Сәби шақтағы балалардың дене тәрбиесі
Сәби шақтағы балалардың дене тәрбиесі
1.Сәби шақтың даму ерекшелігі
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
3.Дене жаттығуларының маңызы
4.Шет елдегі және еліміздегі сәби шақтағы балалардың дамуы
5.Сәбилік шақтағы балалардың дене тәрбиесіндегі ұлттық тәрбие бағыттары
Жөргектік кезеңдегі дене дамуы және күтімі
1.Бір жасар баланың дене дамуы ерекшеліктері
2.Күн тәртібін ұйымдастыру
3. Массаж
4.1 жастағы балалардың қимыл.қозғалысының ерекшелігі
Екі жастағы балалардың дене дамуындағы ерекшеліктер
1.Негізгі қимыл.қозғалыстарды дамыту
2.Күн тәртібі
3.Қимыл.қозғалыс ойындарын ұйымдастыру
4.Моторикасын дамыту
Дене тәрбиесі үдерісінде баланы үйрету, тәрбиелеу және дамыту
1.Қимыл қозғалыстарға үйретуге дидактикалық принциптерді қолдану
2.Әдістер мен тәсілдерге сипаттама
3.Әдістердің жіктелуі
4.Жалпы педагогикалық принциптер
Қимыл.қозғалыстарды үйретуге дидактикалық принциптерді қолдану.
1.Жүйелілік принципі.
2.Саналылық және белсенділік принципі.
3.Көрнекілік принципі.
4.Шамаға лайықты болу және индивидуалдандыру принципі.
5.Талапты біртіндеп көтеру принципі.
6.Үйрету әдістері мен тәсілдері.
7.Көрнекілік әдісіне жататын тәсілдер.
8.Сөйлесу әдісіне жататын тәсілдер.
9.Сөзбен нұсқау беру.
Қимыл.қозғалыс дағдылары мен іскерліктері туралы ұғым
1.Баланы дене жаттықтыруға үйрету кезеңдері.
2.Бастапқы үйрену әдістемесі.
3.Т е р е ң д е т е ү й р е т у әдістемесі.
4.Б е к і т у ж ә н е ж е тіл д ір у әдістемесі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі үдерісінде
1.Негізгі қимыл.қозғалыстардың түрлері.
2.Жүру
3.Жүгіру
4.Өрмелеу
5.Лақтыру болады.
6.Тепе.теңдікті сақтау қабілеті
1.Сәби шақтың даму ерекшелігі
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
3.Дене жаттығуларының маңызы
4.Шет елдегі және еліміздегі сәби шақтағы балалардың дамуы
5.Сәбилік шақтағы балалардың дене тәрбиесіндегі ұлттық тәрбие бағыттары
Жөргектік кезеңдегі дене дамуы және күтімі
1.Бір жасар баланың дене дамуы ерекшеліктері
2.Күн тәртібін ұйымдастыру
3. Массаж
4.1 жастағы балалардың қимыл.қозғалысының ерекшелігі
Екі жастағы балалардың дене дамуындағы ерекшеліктер
1.Негізгі қимыл.қозғалыстарды дамыту
2.Күн тәртібі
3.Қимыл.қозғалыс ойындарын ұйымдастыру
4.Моторикасын дамыту
Дене тәрбиесі үдерісінде баланы үйрету, тәрбиелеу және дамыту
1.Қимыл қозғалыстарға үйретуге дидактикалық принциптерді қолдану
2.Әдістер мен тәсілдерге сипаттама
3.Әдістердің жіктелуі
4.Жалпы педагогикалық принциптер
Қимыл.қозғалыстарды үйретуге дидактикалық принциптерді қолдану.
1.Жүйелілік принципі.
2.Саналылық және белсенділік принципі.
3.Көрнекілік принципі.
4.Шамаға лайықты болу және индивидуалдандыру принципі.
5.Талапты біртіндеп көтеру принципі.
6.Үйрету әдістері мен тәсілдері.
7.Көрнекілік әдісіне жататын тәсілдер.
8.Сөйлесу әдісіне жататын тәсілдер.
9.Сөзбен нұсқау беру.
Қимыл.қозғалыс дағдылары мен іскерліктері туралы ұғым
1.Баланы дене жаттықтыруға үйрету кезеңдері.
2.Бастапқы үйрену әдістемесі.
3.Т е р е ң д е т е ү й р е т у әдістемесі.
4.Б е к і т у ж ә н е ж е тіл д ір у әдістемесі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі үдерісінде
1.Негізгі қимыл.қозғалыстардың түрлері.
2.Жүру
3.Жүгіру
4.Өрмелеу
5.Лақтыру болады.
6.Тепе.теңдікті сақтау қабілеті
Үш жасқа аяқ басқан баланың алғашқы екі жылдағы өсімтал қарқынына қарағанда дене күшінің жетілуі біраз баяулайды, бірақ бүкіл организмі қатайып өседі ; нерв системасы дамиды, моторикасы өсіп жетіледі.
Бала бұл жаста төтенше белсенділік көрсетеді, өз бетімен әрекет жасауға тырысады. Заттармен әрекет жасауға тырысады. Заттармен әрекет жасауға тырысушылығы сақталады. Моторикасының дамуы үшін сюжетті ойынның пайда болуының айтарлықтай мәні бар.
Баланың еркін қимылдар жасауы әлі де қалыптаспаған, олардың алған бағыттары мақсатсыз, үнемі кейдейсоқ болып келеді. Дегенмен бұл жаста қимыл үлгісімен кейбір ұқсастықты анықтауға болады. Еліктеу бойынша әрекет жасай отырып, бала қимылдың берілген түрін дәл сақтай алмайды. Жыл аяғында қимылдар қалыпты, ырғақты сипатқа ие болып, мейлінше еркін де жеңіл орындалады. Бұл –қозғалыс әрекетіне дұрыс эмоциялық көзқарастың болуын құптайды. Балада бұрын орындалған қимылды өз бетімен қайта жаңғыртуға мүмкіндік беретін қимыл есі дамиды.
Балалардың денсаулығын нығайту және қорғау жөнінде қамқорлық жасауды, әрбір баланың денесінің жан-жақты дамуы, оның дұрыс эмоциялық көңіл-күйінің, белсенді мінез-құлқының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауды жалғастыра беру қажет.
Баланың алғашқы жеті жылы барлық органдар мен жүйелердің қарқынды дамуымен сипатталады. Бала белгілі бір туа бітетін биологиялық қасиеттермен, оның ішінде негізгі нерв процестерінің типологиялық ерекшеліктерімен де (күш, ұстамдылық және ширақтық) туады. Бірақ бұл ерекшеліктер бұдан кейінгі дене және психикалық дамудың негізі ғана болып табылады, ал өмірдің алғашқы айларынан бастап баланы қоршаган орта мен тәрбие анықтағыш фактор болып саналады. Сондықтан баланың сергек, жағымды эмоциялық қалыпта, дене және психикалық дамуының толыққанды болуын қамтамасыз ететіндей жағдай жасаудың және тәрбие ұйымдастырудың маңызы өте зор.
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
Акушерияда ұрықтың мынандай даму кезеңдерін ажыратады :
1. Антенаталды кезең –жатырішілік даму кезеңі.
2. Интранаталды кезең –босану кезіндегі кезең.
3. Постнаталды кезең –ерте неонаталды кезең, нәрестенің туылғаннан кейінгі 7 күн арасы.
Көп уақыт бойы акушерлер ұрықтың физиологиясы мен патологиясын тек антеинтранаталды кезеңдерде ғана зерттеген. Акушерияға жаңа ғылым –перинатология енгізілгеннен кейін, бұл мәселенің зерттеу ағымдары кеңейді.
Перинтальдық кезең –ұрықтың антенаталды дамуының 28-аптасынан басталып (ұрық салмағы 1000г немесе одан артық), жаңа туылған сәби өмірінің 7 күніне (168 сағат) дейінгі аралық.
Перинатология –жатырдағы ұрықтың, жаңа туылған сәбидің өсіп-дамуын, денсаулығын перинаталдық кезеңде зерттеп, қорғайтын ғылым.
Перинатология ғылымы 1960жылдан бастап дами бастады. Даму жолдары ғылыми, тәжірбиелік, ұйымдастыру ағымдарына байланысты болды.
1. Перинатологияның ғылыми ағымы акушерия саласында (эмбриология, патологиялық физиология, эндокринология) енгізілгеннен соң дами бастады.
2. Тәжірбиелік ағымы –акушерияға жаңа тәсілдер (УДЗ, КТГамниоцентез) енгізілгеннен соң дамыды.
3. Ұйымдастыру ағымы –жоғары «қауіп-қатердегі» әйелдер тобын ерекше диспансерлік бақылауға алып, оларға арнайы перзентханалар ашқаннан кейін дами бастады.
Перинатология ғылымының негізгі мақсаттарының бірі –перинталдық өлім деңгейін төмендетумен қатар, дені сау сәбидің туылуын қамтамасыз ету.
Перинаталдық өлім деген анықтаманы 1949 жылы тұңғыш рет американ ғалымы Пеллер енгізген, біздің елде 1965 жылы енгізілген. Перинаталдық өлім -өлі туылған және ерте неонаталдық өлімнен тұрады.
Өлі туылғандар :
а) Жүктілік кезіндегі нәресте өлімі (антенаталды);
б) Босану кезіндегі нәресте өлімі (интранаталды өлім);
Өлі туылғандар деп-жүктілік немесе босану кезеңдерінде тыныс алмай туылған нәресте өлімін айтады. Перинаталдық өлімнің көрсеткіштері әр мемлекетте әр түрлі 12-50% аралығында, оның деңгейі дәрігерлік көмектің сапасына, ұйымдастыруына, халықтың әлеуметтік жағдайына, әйелдің жалпы денсаулығына байланысты. Перинаталдық өлім көрсеткіші туылған 100 нәрестенің 24-26.4 %-ін құрайды; дамыған капиталистік елдерде 6-15%-ке тең. Тікелей себептердің ішінде бастысы –нәресте асфикциясы (58,4%), босану жарақаты (13,1%), туа пайда болған даму ақаулары (12%), гемолитикалық және септикалық аурулар (10,2%). Соңғы жылдары жатырішілік, респираторлық бұзылыстар синдромы артуда. Негізгі себептері : босанудың асқынуы (22%), кеш гестоздар (20%), плацента, кіндіктің ауытқуы (10,6%), ананың созылмалы аурулары (10,2%), резус –қайшылықты жүктілік (3,2%), басқа себептер (19%), белгісіз себептер (16,8%). Себептердің 70% -ы жүктілік пен босану кезеңдеріндегі асқынуға байланысты.
Пайда болуынан бастап, өмірінің ақырына дейін әрбір организмде өтетін бір ізділі морфологиялық, физилогиялық және биохимиялық өзгерістердің жинағы онтогенез(гр. Онтос –мақұлық, тірі жәндік, генезис-пайда болу ) немесе индивидуальды, яғни жеке даму деп аталады. Дәрігерлік қызметтің негізгі нысанасы –адам онтогенезінің қалыпты жағдайы және патологиялық ауытқулары. Әйелдің бала көтеруінен бастап босануына дейінгі мерзім -280 күн ,немесе 40 апта .Осы мерзімде туған баланы мерзіміне жетіп туған дейді,мерзіміне жетпей ерте туылған болса шала немесе түсік болады.
Баланың құрсақта өсуіне байланысты ананың организміндегі барлық механиздерде өзгерістер болады.Бұл өзгерістер әуелі ананың жүрек және қантамырлар жүйесінде кездеседі.Жүрекке түсетін салмақтың көбеюіне байланысты жүректің сол жақ қарыншасы кеңейіп үлкейеді.
Жүктілік кезінде ананың организмі көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осы өзгерістер нәтежиесінде нәрестенің тіршілігін сақтап,босануға жағдайлар жасалады.Жыныс жол арқылы көбейетін организмдерде онтогенездің екі кезеңін ажыратады : эмбриондық және постэмбриондық кезең.
Нәрестенің басты ағзалары жүктіліктің алғашқы айларында дамиды.Бұл сатыда нәресте инфекциялық микроорганизмдермен алкоголь сияқты улы заттарға өте сезімтал келеді. Жалпы эмбриология –ұрықтың қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейді. Адам эмбриологиясы –адам ұрығы дамуының, яғни оның құрлысы және қызметтерінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы.
Баланың жатыр ішінде дамуы екі кезеңнен тұрады:эмбриональды және феталды.
1. Эмбриональды кезең –ұрықтанудан бастап екі айдың соңына дейін созылады. Осы кезеңде нерв , қан тамыр , жүрек-қан тамыр,ас қорыту, бөліп шығару, эндокрин жүйелері және денесі, бас, бет бейнелері, аяққтары пайда болады.Ұрық осы кезеңде зиянды факторладың әсеріне сезімтал ұрықтың тұңғыш қауіпті кезеңі имплантациямен сәйкес келеді.
2. Феталды кезең –үш айдың басынан босанғанға дейін созылады. Бұл кезеңде ұрық тез өсіп,жүйелері мен мүшелері дамып жетіледі.
Бала бұл жаста төтенше белсенділік көрсетеді, өз бетімен әрекет жасауға тырысады. Заттармен әрекет жасауға тырысады. Заттармен әрекет жасауға тырысушылығы сақталады. Моторикасының дамуы үшін сюжетті ойынның пайда болуының айтарлықтай мәні бар.
Баланың еркін қимылдар жасауы әлі де қалыптаспаған, олардың алған бағыттары мақсатсыз, үнемі кейдейсоқ болып келеді. Дегенмен бұл жаста қимыл үлгісімен кейбір ұқсастықты анықтауға болады. Еліктеу бойынша әрекет жасай отырып, бала қимылдың берілген түрін дәл сақтай алмайды. Жыл аяғында қимылдар қалыпты, ырғақты сипатқа ие болып, мейлінше еркін де жеңіл орындалады. Бұл –қозғалыс әрекетіне дұрыс эмоциялық көзқарастың болуын құптайды. Балада бұрын орындалған қимылды өз бетімен қайта жаңғыртуға мүмкіндік беретін қимыл есі дамиды.
Балалардың денсаулығын нығайту және қорғау жөнінде қамқорлық жасауды, әрбір баланың денесінің жан-жақты дамуы, оның дұрыс эмоциялық көңіл-күйінің, белсенді мінез-құлқының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауды жалғастыра беру қажет.
Баланың алғашқы жеті жылы барлық органдар мен жүйелердің қарқынды дамуымен сипатталады. Бала белгілі бір туа бітетін биологиялық қасиеттермен, оның ішінде негізгі нерв процестерінің типологиялық ерекшеліктерімен де (күш, ұстамдылық және ширақтық) туады. Бірақ бұл ерекшеліктер бұдан кейінгі дене және психикалық дамудың негізі ғана болып табылады, ал өмірдің алғашқы айларынан бастап баланы қоршаган орта мен тәрбие анықтағыш фактор болып саналады. Сондықтан баланың сергек, жағымды эмоциялық қалыпта, дене және психикалық дамуының толыққанды болуын қамтамасыз ететіндей жағдай жасаудың және тәрбие ұйымдастырудың маңызы өте зор.
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
Акушерияда ұрықтың мынандай даму кезеңдерін ажыратады :
1. Антенаталды кезең –жатырішілік даму кезеңі.
2. Интранаталды кезең –босану кезіндегі кезең.
3. Постнаталды кезең –ерте неонаталды кезең, нәрестенің туылғаннан кейінгі 7 күн арасы.
Көп уақыт бойы акушерлер ұрықтың физиологиясы мен патологиясын тек антеинтранаталды кезеңдерде ғана зерттеген. Акушерияға жаңа ғылым –перинатология енгізілгеннен кейін, бұл мәселенің зерттеу ағымдары кеңейді.
Перинтальдық кезең –ұрықтың антенаталды дамуының 28-аптасынан басталып (ұрық салмағы 1000г немесе одан артық), жаңа туылған сәби өмірінің 7 күніне (168 сағат) дейінгі аралық.
Перинатология –жатырдағы ұрықтың, жаңа туылған сәбидің өсіп-дамуын, денсаулығын перинаталдық кезеңде зерттеп, қорғайтын ғылым.
Перинатология ғылымы 1960жылдан бастап дами бастады. Даму жолдары ғылыми, тәжірбиелік, ұйымдастыру ағымдарына байланысты болды.
1. Перинатологияның ғылыми ағымы акушерия саласында (эмбриология, патологиялық физиология, эндокринология) енгізілгеннен соң дами бастады.
2. Тәжірбиелік ағымы –акушерияға жаңа тәсілдер (УДЗ, КТГамниоцентез) енгізілгеннен соң дамыды.
3. Ұйымдастыру ағымы –жоғары «қауіп-қатердегі» әйелдер тобын ерекше диспансерлік бақылауға алып, оларға арнайы перзентханалар ашқаннан кейін дами бастады.
Перинатология ғылымының негізгі мақсаттарының бірі –перинталдық өлім деңгейін төмендетумен қатар, дені сау сәбидің туылуын қамтамасыз ету.
Перинаталдық өлім деген анықтаманы 1949 жылы тұңғыш рет американ ғалымы Пеллер енгізген, біздің елде 1965 жылы енгізілген. Перинаталдық өлім -өлі туылған және ерте неонаталдық өлімнен тұрады.
Өлі туылғандар :
а) Жүктілік кезіндегі нәресте өлімі (антенаталды);
б) Босану кезіндегі нәресте өлімі (интранаталды өлім);
Өлі туылғандар деп-жүктілік немесе босану кезеңдерінде тыныс алмай туылған нәресте өлімін айтады. Перинаталдық өлімнің көрсеткіштері әр мемлекетте әр түрлі 12-50% аралығында, оның деңгейі дәрігерлік көмектің сапасына, ұйымдастыруына, халықтың әлеуметтік жағдайына, әйелдің жалпы денсаулығына байланысты. Перинаталдық өлім көрсеткіші туылған 100 нәрестенің 24-26.4 %-ін құрайды; дамыған капиталистік елдерде 6-15%-ке тең. Тікелей себептердің ішінде бастысы –нәресте асфикциясы (58,4%), босану жарақаты (13,1%), туа пайда болған даму ақаулары (12%), гемолитикалық және септикалық аурулар (10,2%). Соңғы жылдары жатырішілік, респираторлық бұзылыстар синдромы артуда. Негізгі себептері : босанудың асқынуы (22%), кеш гестоздар (20%), плацента, кіндіктің ауытқуы (10,6%), ананың созылмалы аурулары (10,2%), резус –қайшылықты жүктілік (3,2%), басқа себептер (19%), белгісіз себептер (16,8%). Себептердің 70% -ы жүктілік пен босану кезеңдеріндегі асқынуға байланысты.
Пайда болуынан бастап, өмірінің ақырына дейін әрбір организмде өтетін бір ізділі морфологиялық, физилогиялық және биохимиялық өзгерістердің жинағы онтогенез(гр. Онтос –мақұлық, тірі жәндік, генезис-пайда болу ) немесе индивидуальды, яғни жеке даму деп аталады. Дәрігерлік қызметтің негізгі нысанасы –адам онтогенезінің қалыпты жағдайы және патологиялық ауытқулары. Әйелдің бала көтеруінен бастап босануына дейінгі мерзім -280 күн ,немесе 40 апта .Осы мерзімде туған баланы мерзіміне жетіп туған дейді,мерзіміне жетпей ерте туылған болса шала немесе түсік болады.
Баланың құрсақта өсуіне байланысты ананың организміндегі барлық механиздерде өзгерістер болады.Бұл өзгерістер әуелі ананың жүрек және қантамырлар жүйесінде кездеседі.Жүрекке түсетін салмақтың көбеюіне байланысты жүректің сол жақ қарыншасы кеңейіп үлкейеді.
Жүктілік кезінде ананың организмі көптеген өзгерістерге ұшырайды. Осы өзгерістер нәтежиесінде нәрестенің тіршілігін сақтап,босануға жағдайлар жасалады.Жыныс жол арқылы көбейетін организмдерде онтогенездің екі кезеңін ажыратады : эмбриондық және постэмбриондық кезең.
Нәрестенің басты ағзалары жүктіліктің алғашқы айларында дамиды.Бұл сатыда нәресте инфекциялық микроорганизмдермен алкоголь сияқты улы заттарға өте сезімтал келеді. Жалпы эмбриология –ұрықтың қалыптасуы мен дамуының заңдылықтарын зерттейді. Адам эмбриологиясы –адам ұрығы дамуының, яғни оның құрлысы және қызметтерінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы.
Баланың жатыр ішінде дамуы екі кезеңнен тұрады:эмбриональды және феталды.
1. Эмбриональды кезең –ұрықтанудан бастап екі айдың соңына дейін созылады. Осы кезеңде нерв , қан тамыр , жүрек-қан тамыр,ас қорыту, бөліп шығару, эндокрин жүйелері және денесі, бас, бет бейнелері, аяққтары пайда болады.Ұрық осы кезеңде зиянды факторладың әсеріне сезімтал ұрықтың тұңғыш қауіпті кезеңі имплантациямен сәйкес келеді.
2. Феталды кезең –үш айдың басынан босанғанға дейін созылады. Бұл кезеңде ұрық тез өсіп,жүйелері мен мүшелері дамып жетіледі.
Лекция № 1
Лекция тақырыбы: Сәби шақтағы балалардың дене тәрбиесі
Лекцияның мақсаты: Сәби шақтағы балалардың дене тәрбиесі маңызы мен
ерекшелігін ажырату
Лекция жоспары:
1.Сәби шақтың даму ерекшелігі
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
3.Дене жаттығуларының маңызы
4.Шет елдегі және еліміздегі сәби шақтағы балалардың дамуы
5.Сәбилік шақтағы балалардың дене тәрбиесіндегі ұлттық тәрбие бағыттары
1.Сәби шақтың даму ерекшелігі
Үш жасқа аяқ басқан баланың алғашқы екі жылдағы өсімтал қарқынына қарағанда
дене күшінің жетілуі біраз баяулайды, бірақ бүкіл организмі қатайып өседі ;
нерв системасы дамиды, моторикасы өсіп жетіледі.
Бала бұл жаста төтенше белсенділік көрсетеді, өз бетімен әрекет жасауға
тырысады. Заттармен әрекет жасауға тырысады. Заттармен әрекет жасауға
тырысушылығы сақталады. Моторикасының дамуы үшін сюжетті ойынның пайда
болуының айтарлықтай мәні бар.
Баланың еркін қимылдар жасауы әлі де қалыптаспаған, олардың алған
бағыттары мақсатсыз, үнемі кейдейсоқ болып келеді. Дегенмен бұл жаста қимыл
үлгісімен кейбір ұқсастықты анықтауға болады. Еліктеу бойынша әрекет жасай
отырып, бала қимылдың берілген түрін дәл сақтай алмайды. Жыл аяғында
қимылдар қалыпты, ырғақты сипатқа ие болып, мейлінше еркін де жеңіл
орындалады. Бұл –қозғалыс әрекетіне дұрыс эмоциялық көзқарастың болуын
құптайды. Балада бұрын орындалған қимылды өз бетімен қайта жаңғыртуға
мүмкіндік беретін қимыл есі дамиды.
Балалардың денсаулығын нығайту және қорғау жөнінде қамқорлық
жасауды, әрбір баланың денесінің жан-жақты дамуы, оның дұрыс эмоциялық
көңіл-күйінің, белсенді мінез-құлқының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауды
жалғастыра беру қажет.
Баланың алғашқы жеті жылы барлық органдар мен жүйелердің қарқынды
дамуымен сипатталады. Бала белгілі бір туа бітетін биологиялық
қасиеттермен, оның ішінде негізгі нерв процестерінің типологиялық
ерекшеліктерімен де (күш, ұстамдылық және ширақтық) туады. Бірақ бұл
ерекшеліктер бұдан кейінгі дене және психикалық дамудың негізі ғана болып
табылады, ал өмірдің алғашқы айларынан бастап баланы қоршаган орта мен
тәрбие анықтағыш фактор болып саналады. Сондықтан баланың сергек, жағымды
эмоциялық қалыпта, дене және психикалық дамуының толыққанды болуын
қамтамасыз ететіндей жағдай жасаудың және тәрбие ұйымдастырудың маңызы өте
зор.
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
Акушерияда ұрықтың мынандай даму кезеңдерін ажыратады :
1. Антенаталды кезең –жатырішілік даму кезеңі.
2. Интранаталды кезең –босану кезіндегі кезең.
3. Постнаталды кезең –ерте неонаталды кезең, нәрестенің туылғаннан
кейінгі 7 күн арасы.
Көп уақыт бойы акушерлер ұрықтың физиологиясы мен патологиясын тек
антеинтранаталды кезеңдерде ғана зерттеген. Акушерияға жаңа ғылым
–перинатология енгізілгеннен кейін, бұл мәселенің зерттеу ағымдары кеңейді.
Перинтальдық кезең –ұрықтың антенаталды дамуының 28-аптасынан
басталып (ұрық салмағы 1000г немесе одан артық), жаңа туылған сәби өмірінің
7 күніне (168 сағат) дейінгі аралық.
Перинатология –жатырдағы ұрықтың, жаңа туылған сәбидің өсіп-
дамуын, денсаулығын перинаталдық кезеңде зерттеп, қорғайтын ғылым.
Перинатология ғылымы 1960жылдан бастап дами бастады. Даму жолдары
ғылыми, тәжірбиелік, ұйымдастыру ағымдарына байланысты болды.
1. Перинатологияның ғылыми ағымы акушерия саласында (эмбриология,
патологиялық физиология, эндокринология) енгізілгеннен соң дами
бастады.
2. Тәжірбиелік ағымы –акушерияға жаңа тәсілдер (УДЗ, КТГамниоцентез)
енгізілгеннен соң дамыды.
3. Ұйымдастыру ағымы –жоғары қауіп-қатердегі әйелдер тобын ерекше
диспансерлік бақылауға алып, оларға арнайы перзентханалар ашқаннан
кейін дами бастады.
Перинатология ғылымының негізгі мақсаттарының бірі –перинталдық
өлім деңгейін төмендетумен қатар, дені сау сәбидің туылуын қамтамасыз
ету.
Перинаталдық өлім деген анықтаманы 1949 жылы тұңғыш рет американ
ғалымы Пеллер енгізген, біздің елде 1965 жылы енгізілген. Перинаталдық
өлім -өлі туылған және ерте неонаталдық өлімнен тұрады.
Өлі туылғандар :
а) Жүктілік кезіндегі нәресте өлімі (антенаталды);
б) Босану кезіндегі нәресте өлімі (интранаталды өлім);
Өлі туылғандар деп-жүктілік немесе босану кезеңдерінде тыныс
алмай туылған нәресте өлімін айтады. Перинаталдық өлімнің көрсеткіштері
әр мемлекетте әр түрлі 12-50% аралығында, оның деңгейі дәрігерлік
көмектің сапасына, ұйымдастыруына, халықтың әлеуметтік жағдайына, әйелдің
жалпы денсаулығына байланысты. Перинаталдық өлім көрсеткіші туылған 100
нәрестенің 24-26.4 %-ін құрайды; дамыған капиталистік елдерде 6-15%-ке
тең. Тікелей себептердің ішінде бастысы –нәресте асфикциясы (58,4%),
босану жарақаты (13,1%), туа пайда болған даму ақаулары (12%),
гемолитикалық және септикалық аурулар (10,2%). Соңғы жылдары жатырішілік,
респираторлық бұзылыстар синдромы артуда. Негізгі себептері : босанудың
асқынуы (22%), кеш гестоздар (20%), плацента, кіндіктің ауытқуы (10,6%),
ананың созылмалы аурулары (10,2%), резус –қайшылықты жүктілік (3,2%),
басқа себептер (19%), белгісіз себептер (16,8%). Себептердің 70% -ы
жүктілік пен босану кезеңдеріндегі асқынуға байланысты.
Пайда болуынан бастап, өмірінің ақырына дейін әрбір организмде
өтетін бір ізділі морфологиялық, физилогиялық және биохимиялық
өзгерістердің жинағы онтогенез(гр. Онтос –мақұлық, тірі жәндік, генезис-
пайда болу ) немесе индивидуальды, яғни жеке даму деп аталады. Дәрігерлік
қызметтің негізгі нысанасы –адам онтогенезінің қалыпты жағдайы және
патологиялық ауытқулары. Әйелдің бала көтеруінен бастап босануына дейінгі
мерзім -280 күн ,немесе 40 апта .Осы мерзімде туған баланы мерзіміне жетіп
туған дейді,мерзіміне жетпей ерте туылған болса шала немесе түсік болады.
Баланың құрсақта өсуіне байланысты ананың организміндегі барлық
механиздерде өзгерістер болады.Бұл өзгерістер әуелі ананың жүрек және
қантамырлар жүйесінде кездеседі.Жүрекке түсетін салмақтың көбеюіне
байланысты жүректің сол жақ қарыншасы кеңейіп үлкейеді.
Жүктілік кезінде ананың организмі көптеген өзгерістерге ұшырайды.
Осы өзгерістер нәтежиесінде нәрестенің тіршілігін сақтап,босануға жағдайлар
жасалады.Жыныс жол арқылы көбейетін организмдерде онтогенездің екі кезеңін
ажыратады : эмбриондық және постэмбриондық кезең.
Нәрестенің басты ағзалары жүктіліктің алғашқы айларында дамиды.Бұл
сатыда нәресте инфекциялық микроорганизмдермен алкоголь сияқты улы заттарға
өте сезімтал келеді. Жалпы эмбриология –ұрықтың қалыптасуы мен дамуының
заңдылықтарын зерттейді. Адам эмбриологиясы –адам ұрығы дамуының, яғни
оның құрлысы және қызметтерінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым
саласы.
Баланың жатыр ішінде дамуы екі кезеңнен тұрады:эмбриональды және
феталды.
1. Эмбриональды кезең –ұрықтанудан бастап екі айдың соңына дейін
созылады. Осы кезеңде нерв , қан тамыр , жүрек-қан тамыр,ас қорыту,
бөліп шығару, эндокрин жүйелері және денесі, бас, бет бейнелері,
аяққтары пайда болады.Ұрық осы кезеңде зиянды факторладың әсеріне
сезімтал ұрықтың тұңғыш қауіпті кезеңі имплантациямен сәйкес келеді.
2. Феталды кезең –үш айдың басынан босанғанға дейін созылады. Бұл
кезеңде ұрық тез өсіп,жүйелері мен мүшелері дамып жетіледі.
Негізінен баланың қалыптасып дамуы үшінші аптадан басталады.тез жетіледі
3.Дене жаттығуларының маңызы
Дене жаттығуларымен және массажбен айналысу тәрбиешінің балаларды түгел
көріп тұруы, ал манеждегі балалар оның даусын естуі және сондай-ақ оның
қимылдарын байқап отыруы үшін топқа арналған бөлме ішінде өткізіледі. Бұл
бөлмені алдын ала жақсылап желдету керек. Үй ішінің температурасы 22°-тан
төмен болмауы тиіс. Жазда, температураның жылылығы 22°-тан астам және жел
жоқ кездерде сабақты ашық ауада, көлеңкеде өткізу ұсынылады.
Сабақты белгілі бір сағатта, дұрысы, баланың белсенді де көңілді
шағында, түске дейін, бірақ, тамақтанған соң кем дегенде жарты сағаттан
кейін өткізген жөн.
Массаж бен индивидуалдық сабақтар үстіне жұқалап мақта төселіп кленкамен
қапталған арнаулы стол үстінде (биіктігі 72—75 см, ені 70—80 см, ұзындығы
120 см) өткізеді. Сабақ кезінде стол үстін әр бала үшін жеке ақ жамылғы
немесе жаялықпен жабады. Мұндай стол орнына қажетті жағдайда ағаш немесе
фанер қалқанды (өлшемдері 60—70X85—100 см) қолдануға болады. Қалқанды
баланы жаялыққа орайтын стол үстіне немесе екі қабырғасы жоғары көтеріліп,
жақсы бекітілген бала төсегінің үстіне көлденең қояды да үстін жұмсақ
одеялмен жабады, оның үстіне шағын кленка төсейді.
Әр баламен айналысар алдында сестра қолын жылы сумен мұқият сабындап
жуып алуы керек. Баланы суық қолмен ұстау жағымсыз түйсік және жағымсыз
әсер тудырады. Сестраның тырнақтары тұқылданып алынуы тиіс, айналысқан
кезде ол сақина, сағат т. б. алып тастауы қажет, киімінде ілгекті заттар т.
б. түйреуіш, ине болмауы керек.
Массаж жасаған кезде бала терісіндегі тері көздерін бітеп тастамау үшін
тальк (ұнтақ), вазелин қолданбау керек. Бұған басқа амал жоқ болғанда,
сестраның қолы тым дымқыл немесе құрғақ болған кезде ғана оның өзінде
сабақтан соң бала жылы сумен (36—37°) жуынып-шайынатын жағдайда ғана жол
беріледі.
Сәби шақта бас ауңымының өзгеруі негізінен алғанда ми массасының артумен
анықталады, бірақ бас сүйегінде рахит салдарынан өзгеріс болуы мүмкін
екенін естен шығаруға болмайды.
Дене жаттықтырудың игі әсері балалар денесінің даму деңгейінен ғана емес
(денесінің даму деңгейі төмен балалар санының азаюы, орташа және жоғары
деңгейде дамудың артуы), дене құрылысының жақсаруынан да (денесі жарасымды
дамыған балалар санының артуы) көрінеді.
Балалар сүйек жүйесі үлкендердікіне қарағанда шеміршек тканьге бай.
Сондықтан да баланың сүйектері жұмсақ, солқылдақ, жеткілікті түрде
қатпаған, оңай майысады және қолайсыз сыртқы факторлардың (балалардың
тіршілік қызметі мен жас шамасы мүмкіндіктеріне сай келмейтін дене
жаттығулары, баланың бойына сий емес киім, аяқ киім, мебель және т.б.)
әсерінен дұрыс емес формаға енеді.
Табан күмбезінің қалыптасуы бір жастағы кезден басталады, әсіресе жүре
бастағанда қарқынды өтеді де мектепке дейінгі шақта одан әрі жалғаса
береді. Сондықтан мектепке дейінгі шақта сай келетін аяқ киім таңдап алуға
(өкшелі), табан күмбезінің ныгаюы және дұрыс қалыптасуы үшін жаттығулар
пайдалануға ерекше назар аудару қажет.
Скелеттің жедел жетілуі бұлшық еттерінің, сіңірлердің және буын-
сіңірлері аппаратының жетілуімен тығыз байланысты. Кішкентай балалардың
буындарының үлкендермен салыстырғанда айтарлықтай қозғалғыш болатындығы
олардың бұлшық еттерінің, сіңірлерінің бунақтарының әлдеқайда солқылдақ
екеніне байланысты. Шамадан тыс қозғалғыштық - буындардың былқ-сылқ етіп
тұруы - рахит белгілерінің бірі болып табылады.
4.Шет елдегі және еліміздегі сәби шақтағы балалардың дамуы
Сәби және мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты
дене дамуы мен дене қуаты дайындығы: биологиялық белгілеріне байланысты
балалардың жастары мынандай кезеңдерге бөлінеді:
1. Жаңа туған сәби –алғашқы 1 ай өмір уақыты.
2. Емшектегі сәби -1айдан 1жасқа дейінгі уақыт.
3. Балбөбек немесе ясли жас кезеңі -1 жастан 4жасқа дейінгі уақыт.
4. Мектепке дейінгі кезең -4 жастан 7жасқа дейінгі кезең.
Дене дамуының көрсеткіші : баланың бойы, салмағы, кеуде
клеткасының көлемі, дене мүшелерінің ұзындығы. Функциялық дамудың
көрсеткіштері мүшелердің атқаратын қызметтеріне байланысты әр түрлі болады.
Мысалы, жүректің қызметтік дамуын анықтау үшін қан қысымын, жүрек соғу
жиілігін, жүктеме бергеннен кейінгі қалпына келу уақытын өлшейді.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады.
Тіпті бір жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес : баланың бойы қысты
нашар, жазда тез, күндіз аз, түнде көбірек өседі. Сәби шақта бала ағзасы
тез өседі, дамиды.
Кішкентай баланың бұлшық ет жүйесі ересек адаммен салыстырғанда әлі
жеткілікті дамымаған болады және бұлшық еттік масса бүкіл дене салмағының
25%-ін құрайды, ал ересектерде ол орта есеппен 40-43%-ке тең.
Бала қозғалыстарының дамуына қарай бұлшық ет тканінің массасы және
жиырылгыштық қабілеті артады. Бұлшық еттер күшінің артуы дене жаттығулары
кезінде ширығуды, бірте-бірте өсіре түсумен анықталады.
Бірқатар функционалдық көрсеткіштер бойынша да біршама ересектену
байқалады. Балалар есейген сайын олардың жүрек соғысы мен тыныс алуының
жиілігі кеми түсетіні белгілі. Егер бұрын бес жасар балаларға жүректің бір
мииутта 98-100 соғуы тән болса, енді соғудың орташа жиілігі -97. Алты жаста
бір минутта орта есеппен 26 рет ішке дсм тартады деп есептелініп келсе,
енді ол - 23. Кейбір мәліметтер бойынша жүректің соғуы мен тыныс алу
жиілігі бұдан да әлдеқайда сирегірек.
Осыған сәйкес қимыл-қозғалыстық қасиеттерінің даму көрсеткіштері де өсе
түсті. Мәселен, егер бес жасар балалардың елуінші жылдардағы 30 метрге
жүгіру жылдамдығы секундына 3,55 м болса (Е. Г. Леви-Гориневская), енді ол
1968-1970 жылдарда секундына 3,7 (Е. Н. Вавилова) немесе 4,00 м (О. Г.
Аракелян) болды.
Бір акселерацияга тәуелсіз-ақ мектеп жасына дейінгі балалардың
функционалдық мүмкіндіктері (ақыл-ой, дене мүмкіндіктері де) бұрын
ойлағандағыдан жоғары. Балалардың оптималды дамуын, оны жасанды жолмен
жеделдетпей және тежемей қамтамасыз ету үшін, мұны ескеру керек
5.Сәбилік шақтағы балалардың дене тәрбиесіндегі ұлттық тәрбие бағыттары
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтарының бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарыңыздың оларды оқып үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психолощялық
болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын ерістетіп, өткен мен бүгінгіні
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына ұлт
ойындары септігін тигізеді. Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Олай дейтініміз, ойындардың
көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз
ойнала беретіндігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың психологиялық
ерекшеліктеріне де байланыстылығында. Ойын барысында бала өзінің назарын
қимылды орындау әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады. Ол ойын шартына
бейімделіп, ептілік көрсетіп, сол арқылы қимылды жетілдіріп, мақсатты
әрекет етеді. Балалар ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын
шындай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан, халық оған тек
ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел
қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топ-тың
алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс бол-ған. Сондай-ақ
талапты жас ойын енеріне жасы үлкен, танымал үстаздан үйреніп,
жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз. Ұлттық қимыл-қозғалысыс
ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып,
халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі де,
көрінісі де болған.
Ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен
қабысьш, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі. Өзінің өлең-жырларында халық
ойынды тәрбие қүралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып,
толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын
молайтып, оны шапшандықка, дәлдікке, т.б. ғана тәрбиелеп қой-май, оның ақыл-
ойынын толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізді. Тарихының көнелігіне
қарамастан, ойын үнемі жаңа, ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге
келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат,
жанға саулық беріп, рухани азық болатын да осы қимыл-қозғалыс ойыны. Қимыл-
қозғалысыс ойынында бала назар аудару және Бұлшық еттің ширығу дәрежесін
реттеуді үйренеді: ойынның қалыптасқан түрлеріне байланысты ол қимылды
тынығумен кездестіре алады. Бұл бақылағыштыққа, тапқырлыққа тәрбиелеуге,
қоршаған ортадағы жағдайдың өзгеруіне қарап бағдар белгілеу, қалыптасқан
жағдайдан жол тауып шығу, тез шешім қабылдап, оны жүзеге асыру, батылдық,
ептілік, мақсатқа жетудің өзіндік әдісін тандау қабілетін қалыптастыруға
көмектеседі. Міне,ойын дегеніміз тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға
жетелейтін, адамға қиялы мен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой
жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы. Ұлттық қимыл-қозғалыс ойындардың
сауықтыру, тәрбиелеу және білім беру маңызы сан-салалы, бірақ іске асыру
үшін мұғалімнің шығармашылық көзқарасы және педагогтық шеберлігі қажет.
Ұлттық ойындар өзінің бастауын халықтық педагогикасының тұғиығынан
алады. Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты,
шапшандықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты т.б. мінез-құлықтық
ерекшеліктерімен бірге күш-қуаты молдығын, білек күшін, дененің сомданып
шығуын қажет етеді. Сонымен бірге Бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің
жоғары принциптеріне негізделген.
Қазақтың ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты. Оның
шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан, оның
тәрбиелік маңызы аса жоғары, өрі қүнды. Қазақ халқының өмірінде ойын
араласпаған бірде-бір тұрмыс шаруашылық саласы жоқ десе де болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1.Т. И. Осокина Балалар бақшасындағы дене шынықтыру Алматы Мектеп,
1982ж
2.Е. Қ. Уанбаев, Ф. Ж. Уанбаева Сәби және мектепке дейінгі жастағы
балалар дене тәрбиесінің негіздері № 3,4,6,2009ж
3С. А. Ажаев Гисталогия І бөлім. Цитология және адам эмбриологиясы,
Түркістан Еркін и К ХХІ, 2007ж
4. Т. Тұрыскелдина Даярлық кластар мен топтардағы дене тәрбиесі Алматы
Атамұра 2003ж.
5.А. К. Абдилаев, Б. Қ. Мұхамеджанов Дене мәдениеті Түркістан 2008ж
6.Кенеман.А.В, Д.В.Хухлаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің мен методикасыАлматы Мектеп,1985
7.Ж.Қасымбеков, М.Жаздықбаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі Шымкент,2012ж
Лекция № 2
Лекция тақырыбы: Жөргөктік кезеңдегі дене дамуы және күтімі
Лекция жоспары:
1.Бір жасар баланың дене дамуы ерекшеліктері
2.Күн тәртібін ұйымдастыру
3. Массаж
4.1 жастағы балалардың қимыл-қозғалысының ерекшелігі
Лекцияның мақсаты. Бұл жастағы балаларды тәрбиелеу кезінде күн режимін
ұйымдастыруға дұрыс гигиеналық күтім методикасына көп көңіл аударылуы тиіс
1.Бір жасар баланың дене дамуы ерекшеліктері
Бұрын аталып көрсетілгендей, баланың бір жасар шағында дамудың жоғары
қарқындылығы, қысқа мерзім ішінде дене дамуының және нервтік-психологиялық
дамудың тез өзгеріп отыруы байқалады. Орталық нерв жүйесінің сыртқы ортамен
үнемі өзара әрекеттестік кезінде дамуы барлық сезім органдарының дамуына,
жағымды эмоциялардың тууына және жетілуіне, негізгі қозғалыстарды
меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына көмектеседі. Мұның өзінде
ересек адам үлкен роль атқарады.
Бір жасар баланы тәрбиелеу кезінде оның жағымды эмоциялық жағдайда
болуын қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Жайдары, шаттықты көңіл күйі
тәндік және нервтік-психологиялық дамудың дұрыс және өз уақытында өтуінің,
денсаулықтың жақсы болуы шарттарының бірі болып табылады. Бала өмірінің
алғашқы айларында шаттанып, күледі, көптеген қимыл-қозғалыс жасайды —
талпынудың неше түрін көрсетеді, бұл қол, кеуде т. б. қозғалыстарының одан
әрі дамуының негізі болып табылады.
Балалардың негізгі қозғалыстарды өз уақытында және дұрыс меңгеруі бойдың
өсуіне, негізгі органдар мен жүйелер әрекетіне игі ықпалын тигізеді, өзін-
өзі айтарлықтай меңгеруді қамтамасыз етеді де, сол арқылы психикалық даму
мүмкіндігін кеңейтеді.
Тәрбиелеудің ең негізгі қағидаларының бірі - белгілі бір дағдының,
икемділіктің, психикалық іс-әрекеттің өзінен-өзі пайда болуын күтіп
отыра бермей, организмнің нақты бір кезеңінде нерв жүйесінің тиісті
орталықтарының толысуы арқылы пісіп жетілетін функцияларының көрініс
беруіне белсене көмектесу. Оның үстіне тәрбиелік әрекеттер жаңа функцияны
қолдағандай болады, оның көрініс беруіне жағдай туғызады. Статикалық және
қимыл-қозғалыстық функциялардың дамуына әр күн сайын жәрдемдесу, баланың
жас және индивидуалдық ерекшеліктеріне сәйкес күн тәртібін
ұйымдастыру балалардың дұрыс және үйлесімді дамуын қамтамасыз етудің, дене
дамуындағы және денсаулық жағдайындағы ауытқушылықты болдырмаудың қуатты
факторы болып табылады.
Балалардың денсаулығын нығайту үшін, сондай-ақ күн режимінде шынықтыру
мақсатымен, табиғаттың жаратылыстық факторларын пайдаланудың (ауаның,
судың, күннің) маңызы зор.
Күн режимін жүзеге асыру кезінде балалардың бойына гигиеналық дағдылар
мен әдеттерді сіңіру қажет. Бұған мұқият гигиеналық күтім (жуындыру,
шайындыру, іш киім ауыстыру, шомылдыру т. б.) көмегін тигізеді.
Дене тәрбиесінің ең негізгі құралдарының бірі — гимнастикалық жаттығулар
және массаж жасау болып табылады. Бір жасар балалардың қимыл-қозғалыстарын
жетілдіру үшін дене жаттықтыру мен массажбен айналысудың ұйымдастырылған
формалары пайдаланылады, сондай-ақ еркін қимыл-қозғалыс әрекетінде болуды
қамтамасыз етудің де маңызы зор.
Бір жарым айдан алты айға дейінгі шамада балалар әрекет үстінде болу
сағаттарының бәрін көлемі жеткілікті мөлшердегі (бір балаға 0,5 м есебінен)
жасына сай ойыншықтармен жабдықталған манежде өткізеді. Балалардың киімі
олардың қимылдарына кедергі жасамайды.
Жеті айлық кезінде балаларды еденге жіберу ұсынылады. Бұл үшін бөлменің
бір бөлігін (бір балаға 0,75 м2 есебінен) биіктігі 40-45 см кедергімен
қоршайды, жылы болуы үшін түкті одеял және жууы жеңіл клеенка төсейді.
Бөлменің бұл бөлігін —едендегі манежді— балаларды белсенді қимылға
(еңбектеуге, қаз-қаз тұруға, өрмелеуге, аяқ басуға т. с. с.) ынталандыратын
құралдармен жабдықтайды. Едендегі манежге сатылы және сырғанақты шағын
төбешікті, дөңгелеткішті, кленкамен қапталған жылтыр бөренені, жүретін
көпіршені, үлкен доптарды қояды. Баланың киімі жасына сай ауыстырылады және
оның қимыл-қозғалысына кедергі жасамайды.
2.Күн тәртібін ұйымдастыру
Бұл жастағы балаларды тәрбиелеу кезінде күн режимін ұйымдастыруға дұрыс
гигиеналық күтім әдістемесіне көп көңіл аударылуы тиіс. Бұрын
аталып көрсетілгендей, баланың бір жасар шағында дамудың жоғары
қарқындылығы, қысқа мерзім ішінде дене дамуының және жүйке-психологиялық
дамудың тез өзгеріп отыруы байқалады. Орталық жүйке жүйесінің сыртқы
ортамен үнемі өзара әрекеттестік кезінде дамуы барлық сезім органдарының
дамуына, жағымды эмоциялардың тууына және жетілуіне, негізгі қозғалыстарды
меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына көмектеседі. Мұның өзінде
ересек адам үлкен роль атқарады.
Бір жасар баланы тәрбиелеу кезінде оның жағымды эмоциялық
жағдайда болуын қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Жайдары, шаттықты көңіл
күйі тәндік және жүйке-психологиялық дамудың дұрыс және өз уақытында
өтуінің, денсаулықтың жақсы болуы шарттарының бірі болып табылады. Бала
өмірінің алғашқы айларында шаттанып, күледі, көптеген қимыл-қозғалыс
жасайды талпынудың неше түрін көрсетеді, бұл қол, кеуде қозғалыстарының
одан әрі дамуының негізі болып табылады.
Балалардың негізгі қозғалыстарды өз уақытында және дұрыс меңгеруі
бойдың өсуіне, негізгі органдар мен жүйелер әрекетіне игі ықпалын тигізеді,
өзін-өзі айтарлықтай меңгеруді қамтамасыз етеді де, сол арқылы психикалық
даму мүмкіндігін кеңейтеді.
Қозғалыстардың даму қарқыны мен бірізділігі тәрбие жағдайына және
ересек адамның ықпалына, сондай-ақ баланың индивидуалдық ерекшеліктеріне
тәуелді.
Орталық жүйке жүйесінде және тірек-қозғалыс аппаратындағы жас
мөлшеріне қатысты өзгерістер әрбір жас кезеңінде белгілі бір қозғалыстардың
дамуы үшін алғы шарттарды тудырады. Дегенмен бұл алғы шарттар тиісті
жағдайлар бар кезінде жүзеге мейлінше тиімді асырылады.
Арнайы мақсатты бағытта әсер ету жолымен әр нәрсеге икемділікті,
дағдыларды қалыптастыруға, сол арқылы бүкіл ағза дамуының әлдеқайда жоғары
деңгейіне жетуге көмектесуге болады. Керісінше, дер кезінде қолға алынған
дұрыс тәрбие мен үйретудің болмауы дамудың мешеу қалуына алып келеді, мұның
орнын толтыру қиын болады.
3. Массаж
Бір жасқа дейінгі балалардың дамуының жас шамасының анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктерімен сәйкес дене жаттығулары комплекстерін
құрастырғанда 5 кезеңді басшылыққа алады, I—1,5 айлықтан 3 айлығына дейін;
II—3 айлықтан 4 айлығына дейін; III—4 айлықтан 6 айлығына дейін; IV—6
айлықтан 9 айлығына дейін; V — 9 айлықтан 12 айлығына дейін.
1,5 айлықтан 3 айлығына дейінгі кезең қол-аяқтар бүгілуінің анық
физиологиялық гипертониясымен сипатталады. Осыған байланысты бұл жақтағы
балаларда бәсең қимылдар болмайды.
Массаж жасау — сипау кең қолданылады, ол бүгілдіргіштердің босаңсуына
көмектеседі.
Белсенді қимылдар туа біткен рефлекстердің болатындығына — тері-бұлшық
еттік жағдайларда негізделеді. Комплекстерге рефлекторлық жаттығулар деп
аталатын жаттығулар ендіріледі. Олар бұлшық еттердің белсене шымырқануын,
анық байқалатын қозғалыстың жауап реакциясын туғызады және бұлшық еттерге
күш түсуді қатаң мөлшерлеп, отыруға мүмкіндік береді. Мысалы: омыртқаның
рефлекторлық жазылуын (арқа рефлексін) баланы қырынан жатқызып, құйрықтан
жоғары иыққа қарай екі саусақпен сипау арқылы жүргізеді, бұл омыртқаның
белсене, жазылуын тудырады және арқа, мойын еттерін нығайтады. Балада
белгілі бір шартсыз рефлекстің жоқ болуы немесе сылбыр көрініс беруі
кезінде, рефлекторлық қозғалыстың пайда болмауы мүмкін шақта тиісті
қозғалыстарды қолдануды уақытша тоқтата тұрып, аяқ, қолды, қарын және
арқаны сипаумен шектелу керек, бұл тыныс алуды, қан айналымын және тканьдік
алмасуларды жандандырады.
1,5 айлық шақтан 3 айлыққа дейінгі балаларға арналған дене
жаттығулары мен массаждың үлгі комплексі:
1. Қол массажы - сипау.2. Қарын массажы - сипау.3. Аяқ массажы -
сипау.4. Қырынан жатқызып омыртқаны рефлекторлық жазу (арқа
рефлексі).5. Етпетінен жатқызу (рефлекторлық жаттығу).6. Арқа массажы (2
айлық шақтан)- сипау.7. Омыртқаны жөне аяқты жазу (баланы кеудесінің
астынан ұстап көтеріп тұрып аяғын түзете созу)- қалыптық рефлекс.8.
Табан массажы - сипау.9. Аяқтың башпай саусақтарын бүгіп-жазу -
табандық рефлекс.10. Билету- аяқ рефлексі (2,5-3 айлық шақтан).
Айналысу ұзақтығы - 5 - 6 мин. 3-4 айлық шақ қол бұлшық еттерін
бүгілдіргіштердің физиологиялық гипертониясының жоғалуымен, кейбір ықтиярлы
қозғалыстардың - дене қалпын өзгерту (шалқалап жатудан жамбастап жатуға,
содан соң етпеттеп жатуға аударылу) көрініс беруімен сипатталады. 3 айлық
шаққа таман қолтығынан ұстап сүйеген кезде аяғын жақсы басып тұру
байқалады, бала етпетінен жатып басын жақсы ұстай алады және иық тірейді.
Бұл мойын етінің, арқа бұлшық еттерінің нығаюымен сабақтас болып келеді.
Дене жаттығулары комплексіне сипау массажынан басқа сылау және аяқ-қолдарды
керіп-созу енеді.
Қолдардың бұлшық еттер бүгілдіргіштері мен жазылдырғыштары тонусының
теңесуі орнығумен байланысты қолға арналған бәсеңдеу жаттығулар ендіріледі
(қолды төс үстінде айқастыру және құлашын жазу). Бәсең жаттығуларды жасау
қезінде нерв орталықтары мен бұлшық еттердің тиісті топтары арасында
рефлекторлық байланыс пайда болады. Жаттығуларды қайталағанда шартты
рефлекторлық байланыстар нығаяды және белсенді қимылдардың жетілуі үшін
негіз болып табылады. Бәсең жаттығуларды қолдану қозғалысты дәл де дұрыс
етіп шығаруға, қажетті күш салуға, бұлшық ет әрекеті үстінде тиісті
физиологиялық әсер алуға көмектеседі.
Шартты қимыл-қозғалыстық реакцияларды дер кезінде демеу және мейлінше
жетілдіру дамыту мақсатымен, сондай-ақ тыныс алу, жүрек-қан тамырлары және
басқа жүйелердің функциясын күшейту үшін комплекске тиісті белсенді-бәсең
жаттығулар ендіріледі. Мысалы, шалқасынан жатқан жерінен қарнына аунату,
аяқ бастыру т. б. Бұл қозғалыстар ересектер көмегімен болса да баланың
белсене қатысуымен орындалады. Бұл комплекс біріншісінің табиғи жалғасы
болып табылады. Оның ұзақтығы —5 — 6 минут.
4 айдан 6 айлыққа дейінгі шақ аяқ бұлшық еттерінің бүгілдіргіштері мен
жазылдырғыштары аралығында теңдік орнатумен, мойынның алдыңғы жағындағы
бұлшық еттерді нығайтумен сипатталады. Бала бұл шағында шалқасынан жатып
кеудесін көтеруге, яғни отыруға талпынады. 4 айлық шағында бала екі қолынан
ұстап демесе, ал 5 айлығында бір қолынан демесе отыра алады. Қолтығынан
ұстап демеген кезде аяғын тік басып тұрады, екі қолынан ұстап демегенде
тұра бастайды. Тік тұрғанда қимылдап-қозғалу көрініс береді — 5 айлығына
таман қолтығынан демеген кезде бала аяқ басуға талпынады, ал 6 айлыққа
таман аяғын жап-жақсы баса алады. 6 айға таянғанда етпетінен жатқан жерінен
шалқасынан аунап түседі, қолын тіреп ойыншыққа қарай еңбектеуге талпынады.
Комплекске аяққа және қолға, арқаға, қарынға, кеудеге, табанға арналған
массаж ендіріледі. Сипау, сылау, уқалау тәсілдері пайдаланылады. Дененің
жекелеген мүшелеріне массаж жасаудың әр түрі әрқашанда сипап-сылаумен
басталып, сонымен аяқталады. Жаңа дене жаттығулары және массаж жасау
тәсілдері комплекске бірте-бірте, баланың жетілуіне және оның алда өткен
жаттығуларды игеруіне қарай ендіріледі. Комплекстің ұзақтығы — 6-8 минут.
6—9 айлық шақта. Бұл кезеңде балаларда ықтиярлы қозғалысқа деген
қабілеттілік шапшаң артады, қимыл-қозғалыстар барған сайын сараланып,
үйлесімді бола түседі. Мәселен, 6 айлығында бала етпетінен жатқан жерінен
өз бетімен шалқасынан аунап түседі, 7 айлығында төрт тағандап тұрады және
еңбектей бастайды, 8 айлығында өздігінен отырады және қоршауға жармасып
орнынан тұрады т. б. Сонымен бірге тиісті тері-бұлшық еттік рефлекстердің
және қалыптық рефлекстердің көмегімен болатын қимыл-қозғалыстар оларда
көмескі көрініс береді немесе тіпті көрініс бермейді. Тері бұлшық еттерді
едәуір ұзақ ширақ ұстауға және денені белгілі бір қалыпта ұстауға деген
қабілеттілік байқалады. Статикалық функциялар дамиды: сүйенбей отыру және
сүйеніп тұру.
6 айлығынан бастап балада заттарды қолында ұзақ уақыт ұстау қабілеті
көрініс береді, бұл қол басы және саусақтардың майда бұлшық еттерінің жақсы
жиырылғыштық қабілетімен сабақтас келеді. Бұл шығыршықтармен жаттығуға
мүмкіндік береді.
Екінші жарты жылдықта сөзді түсіну дамиды, осыған байланысты сөздік
нұсқаулар енгізіледі, ол көру (ойыншықты) және қозғалыс (мысалы, аяқ
көтеруге көмектесу) сигналдарымен толықтырылады.
Бұл жаста қол массажы жасалмайды, аяқ массажы аяқтың бұлшық етін нығайту
қажет жағдайда қалдырылады, арқа, кеуде, қарын массажы міндетті түрде
болады. Массаждың барлық түрлері: сипау, сылау, уқалау пайдаланылады:
9 айдан 12 айлыққа дейінгі шақ. Бұл шақта бір қолынан демегенде тұрады,
жатқан жерінен бас көтеріп отырады және отырған күйінен қисайып жатуға
ауысады. Бала қозғалатын заттың артынан (қоларба т. б.) жылжып қадымдайды,
қаз-қаз тұрады, бір қолынан демегенде жүреді, өз бетімен алғашқы адым
жасауға талпынады. 12-13 айлығында өз бетімен жүре бастайды, сүйенішсіз
тұрады, тізе бүгеді және тұрады, заттарды көтере бастайды.
9-12 айлық шақтағы балаларда оларды өз бетімен тұруға және жүруге
әзірлейтін белсенді, үйлесімді қозғалыстардың едәуір жетілгендігі
байқалады. Осыған байланысты кейбір тұрып орындайтын дене жаттығулары
беріледі.
Дене жаттығуларымен айналысқан кезде тәрбиеші баламен сөйлесуі, онда күлкі,
уіл тудыруға талпынуы керек. Балалардың белсенді қозғалыстарын көтермелеу
үшін әр түрлі жарқын түсті және дыбыс шығаратын ойыншықтарды көрсетуі,
тиісінше сөзге ынталандыруды қолдануы керек. Тәрбиеші дене жаттығуларымен
айналысудың бүкіл барысында баланың белсенді қалыпта болуына ұмтылады.
Шаршаудың алғашқы белгілері кезінде-ақ (сылбырлық, саусақ сора бастау т.
б.) баланың тұру қалпын өзгерту немесе тыныс алу жаттығуларын, сипап-сылау
массажын жасау қажет. Егер бала мазасызданатын, жылайтын болса, айналысуды
тоқтатып, оның тынышталуын күту керек. Дене жаттығуларымен айналысқан
уақытта, жазда, баланың үстінен барлық киімін шешіп тастайды, ал жылдың
суық кездерінде оның кей киімдерін кофтасын немесе ползункиін) шешеді.
4.1 жастағы балалардың қимыл-қозғалысының ерекшелігі
Дене жаттығуларымен және массажбен айналысу тәрбиешінің балаларды түгел
көріп тұруы, ал манеждегі балалар оның даусын естуі және сондай-ақ оның
қимылдарын байқап отыруы үшін топқа арналған бөлме ішінде өткізіледі. Бұл
бөлмені алдын ала жақсылап желдету керек. Үй ішінің температурасы 22°-тан
төмен болмауы тиіс. Жазда, температураның жылылығы 22°-тан астам және жел
жоқ кездерде сабақты ашық ауада, көлеңкеде өткізу ұсынылады.
Сабақты белгілі бір сағатта, дұрысы, баланың белсенді де көңілді
шағында, түске дейін, бірақ, тамақтанған соң кем дегенде жарты сағаттан
кейін өткізген жөн.
Массаж бен индивидуалдық сабақтар үстіне жұқалап мақта төселіп кленкамен
қапталған арнаулы стол үстінде (биіктігі 72—75 см, ені 70—80 см, ұзындығы
120 см) өткізеді. Сабақ кезінде стол үстін әр бала үшін жеке ақ жамылғы
немесе жаялықпен жабады. Мұндай стол орнына қажетті жағдайда ағаш немесе
фанер қалқанды (өлшемдері 60—70X85—100 см) қолдануға болады. Қалқанды
баланы жаялыққа орайтын стол үстіне немесе екі қабырғасы жоғары көтеріліп,
жақсы бекітілген бала төсегінің үстіне көлденең қояды да үстін жұмсақ
одеялмен жабады, оның үстіне шағын кленка төсейді.
Әр баламен айналысар алдында сестра қолын жылы сумен мұқият сабындап
жуып алуы керек. Баланы суық қолмен ұстау жағымсыз түйсік және жағымсыз
әсер тудырады. Сестраның тырнақтары тұқылданып алынуы тиіс, айналысқан
кезде ол сақина, сағат т. б. алып тастауы қажет, киімінде ілгекті заттар т.
б. түйреуіш, ине болмауы керек.
Массаж жасаған кезде бала терісіндегі тері көздерін бітеп тастамау үшін
тальк (ұнтақ), вазелин қолданбау керек. Бұған басқа амал жоқ болғанда,
сестраның қолы тым дымқыл немесе құрғақ болған кезде ғана оның өзінде
сабақтан соң бала жылы сумен (36—37°) жуынып-шайынатын жағдайда ғана жол
беріледі.
Әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. 1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен
оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық минимумы. –
Астана қ., 2004
2.Татаурова Н.Л, Тирская И.А., Дрыгина Т.А., Ерте жастағы (1 жастан
бастап 3 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған Алғашқы
қадам бағдарламасы. - Астана, 2010. - 126 б.
3. Ноғайбекова Б.Ж, Тирская И.А., Мақсұтова Г.К. Мектепке
дейінгі кіші жастағы (3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу
мен оқытуға арналған Зерек бала бағдарламасы
4.Мұқамбаев М Жас өскін авторлық бағдарламасы
5.. Т. Тұрыскелдина Даярлық кластар мен топтардағы дене тәрбиесі Алматы
Атамұра 2003ж.
6.Кенеман.А.В, Д.В.Хухлаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің
мен методикасыАлматы Мектеп,1985
7.Ж.Қасымбеков, М.Жаздықбаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі Шымкент,2012ж
Лекция № 3
Лекция тақырыбы: Екі жастағы балалардың дене дамуындағы ерекшеліктер
Лекция жоспары:
1.Негізгі қимыл-қозғалыстарды дамыту
2.Күн тәртібі
3.Қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру
4.Моторикасын дамыту
Лекцияның мақсаты:.
Екі жасқа аяқ басқан балалар дене тәрбиесіндегі басты міндет негізгі
қимыл-қозғалыстарды (жүру, жүгіру, өрмелеу, лақтыру) дамыту және жетілдіру,
теңдік сақтауды қимыл-қозғалыс үйлесімділігін дамыту болып табылады.
1.Негізгі қимыл-қозғалыстарды дамыту
Екі жасқа аяқ басқанда күн режимі дене тәрбиесінің басты құралы болып
қалады.
Күні бойы балалардың іс-әрекетін (ұйқы, сергектік, тамақтану) дәлме-дәл
алмастырып отыру олардың 4—5 сағат бойғы белсенді іс-әрекеттік жағдайын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мұның өзінде баланың таза ауада болуы 5
сағаттан кем түспеуі тиіс.
Ұйықтауды верандаларда, егер ондай мүмкіндік жоқ болса, терезені немесе
есік, форточканы ашып ұйымдастырған жақсы. Қыста, баланы ұзақ киіндіріп-
шешіндіруге тура келетін кезде мұндай серуенді үй ішінде ұйымдастыруға
болады. Балаларға спорттық немесе жүн костюм кигізеді, топ бөлмесінің
температурасын есікті, форточкаларды ашып +14-қа дейін төмендетеді.
Балалардың қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастырады немесе өз беттерімен
жеткілікті түрде іс-әрекет етуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп таза ауада болу
уақыты кемімейді. Күн режимінде шынықтыру мақсатымен ауаны, суды және күнді
пайдаланады.
Екі жасқа аяқ басқан балалардың қимыл-қозғалыстарының дамуы ойындың іс-
әрекеттерді дұрыс ұйымдастыру процесінде, өз бетімен қимыл-қозғалыстық
әрекет етуде және дене шынықтырумен айналысу кезінде өтеді. Екі жасқа аяқ
басқан шақта жүрудің дұрыс автоматтануын, теңдік сақтауды сезінуді
нығайтудың, қимыл-қозғалысты үйлестіруді, тұлғаны дұрыс ұстауды
тәрбиелеудің, аяқты дұрыс ұстауды қалыптастырудың маңызы зор. Бұл үшін топ
бөлмесінде және учаскеде балалардың еркін қимылдауына жағдай жасаудың
маңызы үлкен. Бөлме іші кең болуы тиіс, бұған балалардың бойларына сәйкес
іріктеліп алынатын мебельді дұрыс орналастыру арқылы қол жетеді. Топ
бөлмесінде әр түрлі қимыл-қозғалыстарды дамыту үшін арнаулы дене шынықтыру
жабдықтары болуы тиіс: төбешікке, сатыға шығу, сырғанақ үстіне шығу және
одан түсу, өз жүрісіңді айнала қоршаған заттармен сәйкестендіру т. б. Топ
бөлмесінде балаларды әр түрлі қимыл-қозғалыстарға итермелейтін ойыншықтар
жиынтығы болуы қажет: доптар, шығырлар, секірмектер т. б. Учаске
мен ойын алаңы арнаулы құралдармен (ұзын орындық, басқыш, бөрене т. б.)
жабдықталуы керек. Балаларды тек тегіс жермен ғана емес, кедір-бұдыр
жермен, көгалмен, құмның үстімен жүруге де үйрету керек. Тәрбиешінің
балалардағы қимыл-қозғалысқа қажеттілікті белсене ынталандырып отыруының
маңызы үлкен: оларды қимыл-қозғалысты ойындарға тарту, дұрыс қимыл-
қозғалысқа үйрете отырып, өз бетімен іс-әрекет жасауға итермелеу (сатыға
қалайша дұрыс шығу және түсу, доп лақтыру т. б.), еліктеу жаттығуларын
пайдалана отырып (қоянша орғиды, құстай ұшады т.б.) балалардың қимыл-
қозғалыстарын жетілдіру.
Балалардың неғұрлым еркін қимылда-қозғалуын қамтамасыз ету үшін оларға
комбинезон немесе көйлек пен шалбар (ұлдарға да, қыздарға да) кигізген
жақсы. Аяқ киім аяққа шақ 0,5 см екшесі болуы қажет.
2.Күн тәртібі
Екі жасқа аяқ басқанда күн режимі дене тәрбиесінің басты құралы болып
қалады.
Күні бойы балалардың іс-әрекетін (ұйқы, сергектік, тамақтану) дәлме-
дәл алмастырып отыру олардың 4—5 сағат бойғы белсенді іс-әрекеттік жағдайын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мұның өзінде баланың таза ауада болуы 5
сағаттан кем түспеуі тиіс.
Ұйықтауды верандаларда, егер ондай мүмкіндік жоқ болса, терезені
немесе есік, форточканы ашып ұйымдастырған жақсы. Қыста, баланы ұзақ
киіндіріп-шешіндіруге тура келетін кезде мұндай серуенді үй ішінде
ұйымдастыруға болады. Балаларға спорттық немесе жүн костюм кигізеді, топ
бөлмесінің температурасын есікті, форточкаларды ашып + 14°-қа дейін
төмендетеді. Балалардың қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастырады немесе өз
беттерімен жеткілікті түрде іс-әрекет етуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп таза
ауада болу уақыты кемімейді. Күн режимінде шынықтыру мақсатымен ауаны, суды
және күнді пайдаланады.
3.Қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру
Қимыл-қозғалыс ойындары дене тәрбиесінің маңызды құралы болып табылады.
1,5 жасқа дейін ойындар негізінен балалардың әрқайсысымен жеке немесе шағын
топ болып (3 — 4 адам) өткізіледі. Ойындар балалардың өз беттерімен іс-
әрекет жасап жүрген сағаттарында ұйымдастырылады және тәрбиеші әр баланың
күні бойы ойынға қатысуын (Ит қуалау, Жасырынбақ, Төбешіктен
домалату) қадағалап отыруы тиіс. Бір жарым жастан кейін қимыл-қозғалысты
ойынға 8—10 бала қатыстырылуы мүмкін.
Қимыл-қозғалыс ойындарды өткізу кезінде балалар коллектив ішінде әрекет
етуге, белгілі бір тапсырманы орындауға талпынуға тәрбиеленеді, қимыл-
қозғалыстарды үйлестіру, еліктеу сезімі дамиды, қимыл-қозғалыстардың
негізгі түрлері қалыптасады. Тәрбиеші көрсету, түсіндіру жолымен балаларды
жаңа қимыл-қозғалыстарға баулиды. Қайталау санын реттей, белгілі бір
қозғалысты орындауға қиындығы әркелкі ойындарды іріктей отырып, тәрбиеші
денеге жүктің белгіленген мөлшерде түсуін қамтамасыз етеді.
Бір жарым жастан асқан балалар бірқатар ойын тәртібін орындаулары тиіс:
белгілі бағытпен жүгіру, сигнал бойынша топтау. Балаларды ойын кезінде бір-
біріне кедергі жасамауға топырласпауға үйрету керек. Бұл шақта балаларды
ойнар алдында арнайы сапқа тұрғызудың қажеті жоқ, бірден ойындық іс-
әрекетке қосу керек. Тәрбиешінің өзі ойынға араласып, өзі жетекшілік рольді
алуы, нені қалай жасауды көрсетуі қажет. Оның көңілді де белсенді күйі
балаларға беріледі. Қимыл-қозғалыстық ойындар өзінше өткізіліп қана қоймай,
бір жарым жастан екі жасқа дейінгі балалардың дене шынықтыру сабақтарына да
ендіріледі.
Дене шынықтыру сабақтары екі жасқа аяқ басқан балалар дене тәрбиесінің
маңызды формасы болып табылады. Ұйымдастырылған сабақтарда балаларды қимыл-
қозғалыстарға үйретудің мақсатты бағыттағы міндеттері шешімін табады. Бұл
орайда сабақтарға негізгі қимыл-қозғалыстарды дамыту мен жетілдіруге,
олардың сапасын арттыруға тұлғаны және аяқ басып тұруды дұрыс
қалыптастыруға көмектесетін жаттығулар, бұлшық еттердің барлық топтарын
нығайтатын жаттығулар енгізіледі.
Баланың осы шағында жүру және теңдік сақтауға көп орын беріледі.
Осы мақсатпен сабақтарға кәдімгіше тік жүріс, ені жаттығу барысына қарай 30-
дан 10 сантиметрге дейін азайтылатын ұзын орындық бойынша күрделенген
жүріс, ойлы-қырлы тақтай бойынша жүріс т. б. жаттығулары енгізіліп
отырады. Теңдік сақтау сезімі күрделенген жүріс кезінде, сондай-ақ кедергі
арқылы (таяқтар, кубиктер т. б.) аттап өту кезінде тәрбиеленеді. Сабақтар
кезінде сондай-ақ еңбектеу (шығыр ішінен еңбектеп өту, керілген жіптің
астынан еңбектеп өту), өрмелеу (басқышқа шығу және түсу), лақтыру (кішкене
және үлкен доптарды алысқа лақтыру) жаттығулары пайдаланылады. Балалардың
шамасы келерліктей бұлшық еттерінің барлық топтарын жалпы жетілдіретін
жаттығулар да міндетті түрде қарастырылады (қол және иық, аяқ және табан,
кеуде бұлшық еттерін жаттықтыру). Бұл жаттығулар әр түрлі қалыпта — тұрып,
отырып (еденде, ұзын орындық, кішкене орындық үстінде), еденде етпетінен,
шалқасынан жатып өткізіледі. Бұл жаттығуларды балалардың дұрыс орындауы
үшін тәрбиеші тұру қалпын тексеруі, егер қажет болса, қимыл-қозғалысты
орындауға көмектесуі керек.
Сабақтарға бір немесе екі негізгі қимыл-қозғалысты және жалпы жетілдіру
жаттығуын ендіреді. Сабақтарды топтанып жүру мен жүгіруден бастайды, содан
соң 2—3 жалпы жетілдіретін жаттығу және негізгі қимыл-қозғалысқа үйрету
өткізіледі де сабақ жүрумен аяқталады.
Бір жарым жастан 2 жасқа дейінгі балалармен сабақтар жалпы қабылданған
схема бойынша (кірісу, негізгі және қорытынды бөлім) өткізіледі.
Сабақтың кіріспе бөлімінің мақсаты — балаларды ұйымдастыру және оларды
негізгі бөлімде жаттығуларды орындауға әзірлеу, оған жалпы жетілдіру
жаттығулары, негізгі қимыл-қозғалыстарды, қимыл-қозғалыс ойындарын дамыту
жаттығулары енеді. Қорытынды бөлімінде тыныс алуды тереңдететін жаттығулар
және жүріс беріледі, олар түскен салмақты бәсеңдету үшін қажет.
Бұл шақта балалар қимыл-қозғалысты дәлме-дәл шығара алмайды, сондықтан
сабақтарда индивидуалды құралдарды (таяқтар, шығырлар, кегельдер т. б.)
пайдалануы керек. Құралдар балаларға қимыл-қозғалыстарды әлдеқайда дұрыс
және кең құлашты орындауға көмегін тигізеді (мысалы: кегельді жоғары көтеру
— оған қарап, еденге аяқтың жанына қою). Сабақтарда физкультуралық құралдар
қолданылады: тақтайлар, жәшіктер, гимнастикалық, орындықтар, басқыш-үзеңгі,
үсті ойлы-қырлы тақтай. Бұлар қимыл-қозғалыстарды мақсатты бағытта
орындауды қамтамасыз етеді, балаларға жаттығуларды саналы түрде жасауға
жәрдем етеді және баланың сабаққа деген ынтасын көтереді.
4.Моторикасын дамыту
Мектеп жасына дейінгі бала өмірінде ойын елеулі орын алады. Сәби ойнай
жүріп, өзін қоршаған дүниені танып біледі. Ойын оның жанына ләззәт пен
қуаныш береді,баланы жан-жақты дамытады. Ойын үстіндегі алуан түрі қимылдар
сәби бойында белсенділік, тәртіптілік, батылдылық сияқты маңызды моралдық
қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі.
Ойындарда қимыл-қозғалыстың үйлесімін, ептілікті дамытуға бағыттауы
мүмкін. Оларға жылдам жүгіруді, лақтыруды, кедергіден секіруді кіргізуге
болады. Бірте – бірте ойын ерекше қиындап, олардың дәл орындауына деген
талап күшейе түседі. Баланың қимыл-қозғалыс сапасына, оны орындау дұрыстығы
мен дәлдігіне зор талаптар қойылады. Сондай-ақ ойын ережесі қиындап,
ұстамдылық пен зерделі болуды алап етеді.
Дене шынықтыру қуанышты көңіл-күй тудыру үшін дене жаттығуларын,
ойындарды әр баланың жеке басына тән ерекшеліктерін ескере отырып, таңдап
алған жөн.
Денеге түсетін күштің шамасын баланың сол сәттегі шама-шарқын, дене
жаттығуларына әзірлігін, денсаулығын ескере отырып таңдап алу керек.
Дене жаттығуларын жақсы желдетілген бөлмеде, жылдың жылы мезгілдерінде
терезені ашып қойып, ең дұрысы таза ауада жүргізу керек. Сабаққа қажетті
киімдер қимылға кедергі келтірмейтіндей кеңдеу болғаны дұрыс.
□ 2. Түрлі органдар мен жүйелердің функцияларының жетілу және даму
ерекшеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция тақырыбы: Сәби шақтағы балалардың дене тәрбиесі
Лекцияның мақсаты: Сәби шақтағы балалардың дене тәрбиесі маңызы мен
ерекшелігін ажырату
Лекция жоспары:
1.Сәби шақтың даму ерекшелігі
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
3.Дене жаттығуларының маңызы
4.Шет елдегі және еліміздегі сәби шақтағы балалардың дамуы
5.Сәбилік шақтағы балалардың дене тәрбиесіндегі ұлттық тәрбие бағыттары
1.Сәби шақтың даму ерекшелігі
Үш жасқа аяқ басқан баланың алғашқы екі жылдағы өсімтал қарқынына қарағанда
дене күшінің жетілуі біраз баяулайды, бірақ бүкіл организмі қатайып өседі ;
нерв системасы дамиды, моторикасы өсіп жетіледі.
Бала бұл жаста төтенше белсенділік көрсетеді, өз бетімен әрекет жасауға
тырысады. Заттармен әрекет жасауға тырысады. Заттармен әрекет жасауға
тырысушылығы сақталады. Моторикасының дамуы үшін сюжетті ойынның пайда
болуының айтарлықтай мәні бар.
Баланың еркін қимылдар жасауы әлі де қалыптаспаған, олардың алған
бағыттары мақсатсыз, үнемі кейдейсоқ болып келеді. Дегенмен бұл жаста қимыл
үлгісімен кейбір ұқсастықты анықтауға болады. Еліктеу бойынша әрекет жасай
отырып, бала қимылдың берілген түрін дәл сақтай алмайды. Жыл аяғында
қимылдар қалыпты, ырғақты сипатқа ие болып, мейлінше еркін де жеңіл
орындалады. Бұл –қозғалыс әрекетіне дұрыс эмоциялық көзқарастың болуын
құптайды. Балада бұрын орындалған қимылды өз бетімен қайта жаңғыртуға
мүмкіндік беретін қимыл есі дамиды.
Балалардың денсаулығын нығайту және қорғау жөнінде қамқорлық
жасауды, әрбір баланың денесінің жан-жақты дамуы, оның дұрыс эмоциялық
көңіл-күйінің, белсенді мінез-құлқының дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауды
жалғастыра беру қажет.
Баланың алғашқы жеті жылы барлық органдар мен жүйелердің қарқынды
дамуымен сипатталады. Бала белгілі бір туа бітетін биологиялық
қасиеттермен, оның ішінде негізгі нерв процестерінің типологиялық
ерекшеліктерімен де (күш, ұстамдылық және ширақтық) туады. Бірақ бұл
ерекшеліктер бұдан кейінгі дене және психикалық дамудың негізі ғана болып
табылады, ал өмірдің алғашқы айларынан бастап баланы қоршаган орта мен
тәрбие анықтағыш фактор болып саналады. Сондықтан баланың сергек, жағымды
эмоциялық қалыпта, дене және психикалық дамуының толыққанды болуын
қамтамасыз ететіндей жағдай жасаудың және тәрбие ұйымдастырудың маңызы өте
зор.
2.Перенаталдық онтогенез туралы ғылым
Акушерияда ұрықтың мынандай даму кезеңдерін ажыратады :
1. Антенаталды кезең –жатырішілік даму кезеңі.
2. Интранаталды кезең –босану кезіндегі кезең.
3. Постнаталды кезең –ерте неонаталды кезең, нәрестенің туылғаннан
кейінгі 7 күн арасы.
Көп уақыт бойы акушерлер ұрықтың физиологиясы мен патологиясын тек
антеинтранаталды кезеңдерде ғана зерттеген. Акушерияға жаңа ғылым
–перинатология енгізілгеннен кейін, бұл мәселенің зерттеу ағымдары кеңейді.
Перинтальдық кезең –ұрықтың антенаталды дамуының 28-аптасынан
басталып (ұрық салмағы 1000г немесе одан артық), жаңа туылған сәби өмірінің
7 күніне (168 сағат) дейінгі аралық.
Перинатология –жатырдағы ұрықтың, жаңа туылған сәбидің өсіп-
дамуын, денсаулығын перинаталдық кезеңде зерттеп, қорғайтын ғылым.
Перинатология ғылымы 1960жылдан бастап дами бастады. Даму жолдары
ғылыми, тәжірбиелік, ұйымдастыру ағымдарына байланысты болды.
1. Перинатологияның ғылыми ағымы акушерия саласында (эмбриология,
патологиялық физиология, эндокринология) енгізілгеннен соң дами
бастады.
2. Тәжірбиелік ағымы –акушерияға жаңа тәсілдер (УДЗ, КТГамниоцентез)
енгізілгеннен соң дамыды.
3. Ұйымдастыру ағымы –жоғары қауіп-қатердегі әйелдер тобын ерекше
диспансерлік бақылауға алып, оларға арнайы перзентханалар ашқаннан
кейін дами бастады.
Перинатология ғылымының негізгі мақсаттарының бірі –перинталдық
өлім деңгейін төмендетумен қатар, дені сау сәбидің туылуын қамтамасыз
ету.
Перинаталдық өлім деген анықтаманы 1949 жылы тұңғыш рет американ
ғалымы Пеллер енгізген, біздің елде 1965 жылы енгізілген. Перинаталдық
өлім -өлі туылған және ерте неонаталдық өлімнен тұрады.
Өлі туылғандар :
а) Жүктілік кезіндегі нәресте өлімі (антенаталды);
б) Босану кезіндегі нәресте өлімі (интранаталды өлім);
Өлі туылғандар деп-жүктілік немесе босану кезеңдерінде тыныс
алмай туылған нәресте өлімін айтады. Перинаталдық өлімнің көрсеткіштері
әр мемлекетте әр түрлі 12-50% аралығында, оның деңгейі дәрігерлік
көмектің сапасына, ұйымдастыруына, халықтың әлеуметтік жағдайына, әйелдің
жалпы денсаулығына байланысты. Перинаталдық өлім көрсеткіші туылған 100
нәрестенің 24-26.4 %-ін құрайды; дамыған капиталистік елдерде 6-15%-ке
тең. Тікелей себептердің ішінде бастысы –нәресте асфикциясы (58,4%),
босану жарақаты (13,1%), туа пайда болған даму ақаулары (12%),
гемолитикалық және септикалық аурулар (10,2%). Соңғы жылдары жатырішілік,
респираторлық бұзылыстар синдромы артуда. Негізгі себептері : босанудың
асқынуы (22%), кеш гестоздар (20%), плацента, кіндіктің ауытқуы (10,6%),
ананың созылмалы аурулары (10,2%), резус –қайшылықты жүктілік (3,2%),
басқа себептер (19%), белгісіз себептер (16,8%). Себептердің 70% -ы
жүктілік пен босану кезеңдеріндегі асқынуға байланысты.
Пайда болуынан бастап, өмірінің ақырына дейін әрбір организмде
өтетін бір ізділі морфологиялық, физилогиялық және биохимиялық
өзгерістердің жинағы онтогенез(гр. Онтос –мақұлық, тірі жәндік, генезис-
пайда болу ) немесе индивидуальды, яғни жеке даму деп аталады. Дәрігерлік
қызметтің негізгі нысанасы –адам онтогенезінің қалыпты жағдайы және
патологиялық ауытқулары. Әйелдің бала көтеруінен бастап босануына дейінгі
мерзім -280 күн ,немесе 40 апта .Осы мерзімде туған баланы мерзіміне жетіп
туған дейді,мерзіміне жетпей ерте туылған болса шала немесе түсік болады.
Баланың құрсақта өсуіне байланысты ананың организміндегі барлық
механиздерде өзгерістер болады.Бұл өзгерістер әуелі ананың жүрек және
қантамырлар жүйесінде кездеседі.Жүрекке түсетін салмақтың көбеюіне
байланысты жүректің сол жақ қарыншасы кеңейіп үлкейеді.
Жүктілік кезінде ананың организмі көптеген өзгерістерге ұшырайды.
Осы өзгерістер нәтежиесінде нәрестенің тіршілігін сақтап,босануға жағдайлар
жасалады.Жыныс жол арқылы көбейетін организмдерде онтогенездің екі кезеңін
ажыратады : эмбриондық және постэмбриондық кезең.
Нәрестенің басты ағзалары жүктіліктің алғашқы айларында дамиды.Бұл
сатыда нәресте инфекциялық микроорганизмдермен алкоголь сияқты улы заттарға
өте сезімтал келеді. Жалпы эмбриология –ұрықтың қалыптасуы мен дамуының
заңдылықтарын зерттейді. Адам эмбриологиясы –адам ұрығы дамуының, яғни
оның құрлысы және қызметтерінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым
саласы.
Баланың жатыр ішінде дамуы екі кезеңнен тұрады:эмбриональды және
феталды.
1. Эмбриональды кезең –ұрықтанудан бастап екі айдың соңына дейін
созылады. Осы кезеңде нерв , қан тамыр , жүрек-қан тамыр,ас қорыту,
бөліп шығару, эндокрин жүйелері және денесі, бас, бет бейнелері,
аяққтары пайда болады.Ұрық осы кезеңде зиянды факторладың әсеріне
сезімтал ұрықтың тұңғыш қауіпті кезеңі имплантациямен сәйкес келеді.
2. Феталды кезең –үш айдың басынан босанғанға дейін созылады. Бұл
кезеңде ұрық тез өсіп,жүйелері мен мүшелері дамып жетіледі.
Негізінен баланың қалыптасып дамуы үшінші аптадан басталады.тез жетіледі
3.Дене жаттығуларының маңызы
Дене жаттығуларымен және массажбен айналысу тәрбиешінің балаларды түгел
көріп тұруы, ал манеждегі балалар оның даусын естуі және сондай-ақ оның
қимылдарын байқап отыруы үшін топқа арналған бөлме ішінде өткізіледі. Бұл
бөлмені алдын ала жақсылап желдету керек. Үй ішінің температурасы 22°-тан
төмен болмауы тиіс. Жазда, температураның жылылығы 22°-тан астам және жел
жоқ кездерде сабақты ашық ауада, көлеңкеде өткізу ұсынылады.
Сабақты белгілі бір сағатта, дұрысы, баланың белсенді де көңілді
шағында, түске дейін, бірақ, тамақтанған соң кем дегенде жарты сағаттан
кейін өткізген жөн.
Массаж бен индивидуалдық сабақтар үстіне жұқалап мақта төселіп кленкамен
қапталған арнаулы стол үстінде (биіктігі 72—75 см, ені 70—80 см, ұзындығы
120 см) өткізеді. Сабақ кезінде стол үстін әр бала үшін жеке ақ жамылғы
немесе жаялықпен жабады. Мұндай стол орнына қажетті жағдайда ағаш немесе
фанер қалқанды (өлшемдері 60—70X85—100 см) қолдануға болады. Қалқанды
баланы жаялыққа орайтын стол үстіне немесе екі қабырғасы жоғары көтеріліп,
жақсы бекітілген бала төсегінің үстіне көлденең қояды да үстін жұмсақ
одеялмен жабады, оның үстіне шағын кленка төсейді.
Әр баламен айналысар алдында сестра қолын жылы сумен мұқият сабындап
жуып алуы керек. Баланы суық қолмен ұстау жағымсыз түйсік және жағымсыз
әсер тудырады. Сестраның тырнақтары тұқылданып алынуы тиіс, айналысқан
кезде ол сақина, сағат т. б. алып тастауы қажет, киімінде ілгекті заттар т.
б. түйреуіш, ине болмауы керек.
Массаж жасаған кезде бала терісіндегі тері көздерін бітеп тастамау үшін
тальк (ұнтақ), вазелин қолданбау керек. Бұған басқа амал жоқ болғанда,
сестраның қолы тым дымқыл немесе құрғақ болған кезде ғана оның өзінде
сабақтан соң бала жылы сумен (36—37°) жуынып-шайынатын жағдайда ғана жол
беріледі.
Сәби шақта бас ауңымының өзгеруі негізінен алғанда ми массасының артумен
анықталады, бірақ бас сүйегінде рахит салдарынан өзгеріс болуы мүмкін
екенін естен шығаруға болмайды.
Дене жаттықтырудың игі әсері балалар денесінің даму деңгейінен ғана емес
(денесінің даму деңгейі төмен балалар санының азаюы, орташа және жоғары
деңгейде дамудың артуы), дене құрылысының жақсаруынан да (денесі жарасымды
дамыған балалар санының артуы) көрінеді.
Балалар сүйек жүйесі үлкендердікіне қарағанда шеміршек тканьге бай.
Сондықтан да баланың сүйектері жұмсақ, солқылдақ, жеткілікті түрде
қатпаған, оңай майысады және қолайсыз сыртқы факторлардың (балалардың
тіршілік қызметі мен жас шамасы мүмкіндіктеріне сай келмейтін дене
жаттығулары, баланың бойына сий емес киім, аяқ киім, мебель және т.б.)
әсерінен дұрыс емес формаға енеді.
Табан күмбезінің қалыптасуы бір жастағы кезден басталады, әсіресе жүре
бастағанда қарқынды өтеді де мектепке дейінгі шақта одан әрі жалғаса
береді. Сондықтан мектепке дейінгі шақта сай келетін аяқ киім таңдап алуға
(өкшелі), табан күмбезінің ныгаюы және дұрыс қалыптасуы үшін жаттығулар
пайдалануға ерекше назар аудару қажет.
Скелеттің жедел жетілуі бұлшық еттерінің, сіңірлердің және буын-
сіңірлері аппаратының жетілуімен тығыз байланысты. Кішкентай балалардың
буындарының үлкендермен салыстырғанда айтарлықтай қозғалғыш болатындығы
олардың бұлшық еттерінің, сіңірлерінің бунақтарының әлдеқайда солқылдақ
екеніне байланысты. Шамадан тыс қозғалғыштық - буындардың былқ-сылқ етіп
тұруы - рахит белгілерінің бірі болып табылады.
4.Шет елдегі және еліміздегі сәби шақтағы балалардың дамуы
Сәби және мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты
дене дамуы мен дене қуаты дайындығы: биологиялық белгілеріне байланысты
балалардың жастары мынандай кезеңдерге бөлінеді:
1. Жаңа туған сәби –алғашқы 1 ай өмір уақыты.
2. Емшектегі сәби -1айдан 1жасқа дейінгі уақыт.
3. Балбөбек немесе ясли жас кезеңі -1 жастан 4жасқа дейінгі уақыт.
4. Мектепке дейінгі кезең -4 жастан 7жасқа дейінгі кезең.
Дене дамуының көрсеткіші : баланың бойы, салмағы, кеуде
клеткасының көлемі, дене мүшелерінің ұзындығы. Функциялық дамудың
көрсеткіштері мүшелердің атқаратын қызметтеріне байланысты әр түрлі болады.
Мысалы, жүректің қызметтік дамуын анықтау үшін қан қысымын, жүрек соғу
жиілігін, жүктеме бергеннен кейінгі қалпына келу уақытын өлшейді.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады.
Тіпті бір жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес : баланың бойы қысты
нашар, жазда тез, күндіз аз, түнде көбірек өседі. Сәби шақта бала ағзасы
тез өседі, дамиды.
Кішкентай баланың бұлшық ет жүйесі ересек адаммен салыстырғанда әлі
жеткілікті дамымаған болады және бұлшық еттік масса бүкіл дене салмағының
25%-ін құрайды, ал ересектерде ол орта есеппен 40-43%-ке тең.
Бала қозғалыстарының дамуына қарай бұлшық ет тканінің массасы және
жиырылгыштық қабілеті артады. Бұлшық еттер күшінің артуы дене жаттығулары
кезінде ширығуды, бірте-бірте өсіре түсумен анықталады.
Бірқатар функционалдық көрсеткіштер бойынша да біршама ересектену
байқалады. Балалар есейген сайын олардың жүрек соғысы мен тыныс алуының
жиілігі кеми түсетіні белгілі. Егер бұрын бес жасар балаларға жүректің бір
мииутта 98-100 соғуы тән болса, енді соғудың орташа жиілігі -97. Алты жаста
бір минутта орта есеппен 26 рет ішке дсм тартады деп есептелініп келсе,
енді ол - 23. Кейбір мәліметтер бойынша жүректің соғуы мен тыныс алу
жиілігі бұдан да әлдеқайда сирегірек.
Осыған сәйкес қимыл-қозғалыстық қасиеттерінің даму көрсеткіштері де өсе
түсті. Мәселен, егер бес жасар балалардың елуінші жылдардағы 30 метрге
жүгіру жылдамдығы секундына 3,55 м болса (Е. Г. Леви-Гориневская), енді ол
1968-1970 жылдарда секундына 3,7 (Е. Н. Вавилова) немесе 4,00 м (О. Г.
Аракелян) болды.
Бір акселерацияга тәуелсіз-ақ мектеп жасына дейінгі балалардың
функционалдық мүмкіндіктері (ақыл-ой, дене мүмкіндіктері де) бұрын
ойлағандағыдан жоғары. Балалардың оптималды дамуын, оны жасанды жолмен
жеделдетпей және тежемей қамтамасыз ету үшін, мұны ескеру керек
5.Сәбилік шақтағы балалардың дене тәрбиесіндегі ұлттық тәрбие бағыттары
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтарының бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарыңыздың оларды оқып үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психолощялық
болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын ерістетіп, өткен мен бүгінгіні
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына ұлт
ойындары септігін тигізеді. Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Олай дейтініміз, ойындардың
көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз
ойнала беретіндігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың психологиялық
ерекшеліктеріне де байланыстылығында. Ойын барысында бала өзінің назарын
қимылды орындау әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады. Ол ойын шартына
бейімделіп, ептілік көрсетіп, сол арқылы қимылды жетілдіріп, мақсатты
әрекет етеді. Балалар ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын
шындай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан, халық оған тек
ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел
қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топ-тың
алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс бол-ған. Сондай-ақ
талапты жас ойын енеріне жасы үлкен, танымал үстаздан үйреніп,
жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз. Ұлттық қимыл-қозғалысыс
ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып,
халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі де,
көрінісі де болған.
Ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен
қабысьш, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі. Өзінің өлең-жырларында халық
ойынды тәрбие қүралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып,
толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын
молайтып, оны шапшандықка, дәлдікке, т.б. ғана тәрбиелеп қой-май, оның ақыл-
ойынын толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізді. Тарихының көнелігіне
қарамастан, ойын үнемі жаңа, ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге
келіп жататын сәбилердің қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат,
жанға саулық беріп, рухани азық болатын да осы қимыл-қозғалыс ойыны. Қимыл-
қозғалысыс ойынында бала назар аудару және Бұлшық еттің ширығу дәрежесін
реттеуді үйренеді: ойынның қалыптасқан түрлеріне байланысты ол қимылды
тынығумен кездестіре алады. Бұл бақылағыштыққа, тапқырлыққа тәрбиелеуге,
қоршаған ортадағы жағдайдың өзгеруіне қарап бағдар белгілеу, қалыптасқан
жағдайдан жол тауып шығу, тез шешім қабылдап, оны жүзеге асыру, батылдық,
ептілік, мақсатқа жетудің өзіндік әдісін тандау қабілетін қалыптастыруға
көмектеседі. Міне,ойын дегеніміз тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға
жетелейтін, адамға қиялы мен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой
жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы. Ұлттық қимыл-қозғалыс ойындардың
сауықтыру, тәрбиелеу және білім беру маңызы сан-салалы, бірақ іске асыру
үшін мұғалімнің шығармашылық көзқарасы және педагогтық шеберлігі қажет.
Ұлттық ойындар өзінің бастауын халықтық педагогикасының тұғиығынан
алады. Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты,
шапшандықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты т.б. мінез-құлықтық
ерекшеліктерімен бірге күш-қуаты молдығын, білек күшін, дененің сомданып
шығуын қажет етеді. Сонымен бірге Бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің
жоғары принциптеріне негізделген.
Қазақтың ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты. Оның
шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан, оның
тәрбиелік маңызы аса жоғары, өрі қүнды. Қазақ халқының өмірінде ойын
араласпаған бірде-бір тұрмыс шаруашылық саласы жоқ десе де болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі :
1.Т. И. Осокина Балалар бақшасындағы дене шынықтыру Алматы Мектеп,
1982ж
2.Е. Қ. Уанбаев, Ф. Ж. Уанбаева Сәби және мектепке дейінгі жастағы
балалар дене тәрбиесінің негіздері № 3,4,6,2009ж
3С. А. Ажаев Гисталогия І бөлім. Цитология және адам эмбриологиясы,
Түркістан Еркін и К ХХІ, 2007ж
4. Т. Тұрыскелдина Даярлық кластар мен топтардағы дене тәрбиесі Алматы
Атамұра 2003ж.
5.А. К. Абдилаев, Б. Қ. Мұхамеджанов Дене мәдениеті Түркістан 2008ж
6.Кенеман.А.В, Д.В.Хухлаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің мен методикасыАлматы Мектеп,1985
7.Ж.Қасымбеков, М.Жаздықбаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі Шымкент,2012ж
Лекция № 2
Лекция тақырыбы: Жөргөктік кезеңдегі дене дамуы және күтімі
Лекция жоспары:
1.Бір жасар баланың дене дамуы ерекшеліктері
2.Күн тәртібін ұйымдастыру
3. Массаж
4.1 жастағы балалардың қимыл-қозғалысының ерекшелігі
Лекцияның мақсаты. Бұл жастағы балаларды тәрбиелеу кезінде күн режимін
ұйымдастыруға дұрыс гигиеналық күтім методикасына көп көңіл аударылуы тиіс
1.Бір жасар баланың дене дамуы ерекшеліктері
Бұрын аталып көрсетілгендей, баланың бір жасар шағында дамудың жоғары
қарқындылығы, қысқа мерзім ішінде дене дамуының және нервтік-психологиялық
дамудың тез өзгеріп отыруы байқалады. Орталық нерв жүйесінің сыртқы ортамен
үнемі өзара әрекеттестік кезінде дамуы барлық сезім органдарының дамуына,
жағымды эмоциялардың тууына және жетілуіне, негізгі қозғалыстарды
меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына көмектеседі. Мұның өзінде
ересек адам үлкен роль атқарады.
Бір жасар баланы тәрбиелеу кезінде оның жағымды эмоциялық жағдайда
болуын қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Жайдары, шаттықты көңіл күйі
тәндік және нервтік-психологиялық дамудың дұрыс және өз уақытында өтуінің,
денсаулықтың жақсы болуы шарттарының бірі болып табылады. Бала өмірінің
алғашқы айларында шаттанып, күледі, көптеген қимыл-қозғалыс жасайды —
талпынудың неше түрін көрсетеді, бұл қол, кеуде т. б. қозғалыстарының одан
әрі дамуының негізі болып табылады.
Балалардың негізгі қозғалыстарды өз уақытында және дұрыс меңгеруі бойдың
өсуіне, негізгі органдар мен жүйелер әрекетіне игі ықпалын тигізеді, өзін-
өзі айтарлықтай меңгеруді қамтамасыз етеді де, сол арқылы психикалық даму
мүмкіндігін кеңейтеді.
Тәрбиелеудің ең негізгі қағидаларының бірі - белгілі бір дағдының,
икемділіктің, психикалық іс-әрекеттің өзінен-өзі пайда болуын күтіп
отыра бермей, организмнің нақты бір кезеңінде нерв жүйесінің тиісті
орталықтарының толысуы арқылы пісіп жетілетін функцияларының көрініс
беруіне белсене көмектесу. Оның үстіне тәрбиелік әрекеттер жаңа функцияны
қолдағандай болады, оның көрініс беруіне жағдай туғызады. Статикалық және
қимыл-қозғалыстық функциялардың дамуына әр күн сайын жәрдемдесу, баланың
жас және индивидуалдық ерекшеліктеріне сәйкес күн тәртібін
ұйымдастыру балалардың дұрыс және үйлесімді дамуын қамтамасыз етудің, дене
дамуындағы және денсаулық жағдайындағы ауытқушылықты болдырмаудың қуатты
факторы болып табылады.
Балалардың денсаулығын нығайту үшін, сондай-ақ күн режимінде шынықтыру
мақсатымен, табиғаттың жаратылыстық факторларын пайдаланудың (ауаның,
судың, күннің) маңызы зор.
Күн режимін жүзеге асыру кезінде балалардың бойына гигиеналық дағдылар
мен әдеттерді сіңіру қажет. Бұған мұқият гигиеналық күтім (жуындыру,
шайындыру, іш киім ауыстыру, шомылдыру т. б.) көмегін тигізеді.
Дене тәрбиесінің ең негізгі құралдарының бірі — гимнастикалық жаттығулар
және массаж жасау болып табылады. Бір жасар балалардың қимыл-қозғалыстарын
жетілдіру үшін дене жаттықтыру мен массажбен айналысудың ұйымдастырылған
формалары пайдаланылады, сондай-ақ еркін қимыл-қозғалыс әрекетінде болуды
қамтамасыз етудің де маңызы зор.
Бір жарым айдан алты айға дейінгі шамада балалар әрекет үстінде болу
сағаттарының бәрін көлемі жеткілікті мөлшердегі (бір балаға 0,5 м есебінен)
жасына сай ойыншықтармен жабдықталған манежде өткізеді. Балалардың киімі
олардың қимылдарына кедергі жасамайды.
Жеті айлық кезінде балаларды еденге жіберу ұсынылады. Бұл үшін бөлменің
бір бөлігін (бір балаға 0,75 м2 есебінен) биіктігі 40-45 см кедергімен
қоршайды, жылы болуы үшін түкті одеял және жууы жеңіл клеенка төсейді.
Бөлменің бұл бөлігін —едендегі манежді— балаларды белсенді қимылға
(еңбектеуге, қаз-қаз тұруға, өрмелеуге, аяқ басуға т. с. с.) ынталандыратын
құралдармен жабдықтайды. Едендегі манежге сатылы және сырғанақты шағын
төбешікті, дөңгелеткішті, кленкамен қапталған жылтыр бөренені, жүретін
көпіршені, үлкен доптарды қояды. Баланың киімі жасына сай ауыстырылады және
оның қимыл-қозғалысына кедергі жасамайды.
2.Күн тәртібін ұйымдастыру
Бұл жастағы балаларды тәрбиелеу кезінде күн режимін ұйымдастыруға дұрыс
гигиеналық күтім әдістемесіне көп көңіл аударылуы тиіс. Бұрын
аталып көрсетілгендей, баланың бір жасар шағында дамудың жоғары
қарқындылығы, қысқа мерзім ішінде дене дамуының және жүйке-психологиялық
дамудың тез өзгеріп отыруы байқалады. Орталық жүйке жүйесінің сыртқы
ортамен үнемі өзара әрекеттестік кезінде дамуы барлық сезім органдарының
дамуына, жағымды эмоциялардың тууына және жетілуіне, негізгі қозғалыстарды
меңгеруге, тіл әзірлігі кезеңдерінің дамуына көмектеседі. Мұның өзінде
ересек адам үлкен роль атқарады.
Бір жасар баланы тәрбиелеу кезінде оның жағымды эмоциялық
жағдайда болуын қамтамасыз етудің маңызы өте зор. Жайдары, шаттықты көңіл
күйі тәндік және жүйке-психологиялық дамудың дұрыс және өз уақытында
өтуінің, денсаулықтың жақсы болуы шарттарының бірі болып табылады. Бала
өмірінің алғашқы айларында шаттанып, күледі, көптеген қимыл-қозғалыс
жасайды талпынудың неше түрін көрсетеді, бұл қол, кеуде қозғалыстарының
одан әрі дамуының негізі болып табылады.
Балалардың негізгі қозғалыстарды өз уақытында және дұрыс меңгеруі
бойдың өсуіне, негізгі органдар мен жүйелер әрекетіне игі ықпалын тигізеді,
өзін-өзі айтарлықтай меңгеруді қамтамасыз етеді де, сол арқылы психикалық
даму мүмкіндігін кеңейтеді.
Қозғалыстардың даму қарқыны мен бірізділігі тәрбие жағдайына және
ересек адамның ықпалына, сондай-ақ баланың индивидуалдық ерекшеліктеріне
тәуелді.
Орталық жүйке жүйесінде және тірек-қозғалыс аппаратындағы жас
мөлшеріне қатысты өзгерістер әрбір жас кезеңінде белгілі бір қозғалыстардың
дамуы үшін алғы шарттарды тудырады. Дегенмен бұл алғы шарттар тиісті
жағдайлар бар кезінде жүзеге мейлінше тиімді асырылады.
Арнайы мақсатты бағытта әсер ету жолымен әр нәрсеге икемділікті,
дағдыларды қалыптастыруға, сол арқылы бүкіл ағза дамуының әлдеқайда жоғары
деңгейіне жетуге көмектесуге болады. Керісінше, дер кезінде қолға алынған
дұрыс тәрбие мен үйретудің болмауы дамудың мешеу қалуына алып келеді, мұның
орнын толтыру қиын болады.
3. Массаж
Бір жасқа дейінгі балалардың дамуының жас шамасының анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктерімен сәйкес дене жаттығулары комплекстерін
құрастырғанда 5 кезеңді басшылыққа алады, I—1,5 айлықтан 3 айлығына дейін;
II—3 айлықтан 4 айлығына дейін; III—4 айлықтан 6 айлығына дейін; IV—6
айлықтан 9 айлығына дейін; V — 9 айлықтан 12 айлығына дейін.
1,5 айлықтан 3 айлығына дейінгі кезең қол-аяқтар бүгілуінің анық
физиологиялық гипертониясымен сипатталады. Осыған байланысты бұл жақтағы
балаларда бәсең қимылдар болмайды.
Массаж жасау — сипау кең қолданылады, ол бүгілдіргіштердің босаңсуына
көмектеседі.
Белсенді қимылдар туа біткен рефлекстердің болатындығына — тері-бұлшық
еттік жағдайларда негізделеді. Комплекстерге рефлекторлық жаттығулар деп
аталатын жаттығулар ендіріледі. Олар бұлшық еттердің белсене шымырқануын,
анық байқалатын қозғалыстың жауап реакциясын туғызады және бұлшық еттерге
күш түсуді қатаң мөлшерлеп, отыруға мүмкіндік береді. Мысалы: омыртқаның
рефлекторлық жазылуын (арқа рефлексін) баланы қырынан жатқызып, құйрықтан
жоғары иыққа қарай екі саусақпен сипау арқылы жүргізеді, бұл омыртқаның
белсене, жазылуын тудырады және арқа, мойын еттерін нығайтады. Балада
белгілі бір шартсыз рефлекстің жоқ болуы немесе сылбыр көрініс беруі
кезінде, рефлекторлық қозғалыстың пайда болмауы мүмкін шақта тиісті
қозғалыстарды қолдануды уақытша тоқтата тұрып, аяқ, қолды, қарын және
арқаны сипаумен шектелу керек, бұл тыныс алуды, қан айналымын және тканьдік
алмасуларды жандандырады.
1,5 айлық шақтан 3 айлыққа дейінгі балаларға арналған дене
жаттығулары мен массаждың үлгі комплексі:
1. Қол массажы - сипау.2. Қарын массажы - сипау.3. Аяқ массажы -
сипау.4. Қырынан жатқызып омыртқаны рефлекторлық жазу (арқа
рефлексі).5. Етпетінен жатқызу (рефлекторлық жаттығу).6. Арқа массажы (2
айлық шақтан)- сипау.7. Омыртқаны жөне аяқты жазу (баланы кеудесінің
астынан ұстап көтеріп тұрып аяғын түзете созу)- қалыптық рефлекс.8.
Табан массажы - сипау.9. Аяқтың башпай саусақтарын бүгіп-жазу -
табандық рефлекс.10. Билету- аяқ рефлексі (2,5-3 айлық шақтан).
Айналысу ұзақтығы - 5 - 6 мин. 3-4 айлық шақ қол бұлшық еттерін
бүгілдіргіштердің физиологиялық гипертониясының жоғалуымен, кейбір ықтиярлы
қозғалыстардың - дене қалпын өзгерту (шалқалап жатудан жамбастап жатуға,
содан соң етпеттеп жатуға аударылу) көрініс беруімен сипатталады. 3 айлық
шаққа таман қолтығынан ұстап сүйеген кезде аяғын жақсы басып тұру
байқалады, бала етпетінен жатып басын жақсы ұстай алады және иық тірейді.
Бұл мойын етінің, арқа бұлшық еттерінің нығаюымен сабақтас болып келеді.
Дене жаттығулары комплексіне сипау массажынан басқа сылау және аяқ-қолдарды
керіп-созу енеді.
Қолдардың бұлшық еттер бүгілдіргіштері мен жазылдырғыштары тонусының
теңесуі орнығумен байланысты қолға арналған бәсеңдеу жаттығулар ендіріледі
(қолды төс үстінде айқастыру және құлашын жазу). Бәсең жаттығуларды жасау
қезінде нерв орталықтары мен бұлшық еттердің тиісті топтары арасында
рефлекторлық байланыс пайда болады. Жаттығуларды қайталағанда шартты
рефлекторлық байланыстар нығаяды және белсенді қимылдардың жетілуі үшін
негіз болып табылады. Бәсең жаттығуларды қолдану қозғалысты дәл де дұрыс
етіп шығаруға, қажетті күш салуға, бұлшық ет әрекеті үстінде тиісті
физиологиялық әсер алуға көмектеседі.
Шартты қимыл-қозғалыстық реакцияларды дер кезінде демеу және мейлінше
жетілдіру дамыту мақсатымен, сондай-ақ тыныс алу, жүрек-қан тамырлары және
басқа жүйелердің функциясын күшейту үшін комплекске тиісті белсенді-бәсең
жаттығулар ендіріледі. Мысалы, шалқасынан жатқан жерінен қарнына аунату,
аяқ бастыру т. б. Бұл қозғалыстар ересектер көмегімен болса да баланың
белсене қатысуымен орындалады. Бұл комплекс біріншісінің табиғи жалғасы
болып табылады. Оның ұзақтығы —5 — 6 минут.
4 айдан 6 айлыққа дейінгі шақ аяқ бұлшық еттерінің бүгілдіргіштері мен
жазылдырғыштары аралығында теңдік орнатумен, мойынның алдыңғы жағындағы
бұлшық еттерді нығайтумен сипатталады. Бала бұл шағында шалқасынан жатып
кеудесін көтеруге, яғни отыруға талпынады. 4 айлық шағында бала екі қолынан
ұстап демесе, ал 5 айлығында бір қолынан демесе отыра алады. Қолтығынан
ұстап демеген кезде аяғын тік басып тұрады, екі қолынан ұстап демегенде
тұра бастайды. Тік тұрғанда қимылдап-қозғалу көрініс береді — 5 айлығына
таман қолтығынан демеген кезде бала аяқ басуға талпынады, ал 6 айлыққа
таман аяғын жап-жақсы баса алады. 6 айға таянғанда етпетінен жатқан жерінен
шалқасынан аунап түседі, қолын тіреп ойыншыққа қарай еңбектеуге талпынады.
Комплекске аяққа және қолға, арқаға, қарынға, кеудеге, табанға арналған
массаж ендіріледі. Сипау, сылау, уқалау тәсілдері пайдаланылады. Дененің
жекелеген мүшелеріне массаж жасаудың әр түрі әрқашанда сипап-сылаумен
басталып, сонымен аяқталады. Жаңа дене жаттығулары және массаж жасау
тәсілдері комплекске бірте-бірте, баланың жетілуіне және оның алда өткен
жаттығуларды игеруіне қарай ендіріледі. Комплекстің ұзақтығы — 6-8 минут.
6—9 айлық шақта. Бұл кезеңде балаларда ықтиярлы қозғалысқа деген
қабілеттілік шапшаң артады, қимыл-қозғалыстар барған сайын сараланып,
үйлесімді бола түседі. Мәселен, 6 айлығында бала етпетінен жатқан жерінен
өз бетімен шалқасынан аунап түседі, 7 айлығында төрт тағандап тұрады және
еңбектей бастайды, 8 айлығында өздігінен отырады және қоршауға жармасып
орнынан тұрады т. б. Сонымен бірге тиісті тері-бұлшық еттік рефлекстердің
және қалыптық рефлекстердің көмегімен болатын қимыл-қозғалыстар оларда
көмескі көрініс береді немесе тіпті көрініс бермейді. Тері бұлшық еттерді
едәуір ұзақ ширақ ұстауға және денені белгілі бір қалыпта ұстауға деген
қабілеттілік байқалады. Статикалық функциялар дамиды: сүйенбей отыру және
сүйеніп тұру.
6 айлығынан бастап балада заттарды қолында ұзақ уақыт ұстау қабілеті
көрініс береді, бұл қол басы және саусақтардың майда бұлшық еттерінің жақсы
жиырылғыштық қабілетімен сабақтас келеді. Бұл шығыршықтармен жаттығуға
мүмкіндік береді.
Екінші жарты жылдықта сөзді түсіну дамиды, осыған байланысты сөздік
нұсқаулар енгізіледі, ол көру (ойыншықты) және қозғалыс (мысалы, аяқ
көтеруге көмектесу) сигналдарымен толықтырылады.
Бұл жаста қол массажы жасалмайды, аяқ массажы аяқтың бұлшық етін нығайту
қажет жағдайда қалдырылады, арқа, кеуде, қарын массажы міндетті түрде
болады. Массаждың барлық түрлері: сипау, сылау, уқалау пайдаланылады:
9 айдан 12 айлыққа дейінгі шақ. Бұл шақта бір қолынан демегенде тұрады,
жатқан жерінен бас көтеріп отырады және отырған күйінен қисайып жатуға
ауысады. Бала қозғалатын заттың артынан (қоларба т. б.) жылжып қадымдайды,
қаз-қаз тұрады, бір қолынан демегенде жүреді, өз бетімен алғашқы адым
жасауға талпынады. 12-13 айлығында өз бетімен жүре бастайды, сүйенішсіз
тұрады, тізе бүгеді және тұрады, заттарды көтере бастайды.
9-12 айлық шақтағы балаларда оларды өз бетімен тұруға және жүруге
әзірлейтін белсенді, үйлесімді қозғалыстардың едәуір жетілгендігі
байқалады. Осыған байланысты кейбір тұрып орындайтын дене жаттығулары
беріледі.
Дене жаттығуларымен айналысқан кезде тәрбиеші баламен сөйлесуі, онда күлкі,
уіл тудыруға талпынуы керек. Балалардың белсенді қозғалыстарын көтермелеу
үшін әр түрлі жарқын түсті және дыбыс шығаратын ойыншықтарды көрсетуі,
тиісінше сөзге ынталандыруды қолдануы керек. Тәрбиеші дене жаттығуларымен
айналысудың бүкіл барысында баланың белсенді қалыпта болуына ұмтылады.
Шаршаудың алғашқы белгілері кезінде-ақ (сылбырлық, саусақ сора бастау т.
б.) баланың тұру қалпын өзгерту немесе тыныс алу жаттығуларын, сипап-сылау
массажын жасау қажет. Егер бала мазасызданатын, жылайтын болса, айналысуды
тоқтатып, оның тынышталуын күту керек. Дене жаттығуларымен айналысқан
уақытта, жазда, баланың үстінен барлық киімін шешіп тастайды, ал жылдың
суық кездерінде оның кей киімдерін кофтасын немесе ползункиін) шешеді.
4.1 жастағы балалардың қимыл-қозғалысының ерекшелігі
Дене жаттығуларымен және массажбен айналысу тәрбиешінің балаларды түгел
көріп тұруы, ал манеждегі балалар оның даусын естуі және сондай-ақ оның
қимылдарын байқап отыруы үшін топқа арналған бөлме ішінде өткізіледі. Бұл
бөлмені алдын ала жақсылап желдету керек. Үй ішінің температурасы 22°-тан
төмен болмауы тиіс. Жазда, температураның жылылығы 22°-тан астам және жел
жоқ кездерде сабақты ашық ауада, көлеңкеде өткізу ұсынылады.
Сабақты белгілі бір сағатта, дұрысы, баланың белсенді де көңілді
шағында, түске дейін, бірақ, тамақтанған соң кем дегенде жарты сағаттан
кейін өткізген жөн.
Массаж бен индивидуалдық сабақтар үстіне жұқалап мақта төселіп кленкамен
қапталған арнаулы стол үстінде (биіктігі 72—75 см, ені 70—80 см, ұзындығы
120 см) өткізеді. Сабақ кезінде стол үстін әр бала үшін жеке ақ жамылғы
немесе жаялықпен жабады. Мұндай стол орнына қажетті жағдайда ағаш немесе
фанер қалқанды (өлшемдері 60—70X85—100 см) қолдануға болады. Қалқанды
баланы жаялыққа орайтын стол үстіне немесе екі қабырғасы жоғары көтеріліп,
жақсы бекітілген бала төсегінің үстіне көлденең қояды да үстін жұмсақ
одеялмен жабады, оның үстіне шағын кленка төсейді.
Әр баламен айналысар алдында сестра қолын жылы сумен мұқият сабындап
жуып алуы керек. Баланы суық қолмен ұстау жағымсыз түйсік және жағымсыз
әсер тудырады. Сестраның тырнақтары тұқылданып алынуы тиіс, айналысқан
кезде ол сақина, сағат т. б. алып тастауы қажет, киімінде ілгекті заттар т.
б. түйреуіш, ине болмауы керек.
Массаж жасаған кезде бала терісіндегі тері көздерін бітеп тастамау үшін
тальк (ұнтақ), вазелин қолданбау керек. Бұған басқа амал жоқ болғанда,
сестраның қолы тым дымқыл немесе құрғақ болған кезде ғана оның өзінде
сабақтан соң бала жылы сумен (36—37°) жуынып-шайынатын жағдайда ғана жол
беріледі.
Әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. 1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие мен
оқытудың жалпы білім беру бағдарламасының мазмұнының базалық минимумы. –
Астана қ., 2004
2.Татаурова Н.Л, Тирская И.А., Дрыгина Т.А., Ерте жастағы (1 жастан
бастап 3 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған Алғашқы
қадам бағдарламасы. - Астана, 2010. - 126 б.
3. Ноғайбекова Б.Ж, Тирская И.А., Мақсұтова Г.К. Мектепке
дейінгі кіші жастағы (3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу
мен оқытуға арналған Зерек бала бағдарламасы
4.Мұқамбаев М Жас өскін авторлық бағдарламасы
5.. Т. Тұрыскелдина Даярлық кластар мен топтардағы дене тәрбиесі Алматы
Атамұра 2003ж.
6.Кенеман.А.В, Д.В.Хухлаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің
мен методикасыАлматы Мектеп,1985
7.Ж.Қасымбеков, М.Жаздықбаева Мектеп жасына дейінгі балалар дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі Шымкент,2012ж
Лекция № 3
Лекция тақырыбы: Екі жастағы балалардың дене дамуындағы ерекшеліктер
Лекция жоспары:
1.Негізгі қимыл-қозғалыстарды дамыту
2.Күн тәртібі
3.Қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру
4.Моторикасын дамыту
Лекцияның мақсаты:.
Екі жасқа аяқ басқан балалар дене тәрбиесіндегі басты міндет негізгі
қимыл-қозғалыстарды (жүру, жүгіру, өрмелеу, лақтыру) дамыту және жетілдіру,
теңдік сақтауды қимыл-қозғалыс үйлесімділігін дамыту болып табылады.
1.Негізгі қимыл-қозғалыстарды дамыту
Екі жасқа аяқ басқанда күн режимі дене тәрбиесінің басты құралы болып
қалады.
Күні бойы балалардың іс-әрекетін (ұйқы, сергектік, тамақтану) дәлме-дәл
алмастырып отыру олардың 4—5 сағат бойғы белсенді іс-әрекеттік жағдайын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мұның өзінде баланың таза ауада болуы 5
сағаттан кем түспеуі тиіс.
Ұйықтауды верандаларда, егер ондай мүмкіндік жоқ болса, терезені немесе
есік, форточканы ашып ұйымдастырған жақсы. Қыста, баланы ұзақ киіндіріп-
шешіндіруге тура келетін кезде мұндай серуенді үй ішінде ұйымдастыруға
болады. Балаларға спорттық немесе жүн костюм кигізеді, топ бөлмесінің
температурасын есікті, форточкаларды ашып +14-қа дейін төмендетеді.
Балалардың қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастырады немесе өз беттерімен
жеткілікті түрде іс-әрекет етуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп таза ауада болу
уақыты кемімейді. Күн режимінде шынықтыру мақсатымен ауаны, суды және күнді
пайдаланады.
Екі жасқа аяқ басқан балалардың қимыл-қозғалыстарының дамуы ойындың іс-
әрекеттерді дұрыс ұйымдастыру процесінде, өз бетімен қимыл-қозғалыстық
әрекет етуде және дене шынықтырумен айналысу кезінде өтеді. Екі жасқа аяқ
басқан шақта жүрудің дұрыс автоматтануын, теңдік сақтауды сезінуді
нығайтудың, қимыл-қозғалысты үйлестіруді, тұлғаны дұрыс ұстауды
тәрбиелеудің, аяқты дұрыс ұстауды қалыптастырудың маңызы зор. Бұл үшін топ
бөлмесінде және учаскеде балалардың еркін қимылдауына жағдай жасаудың
маңызы үлкен. Бөлме іші кең болуы тиіс, бұған балалардың бойларына сәйкес
іріктеліп алынатын мебельді дұрыс орналастыру арқылы қол жетеді. Топ
бөлмесінде әр түрлі қимыл-қозғалыстарды дамыту үшін арнаулы дене шынықтыру
жабдықтары болуы тиіс: төбешікке, сатыға шығу, сырғанақ үстіне шығу және
одан түсу, өз жүрісіңді айнала қоршаған заттармен сәйкестендіру т. б. Топ
бөлмесінде балаларды әр түрлі қимыл-қозғалыстарға итермелейтін ойыншықтар
жиынтығы болуы қажет: доптар, шығырлар, секірмектер т. б. Учаске
мен ойын алаңы арнаулы құралдармен (ұзын орындық, басқыш, бөрене т. б.)
жабдықталуы керек. Балаларды тек тегіс жермен ғана емес, кедір-бұдыр
жермен, көгалмен, құмның үстімен жүруге де үйрету керек. Тәрбиешінің
балалардағы қимыл-қозғалысқа қажеттілікті белсене ынталандырып отыруының
маңызы үлкен: оларды қимыл-қозғалысты ойындарға тарту, дұрыс қимыл-
қозғалысқа үйрете отырып, өз бетімен іс-әрекет жасауға итермелеу (сатыға
қалайша дұрыс шығу және түсу, доп лақтыру т. б.), еліктеу жаттығуларын
пайдалана отырып (қоянша орғиды, құстай ұшады т.б.) балалардың қимыл-
қозғалыстарын жетілдіру.
Балалардың неғұрлым еркін қимылда-қозғалуын қамтамасыз ету үшін оларға
комбинезон немесе көйлек пен шалбар (ұлдарға да, қыздарға да) кигізген
жақсы. Аяқ киім аяққа шақ 0,5 см екшесі болуы қажет.
2.Күн тәртібі
Екі жасқа аяқ басқанда күн режимі дене тәрбиесінің басты құралы болып
қалады.
Күні бойы балалардың іс-әрекетін (ұйқы, сергектік, тамақтану) дәлме-
дәл алмастырып отыру олардың 4—5 сағат бойғы белсенді іс-әрекеттік жағдайын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мұның өзінде баланың таза ауада болуы 5
сағаттан кем түспеуі тиіс.
Ұйықтауды верандаларда, егер ондай мүмкіндік жоқ болса, терезені
немесе есік, форточканы ашып ұйымдастырған жақсы. Қыста, баланы ұзақ
киіндіріп-шешіндіруге тура келетін кезде мұндай серуенді үй ішінде
ұйымдастыруға болады. Балаларға спорттық немесе жүн костюм кигізеді, топ
бөлмесінің температурасын есікті, форточкаларды ашып + 14°-қа дейін
төмендетеді. Балалардың қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастырады немесе өз
беттерімен жеткілікті түрде іс-әрекет етуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп таза
ауада болу уақыты кемімейді. Күн режимінде шынықтыру мақсатымен ауаны, суды
және күнді пайдаланады.
3.Қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру
Қимыл-қозғалыс ойындары дене тәрбиесінің маңызды құралы болып табылады.
1,5 жасқа дейін ойындар негізінен балалардың әрқайсысымен жеке немесе шағын
топ болып (3 — 4 адам) өткізіледі. Ойындар балалардың өз беттерімен іс-
әрекет жасап жүрген сағаттарында ұйымдастырылады және тәрбиеші әр баланың
күні бойы ойынға қатысуын (Ит қуалау, Жасырынбақ, Төбешіктен
домалату) қадағалап отыруы тиіс. Бір жарым жастан кейін қимыл-қозғалысты
ойынға 8—10 бала қатыстырылуы мүмкін.
Қимыл-қозғалыс ойындарды өткізу кезінде балалар коллектив ішінде әрекет
етуге, белгілі бір тапсырманы орындауға талпынуға тәрбиеленеді, қимыл-
қозғалыстарды үйлестіру, еліктеу сезімі дамиды, қимыл-қозғалыстардың
негізгі түрлері қалыптасады. Тәрбиеші көрсету, түсіндіру жолымен балаларды
жаңа қимыл-қозғалыстарға баулиды. Қайталау санын реттей, белгілі бір
қозғалысты орындауға қиындығы әркелкі ойындарды іріктей отырып, тәрбиеші
денеге жүктің белгіленген мөлшерде түсуін қамтамасыз етеді.
Бір жарым жастан асқан балалар бірқатар ойын тәртібін орындаулары тиіс:
белгілі бағытпен жүгіру, сигнал бойынша топтау. Балаларды ойын кезінде бір-
біріне кедергі жасамауға топырласпауға үйрету керек. Бұл шақта балаларды
ойнар алдында арнайы сапқа тұрғызудың қажеті жоқ, бірден ойындық іс-
әрекетке қосу керек. Тәрбиешінің өзі ойынға араласып, өзі жетекшілік рольді
алуы, нені қалай жасауды көрсетуі қажет. Оның көңілді де белсенді күйі
балаларға беріледі. Қимыл-қозғалыстық ойындар өзінше өткізіліп қана қоймай,
бір жарым жастан екі жасқа дейінгі балалардың дене шынықтыру сабақтарына да
ендіріледі.
Дене шынықтыру сабақтары екі жасқа аяқ басқан балалар дене тәрбиесінің
маңызды формасы болып табылады. Ұйымдастырылған сабақтарда балаларды қимыл-
қозғалыстарға үйретудің мақсатты бағыттағы міндеттері шешімін табады. Бұл
орайда сабақтарға негізгі қимыл-қозғалыстарды дамыту мен жетілдіруге,
олардың сапасын арттыруға тұлғаны және аяқ басып тұруды дұрыс
қалыптастыруға көмектесетін жаттығулар, бұлшық еттердің барлық топтарын
нығайтатын жаттығулар енгізіледі.
Баланың осы шағында жүру және теңдік сақтауға көп орын беріледі.
Осы мақсатпен сабақтарға кәдімгіше тік жүріс, ені жаттығу барысына қарай 30-
дан 10 сантиметрге дейін азайтылатын ұзын орындық бойынша күрделенген
жүріс, ойлы-қырлы тақтай бойынша жүріс т. б. жаттығулары енгізіліп
отырады. Теңдік сақтау сезімі күрделенген жүріс кезінде, сондай-ақ кедергі
арқылы (таяқтар, кубиктер т. б.) аттап өту кезінде тәрбиеленеді. Сабақтар
кезінде сондай-ақ еңбектеу (шығыр ішінен еңбектеп өту, керілген жіптің
астынан еңбектеп өту), өрмелеу (басқышқа шығу және түсу), лақтыру (кішкене
және үлкен доптарды алысқа лақтыру) жаттығулары пайдаланылады. Балалардың
шамасы келерліктей бұлшық еттерінің барлық топтарын жалпы жетілдіретін
жаттығулар да міндетті түрде қарастырылады (қол және иық, аяқ және табан,
кеуде бұлшық еттерін жаттықтыру). Бұл жаттығулар әр түрлі қалыпта — тұрып,
отырып (еденде, ұзын орындық, кішкене орындық үстінде), еденде етпетінен,
шалқасынан жатып өткізіледі. Бұл жаттығуларды балалардың дұрыс орындауы
үшін тәрбиеші тұру қалпын тексеруі, егер қажет болса, қимыл-қозғалысты
орындауға көмектесуі керек.
Сабақтарға бір немесе екі негізгі қимыл-қозғалысты және жалпы жетілдіру
жаттығуын ендіреді. Сабақтарды топтанып жүру мен жүгіруден бастайды, содан
соң 2—3 жалпы жетілдіретін жаттығу және негізгі қимыл-қозғалысқа үйрету
өткізіледі де сабақ жүрумен аяқталады.
Бір жарым жастан 2 жасқа дейінгі балалармен сабақтар жалпы қабылданған
схема бойынша (кірісу, негізгі және қорытынды бөлім) өткізіледі.
Сабақтың кіріспе бөлімінің мақсаты — балаларды ұйымдастыру және оларды
негізгі бөлімде жаттығуларды орындауға әзірлеу, оған жалпы жетілдіру
жаттығулары, негізгі қимыл-қозғалыстарды, қимыл-қозғалыс ойындарын дамыту
жаттығулары енеді. Қорытынды бөлімінде тыныс алуды тереңдететін жаттығулар
және жүріс беріледі, олар түскен салмақты бәсеңдету үшін қажет.
Бұл шақта балалар қимыл-қозғалысты дәлме-дәл шығара алмайды, сондықтан
сабақтарда индивидуалды құралдарды (таяқтар, шығырлар, кегельдер т. б.)
пайдалануы керек. Құралдар балаларға қимыл-қозғалыстарды әлдеқайда дұрыс
және кең құлашты орындауға көмегін тигізеді (мысалы: кегельді жоғары көтеру
— оған қарап, еденге аяқтың жанына қою). Сабақтарда физкультуралық құралдар
қолданылады: тақтайлар, жәшіктер, гимнастикалық, орындықтар, басқыш-үзеңгі,
үсті ойлы-қырлы тақтай. Бұлар қимыл-қозғалыстарды мақсатты бағытта
орындауды қамтамасыз етеді, балаларға жаттығуларды саналы түрде жасауға
жәрдем етеді және баланың сабаққа деген ынтасын көтереді.
4.Моторикасын дамыту
Мектеп жасына дейінгі бала өмірінде ойын елеулі орын алады. Сәби ойнай
жүріп, өзін қоршаған дүниені танып біледі. Ойын оның жанына ләззәт пен
қуаныш береді,баланы жан-жақты дамытады. Ойын үстіндегі алуан түрі қимылдар
сәби бойында белсенділік, тәртіптілік, батылдылық сияқты маңызды моралдық
қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі.
Ойындарда қимыл-қозғалыстың үйлесімін, ептілікті дамытуға бағыттауы
мүмкін. Оларға жылдам жүгіруді, лақтыруды, кедергіден секіруді кіргізуге
болады. Бірте – бірте ойын ерекше қиындап, олардың дәл орындауына деген
талап күшейе түседі. Баланың қимыл-қозғалыс сапасына, оны орындау дұрыстығы
мен дәлдігіне зор талаптар қойылады. Сондай-ақ ойын ережесі қиындап,
ұстамдылық пен зерделі болуды алап етеді.
Дене шынықтыру қуанышты көңіл-күй тудыру үшін дене жаттығуларын,
ойындарды әр баланың жеке басына тән ерекшеліктерін ескере отырып, таңдап
алған жөн.
Денеге түсетін күштің шамасын баланың сол сәттегі шама-шарқын, дене
жаттығуларына әзірлігін, денсаулығын ескере отырып таңдап алу керек.
Дене жаттығуларын жақсы желдетілген бөлмеде, жылдың жылы мезгілдерінде
терезені ашып қойып, ең дұрысы таза ауада жүргізу керек. Сабаққа қажетті
киімдер қимылға кедергі келтірмейтіндей кеңдеу болғаны дұрыс.
□ 2. Түрлі органдар мен жүйелердің функцияларының жетілу және даму
ерекшеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz