Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық мәні мен оның обьектілері
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен оның қажеттілігі.
2.Нарықтақ экономиканың қалыптасуы мен дамуындағы мемлекеттің ролі.
3.Мемлекеттік реттеудің обьектісі мен субьектілері.
2.Нарықтақ экономиканың қалыптасуы мен дамуындағы мемлекеттің ролі.
3.Мемлекеттік реттеудің обьектісі мен субьектілері.
Экономиканы мемлекеттік реттеу - белгілі мақсатты қойып, оны жүзеге асыруға ұмтылады. Сондықтан экономиканың дамуындағы маңызды мақсатты анықтап алу қажет. Кез-келген елде ол мақсат-барлық қоғам мүшелерінің әл-ауқатын максималдлы деңгейге көтеру.
Нарықтық экономика өте күрделі жүйе. Оның одан әрі дамуы мен жетілдірілуі көптеген экономикалық және басқада жағдайларға тәуелді. Сондықтан әлеуметтік жағдай мен экономиканың, нарық пен мемлекеттің өзара байланысын реттейтін механизм қажет. Экономиканы мемлекеттік реттеу пәні қоғам мүшелеріне-тиімді нарықтық қатынастарды қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік –экономикалық процесстерге әсер етудің әдістері мен құралдарын пайдалану арқылы еліміздің экономикалық өміріне мемлекеттің араласуын зерттейтін ғылыми экономикалық пән болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғамдық дамудың объективті қажеттіліктеріне сүйенеді. Нарық жағдайында бұл сұраныс пен ұсыныс, құн заңы. Еркін сұраныс арқылы пайда болатын нарық адамдардың ақшалай түрдегі қажеттіліктерін қанағаттандырады. Мемлекеттік реттеуді қажет етеді. Сондықтан мемлекеттің экономикаға араласуының бірнеше себептеріне сүйенуге болады, олар:
1. ақша айналымын дұрыс реттеу қажеттілігі.
2. мемлекеттің халықты қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету қажеттілігі.
3. мемлекеттің сыртқы әсерлерге араласу қажеттілігі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен ролін төмендегідей жіктеуге болады:
♦ жалпы экономикалық, құрылымдық өзгертулердегі мемлекеттің ролі;
♦ нарықтық қатнастарды дамытудағы мемлекеттің ролі;
♦ табиғи ресурстарды пайдаланудағы мемлекеттің ролі;
♦ сыртқы экономикалық байланстарды реттеудегі мемлекеттің ролі;
♦ экономикалық тұрақтылықты сақтаудағы мемлекеттің ролі т.б.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты – бұл экономикалық қатынастарды реттеуде үкімет органдары алдында тұрған мақсатты ұсталымдар жиынтығы.
Нарықтық экономика өте күрделі жүйе. Оның одан әрі дамуы мен жетілдірілуі көптеген экономикалық және басқада жағдайларға тәуелді. Сондықтан әлеуметтік жағдай мен экономиканың, нарық пен мемлекеттің өзара байланысын реттейтін механизм қажет. Экономиканы мемлекеттік реттеу пәні қоғам мүшелеріне-тиімді нарықтық қатынастарды қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік –экономикалық процесстерге әсер етудің әдістері мен құралдарын пайдалану арқылы еліміздің экономикалық өміріне мемлекеттің араласуын зерттейтін ғылыми экономикалық пән болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғамдық дамудың объективті қажеттіліктеріне сүйенеді. Нарық жағдайында бұл сұраныс пен ұсыныс, құн заңы. Еркін сұраныс арқылы пайда болатын нарық адамдардың ақшалай түрдегі қажеттіліктерін қанағаттандырады. Мемлекеттік реттеуді қажет етеді. Сондықтан мемлекеттің экономикаға араласуының бірнеше себептеріне сүйенуге болады, олар:
1. ақша айналымын дұрыс реттеу қажеттілігі.
2. мемлекеттің халықты қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету қажеттілігі.
3. мемлекеттің сыртқы әсерлерге араласу қажеттілігі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен ролін төмендегідей жіктеуге болады:
♦ жалпы экономикалық, құрылымдық өзгертулердегі мемлекеттің ролі;
♦ нарықтық қатнастарды дамытудағы мемлекеттің ролі;
♦ табиғи ресурстарды пайдаланудағы мемлекеттің ролі;
♦ сыртқы экономикалық байланстарды реттеудегі мемлекеттің ролі;
♦ экономикалық тұрақтылықты сақтаудағы мемлекеттің ролі т.б.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты – бұл экономикалық қатынастарды реттеуде үкімет органдары алдында тұрған мақсатты ұсталымдар жиынтығы.
ДӘРІС КЕШЕНІ
Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық мені мен оның обьектілері
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен оның қажеттілігі.
2.Нарықтақ экономиканың қалыптасуы мен дамуындағы мемлекеттің ролі.
3.Мемлекеттік реттеудің обьектісі мен субьектілері.
Экономиканы мемлекеттік реттеу - белгілі мақсатты қойып, оны жүзеге
асыруға ұмтылады. Сондықтан экономиканың дамуындағы маңызды мақсатты
анықтап алу қажет. Кез-келген елде ол мақсат-барлық қоғам мүшелерінің әл-
ауқатын максималдлы деңгейге көтеру.
Нарықтық экономика өте күрделі жүйе. Оның одан әрі дамуы мен жетілдірілуі
көптеген экономикалық және басқада жағдайларға тәуелді. Сондықтан
әлеуметтік жағдай мен экономиканың, нарық пен мемлекеттің өзара байланысын
реттейтін механизм қажет. Экономиканы мемлекеттік реттеу пәні қоғам
мүшелеріне-тиімді нарықтық қатынастарды қамтамасыз ету мақсатында
әлеуметтік –экономикалық процесстерге әсер етудің әдістері мен құралдарын
пайдалану арқылы еліміздің экономикалық өміріне мемлекеттің араласуын
зерттейтін ғылыми экономикалық пән болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғамдық дамудың объективті
қажеттіліктеріне сүйенеді. Нарық жағдайында бұл сұраныс пен ұсыныс, құн
заңы. Еркін сұраныс арқылы пайда болатын нарық адамдардың ақшалай түрдегі
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Мемлекеттік реттеуді қажет етеді.
Сондықтан мемлекеттің экономикаға араласуының бірнеше себептеріне сүйенуге
болады, олар:
1. ақша айналымын дұрыс реттеу қажеттілігі.
2. мемлекеттің халықты қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету
қажеттілігі.
3. мемлекеттің сыртқы әсерлерге араласу қажеттілігі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен ролін төмендегідей
жіктеуге болады:
♦ жалпы экономикалық, құрылымдық өзгертулердегі мемлекеттің ролі;
♦ нарықтық қатнастарды дамытудағы мемлекеттің ролі;
♦ табиғи ресурстарды пайдаланудағы мемлекеттің ролі;
♦ сыртқы экономикалық байланстарды реттеудегі мемлекеттің ролі;
♦ экономикалық тұрақтылықты сақтаудағы мемлекеттің ролі т.б.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты – бұл экономикалық
қатынастарды реттеуде үкімет органдары алдында тұрған мақсатты ұсталымдар
жиынтығы. Оның құрамына келесі ұсталымдар кіреді:
· экономикалық өсу және экономикалық даму;
· толық және тиімді жұмыспен қамтылу;
· экономикалық тиімділікке жету;
· бағалардың тұрақты деңгейі;
· экономикалық еркіндік;
· табыстарды әділ бөлу;
Мемлекеттің сыртқы сауда балансының үйлесімділігі. Ең жақсы дегенде
мемлекеттік реттеудің есептерін біртұтас мәселе ретінде қарастыру ол
мемлекеттік реттеудің мақсаттар көпбұрыштары - әлеуметтік-экономикалық
мақсатты ұсталымдардың өзара байланысқан маңызды құралдар жиынтығы. Кеңінен
таралған түрі – сиқырлы төртбұрышы, яғни мемлекет жауап беретін негізгі
өзара байланысқан мақсаттар:
· Экономикалық өсім;
· Жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейі;
· Бағалар тұрақтылығы немесе ақша тұрақтылығы;
· Сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Мемлекеттік реттеудің мақсаттарын басқаша да жүйелендіру нұсқалары
болады. Экономикадағы мемлекеттің рөлін айқындау үшін, ең біріншіден,
экономика, қоғамдық қайта өндіру процессі, қайта өндіру процесіндегі ақша
құралдарының циркуляциясы сияқты негізгі түсініктерге анықтама беру және
олардың қайта өндіру процесінің схемасындағы көрінісін айқындау қажет.
Қоғамдық қайта өндіру процесі
Өндірістік қатынастар тұрғысынан экономика қоғамдағы экономикалық
қатынастар жүйесін білдіреді, оның негізінде меншіктің билеуші нысандары:
қоғамдық, жеке, аралас меншігі жатады.
Мемлекет қазіргі уақытта келесі экономикалық қызметтерді атқарады:
1.Әлеуметтік қызмет,
2.Экологиялық қызмет.
3.Салық салу және салық жинау.
4.Азаматтардың құқықтары мен еркіндігін қорғау.
5.Мемлекеттің стратегиялық, инновациялық, әлеуметтік, т.б. жоспарлар мен
бағдарламаларды жасау.
Мемлекеттік реттеудің обьектісі мен субьектілері экономиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі субъектісі ретінде мемлекет қаралды. Жалпы алғанда
экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері бірнешеу. Оларға ең алдымен
мемлекет (оның құрамына, аймақтық, жергілікті институционалдық құрылымдар
кіреді), сондай-ақ мемлекеттік емес одақтармен бірлестіктер жатады.
Мемлекетке экономикалық және саяси билік берілген. Ал одақтармен
бірлестіктерге заң шығарушылық құқық берілмеген, олар тек өздерінің
экономикалық жағдайына сүйенеді. Бірінші кезекте мемлекеттік ретте
жүргізуші субъектілер мен оладың міндеттерін тиянақты белгілеуіміз керек:ф
1.Заң шығарушы орган (парламент). Экономикалық және әлеуметтік
процестерді құқықтық рәсімдеуді қамтамасыз етеді, мемлекеттің экономикаға
араласу деңгейін белгілейді. Оның негізгі құралы – мемлекеттік бюджетті
қарастыру және қабылдау.
2.Атқарушы билік (үкімет). Халық шаруашылығының оперативті реттелуін
қамтамасыз етеді, әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақ мерзімді жоспарларын
жасайды.
3.Нарықтық экономиканың салыстырмалы тәуелсіз субъектісі – Орталық банк.
Оның қызметтері: ақша эмиссиясы және ақша нарығына бақылау жүргізу.
4.Соттық жүйе экономикалық құқықтарды қорғайды және шаруашылық дауларды
шешеді.
Сондықтан үкімет органдары үшін экономиканы мемлекеттік реттеуді
қажет ететін мәселелер сенімді ақпарат жүйелері арқылы толық уақытында
жетуі маңызды. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізі объектісі ретінде
аса кең тараған экономикалық маңызды үрдістерді жатқызуға болады.
Мемлекет экономиканың құрылымдық дамуын нарық қатынастардың басты
мақсатына сәйкес, яғни халықтың материалдық әл-ауқатын жақсарту принципіне
сәйкес реттеу қажет.
Тақырып 2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістемесі жөніндегі ұғым
және оның оның элементтері.
1. Ұдайы өндіріс айналымы және экономикалық құбылыстардың өзара
байланстылығы.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидасы мен принциптері.
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмдері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидасы мен принциптері. Экономиканы
мемлекеттік реттеудің қағидасы мен заңдылықтарын, тәртіптерін және
принциптерін айқындап көрсету.
Экономиканы мемлекеттік реттеуідің мақсаты - нақты қалыптасқан
жағдайларды жан-жақты ескере отырып, оңтайлы шешім қабылдауға көмектесу. Ол
үшін анықталған қалыпты жағдайларды терең де нақты түрде зерттеп ұғыну
қажет болады, бұл әдісті экономикалық үрдістердің бастапқы кезеңінде
қолданған ерекше маңызды. Осындай негізгі бастапқы қағидаларға сүйене келе,
экономиканы мемлекеттік реттеу курсының келесі құрылымын ұсынуға болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу оның принциптері, мақсаттары қайшылықтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механізмі. Экономикалық
саясат бұл белгілі бір мәселелерді шешу мақсатымен шаруашылық процеске әсер
етудің мемлекеттік іс-шаралар жиынтығы. Экономикалық саясат бір жағынан
шаруашылық процессінің өзгерісін сипаттайды, екінші жағынан – экономикалық
шешімнің өзгерістерін. Экономикалық саясат перспективті мәселелермен қатар
ағымдағы мәселелердің шешуін қамтамасыз ететін әдістер жиынтығын құрамына
кіргізуі тиіс.
Мемлекеттің экономикалық саясат құралдарын келесі әдістермен ажыратады.
Тікелей реттеу әдістері немесе әкімшілік реттеу әдістері экономикалық
процесс пен оның параметрлеріне әсер етуімен байланысты. Олар белгілі бір
адрестік сипатта болады және қандай да бір объектіге бағытталады..
· мемлекеттік сатып алу;
· орталықтандырылған күрделі қаржы салу;
· кәсіпорындар мен салаларға бөлінген дотациялар мен субсидиялар;
· әлеуметтік саясат
· бағалар мен табысты реттеу;
Жанама реттеу әдістері немесе экономикалық әдістер адрестік сипатта емес,
бірақ шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін міндетті. Олар экономикалық
қызмет жағдайлары мен нәтижелеріне әсер етеді. Экономикалық әдістер жиынтық
сұраныс пен ұсыныс,
· капиталдың шоғырлануы,
· экономикалық және әлеуметтік жағдайларды тұрақтандыру,
· экономикалық өсімге қол жеткізу,
Нарықтық байланыстарға әсер етуге негізделеді экономикалық реттеу
әдістеріне жатады:
Қаржы немесе салық-бюджет саясаты: ұлттық экономикалық және әлеуметтік
мақсаттарға жету үшін бюджет-салық және фискалды механизмдерді қолдану.
Негізгі инструменттері:
- мемлекеттік сатып алуды ұлғайту немесе азайту;
- әлеуметтік төлемдерді өзгерту;
- салық мөлшерін өзгерту;
- мемлекеттік шығындар көлемін ұлғайту немесе азайту.
Мемлекеттік реттеудің объектілеріне өндірістік процесінің үш өзара
байланысқан бөлігі кіреді: ресурстарды реттеу, өндірісті реттеу, қаржыны
реттеу.
Мемлекеттік реттеудің мазмұнын мемлекеттік органдардың мақсаттары
құрайды, сонымен қатар экономикалық саясатты жүзеге асыру кезінде
пайдаланатын әдістер мен инструменттерден құралған.
Тақырып 3. Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері мен оның
шетелдік тәжірибесі.
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдастыру манызды теориялық
мәселелері.
2. Мемлекеттің экономикалық функциялары.
3.Басқару, реттеу органдарының экономикалық дамуындағы маңыздылығы.
Экономикалық жүйенің экономикалық байланыстарына араласу нәтижелерін
айқындайтын көрсеткіштерге: мультипликатор мен акселератор.
Мультипликатор – жиынтық сұраныстың бір ақшалай бірлігіне жиынтық
өндірістің өзгеру коэффициенті. Мультипликациялық механизмі нақты
инвестициялардың өзгерісіне немесе жиынтық сұраныстың басқа
өзгерткіштерінінің өзгерісіне қатысты нақты жиынтық сұраныстың қарқынды
өсуін қамтамасыз етеді.
Акселератор – тұтынушылық шығындар көлемінің өзгерісі нәтижесінде
экономикаға капиталдың салыну көлемдерінің өзгерісін сипаттайтын көрсеткіш.
Акселерация принципінің мәні тұтынушылық шығындардың динамикасы экономикаға
салынатын инвестициялар көлемінің динамикасына әсер етеді: тұтынушылық
шығындардың өсуі инвестициялық белсенділігін арттырады және керісінше.
Қайта өндіру процесіне қатысатын агенттердің өзара байланысы
Мемлекеттік кәсіпкерліктің мотивтері - оның негізгі ерекшелігі болып
табылады. Жеке капиталдың басты мақсаты пайда табу, ал мемлекеттік меншік
жеке меншікке қарағанда бірінші кезекте макроэкономикалық тұрақтылыққа
жағдай жасауға бағытталады. Сондықтан мемлекеттік меншік табиғи монополия
сияқты салаларында даму алады: көлік, байланыс, энергетика, комуналды
шаруашылық және т.б.
Осы салалардың тауарлары мен қызмет көрсетуіне төмен баға тағайындай
отырып, мемлекет жеке сектордың шағындарын төмендетуге қол жеткізеді және
оның бәсекелестік қабілетін арттырады, экономикалық өсуіне жағдай жасайды.
Өтемділік мерзімі ұзақ аумақты капиталды өндірістердің дамуына зор көңіл
бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпкерлік сруктуралық және техникалық саясатты белсенді
жүргізуде үлкен рөл атқарды. Үкімет кәсіпорындарды ұлттандыру барысында
өндірістер мен салалардың ескерген технологиялық базасын бюджет есебінен
жаңарту және реконструкция жұмысын жүргізді. Сонымен қатар, өзіндік қордың
есебінен көлемді ғылымды қанат ететін өндірістер құрылды, НИОКР-дің кең
көлемі бекітілді. Мемлекеттік сектор өндірістің әлеуметтік саласында өзінің
басшылық қызметін ойлады. Үкімет мемлекеттік кәсіпорындар жүйесі арқылы
шауашылық жағдайға тікелей ықпал ете алады: капиталды ұлғайту немесе азайту
арқылы, қосымша жұмыс орындарын ашу арқылы, экономикалық тәуекелдігінің
мөлшері жоғары проектісін іске асыру арқылы, антиинфляциялық саясатты
жүргізу арқылы, депрессиялық ауандарда өндірісті дамыту арқылы,
структуралық қайта құруға қатысу арқылы және т.б. Сонымен қатар мемлекет
өзінің кәсіпорындарына бірқатар артықшылық жағдайларын жасайды.
Тақырып 4. Транзиттік экономиканың негізгі мәні және оның заңдылықтары.
1. Транзиттік экономика: мәні, негізгі мақсаты, міндеттері.
2. Трансформациялық процестердегі мемлекеттің ролі.
3. Өтпелі кезеңдегі жалпы экономикалық және макроэкономикалық
тенденциялар.
Транзиттік экономика- қоғамның өндіргіш күштерінің дамуның нақты
кезеңдеріне сәйкес келетін транзиттік қатнастардың жиынтығы.
Қазақстанның қазіргі жағдайында қандайда бір экономикалық жүйеде
өндірістік инфрақұрылымның компаненті ретінде Транспорттық- Комуникациялық
комплекс маңызды рол атқарады. Еліміз шикізат және өндіріс ресурстарына бай
мемлекеттердің бірі болып табылады. Транзиттік экономика - көлемді және
динамакалық дамыған Еуропа мен Шығыс және Оңтүстік–Шығыс Азия елдерінің
арасында орналасқан.
Егемен Қазақстанның болашақтағы экономикалық потенциалының дамуы
транспорттық комплекстің қарқынды дамуымен тығыз байланысты.
Тек транспорттық комплекстің көмегімен жан - жақты өндірісті
қалыптастыруға болады. Ондай жағдайда мемлекет төмендегідей шараларды
жүргізуі керек:
■ өндіріс күшін тимді орналастыру;
■ сыртқы және ішкі нарықтарда экономикалық байланысты қалыпастыру;
■ тауарды өндіру және сату мен тасымалдау;
■ капиталдық айналымын ұйымдастыру;
Қазақстанның басты стратегиялық мақсаты – экономиканың шикізат
өндіру бағытын бәсекеге қабылетті тауар және қызмет өндіруге ауыстыру
болып табылады. Сонымен қатар тауар және қызмет өндіруде жаңа
технологияларға сай интеграциялық үрдістерді енгізу.
Қазақстанның экономикалық міндеті - Қазақстанда жаһандану үрдісі даму
жағдайында мемлекеттің аралақ интеграция мен мәдени және сауда -
экокономикалық байланыстарын кеңейуі, географиялық орынының тиімді
орналасуы, транспорттық комплекстің техникалық жабдықталуы; әлемдік нарықта
мемлекетік отандық транспорттық – коммуникациялық комплекстің бәсекелестік
қабылеттілігін арттыру және республика территориясы арқылы тауар айналамын
ұлғайту- бұл Қазақстан 2030 стратегиясына сәйкес мемлекеттік даму болып
табылады
Мемлекет индустриалды – иновациялық дамуды жүзеге асыруда ең басты екі
мәселеге назар аударуда, олар:
► біріншісі- экономиканы диверсификациялау жолымен дамыту;
► екіншісі – қатаң қаржы саясатын жалғастыру болып табылады.
Осыған орай ел Үкіметі өңдеу өнеркәсібін қайта құрылымдауға бағытталған,
экономиканың екі саласында да бірнеше құрылымдық өзгертулер жүргізілуде.
Сонымен қатар Қазақстан республикасы энергия және минералды ресурстар
министрлігінің мәліметтеріне сәйкес, 2015-жылға таман еліміздегі жыл
сайынғы мұнай өндіру көлемін кем дегенде 150 млн тоннаға дейін ұлғайтуды
жоспарланып отыр, ал қазіргі кездегі құбырлар жүйесі қазақстаннан
экспортталатын мұнайдың жалпы көлемінің 70 – 80 млн. тоннаға пара - пар
көлемін өткізуге мүмкіндік береді.
Осыған орай тасымалдау инфрақұрылымын дамыту республика үшін күннен –
күнге өткір мәселеге айналуда. Саяси тиімділік мұнай құбырлары жүйесін
диверсификациялау саяси тиімділікке байланысты да қажет. Қазақстан үшін
дербес сыртқы саясат жүргізу және транзиттік елдердің территориялары
арқылы мұнай тасымалдауды болдырмау, сыртқы күштердің республикаға ықпалын
мүлдем жою немесе азайту аса маңызды. Мұны ұлттық қауіпсіздіктің маңызды
элементі деп қарастырған.
Қазіргі кезде Каспий көмірсутектерін әлемдік нарыққа тасымалдауға
байланысты әртүрлі экономикалық және саяси артықшылықтарға ие. Қазақстан
мұнайын тасымалдау жүйесі бүгінгі күнде екі негізгі бағытта: Шығыс – Батыс
және Солтүстік – Оңтүстік жұмыс атқарып, дамып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы экономиканының ары қарай дамуы үшін
басты міндеттерінің біріне- әлемдік экономикалық үрдісстерде белсене
қатысуыды жатқызуға болады, өйткені жабық экономика жағдайында мемлекеттің
дағдарысқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан Қазақстан Дүниежүзілік Сауда
Ұйымына (ДСҰ) мүше ретінде қабылдану мақсатында іс-шаралар жүргізуде.
Келіс-сөздерде жүргізуде АҚШ, Еуропалық одақ мемлекеттері, Канада,
Швейцария, Жапония, Австралия, Мексика, Чехия, Словакия, Эстония, Пакистан
сияқты мемлекеттер қатысады. Негізгі мақсат-барлық мемлекеттермен сауда
дамуын жандандыру, тиімді инвестицияллық саясат жүргізу т.б.
Тақырып 5. Экономикалық өсім: негізгі факторлары мен оны қамтамасыз
етудегі мемлекеттік шаралар.
1. Экономикалық өсім: факторлары, көрсеткіштері және оларды есептеу
әдістері
2. Мемлекеттің экономикалық саясатының қалыптасуы негіздері мен
фактролары.
3. Өндірістік бағдарламаны жақсақтаудың маңыздылығы мен принциптері.
Экономикалық өсім факторлары даму көрсеткіш әдістерінің тізім өзіне
көптеген нақты жақындауды қосады. Олардың санына мыналарды жатқызуға
болады:
экономиканың құрылымдық – логикалық және математикалық модельдер
(үлгілер);
экономикалық көрсеткіштердің даму перспективасын баланстық және факторлы
әдістері;
Мақсаттар ағашы деген құралын қолданумен әлеуметтік – экономикалық
дамуды нұсқаларының (нұсқалардың) оптимизациялау әдістері және осы негізде
мемлекет жағынан көмекті приоритетік бағытта анықтау
салааралық баланс – экономиканың салалық құрылымын орнату құралдары
ретінде
аймақаралық рационалды байланыстарды орнатуға қатысатын баланстық
әдістерері.
Экономикадағы баланстар – айнымалы экономикалық байланстарды орнату үшін
қатысатын негізгі құралы. Олар кесте немесе теңдеу түрінде келеді, олар екі
немесе одан да көп экономиканың бөлімдерінің тепе – теңдігін көрсетеді.
Баланстың түрлері әртүрлі болып келеді; өндірістік ресурстардың балансы,
физикалық көлемі және құны бойынша өнімнің балансы, әр түрлі типтердің
қаржылық баланстары (мемлекеттік бюджет, халықтың табыстары және шығындары,
кәсіпкерлік сферасы, ішкі сауда – саттық баланс, сату балансы және т.б.)
шығарылатын есептердің класстардан шыға, келесі экономикалық даму
көрсеткіштердің оранту құралдарын келтіруге болады: макроқұрылымдық,
құрылымдық – салалық, экономикалық қаржы – құнының үлгісі (моделі).
Экономиканың макроқұрылымдық үлгісі ол – ортақ өндірудің үлгілер жүйесін
көрсетеді. Бұл жүйе физикалық көлем динамикасының жағынан болатын, қоғамдық
өндіру процесіндегі негізгі макроэкономикалық айнымалылардың өзара
байланысын белгілейді. (көрсетеді). Сонымен бірге, бұл үлгілер жүйесі
өнімдердің айналамын және халық шаруашылықтарында өндірістік ресурстардың
айналымын көрсетеді.
Экономиканың құрылымдық – салалық үлгісі. Осы үлгінің болуы келесі
аналитикалық және болжамдық есептердің шешуін білдіреді: қоғамдық
өндірістің салалық құрылымын болжау, ол өндіріс қызметіндегі әр агенттердің
берілген соңғы (шекті) сұранысын көрсетеді.
Экономикалық өлшемдерге техника – экономикалық көрсеткіштердің әсер етуін
бағалау; Өзгермелі сұраныс әсерінен экономикадағы құрылымдық – салалық
қадамдардан өзгеруін есептеу; мемлекеттің экономикасындағы қаржы даму
көрсеткіштеріне техника – экономикалық параметрлердің МӨБ әсер етуін
бағалау; ойлайтын болсақ, бұл салааралық баланстың жабық үлгісіне ұқсас
нәрсені құру болып табылады. Яғни, шекті сұраныстың көрсеткіші факторлы
табыстардың және оның бөліну көрсеткішіне тең келеді.
Қаржы – құндылық үлгісі – экономикадағы балансталған қаржылыққа жетуіне
байланысты сұрақтарға жауап қайтаруға міндетті. Берілген үлгісі бюджет
облысында экономикалық саясаттың негізгі өндірісі, валюталық және ақша –
несие саясатының баға өндірісі, салық салу өндірісі болып табылады. Осы
үлгіні құрғанда, есептеу базасын минималды керек ұлттық шоттар жүргізу
жүйесінің көрсеткіштеріне сүйенеді.
Қаржы – құнының үлгісіне мысал рет, Фи-фи - француз үлгісі шығады. Бұл
үлгі физикалық және қаржылық тепе – теңдіктің үлгісі.
Экономика бұл – көп өлшемді жүйе. Оның құрылысы бірнеше позициялардан
қаралады:
әлеуметтік құрылым - әртүрлі әлеуметтік – экономикалық укладтардың
қатынастарын көрсетеді. Олар нақты жекешелендіру күйге негізделеді және
оларға сәйкес келетін өндірістік қатынастарға де негізделеді.
өндірістік құрылымы ол – экономиканың сектор арасындағы пропорцияны
көрсетеді. Бұл халық шаруашылығының өсуінің сапасын және мүмкіндігін береді
(1-ші және 2-ші бөлімдердің қатынасы, тұтыну мен жинақтау арасы,
математикалық өндіріс және инфрақұрылым арасында).
Салалық құрылым – халық шаруашылығының әртүрлі салалар арасындағы
қатынастар арқылы белгіленеді. Қандай да бір саланың артықшылығын тек
экономикалық және технологиялық деңгей анықтайды және оның ориентациясын
(аграрлық, шикізаттық, индустриалық);
Аймақтық құрылым - өндірістік және ғылыми –техникалық потенциялдың елдің
территориясында орналасуын, өндірістік кооперациялардың даму деңгейлерін
көрсетеді.
Ішкі саудалық (сауда - саттық) құрылым – дүниежүзілік еңбек бөлінісінде
елдің орнын (ұстанып), экспорт пен импорттың ерекшелігін, жұмыс күші мен
капиталдың қозғалуын, интеграциялдық процестерде қатысуын білдіреді.
Тақырып 6. Экономиканы мемлекеттік реттеу қызметінің басты сатысы
әлеуметтік – экономикалық болжау мен жоспарлау.
1.Экономикалық болжаудың мәні және мақсаты.
2. Экономиканы болжау түрлері мен әдістері.
3. Жалпы мемлекеттік жоспарлаудың қажеттілігі.
4. Экономикалық жоспарлау мен болжаудың байланыстылығы.
Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжаудың мәні, түрлері және әдістері.
Жалпы мемлекеттік жоспарлау ғылыми негізделген болжамдарға сүйеледі.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын болжау - жоспарлық шешімдерді
қабылдаудағы алғашқы кезең болып табылады.
Болжауды ақпаратты беру тәсіліне қарай:
Нүктелік болжамдарда Аралық (интервалдық) болжам-дарда
ЖҰӨ көлемі 5 пайыз өседі. ЖҰӨ көлемі 5-7 пайызға дейін өседі.
Сонымен кез келген мемлекет жоспарлау мен болжаусыз мемлекет болашағын
анықтай алмайды. Мемлекеттік жоспарлау мен болжаудың маңыздылығы осында.
· Мемлекеттік болжау- мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
бағыттары туралы ғылыми негізделген жүйесі. Мемлекеттік болжау-даму
болашағын алдын ала анықтауға ғана емес кәсіпорындар мен компанияларға
мемлекеттің іс-әрекеті жөнінде саяси ақпараттар беріп отыруға да мүмкіндік
береді.
Барлық болжамдарды мынадай екі топқа бөлуге болады, олар: базалық және
әлеуметтік-экономикалық .
· Базалық болжамдарға: демографиялық болжам, табиғи ресурстар
болжамы, ғылыми-техникалық прогресс, экологиялық сыртқы экономикалық,
сыртқы саяси, іскі саяси болжамдар жатады.
· Әлеуметтік-экономикалық болжамдарға- экономикалық өсуге, болжау,
әлеуметтік саланың даму деңгейіне болжау жатады. жиынтық сұранысқа,
инфляция деңгеіне болжам, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасына болжау,
халықтың жұмысбастылық деңгейіне
Экономикалық болжам жасау экономиканың және онымен қатынаста болатын
сфералардың болашағын алдын ала көру. Экономикалық болжау әлеуметтік –
экономикалық даму тактикасын, стратегияны жасаудың, мақсаттарды анықтаудың
алғашқы сатысы.
Экономикалық дамуды бағдарлау бұл – бүкіл экономиканың немесе оның жеке
сферелардың даму бағдарламасын жасау және оны ұйымдастыру. Экономикалық
дамудың бағдарламалыры нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің өндіріс
процесіне тікелей әсер етудің негізгі құралы болып табылады.
Экономикалық дамудың бюджеттеу мынаны көрсетеді: елдің мемлекеттік
бюджеттік жасау және ұйымдастыру экономикалық дамуына әсер ететін құралы
ретінде. Мемлекеттік бюджет елдің экономикалық дамуына әсер ететін, нақты
оны басқаратын негізгі құжат болып табылады. Қазіргі нарықтық шаруашылықты
иеленетін елдердің тәжірибесі көрсетеді: егер қандай да бір экономикалық
және әлеуметтік процестердің дамуы қандай да бір шекті мақсаттардың дамуына
және оған жету әдістеріне акцент бұл қарама-қайшылыққа әкеледі. Бұл
экономиканың макро – микро деңгейлерге тән.
Макроэкономикалық жоспарлаудың әлеуметтік институттармен қатар,
мемлекетте оның функциялардың тасушысы болып есептеледі.
Мемлекеттің функциялары: экономикалық ортаны ақпаратпен қамтамасыз ету.
Микродеңгейде жоспарлық тәжірибені нақты шектеуге қою, жеке қызығушылықтың
және оған жетудің шарттарда болатын параметрлерді (өлшемдерді) қою.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамудың мақсаттарын белгілейді және
экономикадағы шаруашылық пропорцияларды тәуелсіз реттейді.
Қойылған есептерді шешудің негізгі құралы – индикативтік жоспарлау болып
табылады. Оның қосымша бөліктер мыналар:
· әлеуметтік – экономикалық дамудың концепциясы;
· экономикалық болжам жасау;
· экономикалық бағдарлама жасау.
Экономикалық бағдарлама жасау – экономикалық бағдарламалар жүйесі
негізінде қоғамдық шаруашылықты реттеудің процестері болып табылады, олар
әлеуметтік – экономикалық дамудың концепциясына сәйкес келуі керек.
Индикаторлар рөлінде мынадай көрсеткіштер қолданылады, динамиканы
сипаттайтын, экономиканың құрылымын және тиімділігін білдіретін, ақша-несие
сферасының жағдайын көрсететін, бағалы қағаздыр және тауарлар нарығын
сипаттайтын көрсеткіштер.
Жалпы мемлкеттік жоспарлау - әлеуметтік-экономикалық жүйелердің
негізгі даму бағыттарын анықталды, сондай-ақ нақты міндеттер мен қойылған
мақсаттарға жету шараларын белгілейді.
Жоспарлаудағы негізгі шарт- мақсаттарды белгілеу мен оған жету
жолдарны анықтау.
Жоспар нақты сандық параметрлерге (көрсеткіштерге) негізделеді. Сандық
көрсеткіштер әлеуметтік-экономиканың дамуындағы соңғы және аралық
нәтиджелерін, ресурстарға шығындарды бейнелейді. Әлеуметтік-экономикалық
жоспарлау басқарудың барлық деңгейінде дайындалады, олар:
► федералдық және аймақтық жоспарлау – бұл жоспары мемлекеттік басқару
органдары атқарады.
► жергілікті жоспарлау- бұл жергілікті басқару органдары арқылы
жүргізіледі.
► кәсіпорын жоспары- кәсіпорынның өз мүмкіндіктерін ескере отырып
жасалады.
1.Директивті жоспарлау- заң күші бар жоспарларды құру үрдісі. Директивті
жоспарлаудың ерекшелігі нақты мекен-жайға бағытталуы, яғни ол жоспарды
орындау міндетті. Әрбір кәсіпорынның өз жоспары директивті жоспар болып
табылады.
2.Индикативті жоспарлау- мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуын нақты
параметрлер арқылы (индикатролар) анықтау үрдісі мен белгіленген
индикаторларды жүзеге асырудағы жанама мемлекеттік экономикалық шараларды
әзірлеу. Индуктивті жоспарды әзірлеуде әр түрлі субьектілер тең құқықты
жоспар көрсеткіштерін орындау міндетті қызметін ұйымдастыруда бағыт-бағдар
беруші.
3.Стратегиялық жоспарлаудың мәні-экономиканың дамуындағы басты
басымдылықты таңдау. Стратегиялық жоспарлау ұзақ мерзімге бағытталады,
стратегиялық жоспарлаудың біртұтас болғанымен икемді қаблеті бар (нақты
жағдайларға байланысты.)
4.Тактикалық жоспарлау - стратегиялық мақсаттарға жетуге нақты
операцияларды жоспарлау мен оны жүзеге асыруға қажетті ресурстардың
көлемін анықтау. Трактикалық жоспар қысқа және орта мерзімге жосапрланады.
Жоспарлауды мерзімге қарай; қысқа, орташа, ұзақ мерзімдік деп бөледі, ең
алдымен ұзақ мерзімдік мақсаттар белгіленеді, кейін оны жүзеге асыру үшін
орташа және қысқа мерзімдік жоспарлар құрылады.
Тақырып 7. ҒТП-тің бағыттары мен оны жетілдірудегі мемлекеттің ролі.
1. ҒТП-ті дамытудың әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы.
2. ҒТП-ті жеделдету мен оның тиімділігін арттыру шаралары.
3. ҒТП-ті дамытуды мемлекеттік ынталандыру.
4. Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыру шараларының жүйесі.
Ғылыми – техникалық прогресс адамзат баласы өз басынан әр түрлі
қоғамдық өндіріс әдістерін өткізгені тарихтан белгілі.Олардың даму
дәрежесін сипаттайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол – еңбек құралдары.
Экономикалық дәуірдің айырмашылығы не нәрсе өндірілетіндігінде емес, оны
қалай және қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек
құралы қоғамның өсу дәрежесін анықтайды. Ұзақ мерзімді даму тарихы деседе
болады. Қазіргі ғылыми – техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған
еңбек құралдары дамуының түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.
Бір кезде ең қарапайым еңбек құралдарына негізделген қоғамдық
құрылыс үстіміздегі ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс
ретінде ең жоғары дәрежесіне жетті.
Жаңа технология,техника пайда болды да өндірісті және еңбекті
ұйымдастыруға өзгерістер енгізілді. Мұның бәрі туып келе жатқан жаңа қоғам
– капиталистік қоғамның талаптарына сай өндіріс әдістері қажет болды.Ол тек
қана еңбек құралының дамуының жаңа сапалық белгілерімен, ірі машиналы
өндіріске жетудің жолдарымен белгіленеді.Ал ірі машиналы өндіріс бірден
пайда болған жоқ, оның тарихи даму және қалыптасу белестері бар. Ірі
машиналы өндірістің құрылуы бірнеше кезеңнен тұрады. Олар: жай кооперация,
мануфактура, фабрика (машиналы өндірісі).
Жай кооперация дегеніміз белгілі бір өндіріс процесінде немесе
түрліше,бірақ бір-бірімен өзара байланысты өндіріс процестерінде көп адам
жоспарлы түрде, бірақ бір-бірімен қатар, өзара әрекете жұмыс істейтін еңбек
нысаны.
Қазіргі әр алуан, көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс
әдісі – фабрикалық прогресте осы фабрика дамуының сапалық қорытындысы.
ҒТП мән даму бағыттары- Өндіргіш күштердің тарихи өркендеуінің
нәтижесі қазіргі ғылыми технокалық прогресс. Сондықтан, қазіргі заман
ғылыми-техникалық немесе технологиялық революция заманы.
XX ғасырдың елуінші жылдарынан басталған ғылыми-техникалық
революцияның өзіне тән қазіргі көріністері және ерекшеліктері бар.
Олар мынадай :
- ҒТП кең ауқымды, әмбебап сипатқа ие болды. Ол қоғам өмірінің
барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы өндіріс фазаларына да
ықпал етті. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем
өзгертті, сапалық жаңалықтар енгізілді;ғылым мен өндірістің интеграциялық
қатынасы жоғары дәрежеге қажетті.
- Экономикалық өсу – өрлеудің факторы мен қайнар көздерін,
шаруашылық құрылымын және т.б. жағдайларды қүрт өзгертті;жаңа принципті
техника мен технология жасалынып өндіріске енгізілуде.
- Сапалық жаңа өндіріс аппараты қалыптасып келеді.Бірлескен
жұмыс күші даму үстінде қазіргі ғылыми техникалық прогрестің
ерекшеліктерінің бірі – микроэлектроника жедел қарқынмен дамуы және
пайдалануы.
- Микроэлектроникалық техниканың негізінде электрондық ақпарат,
жасанды интеллектуалды элеметтерлі бойына дарытқан электронды есептеу
машиналары (ЭВМ), икемді автоматтандырылған өндіріс пайда болды. Бұл
қазіргідің өзінде, әсіресе келешекте қоғамдық өндірісті дамытудың негізгі
факторына айналары
сөзсіз;
ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы қоғамдық өндірісті алға
бастырады ғылымның рөлінің өскендігінің айқын көрінеді.
Ғылым мен өндіріс қосылып біртұтас процеске айналады. Демек, ғылым
өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналғандығы жөнінде айтқымыз
келеді.Осының негізінде :
Қалдықты аз қалдықтырын немесе тіпті қалдықсыз технология өмірге келді.
Мұның экономикалық және экологиялық мңызы өз алдына ерекше, өндіріске озық
технологияның негізгі көріністерінің бірі, машина компонентіне жағдай
адамның өндірістегі орны мен рөлін мүлдем өзгертті, жұмысты
күрделілендірді, жаңа биік талаптар қойылды, қазіргі ғылыми-техникалық
революция әлемдік сипатқа ие болды,бүкіл дүниежүзілік құбылысқа айналды,
биотехника кең өріс алды.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс өте тапшы шикізаттарды жасанды жолмен
алған заттармен алмастырудың негізгі бағыттарының біріне айналдырып отыр.
Бұл материалдарды өндеудің жаңа әдістерін одан сайын жетілдіріп және іс
жүзінде пайдалануды тездетеді. Қазіргі кездегі ҒТП – ның жұмыс күшіне
әсері алпы ұлттық өнім жұмысшыларды жиынтық қоғамдық еңбегімен жасалады.
Бұған өндірістің материалдық емес салаларындағы қызметкерлер мен
жұмысшылары да кіреді. Сонымен қатар бұл түсінікке қызмет көрсету мен
рухани игіліктерді, әлеуметтік инфрақұрылым және басқару саласындағылар да
жатады.
Шаруашылық қызметінің интернационалдануы, еңбек бөлінісінің тереңдеуі
дүниежүзілік шаруашылықта жұмыс күшінің ауысуын жеңілдетіп, оның
интеграциясына әкеледі. Жиынтық жұмысшы құрылымында айтарлықтай өзгерістер
үстіміздегі ғасырдың екінші жартысындағы ғылымы – техникалық прогресс пен
байланысты еді.
ҒТП басты өндіргіш күшіне де әсер етеді, ең алдымен жұмысшы еңбекгінің
мазмұны өзгереді.
Өндіріс процесінде еңбек негізінен төрт қызмет атқарады: энергетикалық,
технологиялық, бақылау – басқару және қисынды ойлау. Машиналы өндіріс
жағдайында бастапқы екі қызмет машинаға ауысады. Өндірісті автоматтандыру
автоматты құрылымдарға үшінші қызметті де түгелдей болмағанымен көбін
береді.
ҒТП өндірістің динамикалық қозғалысын, қайта құрылысын жеделдетіп
жұмысшының жауапкершілігін арттырады. Ол қысқа мерзімде өндірістік шешімдер
қабылдауы тиіс, өйткені қымбат тұратын құрал – жабдықтардың қызметі
жайбарақаттылықты көрмейді.
Өндірісте адам рөлінің күшеюі, қазіргі жұмысшы күшіне жаңа талаптар
қояды. Жалпы білім дәрежесін көтеру. Үстіміздегі ғасырдың бірінші
жартысында өндірісте жаппай конвейерлік және түйдек әдісті енгізу жоғары
мамандығы бар жұмысшыларға сұранысты көбейтті (алдымен станокта істейтін,
конвейер жанында тұратын). Соңғы 30 жылда күрделі автоматтандырылған
жабдықтарды жөндейтін, өндіріске ендіретін, мамандық иелеріне деген
қажеттілік күшейді. Сонымен қатар робото техникада және басқа да қазіргі
күрделі технологиялық жабдықтарда істей алатын мамандықтарға сұраныс артты.
Осыған орай жоғары маман кардлардың үлесі артып, мамандығы жоқ
жұмысшылардың үлесі күрт төмендейді.
Моральдық, психологиялық дәрежені көтеру. ҒТП адамның технологиялық
процестерді игеруі құбылып, өзгеріп тұратын процестерді қадағалауын талап
етеді. Еңбек ұжымдарындағы жұмысшылардың қабілеттерін арттыру, үйлестіру
қажеттігі күшейеді.
Барлық индустриалды дамыған елдердегі байқалған қазіргі еңбек
рыногының салалық құрылымдағы белгілі тенденцияларын көрсете кетуге
болады. Біріншіден, материалдық өндірс саласынды істейтіндердің абсолюттік
саны көбейеді. Дәстүрлі салалардағы металургия, былғары, аяқ қиім, тоқыма
өнеркәсібіндегі және темір жол транспартындағы жұмыс пен қамтудың азаюы ҒТП
өмірге әкелген салалардағы жұмысшылардың көбейюімен
толықтырылады. Екіншіден, материалдық өндірістегі жұмысшылардың үлесі жалпы
жалдамалы жұмысшылардың саны да азайып келеді, оның себебі соңғы он
жылдықтардағы материалдық емес салалардағы қызметшілер санының күрт
өсуінде.
Қазіргі жұмысшыға талаптың өзгеруі оның кәсіптік мамандық
дәрежесінің артуы, жиынтық жұмысшы күшін үздіксіз оқыту проблемасын қояды,
сөйтіп оның сапасан ҒТЭ талабына сәйкестендіреді.
Тақырып 8. Халықты жұмыспен қамту мен әлеуметтік қорғауды
мемлекеттік реттеу.
1. Еңбек ресурыстарын гендерлік және интекуаллдық деңгейінің маңыздылығы.
2. Еңбекке қабылетті тұрғындары жұмыспен қамтамасыз етудегі мемлекеттік
шаралар жүйесі.
3. Жұмыссыздықпен кедейшілікке қарсы мемлекеттік бағдарламаның мақсаты
мен маңыздылығы.
Еңбек нарығы экономикалық нарықтардың ішінде ең күрделісі. Бұл тауардың
ерекшелігіне байланысты, яғни жұмыс күшімен. Оның құрылуы құнның
анықталуымен, еңбек пен жалдамалы еңбек шартымен ерекшеленеді. Бұндай тауар
саналы бола тұра, оған экономикалық әсер етуден басқа әлеуметтік және
психологиялық факторлар әсер етеді.
Реттеудің объектісіне- еңбек нарығының екі негізгі элемент жатады:
Еңбек нарығының ресурстары мен жұмыс орын нарығы. Біріншісі, еңбектің
ұзақтылығы, топтардың өндіріске деген қызығушылықтарын тудыруға,еңбек
күшінің миграциясы, мамандарды дайындау мерзімі және т.б. сенім береді.
Жұмыс орын нарығы, біріншіден, жалпы экономикалық жағдайлармен анықталады.
Еңбек нарығының ерекшелігі, оның жоғарғы сегментациясының
сатыларында, яғни квалификациондық, салалық және аудандық қиылыстарында.
Еңбек нарығының қарапайым элементі – жұмыссыздық, ол еңбекке жарамды
халықтың жұмыссыз қалуы.
Жоғары дамыған елдерде, еңбек нарығының стихиялы механизмдерін
реттеумен қоса, мемлекеттік және қоғамдық реттеу жүйесі біршама дамыған.
Сонымен қоса, макроэкономикалық, аудандық сатылар және жеке кәсіпорын
сатысы арқылы мемлекет осы салада өзінің жүйесін заңдық актілер арқылы
пайдаланады. Олар жұмысбастылықты реттеп, еңбек саласын, білім алу
мүмкіндігін жүзеге асырып, реттейді.
Еңбек нарығының инфрақұрылымын жұмысбастылық службасы және еңбекпен
қамтамасыз ету, кәсіби оқыту структурасы және дайындау құрайды.
Мемлекеттік бағдарламаға үлкен әсер ететін жалдамалы еңбек саласында
жұмыс істейтін жұмысшылардың, жұмыс берушілердің, жұмыссыздардың,
оқушылардың, әйелдердің және т.б. сұранымдарын кәсіпорындар ұсынады.
Жұмыссыздықты болдырмау үшін мемлекет қосымша жұмыс орындарын
беретін және шағын бизнеске льготты салық салуды орындайтын кәсіпорындарды
ынталандырады. Бұл жағдай әсеріне жеткен кезде, жарты жұмысбастылық, толық
емес апталық жұмыс уақыты, зейнеткерлікке уақыт мерзімінен бұрын шығуды
қамтамасыз етеді.
Мемлекет қоғамдық жұмыстың бағдарламаларын қалыптастырып,
қаржыландыруды жүзеге асырады. Кейбір елдерде шетелдік жұмысбастылық асқан
кезде, мемлекет оларды төмендетуге бар күшін салады.
Үкіметтің негізгі күштері, біріншіден, жұмыссыздыққа қарсы
бағытталып, ал содан кейін, жұмыссыздыққа шалдыққан азаматтарға көмек беру.
Көмек көрсетудің негізгі формасы – жұмыссыздық жәрдемақылардың
болуы. Оарды алу шарттары жұмыс стажының болуы және сақтандыру фондтарына
салымдарды мерзім бойынша төленуі. Жәрдемақылардың көлемдері, мерзімдері
және оларды алу шарттары әртүрлі болады. Кейбір елерде жұмыссыздарға көмек
ретінде коммуналдық қызметтерге ақша төлеу тәжірибесі байқалады
(кварплата,қоғамдық транспорт, телефон және т.б. )
Еңбек нарығының мемлекеттік реттелуінің тәжірибесі көрсеткендей, әр
кезде қозғалыста болатын реттеу механизмі жоқ. Оларды ажырату әр
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық,саяси дамуында, олардың мәдени салт-
дәстүрлері, еңбек нарығының қалыптасу өзгешеліктері мен мемлекеттің
рөлінде.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты мына мақсаттарды көздейді:
азаматтарды экономикалық және қоғамдық деградациялардың есебінен
туындайтын хал-аурудан, кәріліктен, табыстың күрт төмендеуінен және тағы
басқадан қорғау.
- жалпы қоғамды және әрбір жеке тұлғаның одан әрі шартты дамуын
қамтамасыз ету.
- әлеуметтік әділеттіліктің тарихи түсініктілік принциптеріне жету
дәрежесі.
Бұның маңыздылығы қоғамның ең кедей адамдарына мемлекеттік жүйе арқылы
және жергілікті бюджеттен, бюджеттен тыс фондтардан, басқа әлеуметтік көмек
көрсету фондтардан табыстарды тарату арқылы, оларды қамтамасыздандыру.
Осындай саясат тек әлеуметтік қалыпты қолдауға ғана емес, сонымен қатар
массалық төлеге қабілетті сұранысты ынталандырады.
Әлеуметтік сенім деңгей мен әлеуметтік әділет түсінігі ол қоғамның
өндірістік күшінің даму деңгейімен, олардың мәдени және саяси салт-
дәстүрлермен келістірілген.
Тақырып 9. Мемлекеттің инвестициялық саясатының қалыптасуы мен оны
жүзеге асыру механизмі.
1. Мемлекеттің инвестициялық саясаты және инвестициялық концепция.
2. Инвестицияның қайнар көзі оны тиімді пайдалану жолдары.
3. Шаруашылық субьектілерінің инвестициялық белсенділігін арттыру
жолдарымен механизмдері.
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып табылады.
Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар бар
мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар болып
табылады.
Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық тетікті бір
қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының басты
проблемаларының бірі. Тиімді инвестициялық тетікті қалыптастыру арқылы
өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны қайта құру үшін әр түрлі
көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған байланысты экономикалық жақсы
дамыған сигмент ретінде банктік жүйеге келтіріледі.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны бизнестің
материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Сыртқы экономикалық қызметтің
маңызды аспектісі - шетел инвесторларының қатысуы және республика
экономикасын тұрақтандыру үшін шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар
ұлттық шаруашылықтың құрылымын жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты
тұтыну тауарларымен молайту және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы
әрі тиімді пайдаланылуы тиіс. Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-
валюта резервтері жасалған, олар сонымен бірге ұлттық валютаны да
қамтамасыз етеді. Кредиттерді қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық
тауарлардың қорлары болып табылады.
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады.
Қазақстан Республикасының аумағындағы 2004-2006 жылдар арасындағы
мәліметтер бойынша кәсіпкерліктердің ұзақ мерзімді қаржылық салымдарына
талдау жасадым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің
бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді.
Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар
үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен
облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражатгарын мобилизациялайды, жаңа
компаняларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен
қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын
орналастырады, оның ішінде орталық үкіметгін бағалы қағаздарынан бастап,
жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
1.Бірінші типті инвеегациялық банктер.
2. Екінші типті инвестициялық банктер.
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы
қағаздарды орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті
твестициялық банктерге келетін болсақ олар үзақ мерзімді несиелеумен
айналысады.
Қазақстан Республикасының үкіметі мемлекет саясатының минералды-шикізат
ресурстарының корларын ұлғайту мақсатында ізденіс жұмыстарына инвестиция
тартуда қосымша ынталандырушыларды жасақтауға негізделгенін көрсетеді. Оған
Казақстан Республиканың үкіметі жасаған республиканың минералды-шикізат
кешенінің даму бағдарламасы маңызды орын алуы тиіс. “Инвестициялар туралы”
заң 2003 жылы 8 қантар №373-11 шыққан, кейіннен 2005 жылы 4 мамыр № 48,
және 2006 жылы 31 қаңтар №125 өзгертулер енгізілген.
Екінші жағынан бүгінгі күні жоғары қосымша құны бар және өңдеуші
салаларды жақсартуға барынша күш салу қажет. Осы мақсаттарды үкімет
"Инвестициялар туралы" заң жобасын дайындады.
Заң жобасының басты мақсаты экономикада отандық және шетел
инвесторларының құқықтары мен мүмкіңдіктерін теңестіру болып, Қазақстан
Республикада жасалған инвестицияларға қатысты мемлекеттік кепілдіктерді
болашақта ұлттық экономиканы реформалау кезіңде инвесторлар
мүдделерінде қайшылық туғызбайтын деңгейде үйлестіру болды.
Инвестициялық хал-ахуалды нашарлатпау мақсатында заң жобасына бұрын
қойылған келісім — шарттардың тұрақтылығын қамтамасыз ететін өтпелі
қағидалар енгізілді.
Салықтық жеңілдіктер беру мерзімі негізгі қорға инвестиция көлемі мен
экономиканың басты секторларына жатқызылуына байланысты беріледі. Ал
кедендік баға салықтарынан босату оның Қазақстан Республикасында
өндірілмеген немесе көлемі инвестациялық жобаны жүзеге асыру жағдайына
сәйкес келмеу жағдайында беріледі.
Зейнет ақы жүйесін реформалау негізінде зейнетақы қорлары сияқты
мүмкіндігі мол инстуцоналды инвесторлар пайда болды. Қазіргі кезде олардың
активтері 530 млн. АҚШ долларына тең көлемге жеткен. Қазақстан
Республикасының орналастырған еурооблигацияларының 45 % дейін көлемі
зейнетақы корларына тиесілі.
Корпоративті бағалы қағаздарға көп мөлшерде инвестицияларды екінші
деңгейлі банктер жүзеге асыра алады. Бүгінде шетел банктерінде ностро-есеп
шоттарында 52 млрд. теңге сәйкес мөлшерде қаржылар сақталуда. Бұл
қаржыларды экономиканың нақты секторына немесе бағалы қағаздарға
инвестицияға бағыттауға болады. Ол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық мені мен оның обьектілері
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен оның қажеттілігі.
2.Нарықтақ экономиканың қалыптасуы мен дамуындағы мемлекеттің ролі.
3.Мемлекеттік реттеудің обьектісі мен субьектілері.
Экономиканы мемлекеттік реттеу - белгілі мақсатты қойып, оны жүзеге
асыруға ұмтылады. Сондықтан экономиканың дамуындағы маңызды мақсатты
анықтап алу қажет. Кез-келген елде ол мақсат-барлық қоғам мүшелерінің әл-
ауқатын максималдлы деңгейге көтеру.
Нарықтық экономика өте күрделі жүйе. Оның одан әрі дамуы мен жетілдірілуі
көптеген экономикалық және басқада жағдайларға тәуелді. Сондықтан
әлеуметтік жағдай мен экономиканың, нарық пен мемлекеттің өзара байланысын
реттейтін механизм қажет. Экономиканы мемлекеттік реттеу пәні қоғам
мүшелеріне-тиімді нарықтық қатынастарды қамтамасыз ету мақсатында
әлеуметтік –экономикалық процесстерге әсер етудің әдістері мен құралдарын
пайдалану арқылы еліміздің экономикалық өміріне мемлекеттің араласуын
зерттейтін ғылыми экономикалық пән болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғамдық дамудың объективті
қажеттіліктеріне сүйенеді. Нарық жағдайында бұл сұраныс пен ұсыныс, құн
заңы. Еркін сұраныс арқылы пайда болатын нарық адамдардың ақшалай түрдегі
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Мемлекеттік реттеуді қажет етеді.
Сондықтан мемлекеттің экономикаға араласуының бірнеше себептеріне сүйенуге
болады, олар:
1. ақша айналымын дұрыс реттеу қажеттілігі.
2. мемлекеттің халықты қоғамдық тауарлармен қамтамасыз ету
қажеттілігі.
3. мемлекеттің сыртқы әсерлерге араласу қажеттілігі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен ролін төмендегідей
жіктеуге болады:
♦ жалпы экономикалық, құрылымдық өзгертулердегі мемлекеттің ролі;
♦ нарықтық қатнастарды дамытудағы мемлекеттің ролі;
♦ табиғи ресурстарды пайдаланудағы мемлекеттің ролі;
♦ сыртқы экономикалық байланстарды реттеудегі мемлекеттің ролі;
♦ экономикалық тұрақтылықты сақтаудағы мемлекеттің ролі т.б.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаты – бұл экономикалық
қатынастарды реттеуде үкімет органдары алдында тұрған мақсатты ұсталымдар
жиынтығы. Оның құрамына келесі ұсталымдар кіреді:
· экономикалық өсу және экономикалық даму;
· толық және тиімді жұмыспен қамтылу;
· экономикалық тиімділікке жету;
· бағалардың тұрақты деңгейі;
· экономикалық еркіндік;
· табыстарды әділ бөлу;
Мемлекеттің сыртқы сауда балансының үйлесімділігі. Ең жақсы дегенде
мемлекеттік реттеудің есептерін біртұтас мәселе ретінде қарастыру ол
мемлекеттік реттеудің мақсаттар көпбұрыштары - әлеуметтік-экономикалық
мақсатты ұсталымдардың өзара байланысқан маңызды құралдар жиынтығы. Кеңінен
таралған түрі – сиқырлы төртбұрышы, яғни мемлекет жауап беретін негізгі
өзара байланысқан мақсаттар:
· Экономикалық өсім;
· Жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейі;
· Бағалар тұрақтылығы немесе ақша тұрақтылығы;
· Сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Мемлекеттік реттеудің мақсаттарын басқаша да жүйелендіру нұсқалары
болады. Экономикадағы мемлекеттің рөлін айқындау үшін, ең біріншіден,
экономика, қоғамдық қайта өндіру процессі, қайта өндіру процесіндегі ақша
құралдарының циркуляциясы сияқты негізгі түсініктерге анықтама беру және
олардың қайта өндіру процесінің схемасындағы көрінісін айқындау қажет.
Қоғамдық қайта өндіру процесі
Өндірістік қатынастар тұрғысынан экономика қоғамдағы экономикалық
қатынастар жүйесін білдіреді, оның негізінде меншіктің билеуші нысандары:
қоғамдық, жеке, аралас меншігі жатады.
Мемлекет қазіргі уақытта келесі экономикалық қызметтерді атқарады:
1.Әлеуметтік қызмет,
2.Экологиялық қызмет.
3.Салық салу және салық жинау.
4.Азаматтардың құқықтары мен еркіндігін қорғау.
5.Мемлекеттің стратегиялық, инновациялық, әлеуметтік, т.б. жоспарлар мен
бағдарламаларды жасау.
Мемлекеттік реттеудің обьектісі мен субьектілері экономиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі субъектісі ретінде мемлекет қаралды. Жалпы алғанда
экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері бірнешеу. Оларға ең алдымен
мемлекет (оның құрамына, аймақтық, жергілікті институционалдық құрылымдар
кіреді), сондай-ақ мемлекеттік емес одақтармен бірлестіктер жатады.
Мемлекетке экономикалық және саяси билік берілген. Ал одақтармен
бірлестіктерге заң шығарушылық құқық берілмеген, олар тек өздерінің
экономикалық жағдайына сүйенеді. Бірінші кезекте мемлекеттік ретте
жүргізуші субъектілер мен оладың міндеттерін тиянақты белгілеуіміз керек:ф
1.Заң шығарушы орган (парламент). Экономикалық және әлеуметтік
процестерді құқықтық рәсімдеуді қамтамасыз етеді, мемлекеттің экономикаға
араласу деңгейін белгілейді. Оның негізгі құралы – мемлекеттік бюджетті
қарастыру және қабылдау.
2.Атқарушы билік (үкімет). Халық шаруашылығының оперативті реттелуін
қамтамасыз етеді, әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақ мерзімді жоспарларын
жасайды.
3.Нарықтық экономиканың салыстырмалы тәуелсіз субъектісі – Орталық банк.
Оның қызметтері: ақша эмиссиясы және ақша нарығына бақылау жүргізу.
4.Соттық жүйе экономикалық құқықтарды қорғайды және шаруашылық дауларды
шешеді.
Сондықтан үкімет органдары үшін экономиканы мемлекеттік реттеуді
қажет ететін мәселелер сенімді ақпарат жүйелері арқылы толық уақытында
жетуі маңызды. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізі объектісі ретінде
аса кең тараған экономикалық маңызды үрдістерді жатқызуға болады.
Мемлекет экономиканың құрылымдық дамуын нарық қатынастардың басты
мақсатына сәйкес, яғни халықтың материалдық әл-ауқатын жақсарту принципіне
сәйкес реттеу қажет.
Тақырып 2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістемесі жөніндегі ұғым
және оның оның элементтері.
1. Ұдайы өндіріс айналымы және экономикалық құбылыстардың өзара
байланстылығы.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидасы мен принциптері.
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизмдері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидасы мен принциптері. Экономиканы
мемлекеттік реттеудің қағидасы мен заңдылықтарын, тәртіптерін және
принциптерін айқындап көрсету.
Экономиканы мемлекеттік реттеуідің мақсаты - нақты қалыптасқан
жағдайларды жан-жақты ескере отырып, оңтайлы шешім қабылдауға көмектесу. Ол
үшін анықталған қалыпты жағдайларды терең де нақты түрде зерттеп ұғыну
қажет болады, бұл әдісті экономикалық үрдістердің бастапқы кезеңінде
қолданған ерекше маңызды. Осындай негізгі бастапқы қағидаларға сүйене келе,
экономиканы мемлекеттік реттеу курсының келесі құрылымын ұсынуға болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу оның принциптері, мақсаттары қайшылықтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механізмі. Экономикалық
саясат бұл белгілі бір мәселелерді шешу мақсатымен шаруашылық процеске әсер
етудің мемлекеттік іс-шаралар жиынтығы. Экономикалық саясат бір жағынан
шаруашылық процессінің өзгерісін сипаттайды, екінші жағынан – экономикалық
шешімнің өзгерістерін. Экономикалық саясат перспективті мәселелермен қатар
ағымдағы мәселелердің шешуін қамтамасыз ететін әдістер жиынтығын құрамына
кіргізуі тиіс.
Мемлекеттің экономикалық саясат құралдарын келесі әдістермен ажыратады.
Тікелей реттеу әдістері немесе әкімшілік реттеу әдістері экономикалық
процесс пен оның параметрлеріне әсер етуімен байланысты. Олар белгілі бір
адрестік сипатта болады және қандай да бір объектіге бағытталады..
· мемлекеттік сатып алу;
· орталықтандырылған күрделі қаржы салу;
· кәсіпорындар мен салаларға бөлінген дотациялар мен субсидиялар;
· әлеуметтік саясат
· бағалар мен табысты реттеу;
Жанама реттеу әдістері немесе экономикалық әдістер адрестік сипатта емес,
бірақ шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін міндетті. Олар экономикалық
қызмет жағдайлары мен нәтижелеріне әсер етеді. Экономикалық әдістер жиынтық
сұраныс пен ұсыныс,
· капиталдың шоғырлануы,
· экономикалық және әлеуметтік жағдайларды тұрақтандыру,
· экономикалық өсімге қол жеткізу,
Нарықтық байланыстарға әсер етуге негізделеді экономикалық реттеу
әдістеріне жатады:
Қаржы немесе салық-бюджет саясаты: ұлттық экономикалық және әлеуметтік
мақсаттарға жету үшін бюджет-салық және фискалды механизмдерді қолдану.
Негізгі инструменттері:
- мемлекеттік сатып алуды ұлғайту немесе азайту;
- әлеуметтік төлемдерді өзгерту;
- салық мөлшерін өзгерту;
- мемлекеттік шығындар көлемін ұлғайту немесе азайту.
Мемлекеттік реттеудің объектілеріне өндірістік процесінің үш өзара
байланысқан бөлігі кіреді: ресурстарды реттеу, өндірісті реттеу, қаржыны
реттеу.
Мемлекеттік реттеудің мазмұнын мемлекеттік органдардың мақсаттары
құрайды, сонымен қатар экономикалық саясатты жүзеге асыру кезінде
пайдаланатын әдістер мен инструменттерден құралған.
Тақырып 3. Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері мен оның
шетелдік тәжірибесі.
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдастыру манызды теориялық
мәселелері.
2. Мемлекеттің экономикалық функциялары.
3.Басқару, реттеу органдарының экономикалық дамуындағы маңыздылығы.
Экономикалық жүйенің экономикалық байланыстарына араласу нәтижелерін
айқындайтын көрсеткіштерге: мультипликатор мен акселератор.
Мультипликатор – жиынтық сұраныстың бір ақшалай бірлігіне жиынтық
өндірістің өзгеру коэффициенті. Мультипликациялық механизмі нақты
инвестициялардың өзгерісіне немесе жиынтық сұраныстың басқа
өзгерткіштерінінің өзгерісіне қатысты нақты жиынтық сұраныстың қарқынды
өсуін қамтамасыз етеді.
Акселератор – тұтынушылық шығындар көлемінің өзгерісі нәтижесінде
экономикаға капиталдың салыну көлемдерінің өзгерісін сипаттайтын көрсеткіш.
Акселерация принципінің мәні тұтынушылық шығындардың динамикасы экономикаға
салынатын инвестициялар көлемінің динамикасына әсер етеді: тұтынушылық
шығындардың өсуі инвестициялық белсенділігін арттырады және керісінше.
Қайта өндіру процесіне қатысатын агенттердің өзара байланысы
Мемлекеттік кәсіпкерліктің мотивтері - оның негізгі ерекшелігі болып
табылады. Жеке капиталдың басты мақсаты пайда табу, ал мемлекеттік меншік
жеке меншікке қарағанда бірінші кезекте макроэкономикалық тұрақтылыққа
жағдай жасауға бағытталады. Сондықтан мемлекеттік меншік табиғи монополия
сияқты салаларында даму алады: көлік, байланыс, энергетика, комуналды
шаруашылық және т.б.
Осы салалардың тауарлары мен қызмет көрсетуіне төмен баға тағайындай
отырып, мемлекет жеке сектордың шағындарын төмендетуге қол жеткізеді және
оның бәсекелестік қабілетін арттырады, экономикалық өсуіне жағдай жасайды.
Өтемділік мерзімі ұзақ аумақты капиталды өндірістердің дамуына зор көңіл
бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпкерлік сруктуралық және техникалық саясатты белсенді
жүргізуде үлкен рөл атқарды. Үкімет кәсіпорындарды ұлттандыру барысында
өндірістер мен салалардың ескерген технологиялық базасын бюджет есебінен
жаңарту және реконструкция жұмысын жүргізді. Сонымен қатар, өзіндік қордың
есебінен көлемді ғылымды қанат ететін өндірістер құрылды, НИОКР-дің кең
көлемі бекітілді. Мемлекеттік сектор өндірістің әлеуметтік саласында өзінің
басшылық қызметін ойлады. Үкімет мемлекеттік кәсіпорындар жүйесі арқылы
шауашылық жағдайға тікелей ықпал ете алады: капиталды ұлғайту немесе азайту
арқылы, қосымша жұмыс орындарын ашу арқылы, экономикалық тәуекелдігінің
мөлшері жоғары проектісін іске асыру арқылы, антиинфляциялық саясатты
жүргізу арқылы, депрессиялық ауандарда өндірісті дамыту арқылы,
структуралық қайта құруға қатысу арқылы және т.б. Сонымен қатар мемлекет
өзінің кәсіпорындарына бірқатар артықшылық жағдайларын жасайды.
Тақырып 4. Транзиттік экономиканың негізгі мәні және оның заңдылықтары.
1. Транзиттік экономика: мәні, негізгі мақсаты, міндеттері.
2. Трансформациялық процестердегі мемлекеттің ролі.
3. Өтпелі кезеңдегі жалпы экономикалық және макроэкономикалық
тенденциялар.
Транзиттік экономика- қоғамның өндіргіш күштерінің дамуның нақты
кезеңдеріне сәйкес келетін транзиттік қатнастардың жиынтығы.
Қазақстанның қазіргі жағдайында қандайда бір экономикалық жүйеде
өндірістік инфрақұрылымның компаненті ретінде Транспорттық- Комуникациялық
комплекс маңызды рол атқарады. Еліміз шикізат және өндіріс ресурстарына бай
мемлекеттердің бірі болып табылады. Транзиттік экономика - көлемді және
динамакалық дамыған Еуропа мен Шығыс және Оңтүстік–Шығыс Азия елдерінің
арасында орналасқан.
Егемен Қазақстанның болашақтағы экономикалық потенциалының дамуы
транспорттық комплекстің қарқынды дамуымен тығыз байланысты.
Тек транспорттық комплекстің көмегімен жан - жақты өндірісті
қалыптастыруға болады. Ондай жағдайда мемлекет төмендегідей шараларды
жүргізуі керек:
■ өндіріс күшін тимді орналастыру;
■ сыртқы және ішкі нарықтарда экономикалық байланысты қалыпастыру;
■ тауарды өндіру және сату мен тасымалдау;
■ капиталдық айналымын ұйымдастыру;
Қазақстанның басты стратегиялық мақсаты – экономиканың шикізат
өндіру бағытын бәсекеге қабылетті тауар және қызмет өндіруге ауыстыру
болып табылады. Сонымен қатар тауар және қызмет өндіруде жаңа
технологияларға сай интеграциялық үрдістерді енгізу.
Қазақстанның экономикалық міндеті - Қазақстанда жаһандану үрдісі даму
жағдайында мемлекеттің аралақ интеграция мен мәдени және сауда -
экокономикалық байланыстарын кеңейуі, географиялық орынының тиімді
орналасуы, транспорттық комплекстің техникалық жабдықталуы; әлемдік нарықта
мемлекетік отандық транспорттық – коммуникациялық комплекстің бәсекелестік
қабылеттілігін арттыру және республика территориясы арқылы тауар айналамын
ұлғайту- бұл Қазақстан 2030 стратегиясына сәйкес мемлекеттік даму болып
табылады
Мемлекет индустриалды – иновациялық дамуды жүзеге асыруда ең басты екі
мәселеге назар аударуда, олар:
► біріншісі- экономиканы диверсификациялау жолымен дамыту;
► екіншісі – қатаң қаржы саясатын жалғастыру болып табылады.
Осыған орай ел Үкіметі өңдеу өнеркәсібін қайта құрылымдауға бағытталған,
экономиканың екі саласында да бірнеше құрылымдық өзгертулер жүргізілуде.
Сонымен қатар Қазақстан республикасы энергия және минералды ресурстар
министрлігінің мәліметтеріне сәйкес, 2015-жылға таман еліміздегі жыл
сайынғы мұнай өндіру көлемін кем дегенде 150 млн тоннаға дейін ұлғайтуды
жоспарланып отыр, ал қазіргі кездегі құбырлар жүйесі қазақстаннан
экспортталатын мұнайдың жалпы көлемінің 70 – 80 млн. тоннаға пара - пар
көлемін өткізуге мүмкіндік береді.
Осыған орай тасымалдау инфрақұрылымын дамыту республика үшін күннен –
күнге өткір мәселеге айналуда. Саяси тиімділік мұнай құбырлары жүйесін
диверсификациялау саяси тиімділікке байланысты да қажет. Қазақстан үшін
дербес сыртқы саясат жүргізу және транзиттік елдердің территориялары
арқылы мұнай тасымалдауды болдырмау, сыртқы күштердің республикаға ықпалын
мүлдем жою немесе азайту аса маңызды. Мұны ұлттық қауіпсіздіктің маңызды
элементі деп қарастырған.
Қазіргі кезде Каспий көмірсутектерін әлемдік нарыққа тасымалдауға
байланысты әртүрлі экономикалық және саяси артықшылықтарға ие. Қазақстан
мұнайын тасымалдау жүйесі бүгінгі күнде екі негізгі бағытта: Шығыс – Батыс
және Солтүстік – Оңтүстік жұмыс атқарып, дамып отыр.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы экономиканының ары қарай дамуы үшін
басты міндеттерінің біріне- әлемдік экономикалық үрдісстерде белсене
қатысуыды жатқызуға болады, өйткені жабық экономика жағдайында мемлекеттің
дағдарысқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан Қазақстан Дүниежүзілік Сауда
Ұйымына (ДСҰ) мүше ретінде қабылдану мақсатында іс-шаралар жүргізуде.
Келіс-сөздерде жүргізуде АҚШ, Еуропалық одақ мемлекеттері, Канада,
Швейцария, Жапония, Австралия, Мексика, Чехия, Словакия, Эстония, Пакистан
сияқты мемлекеттер қатысады. Негізгі мақсат-барлық мемлекеттермен сауда
дамуын жандандыру, тиімді инвестицияллық саясат жүргізу т.б.
Тақырып 5. Экономикалық өсім: негізгі факторлары мен оны қамтамасыз
етудегі мемлекеттік шаралар.
1. Экономикалық өсім: факторлары, көрсеткіштері және оларды есептеу
әдістері
2. Мемлекеттің экономикалық саясатының қалыптасуы негіздері мен
фактролары.
3. Өндірістік бағдарламаны жақсақтаудың маңыздылығы мен принциптері.
Экономикалық өсім факторлары даму көрсеткіш әдістерінің тізім өзіне
көптеген нақты жақындауды қосады. Олардың санына мыналарды жатқызуға
болады:
экономиканың құрылымдық – логикалық және математикалық модельдер
(үлгілер);
экономикалық көрсеткіштердің даму перспективасын баланстық және факторлы
әдістері;
Мақсаттар ағашы деген құралын қолданумен әлеуметтік – экономикалық
дамуды нұсқаларының (нұсқалардың) оптимизациялау әдістері және осы негізде
мемлекет жағынан көмекті приоритетік бағытта анықтау
салааралық баланс – экономиканың салалық құрылымын орнату құралдары
ретінде
аймақаралық рационалды байланыстарды орнатуға қатысатын баланстық
әдістерері.
Экономикадағы баланстар – айнымалы экономикалық байланстарды орнату үшін
қатысатын негізгі құралы. Олар кесте немесе теңдеу түрінде келеді, олар екі
немесе одан да көп экономиканың бөлімдерінің тепе – теңдігін көрсетеді.
Баланстың түрлері әртүрлі болып келеді; өндірістік ресурстардың балансы,
физикалық көлемі және құны бойынша өнімнің балансы, әр түрлі типтердің
қаржылық баланстары (мемлекеттік бюджет, халықтың табыстары және шығындары,
кәсіпкерлік сферасы, ішкі сауда – саттық баланс, сату балансы және т.б.)
шығарылатын есептердің класстардан шыға, келесі экономикалық даму
көрсеткіштердің оранту құралдарын келтіруге болады: макроқұрылымдық,
құрылымдық – салалық, экономикалық қаржы – құнының үлгісі (моделі).
Экономиканың макроқұрылымдық үлгісі ол – ортақ өндірудің үлгілер жүйесін
көрсетеді. Бұл жүйе физикалық көлем динамикасының жағынан болатын, қоғамдық
өндіру процесіндегі негізгі макроэкономикалық айнымалылардың өзара
байланысын белгілейді. (көрсетеді). Сонымен бірге, бұл үлгілер жүйесі
өнімдердің айналамын және халық шаруашылықтарында өндірістік ресурстардың
айналымын көрсетеді.
Экономиканың құрылымдық – салалық үлгісі. Осы үлгінің болуы келесі
аналитикалық және болжамдық есептердің шешуін білдіреді: қоғамдық
өндірістің салалық құрылымын болжау, ол өндіріс қызметіндегі әр агенттердің
берілген соңғы (шекті) сұранысын көрсетеді.
Экономикалық өлшемдерге техника – экономикалық көрсеткіштердің әсер етуін
бағалау; Өзгермелі сұраныс әсерінен экономикадағы құрылымдық – салалық
қадамдардан өзгеруін есептеу; мемлекеттің экономикасындағы қаржы даму
көрсеткіштеріне техника – экономикалық параметрлердің МӨБ әсер етуін
бағалау; ойлайтын болсақ, бұл салааралық баланстың жабық үлгісіне ұқсас
нәрсені құру болып табылады. Яғни, шекті сұраныстың көрсеткіші факторлы
табыстардың және оның бөліну көрсеткішіне тең келеді.
Қаржы – құндылық үлгісі – экономикадағы балансталған қаржылыққа жетуіне
байланысты сұрақтарға жауап қайтаруға міндетті. Берілген үлгісі бюджет
облысында экономикалық саясаттың негізгі өндірісі, валюталық және ақша –
несие саясатының баға өндірісі, салық салу өндірісі болып табылады. Осы
үлгіні құрғанда, есептеу базасын минималды керек ұлттық шоттар жүргізу
жүйесінің көрсеткіштеріне сүйенеді.
Қаржы – құнының үлгісіне мысал рет, Фи-фи - француз үлгісі шығады. Бұл
үлгі физикалық және қаржылық тепе – теңдіктің үлгісі.
Экономика бұл – көп өлшемді жүйе. Оның құрылысы бірнеше позициялардан
қаралады:
әлеуметтік құрылым - әртүрлі әлеуметтік – экономикалық укладтардың
қатынастарын көрсетеді. Олар нақты жекешелендіру күйге негізделеді және
оларға сәйкес келетін өндірістік қатынастарға де негізделеді.
өндірістік құрылымы ол – экономиканың сектор арасындағы пропорцияны
көрсетеді. Бұл халық шаруашылығының өсуінің сапасын және мүмкіндігін береді
(1-ші және 2-ші бөлімдердің қатынасы, тұтыну мен жинақтау арасы,
математикалық өндіріс және инфрақұрылым арасында).
Салалық құрылым – халық шаруашылығының әртүрлі салалар арасындағы
қатынастар арқылы белгіленеді. Қандай да бір саланың артықшылығын тек
экономикалық және технологиялық деңгей анықтайды және оның ориентациясын
(аграрлық, шикізаттық, индустриалық);
Аймақтық құрылым - өндірістік және ғылыми –техникалық потенциялдың елдің
территориясында орналасуын, өндірістік кооперациялардың даму деңгейлерін
көрсетеді.
Ішкі саудалық (сауда - саттық) құрылым – дүниежүзілік еңбек бөлінісінде
елдің орнын (ұстанып), экспорт пен импорттың ерекшелігін, жұмыс күші мен
капиталдың қозғалуын, интеграциялдық процестерде қатысуын білдіреді.
Тақырып 6. Экономиканы мемлекеттік реттеу қызметінің басты сатысы
әлеуметтік – экономикалық болжау мен жоспарлау.
1.Экономикалық болжаудың мәні және мақсаты.
2. Экономиканы болжау түрлері мен әдістері.
3. Жалпы мемлекеттік жоспарлаудың қажеттілігі.
4. Экономикалық жоспарлау мен болжаудың байланыстылығы.
Әлеуметтік-экономикалық дамуды болжаудың мәні, түрлері және әдістері.
Жалпы мемлекеттік жоспарлау ғылыми негізделген болжамдарға сүйеледі.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын болжау - жоспарлық шешімдерді
қабылдаудағы алғашқы кезең болып табылады.
Болжауды ақпаратты беру тәсіліне қарай:
Нүктелік болжамдарда Аралық (интервалдық) болжам-дарда
ЖҰӨ көлемі 5 пайыз өседі. ЖҰӨ көлемі 5-7 пайызға дейін өседі.
Сонымен кез келген мемлекет жоспарлау мен болжаусыз мемлекет болашағын
анықтай алмайды. Мемлекеттік жоспарлау мен болжаудың маңыздылығы осында.
· Мемлекеттік болжау- мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму
бағыттары туралы ғылыми негізделген жүйесі. Мемлекеттік болжау-даму
болашағын алдын ала анықтауға ғана емес кәсіпорындар мен компанияларға
мемлекеттің іс-әрекеті жөнінде саяси ақпараттар беріп отыруға да мүмкіндік
береді.
Барлық болжамдарды мынадай екі топқа бөлуге болады, олар: базалық және
әлеуметтік-экономикалық .
· Базалық болжамдарға: демографиялық болжам, табиғи ресурстар
болжамы, ғылыми-техникалық прогресс, экологиялық сыртқы экономикалық,
сыртқы саяси, іскі саяси болжамдар жатады.
· Әлеуметтік-экономикалық болжамдарға- экономикалық өсуге, болжау,
әлеуметтік саланың даму деңгейіне болжау жатады. жиынтық сұранысқа,
инфляция деңгеіне болжам, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасына болжау,
халықтың жұмысбастылық деңгейіне
Экономикалық болжам жасау экономиканың және онымен қатынаста болатын
сфералардың болашағын алдын ала көру. Экономикалық болжау әлеуметтік –
экономикалық даму тактикасын, стратегияны жасаудың, мақсаттарды анықтаудың
алғашқы сатысы.
Экономикалық дамуды бағдарлау бұл – бүкіл экономиканың немесе оның жеке
сферелардың даму бағдарламасын жасау және оны ұйымдастыру. Экономикалық
дамудың бағдарламалыры нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің өндіріс
процесіне тікелей әсер етудің негізгі құралы болып табылады.
Экономикалық дамудың бюджеттеу мынаны көрсетеді: елдің мемлекеттік
бюджеттік жасау және ұйымдастыру экономикалық дамуына әсер ететін құралы
ретінде. Мемлекеттік бюджет елдің экономикалық дамуына әсер ететін, нақты
оны басқаратын негізгі құжат болып табылады. Қазіргі нарықтық шаруашылықты
иеленетін елдердің тәжірибесі көрсетеді: егер қандай да бір экономикалық
және әлеуметтік процестердің дамуы қандай да бір шекті мақсаттардың дамуына
және оған жету әдістеріне акцент бұл қарама-қайшылыққа әкеледі. Бұл
экономиканың макро – микро деңгейлерге тән.
Макроэкономикалық жоспарлаудың әлеуметтік институттармен қатар,
мемлекетте оның функциялардың тасушысы болып есептеледі.
Мемлекеттің функциялары: экономикалық ортаны ақпаратпен қамтамасыз ету.
Микродеңгейде жоспарлық тәжірибені нақты шектеуге қою, жеке қызығушылықтың
және оған жетудің шарттарда болатын параметрлерді (өлшемдерді) қою.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамудың мақсаттарын белгілейді және
экономикадағы шаруашылық пропорцияларды тәуелсіз реттейді.
Қойылған есептерді шешудің негізгі құралы – индикативтік жоспарлау болып
табылады. Оның қосымша бөліктер мыналар:
· әлеуметтік – экономикалық дамудың концепциясы;
· экономикалық болжам жасау;
· экономикалық бағдарлама жасау.
Экономикалық бағдарлама жасау – экономикалық бағдарламалар жүйесі
негізінде қоғамдық шаруашылықты реттеудің процестері болып табылады, олар
әлеуметтік – экономикалық дамудың концепциясына сәйкес келуі керек.
Индикаторлар рөлінде мынадай көрсеткіштер қолданылады, динамиканы
сипаттайтын, экономиканың құрылымын және тиімділігін білдіретін, ақша-несие
сферасының жағдайын көрсететін, бағалы қағаздыр және тауарлар нарығын
сипаттайтын көрсеткіштер.
Жалпы мемлкеттік жоспарлау - әлеуметтік-экономикалық жүйелердің
негізгі даму бағыттарын анықталды, сондай-ақ нақты міндеттер мен қойылған
мақсаттарға жету шараларын белгілейді.
Жоспарлаудағы негізгі шарт- мақсаттарды белгілеу мен оған жету
жолдарны анықтау.
Жоспар нақты сандық параметрлерге (көрсеткіштерге) негізделеді. Сандық
көрсеткіштер әлеуметтік-экономиканың дамуындағы соңғы және аралық
нәтиджелерін, ресурстарға шығындарды бейнелейді. Әлеуметтік-экономикалық
жоспарлау басқарудың барлық деңгейінде дайындалады, олар:
► федералдық және аймақтық жоспарлау – бұл жоспары мемлекеттік басқару
органдары атқарады.
► жергілікті жоспарлау- бұл жергілікті басқару органдары арқылы
жүргізіледі.
► кәсіпорын жоспары- кәсіпорынның өз мүмкіндіктерін ескере отырып
жасалады.
1.Директивті жоспарлау- заң күші бар жоспарларды құру үрдісі. Директивті
жоспарлаудың ерекшелігі нақты мекен-жайға бағытталуы, яғни ол жоспарды
орындау міндетті. Әрбір кәсіпорынның өз жоспары директивті жоспар болып
табылады.
2.Индикативті жоспарлау- мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуын нақты
параметрлер арқылы (индикатролар) анықтау үрдісі мен белгіленген
индикаторларды жүзеге асырудағы жанама мемлекеттік экономикалық шараларды
әзірлеу. Индуктивті жоспарды әзірлеуде әр түрлі субьектілер тең құқықты
жоспар көрсеткіштерін орындау міндетті қызметін ұйымдастыруда бағыт-бағдар
беруші.
3.Стратегиялық жоспарлаудың мәні-экономиканың дамуындағы басты
басымдылықты таңдау. Стратегиялық жоспарлау ұзақ мерзімге бағытталады,
стратегиялық жоспарлаудың біртұтас болғанымен икемді қаблеті бар (нақты
жағдайларға байланысты.)
4.Тактикалық жоспарлау - стратегиялық мақсаттарға жетуге нақты
операцияларды жоспарлау мен оны жүзеге асыруға қажетті ресурстардың
көлемін анықтау. Трактикалық жоспар қысқа және орта мерзімге жосапрланады.
Жоспарлауды мерзімге қарай; қысқа, орташа, ұзақ мерзімдік деп бөледі, ең
алдымен ұзақ мерзімдік мақсаттар белгіленеді, кейін оны жүзеге асыру үшін
орташа және қысқа мерзімдік жоспарлар құрылады.
Тақырып 7. ҒТП-тің бағыттары мен оны жетілдірудегі мемлекеттің ролі.
1. ҒТП-ті дамытудың әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы.
2. ҒТП-ті жеделдету мен оның тиімділігін арттыру шаралары.
3. ҒТП-ті дамытуды мемлекеттік ынталандыру.
4. Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыру шараларының жүйесі.
Ғылыми – техникалық прогресс адамзат баласы өз басынан әр түрлі
қоғамдық өндіріс әдістерін өткізгені тарихтан белгілі.Олардың даму
дәрежесін сипаттайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол – еңбек құралдары.
Экономикалық дәуірдің айырмашылығы не нәрсе өндірілетіндігінде емес, оны
қалай және қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек
құралы қоғамның өсу дәрежесін анықтайды. Ұзақ мерзімді даму тарихы деседе
болады. Қазіргі ғылыми – техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған
еңбек құралдары дамуының түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.
Бір кезде ең қарапайым еңбек құралдарына негізделген қоғамдық
құрылыс үстіміздегі ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс
ретінде ең жоғары дәрежесіне жетті.
Жаңа технология,техника пайда болды да өндірісті және еңбекті
ұйымдастыруға өзгерістер енгізілді. Мұның бәрі туып келе жатқан жаңа қоғам
– капиталистік қоғамның талаптарына сай өндіріс әдістері қажет болды.Ол тек
қана еңбек құралының дамуының жаңа сапалық белгілерімен, ірі машиналы
өндіріске жетудің жолдарымен белгіленеді.Ал ірі машиналы өндіріс бірден
пайда болған жоқ, оның тарихи даму және қалыптасу белестері бар. Ірі
машиналы өндірістің құрылуы бірнеше кезеңнен тұрады. Олар: жай кооперация,
мануфактура, фабрика (машиналы өндірісі).
Жай кооперация дегеніміз белгілі бір өндіріс процесінде немесе
түрліше,бірақ бір-бірімен өзара байланысты өндіріс процестерінде көп адам
жоспарлы түрде, бірақ бір-бірімен қатар, өзара әрекете жұмыс істейтін еңбек
нысаны.
Қазіргі әр алуан, көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс
әдісі – фабрикалық прогресте осы фабрика дамуының сапалық қорытындысы.
ҒТП мән даму бағыттары- Өндіргіш күштердің тарихи өркендеуінің
нәтижесі қазіргі ғылыми технокалық прогресс. Сондықтан, қазіргі заман
ғылыми-техникалық немесе технологиялық революция заманы.
XX ғасырдың елуінші жылдарынан басталған ғылыми-техникалық
революцияның өзіне тән қазіргі көріністері және ерекшеліктері бар.
Олар мынадай :
- ҒТП кең ауқымды, әмбебап сипатқа ие болды. Ол қоғам өмірінің
барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы өндіріс фазаларына да
ықпал етті. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем
өзгертті, сапалық жаңалықтар енгізілді;ғылым мен өндірістің интеграциялық
қатынасы жоғары дәрежеге қажетті.
- Экономикалық өсу – өрлеудің факторы мен қайнар көздерін,
шаруашылық құрылымын және т.б. жағдайларды қүрт өзгертті;жаңа принципті
техника мен технология жасалынып өндіріске енгізілуде.
- Сапалық жаңа өндіріс аппараты қалыптасып келеді.Бірлескен
жұмыс күші даму үстінде қазіргі ғылыми техникалық прогрестің
ерекшеліктерінің бірі – микроэлектроника жедел қарқынмен дамуы және
пайдалануы.
- Микроэлектроникалық техниканың негізінде электрондық ақпарат,
жасанды интеллектуалды элеметтерлі бойына дарытқан электронды есептеу
машиналары (ЭВМ), икемді автоматтандырылған өндіріс пайда болды. Бұл
қазіргідің өзінде, әсіресе келешекте қоғамдық өндірісті дамытудың негізгі
факторына айналары
сөзсіз;
ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы қоғамдық өндірісті алға
бастырады ғылымның рөлінің өскендігінің айқын көрінеді.
Ғылым мен өндіріс қосылып біртұтас процеске айналады. Демек, ғылым
өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналғандығы жөнінде айтқымыз
келеді.Осының негізінде :
Қалдықты аз қалдықтырын немесе тіпті қалдықсыз технология өмірге келді.
Мұның экономикалық және экологиялық мңызы өз алдына ерекше, өндіріске озық
технологияның негізгі көріністерінің бірі, машина компонентіне жағдай
адамның өндірістегі орны мен рөлін мүлдем өзгертті, жұмысты
күрделілендірді, жаңа биік талаптар қойылды, қазіргі ғылыми-техникалық
революция әлемдік сипатқа ие болды,бүкіл дүниежүзілік құбылысқа айналды,
биотехника кең өріс алды.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс өте тапшы шикізаттарды жасанды жолмен
алған заттармен алмастырудың негізгі бағыттарының біріне айналдырып отыр.
Бұл материалдарды өндеудің жаңа әдістерін одан сайын жетілдіріп және іс
жүзінде пайдалануды тездетеді. Қазіргі кездегі ҒТП – ның жұмыс күшіне
әсері алпы ұлттық өнім жұмысшыларды жиынтық қоғамдық еңбегімен жасалады.
Бұған өндірістің материалдық емес салаларындағы қызметкерлер мен
жұмысшылары да кіреді. Сонымен қатар бұл түсінікке қызмет көрсету мен
рухани игіліктерді, әлеуметтік инфрақұрылым және басқару саласындағылар да
жатады.
Шаруашылық қызметінің интернационалдануы, еңбек бөлінісінің тереңдеуі
дүниежүзілік шаруашылықта жұмыс күшінің ауысуын жеңілдетіп, оның
интеграциясына әкеледі. Жиынтық жұмысшы құрылымында айтарлықтай өзгерістер
үстіміздегі ғасырдың екінші жартысындағы ғылымы – техникалық прогресс пен
байланысты еді.
ҒТП басты өндіргіш күшіне де әсер етеді, ең алдымен жұмысшы еңбекгінің
мазмұны өзгереді.
Өндіріс процесінде еңбек негізінен төрт қызмет атқарады: энергетикалық,
технологиялық, бақылау – басқару және қисынды ойлау. Машиналы өндіріс
жағдайында бастапқы екі қызмет машинаға ауысады. Өндірісті автоматтандыру
автоматты құрылымдарға үшінші қызметті де түгелдей болмағанымен көбін
береді.
ҒТП өндірістің динамикалық қозғалысын, қайта құрылысын жеделдетіп
жұмысшының жауапкершілігін арттырады. Ол қысқа мерзімде өндірістік шешімдер
қабылдауы тиіс, өйткені қымбат тұратын құрал – жабдықтардың қызметі
жайбарақаттылықты көрмейді.
Өндірісте адам рөлінің күшеюі, қазіргі жұмысшы күшіне жаңа талаптар
қояды. Жалпы білім дәрежесін көтеру. Үстіміздегі ғасырдың бірінші
жартысында өндірісте жаппай конвейерлік және түйдек әдісті енгізу жоғары
мамандығы бар жұмысшыларға сұранысты көбейтті (алдымен станокта істейтін,
конвейер жанында тұратын). Соңғы 30 жылда күрделі автоматтандырылған
жабдықтарды жөндейтін, өндіріске ендіретін, мамандық иелеріне деген
қажеттілік күшейді. Сонымен қатар робото техникада және басқа да қазіргі
күрделі технологиялық жабдықтарда істей алатын мамандықтарға сұраныс артты.
Осыған орай жоғары маман кардлардың үлесі артып, мамандығы жоқ
жұмысшылардың үлесі күрт төмендейді.
Моральдық, психологиялық дәрежені көтеру. ҒТП адамның технологиялық
процестерді игеруі құбылып, өзгеріп тұратын процестерді қадағалауын талап
етеді. Еңбек ұжымдарындағы жұмысшылардың қабілеттерін арттыру, үйлестіру
қажеттігі күшейеді.
Барлық индустриалды дамыған елдердегі байқалған қазіргі еңбек
рыногының салалық құрылымдағы белгілі тенденцияларын көрсете кетуге
болады. Біріншіден, материалдық өндірс саласынды істейтіндердің абсолюттік
саны көбейеді. Дәстүрлі салалардағы металургия, былғары, аяқ қиім, тоқыма
өнеркәсібіндегі және темір жол транспартындағы жұмыс пен қамтудың азаюы ҒТП
өмірге әкелген салалардағы жұмысшылардың көбейюімен
толықтырылады. Екіншіден, материалдық өндірістегі жұмысшылардың үлесі жалпы
жалдамалы жұмысшылардың саны да азайып келеді, оның себебі соңғы он
жылдықтардағы материалдық емес салалардағы қызметшілер санының күрт
өсуінде.
Қазіргі жұмысшыға талаптың өзгеруі оның кәсіптік мамандық
дәрежесінің артуы, жиынтық жұмысшы күшін үздіксіз оқыту проблемасын қояды,
сөйтіп оның сапасан ҒТЭ талабына сәйкестендіреді.
Тақырып 8. Халықты жұмыспен қамту мен әлеуметтік қорғауды
мемлекеттік реттеу.
1. Еңбек ресурыстарын гендерлік және интекуаллдық деңгейінің маңыздылығы.
2. Еңбекке қабылетті тұрғындары жұмыспен қамтамасыз етудегі мемлекеттік
шаралар жүйесі.
3. Жұмыссыздықпен кедейшілікке қарсы мемлекеттік бағдарламаның мақсаты
мен маңыздылығы.
Еңбек нарығы экономикалық нарықтардың ішінде ең күрделісі. Бұл тауардың
ерекшелігіне байланысты, яғни жұмыс күшімен. Оның құрылуы құнның
анықталуымен, еңбек пен жалдамалы еңбек шартымен ерекшеленеді. Бұндай тауар
саналы бола тұра, оған экономикалық әсер етуден басқа әлеуметтік және
психологиялық факторлар әсер етеді.
Реттеудің объектісіне- еңбек нарығының екі негізгі элемент жатады:
Еңбек нарығының ресурстары мен жұмыс орын нарығы. Біріншісі, еңбектің
ұзақтылығы, топтардың өндіріске деген қызығушылықтарын тудыруға,еңбек
күшінің миграциясы, мамандарды дайындау мерзімі және т.б. сенім береді.
Жұмыс орын нарығы, біріншіден, жалпы экономикалық жағдайлармен анықталады.
Еңбек нарығының ерекшелігі, оның жоғарғы сегментациясының
сатыларында, яғни квалификациондық, салалық және аудандық қиылыстарында.
Еңбек нарығының қарапайым элементі – жұмыссыздық, ол еңбекке жарамды
халықтың жұмыссыз қалуы.
Жоғары дамыған елдерде, еңбек нарығының стихиялы механизмдерін
реттеумен қоса, мемлекеттік және қоғамдық реттеу жүйесі біршама дамыған.
Сонымен қоса, макроэкономикалық, аудандық сатылар және жеке кәсіпорын
сатысы арқылы мемлекет осы салада өзінің жүйесін заңдық актілер арқылы
пайдаланады. Олар жұмысбастылықты реттеп, еңбек саласын, білім алу
мүмкіндігін жүзеге асырып, реттейді.
Еңбек нарығының инфрақұрылымын жұмысбастылық службасы және еңбекпен
қамтамасыз ету, кәсіби оқыту структурасы және дайындау құрайды.
Мемлекеттік бағдарламаға үлкен әсер ететін жалдамалы еңбек саласында
жұмыс істейтін жұмысшылардың, жұмыс берушілердің, жұмыссыздардың,
оқушылардың, әйелдердің және т.б. сұранымдарын кәсіпорындар ұсынады.
Жұмыссыздықты болдырмау үшін мемлекет қосымша жұмыс орындарын
беретін және шағын бизнеске льготты салық салуды орындайтын кәсіпорындарды
ынталандырады. Бұл жағдай әсеріне жеткен кезде, жарты жұмысбастылық, толық
емес апталық жұмыс уақыты, зейнеткерлікке уақыт мерзімінен бұрын шығуды
қамтамасыз етеді.
Мемлекет қоғамдық жұмыстың бағдарламаларын қалыптастырып,
қаржыландыруды жүзеге асырады. Кейбір елдерде шетелдік жұмысбастылық асқан
кезде, мемлекет оларды төмендетуге бар күшін салады.
Үкіметтің негізгі күштері, біріншіден, жұмыссыздыққа қарсы
бағытталып, ал содан кейін, жұмыссыздыққа шалдыққан азаматтарға көмек беру.
Көмек көрсетудің негізгі формасы – жұмыссыздық жәрдемақылардың
болуы. Оарды алу шарттары жұмыс стажының болуы және сақтандыру фондтарына
салымдарды мерзім бойынша төленуі. Жәрдемақылардың көлемдері, мерзімдері
және оларды алу шарттары әртүрлі болады. Кейбір елерде жұмыссыздарға көмек
ретінде коммуналдық қызметтерге ақша төлеу тәжірибесі байқалады
(кварплата,қоғамдық транспорт, телефон және т.б. )
Еңбек нарығының мемлекеттік реттелуінің тәжірибесі көрсеткендей, әр
кезде қозғалыста болатын реттеу механизмі жоқ. Оларды ажырату әр
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық,саяси дамуында, олардың мәдени салт-
дәстүрлері, еңбек нарығының қалыптасу өзгешеліктері мен мемлекеттің
рөлінде.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты мына мақсаттарды көздейді:
азаматтарды экономикалық және қоғамдық деградациялардың есебінен
туындайтын хал-аурудан, кәріліктен, табыстың күрт төмендеуінен және тағы
басқадан қорғау.
- жалпы қоғамды және әрбір жеке тұлғаның одан әрі шартты дамуын
қамтамасыз ету.
- әлеуметтік әділеттіліктің тарихи түсініктілік принциптеріне жету
дәрежесі.
Бұның маңыздылығы қоғамның ең кедей адамдарына мемлекеттік жүйе арқылы
және жергілікті бюджеттен, бюджеттен тыс фондтардан, басқа әлеуметтік көмек
көрсету фондтардан табыстарды тарату арқылы, оларды қамтамасыздандыру.
Осындай саясат тек әлеуметтік қалыпты қолдауға ғана емес, сонымен қатар
массалық төлеге қабілетті сұранысты ынталандырады.
Әлеуметтік сенім деңгей мен әлеуметтік әділет түсінігі ол қоғамның
өндірістік күшінің даму деңгейімен, олардың мәдени және саяси салт-
дәстүрлермен келістірілген.
Тақырып 9. Мемлекеттің инвестициялық саясатының қалыптасуы мен оны
жүзеге асыру механизмі.
1. Мемлекеттің инвестициялық саясаты және инвестициялық концепция.
2. Инвестицияның қайнар көзі оны тиімді пайдалану жолдары.
3. Шаруашылық субьектілерінің инвестициялық белсенділігін арттыру
жолдарымен механизмдері.
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып табылады.
Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар бар
мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар болып
табылады.
Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық тетікті бір
қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының басты
проблемаларының бірі. Тиімді инвестициялық тетікті қалыптастыру арқылы
өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны қайта құру үшін әр түрлі
көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған байланысты экономикалық жақсы
дамыған сигмент ретінде банктік жүйеге келтіріледі.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны бизнестің
материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Сыртқы экономикалық қызметтің
маңызды аспектісі - шетел инвесторларының қатысуы және республика
экономикасын тұрақтандыру үшін шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар
ұлттық шаруашылықтың құрылымын жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты
тұтыну тауарларымен молайту және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы
әрі тиімді пайдаланылуы тиіс. Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-
валюта резервтері жасалған, олар сонымен бірге ұлттық валютаны да
қамтамасыз етеді. Кредиттерді қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық
тауарлардың қорлары болып табылады.
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады.
Қазақстан Республикасының аумағындағы 2004-2006 жылдар арасындағы
мәліметтер бойынша кәсіпкерліктердің ұзақ мерзімді қаржылық салымдарына
талдау жасадым. Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің
бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді.
Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар
үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен
облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражатгарын мобилизациялайды, жаңа
компаняларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен
қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын
орналастырады, оның ішінде орталық үкіметгін бағалы қағаздарынан бастап,
жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
1.Бірінші типті инвеегациялық банктер.
2. Екінші типті инвестициялық банктер.
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы
қағаздарды орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті
твестициялық банктерге келетін болсақ олар үзақ мерзімді несиелеумен
айналысады.
Қазақстан Республикасының үкіметі мемлекет саясатының минералды-шикізат
ресурстарының корларын ұлғайту мақсатында ізденіс жұмыстарына инвестиция
тартуда қосымша ынталандырушыларды жасақтауға негізделгенін көрсетеді. Оған
Казақстан Республиканың үкіметі жасаған республиканың минералды-шикізат
кешенінің даму бағдарламасы маңызды орын алуы тиіс. “Инвестициялар туралы”
заң 2003 жылы 8 қантар №373-11 шыққан, кейіннен 2005 жылы 4 мамыр № 48,
және 2006 жылы 31 қаңтар №125 өзгертулер енгізілген.
Екінші жағынан бүгінгі күні жоғары қосымша құны бар және өңдеуші
салаларды жақсартуға барынша күш салу қажет. Осы мақсаттарды үкімет
"Инвестициялар туралы" заң жобасын дайындады.
Заң жобасының басты мақсаты экономикада отандық және шетел
инвесторларының құқықтары мен мүмкіңдіктерін теңестіру болып, Қазақстан
Республикада жасалған инвестицияларға қатысты мемлекеттік кепілдіктерді
болашақта ұлттық экономиканы реформалау кезіңде инвесторлар
мүдделерінде қайшылық туғызбайтын деңгейде үйлестіру болды.
Инвестициялық хал-ахуалды нашарлатпау мақсатында заң жобасына бұрын
қойылған келісім — шарттардың тұрақтылығын қамтамасыз ететін өтпелі
қағидалар енгізілді.
Салықтық жеңілдіктер беру мерзімі негізгі қорға инвестиция көлемі мен
экономиканың басты секторларына жатқызылуына байланысты беріледі. Ал
кедендік баға салықтарынан босату оның Қазақстан Республикасында
өндірілмеген немесе көлемі инвестациялық жобаны жүзеге асыру жағдайына
сәйкес келмеу жағдайында беріледі.
Зейнет ақы жүйесін реформалау негізінде зейнетақы қорлары сияқты
мүмкіндігі мол инстуцоналды инвесторлар пайда болды. Қазіргі кезде олардың
активтері 530 млн. АҚШ долларына тең көлемге жеткен. Қазақстан
Республикасының орналастырған еурооблигацияларының 45 % дейін көлемі
зейнетақы корларына тиесілі.
Корпоративті бағалы қағаздарға көп мөлшерде инвестицияларды екінші
деңгейлі банктер жүзеге асыра алады. Бүгінде шетел банктерінде ностро-есеп
шоттарында 52 млрд. теңге сәйкес мөлшерде қаржылар сақталуда. Бұл
қаржыларды экономиканың нақты секторына немесе бағалы қағаздарға
инвестицияға бағыттауға болады. Ол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz