүннәтул-тақририя” делінген. Үндемей қалуы айтылған
сөз немесе жасалған істің муба және дұрыс екендігін білдіреді. Шариғатқа
қайшы істерге Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) үндемей қалмайтынын естен
шығармауымыз керек. Уақыт өте келе Хз.Пайғамбардың (с.а.у) іс-жүзіндегі
амалдары “сүннет” деп аталып кетті. Осылайша бұл сөздің жаман істерге
нұсқайтын мағыналары қолданыстан шығып қалды. Басқалардың іс-әрекеттерінен
(сүннеттерінен) бөлектеп айту үшін “Пайғамбарымыздыңан (с.а.у) сүннеті”-
“суннәту Расулуллаһ”, “суннәтун-Нәбии” сөздері қолданылатын. Сүннет
делінген уақытта мұхаддистер Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) өмір сүру
тәсілін, іс-әрекеттерін, пайғамбарлыққа дейінгі уақыттарды да, одан кейінгі
де барлық іс-әрекеттерді түсінген.
Демек, жоғарыда берілген хадис пен сүннеттің терминдік
анықтамаларының арасында айырмашылық жоқ. Олай болса оларды бөлек-бөлек
атауымыздың себебі неде?
Исламның алғашқы ғасырларында әрбір екі сөз де сөздік мағыналарындағы
айырмашылыққа параллель қолданылды және жалпы алғанда сүннет - бір іс-
қимылға, жүзеге асыруға, ал хадис болса – бір сөзді, бір іс-қимылды, жүріс-
тұрысты түсіндірген сөз (риуаятқа) қолданылды. Яғни, сүннет – ол туралы
ауызша бір риуаят болып-болмағанына қарамастан діни және құқықтық жүзеге
асыруларды білдіреді. Мысалы: Хз.Пайғамбардың (с.а.у) намазды қалай
оқығандығы жайлы ешқандай риуаят келмесе де, оны көргендерден кейінгілер
үйреніп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан сүннет болар еді, бірақ бұл жайлы
ешқандай хадис (ауызша риуаят) болмаған болар еді. Яғни хадис болу үшін бір
жүзеге асыру ісінің болуы шартты емес. Мысалы:
Араларыңыздан біреу өзіне қалаған нәрсені өз бауырына қаламайынша
(толық) мү’мін бола алмайды.(Бұхари, Имам,7) хадисі Хз. Пайғамбарымыздың
(с.а.у) сүннетін емес ауызша өсиетін қамтып тұр. Сол себепті атақты хадис
ғалымы Ахмед б. Ханбал (өл.241855) қажылыққа қатысты хадис жайында “Бұл
хадисте бес сүннет бар” деген.
Осыған параллель, алғашқы ғалымдардың кейбірі хадистен гөрі сүннетті
терең меңгерген, ал кей ғалымдардың сүннеттен гөрі хадисті тереңдеу
меңгергендігі айтылады. Яғни, бір бөлімі діни үкімдерді (сүннетті) жақсы
білсе, кейбірі бұларды да риуаятымен қоса (хадистерді) жақсы білген.
Хадис және сүннет ұғымдары хижри ІV-ғасырдан бастап бір-бірінің
орындарына қолданыла бастаған. Бұдан кейін ғалымдардың көзқарастары бойынша
“осы екі термин бір мағынаны білдіреді” деп есептелген.
Бұл екі термин бір мағынаны білдірген болса да айта кететін нәрсе
сүннет негізінен іс-әрекет, жүріс-тұрысты білірсе; ал хадис іс-әрекет,
жүріс-тұрысты да қамтыған ауызша (кеңірек жазбаша) риуаят екендігін естен
шығармаған жөн. Хз.Пайғамбардың (с.а.у.), оның достарының (сахаба) және
оларға ерушілердің (табиғун) дінге қатысты сөздері мен жүріс-тұрыстары
хадис (риуаят) болып бізге жеткізгендігі әрі жалпы алғанда сүннеттен де
кеңірек болғандығы үшін хадис осы ғылым саласының есімі болып қалған.
3-Хабар
Хабар сөздікте бір нәрсе жөнінде мағлұмат беру, естірту мағынасына
келеді. Терминдік мағынасы болса, хадиспен мағыналас қолданылады. Осыған
байланысты кейбір хадис ғалымдарының көзқарастары бойынша
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сөздеріне мәрфу, сахаба және табиғуннан келген
мәуқуф және мәқту риуаяттарға хабар делінген. Сонымен қатар, хадис пен
хабардың арасын да бөлгендер болған. Олардың пікірлері бойынша хадис тек
қана Хз.Пайғамбарымыздан (с.а.у) келген сөздер. Хабар болса
Хз.Пайғамбарымыздан (с.а.у) басқа адамдардан келген сөздер. Сол себепті
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сөздерін зерттеушілерге мұхаддис, ал тарих,
қисса, хикаяларды зерттеушілерге ахабари делінген. Кейбірлері де хабар мен
хадистің бір мағына екендігін айтқан. Осыған қарағанда хабар сөзі кеңірек
мағынаны білдіреді және Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сөздерімен қатар сахаба мен
табиғуннан келген сөздерді де қамтиды.
Алғашқы хадис және фикһ кітаптарынан бастап хабар сөзі хадис
мағынасында да қолданылған. Хадис кітаптарында “Хз.Пайғамбардан (с.а.у)
бізге жеткен хабарға қарағанда...” деген жолдар кездескен. Бірақ,
Хз.Пайғамбардан (с.а.у) келген риуаят ауызша болып келгенде, термин ретінде
“хадис” сөзі көбірек қолданылған. Ал, сахаба мен табиғун сөздері термин
ретінде “хадис” өте аз, көбіне “хабар” және “әсар” сөзі қолданылған.
4-Әсар
Әсар сөздікте бір нәрсенің артынан қалған, із мағыналарына келеді
(Көпшесі түрі-әсар). Бұл кей ғалымдардың пікірінше сахаба мен табиғунға
барып тірелітін сөз және іс-әрекеттерге берілетін терминдік атау. Бірақ,
бұл термин көп жерде хадиспен бір мағынада қолданылған. Әсіресе, алғашқы
ғылымдарда екі терминнің айырмашылығын көрсеткен еш дәлелдер жоқ. Керісінше
Хз.Пайғамбар сахабалар мен табиғундардың сөздері мен іс-әрекеттерінің
барлығын хадис деуімен қатар әсар деп те атаған. Мысалы, хижри ІІ-ғасырда
Әбу Ханифаның (өл. 150767) екі шәкірті Әбу Юсуф (өл. 189804),
Хз.Пайғамбар, сахаба мен табиғундардың риуаяттарын әл-Асар деп атаған. Бұл
тақырыпта көптеген үлгілер ІІ-ғасырдан бүгінге дейін жеткен фикһ және хадис
кітаптарында бар.
Сондай-ақ әсәр - масдар (түбір сөз) ретінде риуаят сөзінің қарама-
қайшы мағынасы болып та аталған. Әсәр сөзі хабардың синонимі. Хорасандық
шариғат ғалымы (фукаха) әсәрді сахабадан мауқуф болып келген хабарларға
қатысты еткен, ал марфу'-қа хабар деген. Яғни олардың көзқарасы бойынша Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) сөздеріне хабар, сахабаның сөздеріне әсәр делінеді.
5-Тарих
Тарих-өткен замандардағы қоғамдардың әр-түрлі іс-әрекеттерінің мекені
мен уақытын білдіре отырып, себеп салдарды да қамти баяндайтын білім
саласы. Жалпы өткен уақыттарда өмір сүрген қауымдардың әр түрлі іс-
әрекеттері. Тарих-адам баласының өмірдегі іс-әрекеттерін тереңінен қамтитын
әлеуметтік ілімдердің негізі. Өйткені, тарих бізге өткендер жайлы мағлұмат
әкелуде. Осыған қарағанда, хадиске қатысты бүкіл еңбектер хадис тарихында
қамтылған. Сол себепті де тарих ғылымы хадис ілімінің ең маңызды көмекшісі
ретінде қабылданған. Осылайша негізгі тақырыптармен танысқан соң, хадис
және сүннет ұғымдарының тарихтағы дамуына көшуге болады.
В-Хадис және сүннет ұғымдарының тарихи дамуы
Хадис және сүннет ұғымдары арабтар арасында Ислам келместен бұрын да
бар болатын және сөздіктерде әр түрлі мағыналарда қолданылатын. Хадис пен
сүннет қолданыста болғандығы үшін Құранның бірнеше аяттары бұл сөздерге
орын берген. Бірақ, Ислам діні келгеннен бастап бұл сөздердің қолданыстағы
мағынасы бірте-бірте өзгеріп, уақыт өте келе Хз.Мұхаммедтің (с.а.у.)
сөздері мен іс-әрекеттерін баяндайтын ерекше терминге айналды.
Кей риуаяттарға қарағанда, Хз.Пайғамбар (с.а.у) хадис пен сүннет
сөздерінің сөздік мағынасын қолданумен қатар терминдік мағынасын да
қолданған. ХзПайғамбарымыздың (с.а.у) бұл сөздерді бұрыннан қолданыста
жүрген сөздік мағыналарымен қатар өз сөздері мен іс-әрекеттеріне де
қолдануы табиғи нәрсе. Бірақ бұл сөздердің ерекше мағынаға ие болуы
(терминге айналуы) үшін белгілі бір уақыттың өтуі керек екендігін ойласақ,
“Пайғамбар (с.а.у) өзінің жеке өмірінде бұл екі ұғымды термин мағынасында
қолданған ба?” деген сұрақ туады. Осыған байланысты мысал ретінде мына
хадисті талдап көрелік:
Әбу Һурайра былай жеткізеді: Хз.Пайғамбардан (с.а.у), “Қиямет күні
сенің шапағатыңа қол жеткізетін ең бақытты адам кім?” деп сұрадым. Ол кісі
(с.а.у) былай деп жауап берді: “Сенің хадиске деген ықыласыңды білгенім
үшін сенен бұрын ешкімнің де осы хадис турасында сұрамайтынын жобалап
білгенмін. Қиямет күні менің шапағатыма лайықты болып бақытқа қол жеткізуші
шынайы көңілден “лә иләһә иллаллаһ” деген адам”. (Бұхари,Іілім 33).
Бұл жердегі хадис түгелдей термин мағынасында қолданылып тұр. Сөзді
осы мағынада қолдана отырып осыншалықты айқын көрсеткен басқа риуаят жоқ.
Жоғарыдағы Әбу Һурайраның риуаят еткен хадисін дұрыс түсіне алмағанымыз
байқалады. Өйткені, соңғы уақыттардағы зерттеулерге қарағанда,
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) өмірінде бұл сөздер әлі термин бола қоймаған.
Сөздіктерде осы риуаяттағы хадис сөзі тақырып мағынасында берілетіндігі
жазылған. Құранда осы мағынада екі аят бар:
Олар бұдан басқа сөзге (тақырыпқа) ауысқанша, олармен бірге
отырмаңдар(Ниса 4140) аятындағы хадис сөзі мен
Аяттарымыз турасында олардың әжуәға кіріскенін көрген сәтте, басқа
тақырыпқа (сөзге) кіріскендеріне дейін олардан бет бұр (әнғам 668)
аятындағы хадис сөзі сөз, тақырып мағыналарын береді. Хадис сөзін осы
мағынамен қолданар болсақ, Әбу Һурайраның риуаят еткен хадисінің мағынасы
былай болар еді: “Сенің осы тақырыптағы уайымыңды білгенім үшін сенен бұрын
ешкімнің де бұл тақырыпта сұрақ сұрамайтынын жобалап білгем”.
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) асхабының арасында тахдис түбірінен
шыққан хаддәсту, хаддәстукум, ухаддисукум секілді етістіктер және хадисән,
әксәра хадисән, хадисән кәсиран секілді есімдіктермен айтылған хадис сөзі
сахабадан Хз. Осман, Әнас б. Малик, Әбу Һурайра және басқа да рауилер
арасында қолданылған (Қараңыз: Бұхари, Ілім 7, 14, 21, 39, Ілім 42).
Хз.Осман достарына көп хадис риуаят етпеулерін өтінгенде тек қана
Хз.Мұхаммедтің хадисін айтқан (Зәһәби. Тәзкиретул-Хуфаз, І 6-7). Сол
секілді Хз.Әли: “Егер хадис жазар болсаңыздар оны иснадымен бірге жазыңыз”
дегенде тек Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) хадисін айтпаған. Ибн Аббастың бір
айда екі не үш хадис қана риуаят еткендігі айтылған уақытта, бұл түр тек
хадисті меңзегендігі түсінілді (Дарими, Сунан, І, 46).
Табиғуннан болған Омар б. Абдулазиздің әйгілі хадис жинақтауымен
(тәдуинімен) байланысты жарлығында Хадису Расулаллаһ және Хадисун-Нәби
аттарымен жеке-жеке жазылған еді (Бұхари, Сахих, І, 33).
Ал, әтбәут-табиғуннан бастап бұл толық жүйеге түскен және бір
ғылымның аты болып қалыптасқан. Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) жөнінде толықтай
түсінік берген алғашқы үш буынға тән сөздер хадис сипатына ие болды.
Сүннет сөзіне келер болсақ, Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) бұл сөзді
сөздіктегі мағынасымен қолданғаны белгілі. Бір хадисте Расулуллаһ (с.а.у.)
былай дейді:
Қасақана өлтірілген әр адамның қанынан Хз. Адамның бірінші ұлына бір
күнә жазылады. Өйткені өлтіру деген нәрсені алғаш ихдас еткен (сүннет
қылған) сол (Бұхари, әз-Женаиз, 33). Хадистегі сәннә етістігінің мағынасы
ибтәда’а және әхдәсә етістіктерімен мағыналас. Бұл да оның термин емес
сөздіктегі мағына екендігін көрсетеді.
Осы және осыған ұқсас көптеген риуаяттарда Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.)
сүннет сөзін етістік және есім ретінде қолданғандығы байқалады. Сонымен
қатар сүннет сөзі арабтардың қолданысындағы сөз, олардың әдеттері,
бабаларының салттары мағынасында көбірек қолданылған. Құранның әр жерінде
кездесетін сүннет сөзін Расулуллаһ (с.а.у.) сөздік мағынасындағы жақсы не
жаман сипаттамасымен қолданған. Сонымен қатар, өзіне түсірілген Құранның
кейбір аяттарынан ихсан ала (пайдалана) отырып әртүрлі мазмұндарда
қолданған. Құрандағы:
Аллаһ (Т.) сендерге түсіндіруді және сендерді өздеріңнен
бұрынғылардың тура жолдарына салуды сондай-ақ тәубелеріңді қабыл етуді
қалайды. (Ниса 426) деген аяттан рухтанып Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у)
сүннеті мен Ибраһимның сүннетінен сөз еткен. Құран, Хз.Пайғамбарымыз
көрсеткен жүйемен Пайғамбарымыз және сахабалар арасындағы жағдайларға көз
жүгіртер болсақ пікір жағынан да амал жағынан да айқын дәлел ретінде
Расулуллаһтың сүннетінің бар екендігі жоққа шығармайды. Осымен қатар
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сүннеті, пікірі мен Расулуллаһқа (с.а.у.) ілесу
секілді тарихи оқиғаға қарамастан осы пікірдің және іс-қимылдың
есімдендірілуі, әсіресе бір ұғымға тоқтауға келуі жүзеге асырылды. Оны мына
жолмен де түсіндіруге болады:
Пікір—Іс-қимыл--Есім—Ұғым
Расулуллаһтың (с.а.у.) қалдырған үлгі өнегелері пікірмен қолданып,
амалмен іске асыру аз уақыттың ішінде жүзеге асты. Бұлар алғашқы жылдары
амал, фил, қаул, һәди, фытрат, сүннет секілді әр түрлі сөздермен аталатын.
Нақты ұғым бір қалыпқа келе қоймаған жылдарда іс-қимылдарды осылай және
осыған ұқсас сөздермен қолданатын. Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) және үлкен
сахабалар іс-қимылдарға бірте-бірте сүннет сөзін қолдана бастаған. Әсіресе
Хз.Омар, Абдуллаһ ибн Мәс’уд және Хз.Әли секілді сахабалар кей уақыттарда
сүннет сөзін сөздік мағынасында емес, терминдік мағынасында қолданатын.
Бірақ, бұл халифалар уақытында сүннет есімі мағына жағынан толық қалыптаса
қоймағандықтан кей жерлерде сөздік, кей жерлерде саяси тіркес болып та
қолданылатыны байқалады. Сонымен қатар сүннет сөзінің терминдік ұғымы осы
кезеңдерде негізін қалаған. Терминдік ұғымның негізі осылайша қаланған
болатын.
Риуаяттардан шығарылатын нәтиже мынадай: Сүннет сөзінің бір терминге
айналып, қалыпқа түсуіне Хз.Айша, Ибн Аббас және Ибн Омар секілді жас
сахабалардың септігі тиген. Бұл үлкен сахабалардың дүниеден өтулеріне, яғни
һижра 40-70 жылдар арасына сәйкес келеді.
Қысқасы, сүннет сөзі аз да болса Расулуллаһтың (с.а.у.) және біраз
сахабалар тарапынан қолданыста болған, үлкен сахабалар болса терминдік
ұғымының негізін қалаған, ал жас сахабалар болса бір жүйеге әкелген. Олай
болса, хадис ғылымында сүннет сөзі Хз.Пайғамбарымыз дүние салған соң
шамамен 50 жылдан кейін термин ретінде қалыптасқан.
Бөлім сұрақтары:
1-Хадистің сөздік және терминдік мағыналары жөнінде қысқаша түсінік
беріңіз.
2-Сүннет дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
3-Хадис және сүннет ұғымдарының бір-бірлеріне ұқсастық және
айырмашылықтарын бөліп түсіндіріңіз.
4-Хабар, әсар және тарих терминдерінің хадиспен қатысты болған жерлерін
түсіндіріңіз.
5- Хадис пен сүннеттің тарихи дамуы және бір ұғымға келуі жайлы қысқаша
түсінік беріңіз.
Әдебиеттер:
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул.
2009
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДЕУФ иайынлары. Измир 1992.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы. ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи. Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве тержүме ве шерхи. Акчаг
иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис. МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Касими, Каваидут-Тахдис, Дарун-нефаис, Бейрут, 2001
Мехмет Емин Өзафшар. Идеоложик хадисчилигин тарихи. (чевирен: салих
Туғ), Боғазичи иайынлары
М. Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде сүннет. Анкара окулу
иайынлары.
Мехмет Гөрмез. Сүннетин ве хадислерин анлашылмасы соруну, ТДВ
иайынлары. Анкара, 1996
Сами Шенер. Тарих-сосиоложи мүнасебети. Истанбул1992
Селман Башаран-М. Али Сөнмез. Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары.
Бурса 1993.
Тайиб Окич. Базы хадис меселелери үзерине теткиклер. Анкара Илаһият
иайынлары. истанбул, 1959
Талат Кочиыгыт. Хадис усулү. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
Зеһеби. Тезкиретул-хуффаз. Дарул-Кутубил-Илия, Бейрут, Тарихсыз.
Зубайр әс-Сыддыки. Хадис едебияты тарихи. (Чевирен: Юсуф Зия Кавакчы),
Ирфан иайынлары. Истанбул 1966.
Е К І Н Ш І Б Ө Л І М
Хз.Пайғамбар(с.а.у) және хадис
Құран Кәрімді негізге ала отырып, Расулуллаһтың діндегі орнын
білдіретін мағұлыматтардан басталық.
А-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) діндегі орны.
Исламның қасиетті кітабы Құранның тереңіндегі мағыналарға көңіл
аударар болсақ, Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у) діндегі орны,
сонымен қатар хадистің\сүннеттің маңызы және басқа да қадір
қасиетттері, көптеген аяттарды кездестіруге болады. Тақырыпқа
байланысты аяттарды мына жолмен бөліп-бөліп мысал келтіруге болады.
Олар:
1-Хз.Пайғамбарға итағат етуге бұйырған аяттар:
Тақырыпқа қатысты көптеген аяттарды Құраннан кездестіруге
болады, бірақ біз бірнешеуін ғана мысал ретінде келтірмекпіз.
“Кім Пайғамбарға бағынса (итағат етсе) расында Аллаһқа бағынған
(итағат еткен) болады”. (Ниса 480)
“Пайғамбар(с.а.у) атаулыны Аллаһтың нұсқауымен бой ұсынылуы
(итағат етілуі) үшін ғана жібердік”. (Ниса 464)
“Әрі Аллаһқа және Елшісіне бой ұсыныңдар (итағат етіңдер)
әлбетте мархаметке бөленесіңдер”. (Әли ғымран 3132)
2-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у.) үкімдеріне бой ұсынуды бұйырған
аяттар:
“...Сонда егер бір нәрсеге талассаңдар, оны Аллаһқа, пайғамбарға
ұсыныңдар: Егер сендер Аллаһқа, ақырет күніне иман келтірген
болсаңдар. Міне осы, хайырлы да нәтижеде жақсы”. (Ниса 459)
“Аллаһ Тағала және Елшісі, қашан бір іске үкім берсе, мүмін
ер және мүмін әйел үшін олардың істерінде ерікті болуларына
болмайды. Сондай-ақ кім Аллаһқа Елшісіне қарсы келсе сонда рас
ашық адасқан болады”. (Ахзап 3336)
“Раббыңа серт! Олар өзара таласқан нәрселерінде сені би қылып,
сонан соң берген билігіңнен көңілдерінде ақау таппай толық бой
ұсынғанға дейін мүмін бола алмайды”. (Ниса 465)
Бұл тақырыптағы аяттардан Аллаһтың үкімдерінен бөлек әр-түрлі
мәселелерде Хз.Пайғамбарымыз да үкім бере алатындығын айқын көріп
тұрмыз. Бұл тақырыптар біздерге хадиссүннет арқылы жетуде және бұл
үкімдерді хадиссүннет жолымен үйренеміз.
3-Хз.Пайғамбарға қарсы шықпауды бұйырған аяттар:
“Бұлар Аллаһтың қойған шектері. Кім Аллаһқа және елшісіне бой
ұсынса, астарынан өзендер ағатын бақшаларға кіргізіледі де, олар
онда мәңгі қалады. Зор табыс осы. Ал кім Аллаһқа, Елшісіне қарсы
келіп, Оның шектерінен шықса, ол ішінде мүлде қалатын отқа
кіргізіледі. Оған қорлаушы азап бар”. (Ниса 413-14)
“Ал біреу, өзіне тура жол айқындалғаннан кейін Пайғамбарға
қарсы шықса, сондай-ақ мүминдердің жолынан басқа жол іздесе, оны
бұрылған жағына бұрамыз да тозаққа саламыз. Ол нендей жаман орын!”
(Ниса 4115)
“Осы олардың Аллаһқа, Елшісіне қарсы келулері себепті. Және
кім Аллаһқа, Елшісіне қарсы келсе, шынында Аллаһ қатты азап иесі”.
(Әнфал 813)
4-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у.) Құранды түсіндірумен
міндетті екендігі жайындағы аяттар.
“Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп,
Құранды түсірдік. Әрине олар түсінер”. (Нахыл 1644)
“Әр Пайғамбарды ашық түсіндірсін деп, елінің тілінде ғана
жібердік”. (Ибраһим 144)
“Саған Құранды, олардың қайшылыққа түскен нәрселерін аңықтауың
және иман келтірген ел үшін, тура жол әрі игілік түрінде ғана
түсірдік”. (Нахыл 1664)
5-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у.) харам ете алатындығы жайлы
аяттар:
“Кітап берілгендерден Аллаһқа, ақырет күніне иман келтірмегендер
және Аллаһтың әрі Елшісінің арам еткен нәрселерін арам деп
білмегендер және хақ дінді дін деп мойындамағандармен, сүмірейіп өз
қолдарынан салық бергенге дейін соғысыңдар. (Тәубе 929)
“Олар, сондай жандарындағы Тауратта және Інжілде жазулы
жіберілген сауатсыз Пайғамбарға ергендер. Ол оларды жақсылыққа
бұйырып, жамандықтан тыяды. Жақсы нәрселерді халал, жаман нәрселерді
арам қылады. Олардың үстеріндегі ауыр жүктерді (түсіріп)
шиеленіскен нәрселерді шешеді”. (Ағраф 7157)
6-Хз.Пайғамбар, мұсылмандарға үлгі ретінде усуе-и хасәнә ға (ең
көркем мінез)ие екендігі жайлы айтылған аяттар:
“Расында сендер үшін, Аллаһты да ақырет күнін де үміт
еткендер және Аллаһты көп еске алған кісілер үшін, Аллаһтың
Елшісінде көркем өнегелер бар. (Ахзап 3321)
Жоғарыда берілген аяттарға қарағанда Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
сонымен қатар хадистіңсүннеттің орындарымен артықшылығына қатысты
аяттар тек сахабаларға ғана арналмаған. Құранға иман келтірген
әрбір адам, осы аяттар тек сахабаларға ғана емес өткен және
келешектегі барша мұсылмандарға қатысты екенін білулері тиіс. Бұл
бұйрықтар мен хадистіңсүннеттің үкімдеріне итағат ету арқылы
болатын нәрсе. Олай болса Аллаһқа және Пайғамбарға (с.а.у) итағат
етуді бұйырған, Хз, Пайғамбардың (с.а.у) берген үкімдерге бой ұсыну
керектігін білдірген, осы аяттардың бүгінгі таңдағы мағынасы мынадай:
Бір мәселе туған жағдайда, Аллаһ және елшісі бұл мәселе жайлы не
дейтініне қарау керек. Яғни Аллаһтың Кітабы Құран мен Расулуллаһтың
(с.а.у.) хадисінесүннетіне жүгінеміз.
Хадистіңсүннеттің Исламдағы орнымен Исламның негізін қалаушы
Құранға қарағанда Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сүннетінің орны мен қасиетін
біліну керектігін түсінесің. Құранды тереңірек түсіну үшін,
Хадиссүннет амал жүзіндегі тәпсірі, Ислам - үкімдерінің қалай
орындалатынын амал жүзінде көрсететін үлгі.
Хз.Пайғамбарды (с.а.у.) тәпсір етілген Құран және тірі Ислам деп
білеміз. Хз.Пайғамбар (с.а.у) осындай зат екенін мүміндердің анасы
Хз.Айша өз көрегенділігімен түсіне білген. Расулуллаһтың (с.а.у.)
мінез-құлқы жайында сұрағандарға: “Оның мінез-құлқы Құран еді” деп
нақты, қысқа әрі нұсқа жауап берген. (Муслим Мусафирин, 18)
Ә-Хадиссүннеттің Ислам, сенім және мәдениеттегі орны.
Ислам шариғатында Құраннан кейін дәлелді сүннетхадистен
алатынымыз белгілі. Сүннеттің қадір-қасиеті Пайғамбарымыздан (с.а.у)
пайғамбарлық міндетімен бірге ортаға шыққан және бағаланған.
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) алғашқы міндеті Аллаһ Тағаланың бірлігіне
шақыру (таблиғ). Сол себепті ол Құранды жеткізумен міндеттелген.
“Әй Пайғамбар! Раббың тарапынан түсірілгенді жалғастыр. Егер
оны істемесең, елшілік міндетіңді жалғастырмаған боласың”. (Мәида
567)
“Аллаһқа бой ұсыныңдар және де елшісіне бой ұсынып
сақтаныңдар. Сонда егер жүз бұрсаңдар, біліңдер, Пайғамбарымыздың
(с.а.у) міндеті ашық түрде жалғастыру ғана”. (Мәида 592)
“Енді егер олар бет бұрса, сені оларға күзетші етіп
жібермедік. Саған жалғастыру ғана міндет.” (Шура 4248)
“Саған уахи етілгенге ер. Сондай-ақ Аллаһ бір үкім бергенге
дейін сабыр ет”. (Юныс 10-109)
“Оларға: Мен елшілердің тұңғышы емеспін. Сондай-ақ маған әрі
сендерге не істе,летінін де білмеймін. Өзіме уахи етілгенге ғана
ілестім. Және ашық бір ескертуші ғанамын де”. (Ахқаф 469)
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) екінші міндеті, өзіне түсірілген Құран
аяттарын адамдарға баяндау.
“Әр пайғамбарды ашық түсіндірсін деп, елінің тілінде ғана
жібердік”. (Ибраһим 144)
“Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп,
Құранды түсірдік. Әрине олар түсінер! (Нахыл 1644)
“Саған Құранды олардың қайшылыққа түскен нәрселерін анықтауың
және иман келтірген ел үшін тура жол әрі игілік түрінде ғана
түсірдік. (Нахыл 1664)
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) үшінші міндеті Аллаһтан алған
әмірлерге өзінің бой ұсынуы.
Хз.Пайғамбар (с.а.у) алған уахиларға алдымен өзі бой ұсына
отырып, мұсылмандарға үлгі болған.
“Расында сендер үшін, Аллаһты да, ақырет күнін де үміт
еткендер және Аллаһты көп еске алған кісілер үшін, Аллаһтың
елшісінде көркем өнегелер бар. (Ахзап 3321)
Хз.Мұхаммед (с.а.у.) түскен уахиға өзі лайықты болған және
басқаларға да үлгі болған. Пайғамбардың (с.а.у) тілімен айтар
болсақ:
“Оларға: Егер Аллаһты сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер. Аллаһ
Тағала сендерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқайды. Өйткені Аллаһ
аса жарылқаушы, ерекше мейірімді де”. (Әли Ғымран 331)
“Раббың тарапынан саған уахи етілгенге мойынсұн. Аллаһтан басқа
тәңір жоқ. Ортақ қосушылардан жүз бұр. (Әнғам 6106)
Жоғарыда баяндағанымыз секілді Хадиссүннет діннің негізін
қалаушылардың бірі. Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у) дінді ұстануында,
мінез-құлқында, өмір сүру жүйесінде оған еру керектігіміз жайында
мұсылмандар бір ауыздан мақұл көрген.
Бұл жерде қызметі жөнінен Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) заң
шығарудағы орнын сөз етуді жөн көрдік. Әрі жеткізумен әрі амал
етумен міндетті болған Хз.Пайғамбар (с.а.у.), Құранда көрсетілгендерге
амал етуден басқа заң шығару билігіне де ие болған. Шындығында да
пайғамбарлық уақытында жан-жақты әр-түрлі қағидалар қойған. Бұл
қағидалардың негіздері Құранда баяндалуымен қатар, уақытша немесе
тұрақты сапалы болулары, оның себептеріне байланысты. Бүгінгі таңда
мұсылмандардың қағидалары Құран аясында қойылған. Бірақ Құраннан тыс
Пайғамбар (с.а.у) қойған қағидада мәселе төмендегідей болуы керек:
а) Пайғамбар (с.а.у) қойған қағиданың себебі белгілі болса және
бұл себеп өзгермесе, сол күйінде орындаймыз. Мысалы: бір әйелмен
некелесіп, сол әйелдің нағашы әпкесімен де және әкесінің
қарындасымен де некелесугеді тиым салуды айтсақ болады. Кей
мәселеде тек жолаушыларға ғана рұқсат етілген нәрселер болады.
Бүгінгі күндерде саясаттың түр-түрі болғандығы үшін әрқандай уақыт
пен жерлерде сапар мәселесінде қойылған қағидалар барлық
мұсылмандарға тиісті.
ә) Пайғамбарымыздың (с.а.у) қойған қағидасының себебі белгілі
болса, бірақ бұл мәселе уақытқа немесе орнына қарай бір себептермен
өзгерер болса, Құран мен Пайғамбардың (с.а.у) қойған қағидаларын
негізге ала отырып, жаңа шешім қарастыру. Мысалы: Хз.Пайғамбар
(с.а.у) бастапқы уақытта сурет салу мен мүсін жасауға тиым салған.
Себебі, адамдар пұтқа табынып кету қаупі болған. Бірақ адамдар
сауаттанып, таухид сенімі орнығып пұтқа табыну қаупі кеткен уақытта
және жерлерде сурет салу т.б нәрселерден тиым өз күшін жоғалтты.
б) Пайғамбардың (с.а.у) қойған қағидасының себебі белгісіз
болса, бұны сол күйінде орындаймыз. Намаздардың уақыты және
рәкәғаттарының саны секілді.
Б-Хадиссүннеттің маңызы және атқаратын қызметі.
Тақырыпқа байланысты хадистерді зерттей отырып, Құранмен
салыстырар болсақ, төмендегі алтаудың біріне жолығамыз.
1-Хадиссүннет Құрандағы үкімдерді дәл сол күйінде қайталайды.ған
болады. Бұлай болғанда хадистіңсүннеттің ұғымы Құрандағыларды
күшейтуші ретінде қабыл етіледі. Мысалы: Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у):
“Бір мұсылманның малы (дүние-мүлкі) (басқа біреуге) оның көңілі
риза болмайынша халал емес”
(Ахмед Муснед, 5, 72) деген хадистің үкімі Құран
Кәрімнің:
“Әй мүміндер! Өзара малдарыңды бұзақылықпен жемеңдер. Бірақ өз
ризалықтарыңмен саудаласу басқа”. (Ниса 429) аяттың қойған үкімімен
бірдей.
2-Хадиссүннет Құрандағы мүжмәл және мүшкіл, яғни, түсініктемеге
мұқтаж болған настарға үкім әкеледі. Хадиссүннеттің Құранның мүжәл
настарын тәпсір етуі былай болады: Мысалы, Құранда тек қана
намаздың оқылуы немесе зекеттің берілуі керектігі айтылады. Намаздың
уақыттары және рәкәғаттары, намазда не оқылады, қалай оқу
керектігі, зекетке қандай мал немесе алтын-күмістен қалай
берілетіндігі еш айтылмаған. Сүннет осы мүжмәл аяттарға түсініктеме
береді.
Хадистіңсүннеттің Құрандағы мүшкіл настарға түсініктеме беру
үшін төмендегі аятты мысал келтірейік.
“Және таңның, қара жіптен ақ жіп айырылғанға дейін ішіңдер,
жеңдер!!. (Бақара 2187) деген аяттағы әл-һайят (жіп) сөздерінен мақсат
күндіздің жарығы және түннің қараңғылығы екенін хадистен түсінеміз.
3-Хадиссүннет Құранның жалпы үкімін белгілеу. Бұған
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) мына хадисін мысал келтірсек болады:
“Әйел әкесінің қарындасы, нағашы әпкесі, ағасының (немесе
інісінің) , немесе әпкесінің (немесе сіңлісінің) қызының үстіне
(екінші) болып некелесе алмайды. Бұлай жасаса туыстығын бұзған
болады”.(Бухари, Никах, 27; Муслим Никах, 37-38)
Бұл хадис мына аяттың үкімін береді.
“Бұлардан (жоғарыда үйленуге харам деп белгіленгендерден) басқалары
халал қылынды”. (Ниса 424)
Бұл аятта, хадисте аталғандарға қатысты тиым жоқ.
4-Хадиссүннет Құран Кәрімнің нақты, айқын (мутлақ) болған ұғымдарын
қуаттайды немесе орнықтырады (та’кид) етеді.
Мысалы: “Ер және әйел ұрының, қылмыстарына жаза әрі Алладан
бір өнеге түрінде қолдарын кесіңдер”. (Мәида 538) аятта оң қолы ма
жоқ әлде сол қолы ма кесілетін, сонымен қатар қолы қай жерден
кесілетіндігі айтылмаған. Хадиссүннет болса мутлақ болып орын алған
бұл үкімнің оң қолының білектен кесілуі екенін белгілеген.
5-Хадиссүннет Құранда болмаған үкімдерді қояды. Бұған көп
мысалдар келтірсе болады. Жыртқыш жануарлардың етін жеуге
болмайтындығы, теңіз суының таза әрі ішіндегі мақұлықтардың желінуі халал
болғандығы, есек тектес жануарлардың еттерін жеу харам болғаны т.б.
әр-түрлі үкімдер сүннет тарапынан белгіленген.
6-Хадиссүннет Құрандағы кейбір үкімдерді нәсіх етеді (күшін
жояды).
Мысалы: Құранның:
“Біреулеріңе өлім келген шақта, артына мал қалдырса, әке-
шешесіне, жақындарына дұрыстықпен өсиет парыз етілуі” (Бақара 2180)
аяттың үкімі “Мирасқорға өсиет жоқ”(Бухари, Уасайа, 6; Әбу Дәуд,
Уасайа, 6) деген хадисімен нәсих (үкімі жойылған) етілген.
Шариғи дәлелдердің алғашқы екі негізі Кітап (Құран) және сүннет. Осы
екі негіздің бір-бірімен байланыстары мына екі жерде көрсетіледі:
1-Негіздерінің бір болуы
2-Бір нәрсені орындауға нұсқауы
Негіздерінің бір болуы
Кітап, ол сондай Құран Кәрім, оған уахи-и мәтлу (оқылатын уахи)
делінеді. Өйткені Жәбірейіл (а.с.) Құран Кәрім аяттарын Хз.Пайғамбарға
(с.а.у.) оқи отырып жеткізген (таблиғ) еткен. Біз де Құран Кәрімді оқи
отырып құлшылық етеміз. Құранның сөзі де мағынасы да мұғжиза әрі Аллаһ
тарапынан қорғалады:
Расында Құранды Біз түсірдік. Әрі шын мәнінде, оны Біз қорғаймыз
(Хыжыр 159)
Сүннетке келер болсақ, уахи ғайри мәтлу ретінде қабылданған.
Оқылмайтын уахи мағынасын беретін бұл термин, Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
хадистерін білдіру үшін де қолданылуда. Құран Кәрім секілді Хз.Пайғамбарға
(с.а.у.) оқылмайтын хадиссүннеттің мағынасы оған илхам етілетін және де
аузынан шыққан әрбір сөз Аллаһ тарапынан бақылауда болатын. Аз ғана
қателік болса да тез арада Расулуллаһқа ескертілетін. Хз.Пайғамбардың
(с.а.у) мұндай жағдайы төмендегі аятпен білдірілген:
Ол өз ойынан сөйлемейді. Сөйлегені көкейіне салынған уахи ғана
(Нәжім 533-4)
Бір нәрсені нұсқауы
Хадистіңсүннеттің орындауға нұсқаған нәрселері Құранның нұсқауымен
бірдей екенін бізге білдіруші Аллаһ Тағала. Бұл мәселе алдағы тақырыпта
айтқанымыз секілді:
Сендерге Пайғамбар(с.а.у) не берсе алыңдар да неден тыйса одан
тыйылыңдар (Хашыр 597) деп бұйырған. Хз.Пайғамбарға (с.а.у.) ешқашан да
шартсыз, қарсы келмей бойсұну керектігін ескерткен (Әли Ғымран 331-32),
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) беретін үкімдеріне көңіліміз толмаған жағдайда
иманымыздан айырылатынымызды Құран Кәрім білдірген (Ниса 464). Осылайша
Аллаһ Тағала Расулуллаһқа шектеулі блдса да кей мәселелерде қағида қоя
білетін мүмкіншілік берген. Оның қойған заңдылықтарына Аллаһтың қойған
заңдылықтарына итағат еткеніміздей итағат етуімізді бұйырады:
Маған Құран берілді, сонымен қатар сол сияқтысы (сүннет) берілді.
Жақында қарны тоқ, орындығына шалқайып отыратын біреу “Сіздерге Құран
жеткілікті. Онда нені халал деп тапсаңыз соны халал деп қабылдаңыз, нені
харам деп тапсаңыз соны харам деп қабылдаңыз” дей бастайды. Мынаны
жадыңызға сақтаңыз, Аллаһ елшісінің харам еткені де Аллаһтың харам
еткеніндей.(Әбу Дәуд, Суннә 5; Тирмизи, Илим 10; Ибн Маже, Мукаддиме 2)
Жабыссаңдар еш уақытта адаспайтын екі нәрсені сендерге қалдырып
барамын. Аллаһтың кітабы және Расулуллаһтың сүннеті (Муатта, әл-Кадер 3)
Жоғарыда танытқанымыз секілді, Құран да Хадиссүннетте уахи арқылы
болатыны белгілі болды. Негізі уахи болған Құранға ұю қалай парыз болса,
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) да хадиссүннеттеріне бойсұну да ретіне қарай
парыз болады.
В-Дәреже жағынан хадиссүннет
Хадиссүннет осыншалықты маңызды болуымен қатар дәреже жағынан Кітаптан
(Құран) кейін тұрады. Ислам ғылымдарының әдістемелік еңбектерінде әш-
Шатиби (ө.7901388) мұның дәлелдерін төмендегідей ретпен келтірген:
1-Құран нақты хабар береді, ал сүннет болса (занни) жобалайды. Сүннет
тафсили (жеке-жеке) түрде емес, жалпылама нақты хабар береді. Ал Кітап
(Құран) әрі жалпылама әрі тафсили түрде нақты айтады. Нақты мен занни қатар
келсе нақтысы таңдалады. Сол себепті Құран сүннеттен жоғары тұрады.
2-Сүннет Кітапқа тәпсір беруші немесе оған қосымша болады. Егер де
тәпсірлеуші ретінде қабылданса, дәреже жағынан тәпсірлеуші кітаптан кейін
келеді. Өйткені, тәпсірлегенннің (Құран) болмауы тәпсірлеушінің жоқтығын
білдіреді. Бұған керісінше, тәпсірлеушінің жоқтығы тәпсірленушінің жоқтығын
білдірмейді. Мұндай жағдайда тәпсірлеушіден гөрі тәпсірленушіні
таңдағанымыз дұрыс.
3-Көптеген дерек пен хабарлар Кітаптың (Құран) сүннеттен жоғары
тұратындығын дәлелдейді. Мысал ретінде Муаз б. Жәбәлдің хадисін келтіруге
болады. Хз.Пайғамбар (с.а.у) Муазды Иеменге басшы етіп жіберерде оған:
“Үкімді немен бересің?” дегенде Муаз: “Аллаһтың кітабымен” деген.
Хз.Пайғамбар(с.а.у): “Егер кітаптан таппасаң ше?” дегенде Муаз:
“Пайғамбардың (с.а.у) сүннетімен” деп жауап берген. Ол “Сүннеттен де таба
алмасаң ше?” дегенде Муаз “Ол кезде өз көзқарасыммен ижтихад етемін” деген
(Әбу Дауд, Кода Акдис, 11). Әш-Шатиби осы дәлелдерді пысықтаған соң былай
деді: “Бұл мәселеде нақты сүннеттің артықшылығы әсте Құран Кәріммен бірдей
бола алмайды” (Шатиби, әл-Муафақат, IV, 6).
Г- Хадиссүннеттің қоғамдағы маңызы
Хз.Пайғамбар (с.а.у) амалдарымен мұсылмандарға ықпал еткен. Барлық
адамдар оның сөздері мен іс-әрекеттерін өздеріне үлгі тұтқан. Ал бұл болса,
әлеуметтік өзгерістерге себеп болған. Ұрлық, қарақшылық, ішімдік,
жезөкшелік және адам өлтіру секілді адамдық қасиетке жат іс-әрекеттер
біжолата тоқтап, бұлардың орнына қоғамды рухани тұрғыдан байытатын жақсы
ахлақ, адамгершілік іс-әрекеттер қалыптасқан.
Хадистердің мұсылман қоғамына әсер еткені соншалық, уақыт өте келе
әдет-ғұрып пен салт-дәстүрге де айналған. Мысалы, мұсылмандардың арасындағы
сәлемдесудің негізі Хз.Пайғамбардың (с.а.у) осы тақырыптағы хадистерінен
алынған. Ренжіскендерді жарастыру, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету,
мұсылмандар арасындағы бірлік пен сенімділік те Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
өсиеттерімен қалыптасқан.
Хадис бұдан басқа араб тілі, араб әдебиеті, этнология және фольклор
секілді білім салаларына да бітпес әрі берік қайнар болған. Хадистер Ислам
тарихына да әдістеме жағынан үлкен әсерін тигізген.
Аталғандардың барлығы да хадиссүннеттің діндегі орнына байланысты
мағлұматтар. Бірақ, жеке ілім саласы ретінде мәселеге қарар болсақ, хадис
ілімі Хз.Пайғамбарға қатысты риуаяттарды сәнәд және мәтін жолымен талдаған,
хадистерді әр түрлі жолмен бағалаған және осы бағалауда усулмен қағидаларын
көрсеткен ілім саласы. Хадис ілімінің мақсаты Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
сөздерін, іс-әрекеттерін және құптауларын (тақрир), көркем мінезі мен
сипаттарын дұрыс түсіндіріп кейінгі ұрпаққа жеткізу. Осы ерекшелігімен
илмур-руая, илмул-ахбар және илмул-асар секілді аттармен де аталады.
Бөлім сұрақтары:
1-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) діндегі орны жайлы қысқаша түсінік беріңіз.
2-Хадиссүннеттің Ислам сенімі мен мәдениетіндегі орны жайлы түсінік
беріңіз.
3- Хз.Пайғамбардың (с.а.у) түскен Құран аяттарын тәпсірлеуінің маңызы
неде? Қысқаша түсінік беріңіз.
4- Хадиссүннеттің қоғамдағы маңыздылығы жөнінде түсінік беріңіз.
5-Құран және хадистіңсүннеттің бір-бірімен қатысын қысқаша
түсіндіріңіз
Әдебиеттер:
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДЕУФ иайынлары. Измир 1992.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы. ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи. Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве тержүме ве шерхи. Акчаг
иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис. МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Хикмет Зейвели, Куран ве Сүннет Үзерине, Билги ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Хадис тарихы
Түркістан - 2011 ж.
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Исмайл Чалышкан профессор, теология ғылымдарының докторы Асалыоғлы
Адем философия ғылымдарының докторы
Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің
хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру)
секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған
сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде
ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар
береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын
дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис
әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік
процесске де тоқтала кетеді. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде
бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына
сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі
мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен
қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды
сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген
үміттеміз.
ISBN
К І Р І С П Е
Соңғы тәңірлік дін болған Ислам діні бірі Құран, екіншісі хадис секілді
екі ерекше бұлаққа ие. Осы себептен де Құранның жанында хадис, Ислам сенімі
мен мәдениетінің өзгеше ғылым салалары бар. Ерекше бұлақ және ғылым саласы
болған хадистер Ислам Пайғамбары, Хз.Мұхаммедтен (с.а.у) туындаған.
Өйткені, Хз.Мұхаммед өзіне Аллаһтан келген уахиды адамдарға жеткізген
(тәблиғ), түсіндірген әрі жеке түрде және қоғам болып жүзеге қалай асыру
керектігін өз өмірінде амалдарымен үлгі етіп көрсеткен. Осылайша хадистер
өмірге келген. Хадистер Хз.Пайғамбардан (с.а.у) кейін сахабаларға, одан
табиғунға, сосын олардан кейінгі ұрпақтарға ауысып, ақырында бізге дейін
жеткен. Алғашқыда жаттау арқылы сақталған хадистер кейіннен кітапқа
жинақталған.
Хадистерді анықтау үшін және олардың мақсаттарын жақсырақ түсіндіру
үшін әрі заманға қарай түсінік беру үшін хадис тарихын жақсы білу керек.
Өйткені, тарих осы уақытқа дейінгі барлық оқиғалардың қалай өрбігендігінен
хабар береді. Сондай-ақ тарих бұл мәселеде хадис тарихының үдерісін
білуімізге жәрдем еткен ең маңызды ғылым.
Оқулық ретіндегі бұл кітап, осындай маңыздылық пен мұқтаждыққа орай
әсіресе алғашқы төрт ғасырлық үдерісте хадиспен байланысты әртүрлі
жағдайларға жеке-жеке тоқталады.
Негізінде Исламның пайда болуымен бірге дамыған бұл процесс хадистің
хифз (сақтау), китабет (жазылу), тәдуин (жинақтау) және тәсниф (топтастыру)
секілді даму сатыларымен жалғасады. Кітап бұл сатыларға қатысты болған
сахаба, табиғун және табаға-табиғунмен таныстырылады және осы кезеңдерде
ортаға шыққан пікірлер, саяси және идеялық бөлінушіліктер жайлы мағлұматтар
береді. Михна оқиғасы секілді трагедиялық оқиғалармен қатар хадистің алтын
дәуірі ретінде қабыл етілген кезең мен бұл кезеңде ортаға шыққан хадис
әдебиетінің ең маңызды еңбектерімен таныстырылған. Соңынан жеті кезеңдік
процесске де тоқтала кетеді.
Кітап әзірленгенде пайдалану мүмкіндігі жеткілікті болған өте көп
еңбектерден пайданылды. Бірақ, пайдаланылған әдебиеттер сілтемелермен қатар
емес әр бөлімнің соңында және ақырғы беттегі қолданылған әдебиеттер
тізімінде келтірілген. Кітап оқулық кітабы болуына қарамастан ішінде
бұрынғы хадис кітаптарында көп жазылмаған Орта Азия Түркістан Географиясына
сахабаның және хадис ғылымының кіруі секілді білуге мұқтаж болған әртүрлі
мәселелерге де орын берілген. Бірақта бұл кітапта барлығы толығымен
қамтылған дей алмаймыз. Біз байқамай қалған кемшіліктерге оң көзбен қарауды
сұранамыз және оқырмандарымызға кітаптан аз да болса бір пайда тиер деген
үміттеміз.
Доц. док. Ахмет Иылдырым
Б І Р І Н Ш І Б Ө Л І М
Терминдер ғылым салаларының айрылмас бір бөлшегі. Ғалымдар өз
еңбектерінде осы терминдерді көп пайдаланады. Басқа ғылым салалары секілді,
Ислам ғылымында да өзіне тән терминдері бар. Әрине, хадис ғылымы да соның
ішінде. Хадис ғылымының басқа ғылым салаларына қарағанда ауқымы кеңірек.
Әсіресе хадис ғылымының ішінде орын алған хадис усуліндегі терминдердің
көптігі соншалық, терминдер ғылымы (илту тусталахил-хадис) ретінде қабыл
етілген. Бұл терминдердің түсініктері кейде сөздердің сөздік мағыналарына
жақын болғанымен көбінесе әр-түрлі мағыналар береді. Сол себепті хадис
ғылымының негізгі ұғымдарын үйрену хадис тарихын тереңінен түсінуге үлкен
септігін тигізеді.
А-Негізгі ұғымдар
Бұл тақырыпта хадис ғылымының негізгі ұғымдарынан хадис, сүннет,
хабар, әсар және тарих ұғымдары қамтылады.
1-Хадис
Хадис сөзі сөздікте арабша суласи (үш әріпті) х-д-с түбірінен
шыққан. Жаңа және негізгі нұсқа мағыналарымен бірге ескі немесе ескіге
қарама-қайшы мағыналарға да қолданылады. Хадис сөзі екіншіден, кейін пайда
болу, бұрын болмаған нәрсенің ортаға шығу мағыналарына келетін х-д-с
етістігінің рубаси (төрт әріпті) хаддасә (сөйледі, хабар берді)
сөздерінен шыққан есім. Сонымен қатар бұл, сөз және хабар мағыналарына
келеді. Сөз және хабар мағыналары басымырақ. Құран Кәрімдегі мына аяттарда
осы мағыналар қолданылады:
Енді олар Аллаһтың аяттарынан кейін қай сөзге сенеді? (Жасия 456)
Саған Мұса(а.с.)ның хабары келді ме? (Таха 209)
Енді олар бұл сөзге (Құранға) сенбесе, арттарынан кейіп өзіңді жоя
жаздайсың (Кеһф 186)
Аятта келтірілген сөз – Құран дегенді біліреді.
Хадис сөздікте есімдік болып қолданылғанда тарихи аңыз болсын, дұрыс
не қате болсын, осы немесе өткен шаққа қатысты болсын ол хабар, баян, хикая
немесе риуаят үшін термин ретінде қолданылады. Сонымен қатар өткен тарихи
оқиғаларға да қолданылады. Кейінірек хадис сөзі жалпы сөздік мағынасынан
басқа Хз.Мұхаммедке (с.а.у.) тән сөз, іс-әрекеті және тақрирға ғана тән
болып қалған. Уақыт өте келе терминге айналған. Осылайша
Хз.Пайғамбарға(с.а.у.) қатысты сөз, іс-әрекет және тақрирға хадис
делінеді. Хадисшілер Хз.Пайғамбардың (с.а.у.) ахлағы және фытри
(жаратылыстан келе жатқан) ерекшеліктеріне де хадис деген. Сонымен қатар
хадис, сол мағынада қолданылатын сүннеттің синонимі деп те қабылдаған.
(Қасым, Қауадиум-Тахдис, с.60-64). Басқа сөзбен айтқанда, Хз.Пайғамбардың
(с.а.у) сөз, іс-әрекет және мақұлдаудан тұратын сүннеттің сөзбен айтылу
түріне және жасалған мәтіндеріне хадис делінеді.
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у.) достарының (сахаба) және олардың
арттарынан ергендердің (табиғун) көзқарастары Хз.Пайғамбардыңкіне(с.а.у)
өте жақын және Хз.Пайғамбардан (с.а.у) тікелей алғандықтары үшін басым
көпшілік ғалым тарапынан хадис ретінде қабылданған. Осылайша хадис
жинағында орын алған риуаяттарға көңіл аударылса Хз.Пайғамбарымызға
(с.а.у), сахаба және табиғундарға тән әр түрлі сөз, іс-әрекет, тақрир
(мақұлдау) және қамтылған риуаят ретінде танылған.
2-Сүннет
Сүннет араб тілінің “с-н-н” түбірінен шыққан. “Сирет”, “табиғат“,
“джибиллет яғни қалдырған жол”, “ахуал мен жүріс-тұрыс жолы”, “өзгермес
мінез-құлқы”, “әдіс” деген мағыналарды білдіреді. Сүннет сөзі осы
мағыналарға келетініне дәлел ретінде аят, хадистерден мысал келтіруге
болады:
Аллаһ Тағала былай дейді:
Қашан да адам баласына тура жетекші келсе, оларды иман келтірулеріне
және Раббыларынан жарылқану тілеулеріне кедергі болған нәрсе, бұрынғыларға
келген сүннеттің(апаттың) өздеріне келуін немесе азаптың қарсы алдарына
келуін тосулары (Каһф 1855)
Хз.Пайғамбарымыз бір хадисінде былай деген:
Кімде-кім жақсы жол қалдырса, оның және оған еліктеушілердің
сауабы оған тән. Онымен амал етушілердің сауаптары болса еш азаймайды.
Кімде-кім жаман жол қалдырса, оның және онымен амал етушілердің күнәсі оған
тән. Онымен амал етушілердің күнәлары да еш азайтылмайды. (Муслим, Илм,
15)
Бұл хадисте сүннет сөзі әрі жақсы әрі жаман мысалды білдірген сөз
ретінде қолданылып тұр. Исламға дейінгі дәуірде мүшрік арабтар аталарының
сүннеттеріне қатты көңіл аударып берік ұстанғандары үшін сүннет сөзі сол
уақытта да қолданыста болған. Ислам діні келгеннен соң сүннет сөзі термин
ретінде Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сүннеті деп аталып кетті. Яғни “Ислами
сүннет, Хз.Мұхаммедтің(с.а.у) сөздері, өміріндеен ұстанатын жолы, басқа
сөзбен айтқанда өмір сүру тәсілі” деп түсіндіріледі.
Сонымен қатар сүннет Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) үшін фытраты сәние,
яғни екінші жаратылыс және өзгермеген мінез-құлық деп баяндалады. Олай
болса сүннет, Пайғамбарымыздан (с.а.у) мінез-құлық және іс-әрекеттерінің
тұрақтылық сипатын танытады.
Қысқасы сүннет өзгермейтін, үнемі жасалатын мінез-құлықты білдіреді.
Сүннеттің өзгермес анықтамасы-тұрақтылық пен ұдайылық. Хз.Айша анамыз
Пайғамбарымыздан (с.а.у) “қай амал жақсырақ?”-деп сұрағанда, “арасын үзбей,
ұдайы жасалған амал”-деп жауап берген екен. Хз.Айша анамыз кісінің үнемі
дағдыға айналдырған амалы Расулуллаһқа сүйкімдірек екендігін білдіріп,
мына хадисті жеткізген:
Аллаһтың алдында амалдардың ең сүйкімдісі аз да болса үнемі
жасалғаны. (Бұхари, Рикак)
Фикһ усулі ғалымдары да сүннетке, Құран Кәрімнен тыс шариғи үкімге
дәлел бола алатын сипаттар, Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сөзі, іс-әрекеті және
мақұлдаулары деп түсінік берген. Олай болса сүннет те - парыз, уәжіб,
науб, сиххат, бутлан, фасад секілді үкімдердің дәлелдерінен бір дәлел,
шариғи қайнарлардан бір қайнар.
Қазіргі таңда да сүннетке кейбір түсініктемелер берілуде. Олардың
бірі мынадай: Сүннет дегеніміз - Пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуірінде Ислам
қоғамын - ақида, ғибадат, таблиғ, саясат, экономика, тәрбие, ахлақ мораль,
құқық, т.б. жеке және қоғамдық өмірдің әр саласында алып жүре білуде
Құранды негізге ала отырып басты қағидаларды толықтыратын “пікір” немесе
“көзқарасы”. Сүннеттегі мағына мен элементтерінің әртүрлілігі өзіне назар
аудартады.
Сүннет қаули, фили және тақрир сүннет болып үшке бөлінеді. Бұған
дейінгі хадис деп танытқан Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сөздеріне “қаули сүннет”-
(сөздері) “әс-суннәтул-қаулия”, іс-әрекетіне “фили сүннет”- “әс-суннәтул-
фи’лия” дейді. Өзінің алдында басқаларының сөйлеген сөздерін ести тұрып,
істерін көре тұрып не естіп-көрмесе де хабардар бола тұра үндемей қалуына
“тақрири сүннет”- “әс-сүннәтул-тақририя” делінген. Үндемей қалуы айтылған
сөз немесе жасалған істің муба және дұрыс екендігін білдіреді. Шариғатқа
қайшы істерге Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) үндемей қалмайтынын естен
шығармауымыз керек. Уақыт өте келе Хз.Пайғамбардың (с.а.у) іс-жүзіндегі
амалдары “сүннет” деп аталып кетті. Осылайша бұл сөздің жаман істерге
нұсқайтын мағыналары қолданыстан шығып қалды. Басқалардың іс-әрекеттерінен
(сүннеттерінен) бөлектеп айту үшін “Пайғамбарымыздыңан (с.а.у) сүннеті”-
“суннәту Расулуллаһ”, “суннәтун-Нәбии” сөздері қолданылатын. Сүннет
делінген уақытта мұхаддистер Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) өмір сүру
тәсілін, іс-әрекеттерін, пайғамбарлыққа дейінгі уақыттарды да, одан кейінгі
де барлық іс-әрекеттерді түсінген.
Демек, жоғарыда берілген хадис пен сүннеттің терминдік
анықтамаларының арасында айырмашылық жоқ. Олай болса оларды бөлек-бөлек
атауымыздың себебі неде?
Исламның алғашқы ғасырларында әрбір екі сөз де сөздік мағыналарындағы
айырмашылыққа параллель қолданылды және жалпы алғанда сүннет - бір іс-
қимылға, жүзеге асыруға, ал хадис болса – бір сөзді, бір іс-қимылды, жүріс-
тұрысты түсіндірген сөз (риуаятқа) қолданылды. Яғни, сүннет – ол туралы
ауызша бір риуаят болып-болмағанына қарамастан діни және құқықтық жүзеге
асыруларды білдіреді. Мысалы: Хз.Пайғамбардың (с.а.у) намазды қалай
оқығандығы жайлы ешқандай риуаят келмесе де, оны көргендерден кейінгілер
үйреніп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан сүннет болар еді, бірақ бұл жайлы
ешқандай хадис (ауызша риуаят) болмаған болар еді. Яғни хадис болу үшін бір
жүзеге асыру ісінің болуы шартты емес. Мысалы:
Араларыңыздан біреу өзіне қалаған нәрсені өз бауырына қаламайынша
(толық) мү’мін бола алмайды.(Бұхари, Имам,7) хадисі Хз. Пайғамбарымыздың
(с.а.у) сүннетін емес ауызша өсиетін қамтып тұр. Сол себепті атақты хадис
ғалымы Ахмед б. Ханбал (өл.241855) қажылыққа қатысты хадис жайында “Бұл
хадисте бес сүннет бар” деген.
Осыған параллель, алғашқы ғалымдардың кейбірі хадистен гөрі сүннетті
терең меңгерген, ал кей ғалымдардың сүннеттен гөрі хадисті тереңдеу
меңгергендігі айтылады. Яғни, бір бөлімі діни үкімдерді (сүннетті) жақсы
білсе, кейбірі бұларды да риуаятымен қоса (хадистерді) жақсы білген.
Хадис және сүннет ұғымдары хижри ІV-ғасырдан бастап бір-бірінің
орындарына қолданыла бастаған. Бұдан кейін ғалымдардың көзқарастары бойынша
“осы екі термин бір мағынаны білдіреді” деп есептелген.
Бұл екі термин бір мағынаны білдірген болса да айта кететін нәрсе
сүннет негізінен іс-әрекет, жүріс-тұрысты білірсе; ал хадис іс-әрекет,
жүріс-тұрысты да қамтыған ауызша (кеңірек жазбаша) риуаят екендігін естен
шығармаған жөн. Хз.Пайғамбардың (с.а.у.), оның достарының (сахаба) және
оларға ерушілердің (табиғун) дінге қатысты сөздері мен жүріс-тұрыстары
хадис (риуаят) болып бізге жеткізгендігі әрі жалпы алғанда сүннеттен де
кеңірек болғандығы үшін хадис осы ғылым саласының есімі болып қалған.
3-Хабар
Хабар сөздікте бір нәрсе жөнінде мағлұмат беру, естірту мағынасына
келеді. Терминдік мағынасы болса, хадиспен мағыналас қолданылады. Осыған
байланысты кейбір хадис ғалымдарының көзқарастары бойынша
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сөздеріне мәрфу, сахаба және табиғуннан келген
мәуқуф және мәқту риуаяттарға хабар делінген. Сонымен қатар, хадис пен
хабардың арасын да бөлгендер болған. Олардың пікірлері бойынша хадис тек
қана Хз.Пайғамбарымыздан (с.а.у) келген сөздер. Хабар болса
Хз.Пайғамбарымыздан (с.а.у) басқа адамдардан келген сөздер. Сол себепті
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сөздерін зерттеушілерге мұхаддис, ал тарих,
қисса, хикаяларды зерттеушілерге ахабари делінген. Кейбірлері де хабар мен
хадистің бір мағына екендігін айтқан. Осыған қарағанда хабар сөзі кеңірек
мағынаны білдіреді және Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сөздерімен қатар сахаба мен
табиғуннан келген сөздерді де қамтиды.
Алғашқы хадис және фикһ кітаптарынан бастап хабар сөзі хадис
мағынасында да қолданылған. Хадис кітаптарында “Хз.Пайғамбардан (с.а.у)
бізге жеткен хабарға қарағанда...” деген жолдар кездескен. Бірақ,
Хз.Пайғамбардан (с.а.у) келген риуаят ауызша болып келгенде, термин ретінде
“хадис” сөзі көбірек қолданылған. Ал, сахаба мен табиғун сөздері термин
ретінде “хадис” өте аз, көбіне “хабар” және “әсар” сөзі қолданылған.
4-Әсар
Әсар сөздікте бір нәрсенің артынан қалған, із мағыналарына келеді
(Көпшесі түрі-әсар). Бұл кей ғалымдардың пікірінше сахаба мен табиғунға
барып тірелітін сөз және іс-әрекеттерге берілетін терминдік атау. Бірақ,
бұл термин көп жерде хадиспен бір мағынада қолданылған. Әсіресе, алғашқы
ғылымдарда екі терминнің айырмашылығын көрсеткен еш дәлелдер жоқ. Керісінше
Хз.Пайғамбар сахабалар мен табиғундардың сөздері мен іс-әрекеттерінің
барлығын хадис деуімен қатар әсар деп те атаған. Мысалы, хижри ІІ-ғасырда
Әбу Ханифаның (өл. 150767) екі шәкірті Әбу Юсуф (өл. 189804),
Хз.Пайғамбар, сахаба мен табиғундардың риуаяттарын әл-Асар деп атаған. Бұл
тақырыпта көптеген үлгілер ІІ-ғасырдан бүгінге дейін жеткен фикһ және хадис
кітаптарында бар.
Сондай-ақ әсәр - масдар (түбір сөз) ретінде риуаят сөзінің қарама-
қайшы мағынасы болып та аталған. Әсәр сөзі хабардың синонимі. Хорасандық
шариғат ғалымы (фукаха) әсәрді сахабадан мауқуф болып келген хабарларға
қатысты еткен, ал марфу'-қа хабар деген. Яғни олардың көзқарасы бойынша Хз.
Пайғамбардың (с.а.у) сөздеріне хабар, сахабаның сөздеріне әсәр делінеді.
5-Тарих
Тарих-өткен замандардағы қоғамдардың әр-түрлі іс-әрекеттерінің мекені
мен уақытын білдіре отырып, себеп салдарды да қамти баяндайтын білім
саласы. Жалпы өткен уақыттарда өмір сүрген қауымдардың әр түрлі іс-
әрекеттері. Тарих-адам баласының өмірдегі іс-әрекеттерін тереңінен қамтитын
әлеуметтік ілімдердің негізі. Өйткені, тарих бізге өткендер жайлы мағлұмат
әкелуде. Осыған қарағанда, хадиске қатысты бүкіл еңбектер хадис тарихында
қамтылған. Сол себепті де тарих ғылымы хадис ілімінің ең маңызды көмекшісі
ретінде қабылданған. Осылайша негізгі тақырыптармен танысқан соң, хадис
және сүннет ұғымдарының тарихтағы дамуына көшуге болады.
В-Хадис және сүннет ұғымдарының тарихи дамуы
Хадис және сүннет ұғымдары арабтар арасында Ислам келместен бұрын да
бар болатын және сөздіктерде әр түрлі мағыналарда қолданылатын. Хадис пен
сүннет қолданыста болғандығы үшін Құранның бірнеше аяттары бұл сөздерге
орын берген. Бірақ, Ислам діні келгеннен бастап бұл сөздердің қолданыстағы
мағынасы бірте-бірте өзгеріп, уақыт өте келе Хз.Мұхаммедтің (с.а.у.)
сөздері мен іс-әрекеттерін баяндайтын ерекше терминге айналды.
Кей риуаяттарға қарағанда, Хз.Пайғамбар (с.а.у) хадис пен сүннет
сөздерінің сөздік мағынасын қолданумен қатар терминдік мағынасын да
қолданған. ХзПайғамбарымыздың (с.а.у) бұл сөздерді бұрыннан қолданыста
жүрген сөздік мағыналарымен қатар өз сөздері мен іс-әрекеттеріне де
қолдануы табиғи нәрсе. Бірақ бұл сөздердің ерекше мағынаға ие болуы
(терминге айналуы) үшін белгілі бір уақыттың өтуі керек екендігін ойласақ,
“Пайғамбар (с.а.у) өзінің жеке өмірінде бұл екі ұғымды термин мағынасында
қолданған ба?” деген сұрақ туады. Осыған байланысты мысал ретінде мына
хадисті талдап көрелік:
Әбу Һурайра былай жеткізеді: Хз.Пайғамбардан (с.а.у), “Қиямет күні
сенің шапағатыңа қол жеткізетін ең бақытты адам кім?” деп сұрадым. Ол кісі
(с.а.у) былай деп жауап берді: “Сенің хадиске деген ықыласыңды білгенім
үшін сенен бұрын ешкімнің де осы хадис турасында сұрамайтынын жобалап
білгенмін. Қиямет күні менің шапағатыма лайықты болып бақытқа қол жеткізуші
шынайы көңілден “лә иләһә иллаллаһ” деген адам”. (Бұхари,Іілім 33).
Бұл жердегі хадис түгелдей термин мағынасында қолданылып тұр. Сөзді
осы мағынада қолдана отырып осыншалықты айқын көрсеткен басқа риуаят жоқ.
Жоғарыдағы Әбу Һурайраның риуаят еткен хадисін дұрыс түсіне алмағанымыз
байқалады. Өйткені, соңғы уақыттардағы зерттеулерге қарағанда,
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) өмірінде бұл сөздер әлі термин бола қоймаған.
Сөздіктерде осы риуаяттағы хадис сөзі тақырып мағынасында берілетіндігі
жазылған. Құранда осы мағынада екі аят бар:
Олар бұдан басқа сөзге (тақырыпқа) ауысқанша, олармен бірге
отырмаңдар(Ниса 4140) аятындағы хадис сөзі мен
Аяттарымыз турасында олардың әжуәға кіріскенін көрген сәтте, басқа
тақырыпқа (сөзге) кіріскендеріне дейін олардан бет бұр (әнғам 668)
аятындағы хадис сөзі сөз, тақырып мағыналарын береді. Хадис сөзін осы
мағынамен қолданар болсақ, Әбу Һурайраның риуаят еткен хадисінің мағынасы
былай болар еді: “Сенің осы тақырыптағы уайымыңды білгенім үшін сенен бұрын
ешкімнің де бұл тақырыпта сұрақ сұрамайтынын жобалап білгем”.
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) асхабының арасында тахдис түбірінен
шыққан хаддәсту, хаддәстукум, ухаддисукум секілді етістіктер және хадисән,
әксәра хадисән, хадисән кәсиран секілді есімдіктермен айтылған хадис сөзі
сахабадан Хз. Осман, Әнас б. Малик, Әбу Һурайра және басқа да рауилер
арасында қолданылған (Қараңыз: Бұхари, Ілім 7, 14, 21, 39, Ілім 42).
Хз.Осман достарына көп хадис риуаят етпеулерін өтінгенде тек қана
Хз.Мұхаммедтің хадисін айтқан (Зәһәби. Тәзкиретул-Хуфаз, І 6-7). Сол
секілді Хз.Әли: “Егер хадис жазар болсаңыздар оны иснадымен бірге жазыңыз”
дегенде тек Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) хадисін айтпаған. Ибн Аббастың бір
айда екі не үш хадис қана риуаят еткендігі айтылған уақытта, бұл түр тек
хадисті меңзегендігі түсінілді (Дарими, Сунан, І, 46).
Табиғуннан болған Омар б. Абдулазиздің әйгілі хадис жинақтауымен
(тәдуинімен) байланысты жарлығында Хадису Расулаллаһ және Хадисун-Нәби
аттарымен жеке-жеке жазылған еді (Бұхари, Сахих, І, 33).
Ал, әтбәут-табиғуннан бастап бұл толық жүйеге түскен және бір
ғылымның аты болып қалыптасқан. Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) жөнінде толықтай
түсінік берген алғашқы үш буынға тән сөздер хадис сипатына ие болды.
Сүннет сөзіне келер болсақ, Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) бұл сөзді
сөздіктегі мағынасымен қолданғаны белгілі. Бір хадисте Расулуллаһ (с.а.у.)
былай дейді:
Қасақана өлтірілген әр адамның қанынан Хз. Адамның бірінші ұлына бір
күнә жазылады. Өйткені өлтіру деген нәрсені алғаш ихдас еткен (сүннет
қылған) сол (Бұхари, әз-Женаиз, 33). Хадистегі сәннә етістігінің мағынасы
ибтәда’а және әхдәсә етістіктерімен мағыналас. Бұл да оның термин емес
сөздіктегі мағына екендігін көрсетеді.
Осы және осыған ұқсас көптеген риуаяттарда Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.)
сүннет сөзін етістік және есім ретінде қолданғандығы байқалады. Сонымен
қатар сүннет сөзі арабтардың қолданысындағы сөз, олардың әдеттері,
бабаларының салттары мағынасында көбірек қолданылған. Құранның әр жерінде
кездесетін сүннет сөзін Расулуллаһ (с.а.у.) сөздік мағынасындағы жақсы не
жаман сипаттамасымен қолданған. Сонымен қатар, өзіне түсірілген Құранның
кейбір аяттарынан ихсан ала (пайдалана) отырып әртүрлі мазмұндарда
қолданған. Құрандағы:
Аллаһ (Т.) сендерге түсіндіруді және сендерді өздеріңнен
бұрынғылардың тура жолдарына салуды сондай-ақ тәубелеріңді қабыл етуді
қалайды. (Ниса 426) деген аяттан рухтанып Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у)
сүннеті мен Ибраһимның сүннетінен сөз еткен. Құран, Хз.Пайғамбарымыз
көрсеткен жүйемен Пайғамбарымыз және сахабалар арасындағы жағдайларға көз
жүгіртер болсақ пікір жағынан да амал жағынан да айқын дәлел ретінде
Расулуллаһтың сүннетінің бар екендігі жоққа шығармайды. Осымен қатар
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) сүннеті, пікірі мен Расулуллаһқа (с.а.у.) ілесу
секілді тарихи оқиғаға қарамастан осы пікірдің және іс-қимылдың
есімдендірілуі, әсіресе бір ұғымға тоқтауға келуі жүзеге асырылды. Оны мына
жолмен де түсіндіруге болады:
Пікір—Іс-қимыл--Есім—Ұғым
Расулуллаһтың (с.а.у.) қалдырған үлгі өнегелері пікірмен қолданып,
амалмен іске асыру аз уақыттың ішінде жүзеге асты. Бұлар алғашқы жылдары
амал, фил, қаул, һәди, фытрат, сүннет секілді әр түрлі сөздермен аталатын.
Нақты ұғым бір қалыпқа келе қоймаған жылдарда іс-қимылдарды осылай және
осыған ұқсас сөздермен қолданатын. Хз.Пайғамбарымыз (с.а.у.) және үлкен
сахабалар іс-қимылдарға бірте-бірте сүннет сөзін қолдана бастаған. Әсіресе
Хз.Омар, Абдуллаһ ибн Мәс’уд және Хз.Әли секілді сахабалар кей уақыттарда
сүннет сөзін сөздік мағынасында емес, терминдік мағынасында қолданатын.
Бірақ, бұл халифалар уақытында сүннет есімі мағына жағынан толық қалыптаса
қоймағандықтан кей жерлерде сөздік, кей жерлерде саяси тіркес болып та
қолданылатыны байқалады. Сонымен қатар сүннет сөзінің терминдік ұғымы осы
кезеңдерде негізін қалаған. Терминдік ұғымның негізі осылайша қаланған
болатын.
Риуаяттардан шығарылатын нәтиже мынадай: Сүннет сөзінің бір терминге
айналып, қалыпқа түсуіне Хз.Айша, Ибн Аббас және Ибн Омар секілді жас
сахабалардың септігі тиген. Бұл үлкен сахабалардың дүниеден өтулеріне, яғни
һижра 40-70 жылдар арасына сәйкес келеді.
Қысқасы, сүннет сөзі аз да болса Расулуллаһтың (с.а.у.) және біраз
сахабалар тарапынан қолданыста болған, үлкен сахабалар болса терминдік
ұғымының негізін қалаған, ал жас сахабалар болса бір жүйеге әкелген. Олай
болса, хадис ғылымында сүннет сөзі Хз.Пайғамбарымыз дүние салған соң
шамамен 50 жылдан кейін термин ретінде қалыптасқан.
Бөлім сұрақтары:
1-Хадистің сөздік және терминдік мағыналары жөнінде қысқаша түсінік
беріңіз.
2-Сүннет дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
3-Хадис және сүннет ұғымдарының бір-бірлеріне ұқсастық және
айырмашылықтарын бөліп түсіндіріңіз.
4-Хабар, әсар және тарих терминдерінің хадиспен қатысты болған жерлерін
түсіндіріңіз.
5- Хадис пен сүннеттің тарихи дамуы және бір ұғымға келуі жайлы қысқаша
түсінік беріңіз.
Әдебиеттер:
Абдуллаһ Айдынлы. Хадис ыстылахлары сөзлүгү. Ифав иайынлары. Истанбул.
2009
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДЕУФ иайынлары. Измир 1992.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы. ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи. Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве тержүме ве шерхи. Акчаг
иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис. МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Касими, Каваидут-Тахдис, Дарун-нефаис, Бейрут, 2001
Мехмет Емин Өзафшар. Идеоложик хадисчилигин тарихи. (чевирен: салих
Туғ), Боғазичи иайынлары
М. Хайри Кырбашоғлу. Ислам дүшүнжесинде сүннет. Анкара окулу
иайынлары.
Мехмет Гөрмез. Сүннетин ве хадислерин анлашылмасы соруну, ТДВ
иайынлары. Анкара, 1996
Сами Шенер. Тарих-сосиоложи мүнасебети. Истанбул1992
Селман Башаран-М. Али Сөнмез. Хадис тарихи ве усулү. Е.Ф.К. иайынлары.
Бурса 1993.
Тайиб Окич. Базы хадис меселелери үзерине теткиклер. Анкара Илаһият
иайынлары. истанбул, 1959
Талат Кочиыгыт. Хадис усулү. ТДВ иайынлары. Анкара 1998.
Зеһеби. Тезкиретул-хуффаз. Дарул-Кутубил-Илия, Бейрут, Тарихсыз.
Зубайр әс-Сыддыки. Хадис едебияты тарихи. (Чевирен: Юсуф Зия Кавакчы),
Ирфан иайынлары. Истанбул 1966.
Е К І Н Ш І Б Ө Л І М
Хз.Пайғамбар(с.а.у) және хадис
Құран Кәрімді негізге ала отырып, Расулуллаһтың діндегі орнын
білдіретін мағұлыматтардан басталық.
А-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) діндегі орны.
Исламның қасиетті кітабы Құранның тереңіндегі мағыналарға көңіл
аударар болсақ, Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у) діндегі орны,
сонымен қатар хадистің\сүннеттің маңызы және басқа да қадір
қасиетттері, көптеген аяттарды кездестіруге болады. Тақырыпқа
байланысты аяттарды мына жолмен бөліп-бөліп мысал келтіруге болады.
Олар:
1-Хз.Пайғамбарға итағат етуге бұйырған аяттар:
Тақырыпқа қатысты көптеген аяттарды Құраннан кездестіруге
болады, бірақ біз бірнешеуін ғана мысал ретінде келтірмекпіз.
“Кім Пайғамбарға бағынса (итағат етсе) расында Аллаһқа бағынған
(итағат еткен) болады”. (Ниса 480)
“Пайғамбар(с.а.у) атаулыны Аллаһтың нұсқауымен бой ұсынылуы
(итағат етілуі) үшін ғана жібердік”. (Ниса 464)
“Әрі Аллаһқа және Елшісіне бой ұсыныңдар (итағат етіңдер)
әлбетте мархаметке бөленесіңдер”. (Әли ғымран 3132)
2-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у.) үкімдеріне бой ұсынуды бұйырған
аяттар:
“...Сонда егер бір нәрсеге талассаңдар, оны Аллаһқа, пайғамбарға
ұсыныңдар: Егер сендер Аллаһқа, ақырет күніне иман келтірген
болсаңдар. Міне осы, хайырлы да нәтижеде жақсы”. (Ниса 459)
“Аллаһ Тағала және Елшісі, қашан бір іске үкім берсе, мүмін
ер және мүмін әйел үшін олардың істерінде ерікті болуларына
болмайды. Сондай-ақ кім Аллаһқа Елшісіне қарсы келсе сонда рас
ашық адасқан болады”. (Ахзап 3336)
“Раббыңа серт! Олар өзара таласқан нәрселерінде сені би қылып,
сонан соң берген билігіңнен көңілдерінде ақау таппай толық бой
ұсынғанға дейін мүмін бола алмайды”. (Ниса 465)
Бұл тақырыптағы аяттардан Аллаһтың үкімдерінен бөлек әр-түрлі
мәселелерде Хз.Пайғамбарымыз да үкім бере алатындығын айқын көріп
тұрмыз. Бұл тақырыптар біздерге хадиссүннет арқылы жетуде және бұл
үкімдерді хадиссүннет жолымен үйренеміз.
3-Хз.Пайғамбарға қарсы шықпауды бұйырған аяттар:
“Бұлар Аллаһтың қойған шектері. Кім Аллаһқа және елшісіне бой
ұсынса, астарынан өзендер ағатын бақшаларға кіргізіледі де, олар
онда мәңгі қалады. Зор табыс осы. Ал кім Аллаһқа, Елшісіне қарсы
келіп, Оның шектерінен шықса, ол ішінде мүлде қалатын отқа
кіргізіледі. Оған қорлаушы азап бар”. (Ниса 413-14)
“Ал біреу, өзіне тура жол айқындалғаннан кейін Пайғамбарға
қарсы шықса, сондай-ақ мүминдердің жолынан басқа жол іздесе, оны
бұрылған жағына бұрамыз да тозаққа саламыз. Ол нендей жаман орын!”
(Ниса 4115)
“Осы олардың Аллаһқа, Елшісіне қарсы келулері себепті. Және
кім Аллаһқа, Елшісіне қарсы келсе, шынында Аллаһ қатты азап иесі”.
(Әнфал 813)
4-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у.) Құранды түсіндірумен
міндетті екендігі жайындағы аяттар.
“Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп,
Құранды түсірдік. Әрине олар түсінер”. (Нахыл 1644)
“Әр Пайғамбарды ашық түсіндірсін деп, елінің тілінде ғана
жібердік”. (Ибраһим 144)
“Саған Құранды, олардың қайшылыққа түскен нәрселерін аңықтауың
және иман келтірген ел үшін, тура жол әрі игілік түрінде ғана
түсірдік”. (Нахыл 1664)
5-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у.) харам ете алатындығы жайлы
аяттар:
“Кітап берілгендерден Аллаһқа, ақырет күніне иман келтірмегендер
және Аллаһтың әрі Елшісінің арам еткен нәрселерін арам деп
білмегендер және хақ дінді дін деп мойындамағандармен, сүмірейіп өз
қолдарынан салық бергенге дейін соғысыңдар. (Тәубе 929)
“Олар, сондай жандарындағы Тауратта және Інжілде жазулы
жіберілген сауатсыз Пайғамбарға ергендер. Ол оларды жақсылыққа
бұйырып, жамандықтан тыяды. Жақсы нәрселерді халал, жаман нәрселерді
арам қылады. Олардың үстеріндегі ауыр жүктерді (түсіріп)
шиеленіскен нәрселерді шешеді”. (Ағраф 7157)
6-Хз.Пайғамбар, мұсылмандарға үлгі ретінде усуе-и хасәнә ға (ең
көркем мінез)ие екендігі жайлы айтылған аяттар:
“Расында сендер үшін, Аллаһты да ақырет күнін де үміт
еткендер және Аллаһты көп еске алған кісілер үшін, Аллаһтың
Елшісінде көркем өнегелер бар. (Ахзап 3321)
Жоғарыда берілген аяттарға қарағанда Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
сонымен қатар хадистіңсүннеттің орындарымен артықшылығына қатысты
аяттар тек сахабаларға ғана арналмаған. Құранға иман келтірген
әрбір адам, осы аяттар тек сахабаларға ғана емес өткен және
келешектегі барша мұсылмандарға қатысты екенін білулері тиіс. Бұл
бұйрықтар мен хадистіңсүннеттің үкімдеріне итағат ету арқылы
болатын нәрсе. Олай болса Аллаһқа және Пайғамбарға (с.а.у) итағат
етуді бұйырған, Хз, Пайғамбардың (с.а.у) берген үкімдерге бой ұсыну
керектігін білдірген, осы аяттардың бүгінгі таңдағы мағынасы мынадай:
Бір мәселе туған жағдайда, Аллаһ және елшісі бұл мәселе жайлы не
дейтініне қарау керек. Яғни Аллаһтың Кітабы Құран мен Расулуллаһтың
(с.а.у.) хадисінесүннетіне жүгінеміз.
Хадистіңсүннеттің Исламдағы орнымен Исламның негізін қалаушы
Құранға қарағанда Хз.Пайғамбардың (с.а.у) сүннетінің орны мен қасиетін
біліну керектігін түсінесің. Құранды тереңірек түсіну үшін,
Хадиссүннет амал жүзіндегі тәпсірі, Ислам - үкімдерінің қалай
орындалатынын амал жүзінде көрсететін үлгі.
Хз.Пайғамбарды (с.а.у.) тәпсір етілген Құран және тірі Ислам деп
білеміз. Хз.Пайғамбар (с.а.у) осындай зат екенін мүміндердің анасы
Хз.Айша өз көрегенділігімен түсіне білген. Расулуллаһтың (с.а.у.)
мінез-құлқы жайында сұрағандарға: “Оның мінез-құлқы Құран еді” деп
нақты, қысқа әрі нұсқа жауап берген. (Муслим Мусафирин, 18)
Ә-Хадиссүннеттің Ислам, сенім және мәдениеттегі орны.
Ислам шариғатында Құраннан кейін дәлелді сүннетхадистен
алатынымыз белгілі. Сүннеттің қадір-қасиеті Пайғамбарымыздан (с.а.у)
пайғамбарлық міндетімен бірге ортаға шыққан және бағаланған.
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) алғашқы міндеті Аллаһ Тағаланың бірлігіне
шақыру (таблиғ). Сол себепті ол Құранды жеткізумен міндеттелген.
“Әй Пайғамбар! Раббың тарапынан түсірілгенді жалғастыр. Егер
оны істемесең, елшілік міндетіңді жалғастырмаған боласың”. (Мәида
567)
“Аллаһқа бой ұсыныңдар және де елшісіне бой ұсынып
сақтаныңдар. Сонда егер жүз бұрсаңдар, біліңдер, Пайғамбарымыздың
(с.а.у) міндеті ашық түрде жалғастыру ғана”. (Мәида 592)
“Енді егер олар бет бұрса, сені оларға күзетші етіп
жібермедік. Саған жалғастыру ғана міндет.” (Шура 4248)
“Саған уахи етілгенге ер. Сондай-ақ Аллаһ бір үкім бергенге
дейін сабыр ет”. (Юныс 10-109)
“Оларға: Мен елшілердің тұңғышы емеспін. Сондай-ақ маған әрі
сендерге не істе,летінін де білмеймін. Өзіме уахи етілгенге ғана
ілестім. Және ашық бір ескертуші ғанамын де”. (Ахқаф 469)
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) екінші міндеті, өзіне түсірілген Құран
аяттарын адамдарға баяндау.
“Әр пайғамбарды ашық түсіндірсін деп, елінің тілінде ғана
жібердік”. (Ибраһим 144)
“Саған да адамдар үшін түсірілгенді ашық баян етерсің деп,
Құранды түсірдік. Әрине олар түсінер! (Нахыл 1644)
“Саған Құранды олардың қайшылыққа түскен нәрселерін анықтауың
және иман келтірген ел үшін тура жол әрі игілік түрінде ғана
түсірдік. (Нахыл 1664)
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) үшінші міндеті Аллаһтан алған
әмірлерге өзінің бой ұсынуы.
Хз.Пайғамбар (с.а.у) алған уахиларға алдымен өзі бой ұсына
отырып, мұсылмандарға үлгі болған.
“Расында сендер үшін, Аллаһты да, ақырет күнін де үміт
еткендер және Аллаһты көп еске алған кісілер үшін, Аллаһтың
елшісінде көркем өнегелер бар. (Ахзап 3321)
Хз.Мұхаммед (с.а.у.) түскен уахиға өзі лайықты болған және
басқаларға да үлгі болған. Пайғамбардың (с.а.у) тілімен айтар
болсақ:
“Оларға: Егер Аллаһты сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер. Аллаһ
Тағала сендерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқайды. Өйткені Аллаһ
аса жарылқаушы, ерекше мейірімді де”. (Әли Ғымран 331)
“Раббың тарапынан саған уахи етілгенге мойынсұн. Аллаһтан басқа
тәңір жоқ. Ортақ қосушылардан жүз бұр. (Әнғам 6106)
Жоғарыда баяндағанымыз секілді Хадиссүннет діннің негізін
қалаушылардың бірі. Хз.Пайғамбардың (с.а.у) (с.а.у) дінді ұстануында,
мінез-құлқында, өмір сүру жүйесінде оған еру керектігіміз жайында
мұсылмандар бір ауыздан мақұл көрген.
Бұл жерде қызметі жөнінен Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) заң
шығарудағы орнын сөз етуді жөн көрдік. Әрі жеткізумен әрі амал
етумен міндетті болған Хз.Пайғамбар (с.а.у.), Құранда көрсетілгендерге
амал етуден басқа заң шығару билігіне де ие болған. Шындығында да
пайғамбарлық уақытында жан-жақты әр-түрлі қағидалар қойған. Бұл
қағидалардың негіздері Құранда баяндалуымен қатар, уақытша немесе
тұрақты сапалы болулары, оның себептеріне байланысты. Бүгінгі таңда
мұсылмандардың қағидалары Құран аясында қойылған. Бірақ Құраннан тыс
Пайғамбар (с.а.у) қойған қағидада мәселе төмендегідей болуы керек:
а) Пайғамбар (с.а.у) қойған қағиданың себебі белгілі болса және
бұл себеп өзгермесе, сол күйінде орындаймыз. Мысалы: бір әйелмен
некелесіп, сол әйелдің нағашы әпкесімен де және әкесінің
қарындасымен де некелесугеді тиым салуды айтсақ болады. Кей
мәселеде тек жолаушыларға ғана рұқсат етілген нәрселер болады.
Бүгінгі күндерде саясаттың түр-түрі болғандығы үшін әрқандай уақыт
пен жерлерде сапар мәселесінде қойылған қағидалар барлық
мұсылмандарға тиісті.
ә) Пайғамбарымыздың (с.а.у) қойған қағидасының себебі белгілі
болса, бірақ бұл мәселе уақытқа немесе орнына қарай бір себептермен
өзгерер болса, Құран мен Пайғамбардың (с.а.у) қойған қағидаларын
негізге ала отырып, жаңа шешім қарастыру. Мысалы: Хз.Пайғамбар
(с.а.у) бастапқы уақытта сурет салу мен мүсін жасауға тиым салған.
Себебі, адамдар пұтқа табынып кету қаупі болған. Бірақ адамдар
сауаттанып, таухид сенімі орнығып пұтқа табыну қаупі кеткен уақытта
және жерлерде сурет салу т.б нәрселерден тиым өз күшін жоғалтты.
б) Пайғамбардың (с.а.у) қойған қағидасының себебі белгісіз
болса, бұны сол күйінде орындаймыз. Намаздардың уақыты және
рәкәғаттарының саны секілді.
Б-Хадиссүннеттің маңызы және атқаратын қызметі.
Тақырыпқа байланысты хадистерді зерттей отырып, Құранмен
салыстырар болсақ, төмендегі алтаудың біріне жолығамыз.
1-Хадиссүннет Құрандағы үкімдерді дәл сол күйінде қайталайды.ған
болады. Бұлай болғанда хадистіңсүннеттің ұғымы Құрандағыларды
күшейтуші ретінде қабыл етіледі. Мысалы: Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у):
“Бір мұсылманның малы (дүние-мүлкі) (басқа біреуге) оның көңілі
риза болмайынша халал емес”
(Ахмед Муснед, 5, 72) деген хадистің үкімі Құран
Кәрімнің:
“Әй мүміндер! Өзара малдарыңды бұзақылықпен жемеңдер. Бірақ өз
ризалықтарыңмен саудаласу басқа”. (Ниса 429) аяттың қойған үкімімен
бірдей.
2-Хадиссүннет Құрандағы мүжмәл және мүшкіл, яғни, түсініктемеге
мұқтаж болған настарға үкім әкеледі. Хадиссүннеттің Құранның мүжәл
настарын тәпсір етуі былай болады: Мысалы, Құранда тек қана
намаздың оқылуы немесе зекеттің берілуі керектігі айтылады. Намаздың
уақыттары және рәкәғаттары, намазда не оқылады, қалай оқу
керектігі, зекетке қандай мал немесе алтын-күмістен қалай
берілетіндігі еш айтылмаған. Сүннет осы мүжмәл аяттарға түсініктеме
береді.
Хадистіңсүннеттің Құрандағы мүшкіл настарға түсініктеме беру
үшін төмендегі аятты мысал келтірейік.
“Және таңның, қара жіптен ақ жіп айырылғанға дейін ішіңдер,
жеңдер!!. (Бақара 2187) деген аяттағы әл-һайят (жіп) сөздерінен мақсат
күндіздің жарығы және түннің қараңғылығы екенін хадистен түсінеміз.
3-Хадиссүннет Құранның жалпы үкімін белгілеу. Бұған
Хз.Пайғамбардың (с.а.у) мына хадисін мысал келтірсек болады:
“Әйел әкесінің қарындасы, нағашы әпкесі, ағасының (немесе
інісінің) , немесе әпкесінің (немесе сіңлісінің) қызының үстіне
(екінші) болып некелесе алмайды. Бұлай жасаса туыстығын бұзған
болады”.(Бухари, Никах, 27; Муслим Никах, 37-38)
Бұл хадис мына аяттың үкімін береді.
“Бұлардан (жоғарыда үйленуге харам деп белгіленгендерден) басқалары
халал қылынды”. (Ниса 424)
Бұл аятта, хадисте аталғандарға қатысты тиым жоқ.
4-Хадиссүннет Құран Кәрімнің нақты, айқын (мутлақ) болған ұғымдарын
қуаттайды немесе орнықтырады (та’кид) етеді.
Мысалы: “Ер және әйел ұрының, қылмыстарына жаза әрі Алладан
бір өнеге түрінде қолдарын кесіңдер”. (Мәида 538) аятта оң қолы ма
жоқ әлде сол қолы ма кесілетін, сонымен қатар қолы қай жерден
кесілетіндігі айтылмаған. Хадиссүннет болса мутлақ болып орын алған
бұл үкімнің оң қолының білектен кесілуі екенін белгілеген.
5-Хадиссүннет Құранда болмаған үкімдерді қояды. Бұған көп
мысалдар келтірсе болады. Жыртқыш жануарлардың етін жеуге
болмайтындығы, теңіз суының таза әрі ішіндегі мақұлықтардың желінуі халал
болғандығы, есек тектес жануарлардың еттерін жеу харам болғаны т.б.
әр-түрлі үкімдер сүннет тарапынан белгіленген.
6-Хадиссүннет Құрандағы кейбір үкімдерді нәсіх етеді (күшін
жояды).
Мысалы: Құранның:
“Біреулеріңе өлім келген шақта, артына мал қалдырса, әке-
шешесіне, жақындарына дұрыстықпен өсиет парыз етілуі” (Бақара 2180)
аяттың үкімі “Мирасқорға өсиет жоқ”(Бухари, Уасайа, 6; Әбу Дәуд,
Уасайа, 6) деген хадисімен нәсих (үкімі жойылған) етілген.
Шариғи дәлелдердің алғашқы екі негізі Кітап (Құран) және сүннет. Осы
екі негіздің бір-бірімен байланыстары мына екі жерде көрсетіледі:
1-Негіздерінің бір болуы
2-Бір нәрсені орындауға нұсқауы
Негіздерінің бір болуы
Кітап, ол сондай Құран Кәрім, оған уахи-и мәтлу (оқылатын уахи)
делінеді. Өйткені Жәбірейіл (а.с.) Құран Кәрім аяттарын Хз.Пайғамбарға
(с.а.у.) оқи отырып жеткізген (таблиғ) еткен. Біз де Құран Кәрімді оқи
отырып құлшылық етеміз. Құранның сөзі де мағынасы да мұғжиза әрі Аллаһ
тарапынан қорғалады:
Расында Құранды Біз түсірдік. Әрі шын мәнінде, оны Біз қорғаймыз
(Хыжыр 159)
Сүннетке келер болсақ, уахи ғайри мәтлу ретінде қабылданған.
Оқылмайтын уахи мағынасын беретін бұл термин, Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
хадистерін білдіру үшін де қолданылуда. Құран Кәрім секілді Хз.Пайғамбарға
(с.а.у.) оқылмайтын хадиссүннеттің мағынасы оған илхам етілетін және де
аузынан шыққан әрбір сөз Аллаһ тарапынан бақылауда болатын. Аз ғана
қателік болса да тез арада Расулуллаһқа ескертілетін. Хз.Пайғамбардың
(с.а.у) мұндай жағдайы төмендегі аятпен білдірілген:
Ол өз ойынан сөйлемейді. Сөйлегені көкейіне салынған уахи ғана
(Нәжім 533-4)
Бір нәрсені нұсқауы
Хадистіңсүннеттің орындауға нұсқаған нәрселері Құранның нұсқауымен
бірдей екенін бізге білдіруші Аллаһ Тағала. Бұл мәселе алдағы тақырыпта
айтқанымыз секілді:
Сендерге Пайғамбар(с.а.у) не берсе алыңдар да неден тыйса одан
тыйылыңдар (Хашыр 597) деп бұйырған. Хз.Пайғамбарға (с.а.у.) ешқашан да
шартсыз, қарсы келмей бойсұну керектігін ескерткен (Әли Ғымран 331-32),
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) беретін үкімдеріне көңіліміз толмаған жағдайда
иманымыздан айырылатынымызды Құран Кәрім білдірген (Ниса 464). Осылайша
Аллаһ Тағала Расулуллаһқа шектеулі блдса да кей мәселелерде қағида қоя
білетін мүмкіншілік берген. Оның қойған заңдылықтарына Аллаһтың қойған
заңдылықтарына итағат еткеніміздей итағат етуімізді бұйырады:
Маған Құран берілді, сонымен қатар сол сияқтысы (сүннет) берілді.
Жақында қарны тоқ, орындығына шалқайып отыратын біреу “Сіздерге Құран
жеткілікті. Онда нені халал деп тапсаңыз соны халал деп қабылдаңыз, нені
харам деп тапсаңыз соны харам деп қабылдаңыз” дей бастайды. Мынаны
жадыңызға сақтаңыз, Аллаһ елшісінің харам еткені де Аллаһтың харам
еткеніндей.(Әбу Дәуд, Суннә 5; Тирмизи, Илим 10; Ибн Маже, Мукаддиме 2)
Жабыссаңдар еш уақытта адаспайтын екі нәрсені сендерге қалдырып
барамын. Аллаһтың кітабы және Расулуллаһтың сүннеті (Муатта, әл-Кадер 3)
Жоғарыда танытқанымыз секілді, Құран да Хадиссүннетте уахи арқылы
болатыны белгілі болды. Негізі уахи болған Құранға ұю қалай парыз болса,
Хз.Пайғамбарымыздың (с.а.у) да хадиссүннеттеріне бойсұну да ретіне қарай
парыз болады.
В-Дәреже жағынан хадиссүннет
Хадиссүннет осыншалықты маңызды болуымен қатар дәреже жағынан Кітаптан
(Құран) кейін тұрады. Ислам ғылымдарының әдістемелік еңбектерінде әш-
Шатиби (ө.7901388) мұның дәлелдерін төмендегідей ретпен келтірген:
1-Құран нақты хабар береді, ал сүннет болса (занни) жобалайды. Сүннет
тафсили (жеке-жеке) түрде емес, жалпылама нақты хабар береді. Ал Кітап
(Құран) әрі жалпылама әрі тафсили түрде нақты айтады. Нақты мен занни қатар
келсе нақтысы таңдалады. Сол себепті Құран сүннеттен жоғары тұрады.
2-Сүннет Кітапқа тәпсір беруші немесе оған қосымша болады. Егер де
тәпсірлеуші ретінде қабылданса, дәреже жағынан тәпсірлеуші кітаптан кейін
келеді. Өйткені, тәпсірлегенннің (Құран) болмауы тәпсірлеушінің жоқтығын
білдіреді. Бұған керісінше, тәпсірлеушінің жоқтығы тәпсірленушінің жоқтығын
білдірмейді. Мұндай жағдайда тәпсірлеушіден гөрі тәпсірленушіні
таңдағанымыз дұрыс.
3-Көптеген дерек пен хабарлар Кітаптың (Құран) сүннеттен жоғары
тұратындығын дәлелдейді. Мысал ретінде Муаз б. Жәбәлдің хадисін келтіруге
болады. Хз.Пайғамбар (с.а.у) Муазды Иеменге басшы етіп жіберерде оған:
“Үкімді немен бересің?” дегенде Муаз: “Аллаһтың кітабымен” деген.
Хз.Пайғамбар(с.а.у): “Егер кітаптан таппасаң ше?” дегенде Муаз:
“Пайғамбардың (с.а.у) сүннетімен” деп жауап берген. Ол “Сүннеттен де таба
алмасаң ше?” дегенде Муаз “Ол кезде өз көзқарасыммен ижтихад етемін” деген
(Әбу Дауд, Кода Акдис, 11). Әш-Шатиби осы дәлелдерді пысықтаған соң былай
деді: “Бұл мәселеде нақты сүннеттің артықшылығы әсте Құран Кәріммен бірдей
бола алмайды” (Шатиби, әл-Муафақат, IV, 6).
Г- Хадиссүннеттің қоғамдағы маңызы
Хз.Пайғамбар (с.а.у) амалдарымен мұсылмандарға ықпал еткен. Барлық
адамдар оның сөздері мен іс-әрекеттерін өздеріне үлгі тұтқан. Ал бұл болса,
әлеуметтік өзгерістерге себеп болған. Ұрлық, қарақшылық, ішімдік,
жезөкшелік және адам өлтіру секілді адамдық қасиетке жат іс-әрекеттер
біжолата тоқтап, бұлардың орнына қоғамды рухани тұрғыдан байытатын жақсы
ахлақ, адамгершілік іс-әрекеттер қалыптасқан.
Хадистердің мұсылман қоғамына әсер еткені соншалық, уақыт өте келе
әдет-ғұрып пен салт-дәстүрге де айналған. Мысалы, мұсылмандардың арасындағы
сәлемдесудің негізі Хз.Пайғамбардың (с.а.у) осы тақырыптағы хадистерінен
алынған. Ренжіскендерді жарастыру, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету,
мұсылмандар арасындағы бірлік пен сенімділік те Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
өсиеттерімен қалыптасқан.
Хадис бұдан басқа араб тілі, араб әдебиеті, этнология және фольклор
секілді білім салаларына да бітпес әрі берік қайнар болған. Хадистер Ислам
тарихына да әдістеме жағынан үлкен әсерін тигізген.
Аталғандардың барлығы да хадиссүннеттің діндегі орнына байланысты
мағлұматтар. Бірақ, жеке ілім саласы ретінде мәселеге қарар болсақ, хадис
ілімі Хз.Пайғамбарға қатысты риуаяттарды сәнәд және мәтін жолымен талдаған,
хадистерді әр түрлі жолмен бағалаған және осы бағалауда усулмен қағидаларын
көрсеткен ілім саласы. Хадис ілімінің мақсаты Хз.Пайғамбардың (с.а.у)
сөздерін, іс-әрекеттерін және құптауларын (тақрир), көркем мінезі мен
сипаттарын дұрыс түсіндіріп кейінгі ұрпаққа жеткізу. Осы ерекшелігімен
илмур-руая, илмул-ахбар және илмул-асар секілді аттармен де аталады.
Бөлім сұрақтары:
1-Хз.Пайғамбардың (с.а.у) діндегі орны жайлы қысқаша түсінік беріңіз.
2-Хадиссүннеттің Ислам сенімі мен мәдениетіндегі орны жайлы түсінік
беріңіз.
3- Хз.Пайғамбардың (с.а.у) түскен Құран аяттарын тәпсірлеуінің маңызы
неде? Қысқаша түсінік беріңіз.
4- Хадиссүннеттің қоғамдағы маңыздылығы жөнінде түсінік беріңіз.
5-Құран және хадистіңсүннеттің бір-бірімен қатысын қысқаша
түсіндіріңіз
Әдебиеттер:
Али Иардым. Хадис І-ІІ, ДЕУФ иайынлары. Измир 1992.
Бүнямин Ерул. Сахабенин сүннет анлайышы. ТДВ иайынлары. Анкара 2000.
Хажи Муса Бағчы. Хадис тарихи. Анкара окулу иайынлары. Анкара 2009.
Ибраһим Жанан. Күтүби ситте мухтасары ве тержүме ве шерхи. Акчаг
иайынлары. Анкара 1988.
Исмаил Хаккы Үнал. Хадис. МЕВ иайынлары. Анкара 2003
Хикмет Зейвели, Куран ве Сүннет Үзерине, Билги ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz