Өсімдіктердің температуралық жағдайлары

Жоспар
Кіріспе

Жоспар

І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.1Өсімдіктердің қолайсыз температуралық жағдайларға төзімділігі ... ...4
2.2 Өсімдіктердің ыстыққа төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.3Өсімдіктердің салқындыққа (төмен температураға) төзімділігі ... ... ... .6
2.4Өсімдіктердің суыққа . аязға төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
3.1Өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3.2Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар ... ... ... ... ... .9
3.3 Қуаңшылықтың өсімдіктегі физиологиялық және биохимиялық процестерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3.4Өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігін анықтау және арттыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
4.1Өсімдіктердің топырақтың немесе қоректік ортаның тұздылығына төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
4.2Топырақ тұздылығы және тұзға төзімділік туралы жалпы ұғым ... ... ..15
5.1 Өсімдіктердің ортаның газдануына төзімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІV.ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

КІРІСПЕ
Жер шарының әр түрлi аймақтарында климаттық жағдайлар, то¬пырақ құрылыстары мен химиялық құрамдары, жылдың жылы және салқын маусымдарының ұзақтығы мен apa-қатынастары, температура айырмашылықтары, т.б. бiркелкi емес, алуан түрлi болып келетiндiгi белгiлi.
Осыған байланысты жер бетiнiң әр түрлi аймақтарында өнiп өсетін жануарлар мен есiмдiктердің тiршiлiк әрекеттерiнде көптеген ерекшелiктер байқалады.
Өсiмдiктердiң табиғатта таралуы олардың шыққан тeriнe байла¬нысты. Мысалы оңтүстiк аймақтарда жылу суйгiш қысқа күндік өciмдiктep, солтүстiк аймақтарда ауа райының салқындығына бейiм¬делген ұзак күндiк өciмдiктep тараған. Белгiлi географиялық аймақ¬тың бөлiктерiнде өсiмдiктердiң тұқым куалаушылық қасиеттерiне байланысты ылғал суйгiштер су қоймаларына жақын, көлеңкеге төзiмдiлерi орман шымылдықтарын:да өнiп-өседi.
Қоршаған ортаның белгiлi мерзiмдiлiкпен және кездейсоқ өзгерулерiне байланысты өсiмдiктердің тiршiлiк әpeкeттepiндe де көпте¬ген ерекшелiктер қальптгасады. Мысалы, таулы, тericтiк дала, қоңыр¬жай, қуаңшылық-шөлейт аймақтарда, қиыр шығыс пен солтүстiк аймақтарда тiршiлiк eтeтiн өсiмдiк топтарының өздерiне тән сыртқы морфологиялық ерекшелiктерiмен қатар, олардың iшкi физиология¬лық, биохимиялық, яғни, зат алмасушылық процестерiнде де ерекшелiктер қалыптасқан.
Сонымен өсiмдiктің iшiнде ортаның қолайсыз жағдайларының әcepiнe бiртiндеп бейiмделуiнің нәтижесiнде төзiмдi жене төзiмсiз топтар, турлер, өкiлдер пайда болады.
Ортаның қолайсыз жағдайларына өciмдiктepдiң төзiмдiлiri неriзiнен eкi бағытта қалыптасады: ортаның қолайсыз (куз, қыс) кезендерiнде өсiмдiктер түгелiнен немесе iшiнара зат алмасу, өсiп-өну процестерiн тоқтатып, тыныштық күйге ауысады; екiншiден, керiсiнше, тiршiлiк әpeкeттepiн күшейтiп, қолайсыз жағдайларға барынша ырықты төтеп бередi.
Төзiмдiлiктің алғашқы түpi белriлi мерзiмдiлiкпен, әсер eтeтiн жағдайларға (уйреншiктi қыс пен жаздық, жазғы қуаңшылықтар, талтүскi

4
ыстық т.б.) байланысты қалыптасып, екiншiсi - уйреншiксiз, кездейсоқ, кутiлмеген жағдайларға (радиация, шаң мен газ, iндeттi аурулар туғызатын организмдер, химиялық уытты заттар) байланыс¬ты қальmтaсады.
Температуралық жағдайларға байланысты өciмдiктep - ыстыққа, салқындыққа, аязға төзiмдi жене төзiмсiз болып бөлiнедi.
Сумен қамтамасыздыққа байланысты қуаңшылыққа, ылғал мол дығына, су басуға төзiмдi жене төзiмсiз деп аталады.
Қыстың қолайсыз жағдайларына байланысты қысқа төзiмдi, төзiмсiз болып, топырақтағы түрлi тұздардың мөлшерiне байланысты тұздануға төзiмдi, төзiмсiз болып бөлiнедi.
Түрлiше iндeттi аурулар туғызатын микроорганизмдер әрекеттерiне байланысты iндет ауруларға төзiмдi төзiмсiз, газдар әcepiнe төзiмдi, төзiмсiз өсiмдiктер топтары болып ерекшеленедi.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

3

КІРІСПЕ

Жер шарының әр түрлi аймақтарында климаттық жағдайлар, топырақ
құрылыстары мен химиялық құрамдары, жылдың жылы және салқын
маусымдарының ұзақтығы мен apa-қатынастары, температура
айырмашылықтары, т.б. бiркелкi емес, алуан түрлi болып келетiндiгi
белгiлi.
Осыған байланысты жер бетiнiң әр түрлi аймақтарында өнiп өсетін
жануарлар мен есiмдiктердің тiршiлiк әрекеттерiнде көптеген
ерекшелiктер байқалады.
Өсiмдiктердiң табиғатта таралуы олардың шыққан тeriнe байланысты.
Мысалы оңтүстiк аймақтарда жылу суйгiш қысқа күндік өciмдiктep,
солтүстiк аймақтарда ауа райының салқындығына бейiмделген ұзак
күндiк өciмдiктep тараған. Белгiлi географиялық аймақтың
бөлiктерiнде өсiмдiктердiң тұқым куалаушылық қасиеттерiне байланысты
ылғал суйгiштер су қоймаларына жақын, көлеңкеге төзiмдiлерi орман
шымылдықтарын:да өнiп-өседi.
Қоршаған ортаның белгiлi мерзiмдiлiкпен және кездейсоқ
өзгерулерiне байланысты өсiмдiктердің тiршiлiк әpeкeттepiндe де
көптеген ерекшелiктер қальптгасады. Мысалы, таулы, тericтiк дала,
қоңыржай, қуаңшылық-шөлейт аймақтарда, қиыр шығыс пен солтүстiк
аймақтарда тiршiлiк eтeтiн өсiмдiк топтарының өздерiне тән сыртқы
морфологиялық ерекшелiктерiмен қатар, олардың iшкi физиологиялық,
биохимиялық, яғни, зат алмасушылық процестерiнде де ерекшелiктер
қалыптасқан.
Сонымен өсiмдiктің iшiнде ортаның қолайсыз жағдайларының әcepiнe
бiртiндеп бейiмделуiнің нәтижесiнде төзiмдi жене төзiмсiз топтар,
турлер, өкiлдер пайда болады.
Ортаның қолайсыз жағдайларына өciмдiктepдiң төзiмдiлiri неriзiнен
eкi бағытта қалыптасады: ортаның қолайсыз (куз, қыс) кезендерiнде
өсiмдiктер түгелiнен немесе iшiнара зат алмасу, өсiп-өну процестерiн
тоқтатып, тыныштық күйге ауысады; екiншiден, керiсiнше, тiршiлiк
әpeкeттepiн күшейтiп, қолайсыз жағдайларға барынша ырықты төтеп
бередi.
Төзiмдiлiктің алғашқы түpi белriлi мерзiмдiлiкпен, әсер eтeтiн
жағдайларға (уйреншiктi қыс пен жаздық, жазғы қуаңшылықтар, талтүскi

4

ыстық т.б.) байланысты қалыптасып, екiншiсi - уйреншiксiз,
кездейсоқ, кутiлмеген жағдайларға (радиация, шаң мен газ, iндeттi
аурулар туғызатын организмдер, химиялық уытты заттар) байланысты
қальmтaсады.
Температуралық жағдайларға байланысты өciмдiктep - ыстыққа,
салқындыққа, аязға төзiмдi жене төзiмсiз болып бөлiнедi.
Сумен қамтамасыздыққа байланысты қуаңшылыққа, ылғал мол дығына,
су басуға төзiмдi жене төзiмсiз деп аталады.
Қыстың қолайсыз жағдайларына байланысты қысқа төзiмдi, төзiмсiз
болып, топырақтағы түрлi тұздардың мөлшерiне байланысты тұздануға
төзiмдi, төзiмсiз болып бөлiнедi.
Түрлiше iндeттi аурулар туғызатын микроорганизмдер әрекеттерiне
байланысты iндет ауруларға төзiмдi төзiмсiз, газдар әcepiнe төзiмдi,
төзiмсiз өсiмдiктер топтары болып ерекшеленедi.

2.1 Өсiмдiктердің қолайсыз температуралық жaғдайларғa төзiмдiлiгi

2.2Өciмдiктepдiң ыстыққа төзiмдiлiri

Өciмдiк организмiне жоғары температураның (ыстықтың) әcepiн
зерттеу жұмыстары XIX-ғасырдың 70-жылдарынан-ақ 6асталған болатын.
Мысалы, Сакс (Sachs, 1864) әртүрлi өсiмдiктердің өзіне тен ең
жoғaрғы (максимум) температуралық деңreйi болады деп көpceттi.
Көптеген өciмдiктep +51С ыcтыққa 10 минуттен apтық төтеп 6ере
алмайды, бiрақ +49-50С ыcтыққa ұзағырақ уақыт шыдайды деп
тұжырымдады.
Кейiнiрек, өсiмдiктердің көпшiлiri үшiн ең жоғарғы температуралық
деңгей бұған қарағанда төмeнipeк болатындығы анықталды. Мысалы,
картоп өciмдiri 42,50С ыстыққа бiр сағаттан артық шыдай алмай,
залалданатындығы байқалды.
Заппер (Zapper, 1935) өсiмдiктердің әртүрлi экологиялық топтарға
жататын өкiлдерiнің ыстыққа төзiмдiлiriн зерттедi. Зерттелген
өciмдiктердi ыcтыққа төзiмдiлiк деңгейiне қарап, төмендеriдей 6
топқа бөлдi:
1. Көлеңкеде өceтiн саумалдық (Oxais acetosella), шытырлақ
(Impaпeпs
parviflora), т.б - температуралық максимумы + 40,5-42,50 С.

5 2. Су өciмдiктepiнe жататын элодея (Eodea
callitrichoides) +38,soс), валлиснерия (Vallisпeria) - +41,50 С.
3. Бiршама көлеңкелеу жерде өceтiн шыршай (Сеит urbaпuт), суйел
шөп (Chelidoпium majus),қырыққұлақтардың, т.6. өciмдiктepдe ең
жoғaры температуралық деңreйi +45-460 С шамасында 6олады.
4. Ең жоғарғы температуралық деңгейi +480С шамасында болатын
қалампыр гулдердің бiраз турлерi, андыз, т.б. ашық, қуаңшылық
аймақтарда өceтiн өciмдiктep.
5. Қоңыржай аймақraрда өceтiн .(мезофитгер) қара алқа (Soaпum
пigrum) және сасық мендуана' (DaiUra.. str.amoпium) ~ - +49,5 жене
+470С;қарамықша (Agroлетта githago) +44-450,с.
6. Ыcтыққa өте төзiмдi жасаңшөmeр (суккулент) +48,5-54,50С ыcтыққa
шыдай алады .
Қазiргi кездегi мәлiметтер бойьнша температураның жоғарылауынан
(+350 С жене одан да жоғары) цитоплазманың тұтқырлығы eкi жақты,
кебiнесе күшейiп, сиректеу төмендеп өзгередi. Цитоплазма
тұтқырлығының жоғарылауы оның жылжымалылығын бәсендетедi. Бiрақ бұл
-прoцecc қайтымды болып есептеледi. Жоғары температура клетка
сөлінің концентрациясын жоғарылатып, клетканың несеп нәрі глицерин,
эозин жене басқа қосындларды сiңiргiштiгi күшейедi. Клетка сөлiндегi
epiгeн заттардың сыртқа бөлiнуiне (ЭlCЗоосмос) байланысты бiртiндеп
осмостық қысымы төмендейдi. Бiрақ, температура 350С-тан
жоғарылағанда, крахмалдың ыдырап, моносахаридтер мөлшерінің көбеюiне
байланысты, осмостық қысым қайтадан жoғарылайды.
Фотосинтез процесi тыныс алуға қарағанда, жоғары температураға
сезiмталдау келедi. Су тапшылық кезендерiнде, жеделденетiн
полимерлердiң алмасуы, соның iшiнде белоктардың ыдырауы, температура
көтерiлгенде одан да үдей түседi. Белоктардың ыдырауынан пайда
болатын аммиак өсiмдiктiң төзiмсiз клеткаларына уытты әсер етедi.
Ыстыққа төзiмдi өсiмдiктерде көп мөлшерде пайда болатын органикалық
қышқылдар, аммиактың артық мөлшерiн байланыстырып, клеткаларды
уланудан сақтайды.

6
Кейбiр өсiмдiктердiң ыстыққа төзiмдiлiгi, тамырларының тереңдеп
өcyiнe байланысты, транспирацияның жоғары қарқындылығымен
анықталады. Сукку- ленттердiң ыстыққа төзiмдiлiгi ұлпаларында
байланысқан судың көп болып, тұтқырлығының жоғары болатындығымен
анықталады. Сoнымен қатар, температураның көтерiлуiнен өсiмдiк
клеткаларында зорлану (стресс) белоктарының синтезделуi
жеделдейдi.
Бiраз ғалымдардың ұйғаруынша (Н.с.петинов, Ю.Г.Молотковский)
ыстыққа төзiмдi өciмдiктe температураның жоғарылау әcepiнeн тыныс
алу коэффициентi төмендеп, органикалық қышқылдар көбiрек жиналады.
Олар аммиакты байланыстырып, аммоний тұздарына айналады да,
аммиактың уыттығын жоққа шығарады.
Осыған байланысты, ұлпаларында органикалық қышқылдар көп мөлшерде
пайда болатын суккуленттердiң ыстыққа төзiмдiлiгiнiң себебiн
түciнyгe болады.

2.3 Өсiмдiктердің салқындыққа (төмен + температурaға) төзiмдiлiгi

Шығу тeгi жағынан оңтүстiк өciмдiктepдiң көпшiлiгi төмен, жағымды
(+) температураның (1 ден 10С- қа дейiнгi аралықта) әcepiнeн де
зақымданады. Қоңыржай аймақ өciмдiктepi бұндай салқындыққа төзiмдi,
қалыптағыдай өсiп-өнуiн тоқтатпайды. Оларға арпа, сұлы, зығыр, сиыp
жоңышқа сияқты өciмдiктep жатады.
Салқындықтан зақымданған өciмдiктepдiң жапыpақтары алдымен солып,
соңында қурап қалады.Салқындықтың әсepiнен хлорофилдердiң ыдырауы
нәтижесiнде жапырақтардың түссiзденуi күрiш, сиыр бұршақ
өciмдiктepiндe, қоңырлануы - күнбaғыс, қияр өciмдiктepiндe ,жиi
байқалады.
Жылу сүйгiш өciмдiктepдe жеке органдарының салқындықтан
зақымдануы бiрдей болмайды. Жүгерi мен қарақұмықтың сабақтары, күрiш
пен сиыр жоңышқаның, керiсiнше, жапырақтары төзiмсiздеу келеді.
Өсiмдiктердің салқындыққа төзiмдiлiгiнiң физиологиялық себептepi
туралы әртүрлi көзқарастар кездеседi. Heмic ғалымы Сакс (1862)
салқын температураның әcepiнeн өciмдiктepдe су алмасу процесi
бұзылады деп

7
ұйғарды. Тамырлары салқынданған өciмдiктepдe транспирация
нәтижесiнде буланған судың орны толмағандықтан өсiмдiк мүшелерi
қурап қалады деп көрсеттi. Кейiнiрек бұндай болжамның дұрыс eмecтiгi
байқалды.
Мысалы, Австрия ғалымы Молиш (1897) салқынға төзiмсiз өсiмдiктердiң
зақымдануы зат алмасу процестерiнiң бұзылуына байланысты деген пiкiр
ұcынды.
Осыдан соң көптеген зерттеулер жүргiзiлiп, өсiмдiктердiң
салқындықтан зақымдануы протоплазманың тұтқырлығының төмендеуiне,
белоктардың ыдырауына байланысты деген де пiкiрлер айтылды.
Қазiргi кездегi тәжiрибелердiң нәтижесi жылу сүйгiш өciмдiктepдiң
төмeнгi жағымды (+) температураның әcepiнeн зақымдануының негiзгi
себебi мембраналардың қызметтiк ырықтығының бұзылуына байланысты
екендiгiн дәлелдейдi. Төмен температураның әcepiнeн мембраналардың
құрамындағы қаныққан май қышқылдары сұйық кристалдық күйден гелге
(қатты куйге) айналады. Осының нәтижесiнде зат алмасу процесi
жағымсыз бағытта өзгерiп, ауа салқындығы көпке созылған жағдайда
өсiмдiктердiң опат болуына әкеп соқтырады.
Агрономиялық тәжiрибелерде жылу сүйгiш өсiмдiктердiң салқындыққа
төзiмдiлiriн жоғарылату мақcaтындa бiраз әдiстер қолданылады. Мысалы,
ericтіктi калий тыңайтқыштарымен қамтамасыз ету, ауаның
ылғалдылығының жоғарылауы және жарықтың жақсы түcyi өciмдiктepдiң
төзiмдiлiriн бiршама күшейтедi. Тиiмдi әдiстердiң бiреуi - шынықтыру
болып есептеледi. Ол үшiн өсiмдiктiң өнген тұқымдары бiр ай бойы
тәулiгiне 12 сағат iшiнде О ден -5С дейiнгi жағдайда, қалған мерзiмде
+ 15-200С жағдайда сақталады. Өciмдiктepдiң төзiмдiлiriн жылу сүйгiш
өсiмдiктердi салқындыққа төзiмделеу өciмдiктepгe телу арқылы да
жоғарылатуға болады (мысалы, қауынды асқабаққа).
Осылай өнген тұқымдарды бiрнеше ұрпақтарда шынықтырудың
нәтижесiнде бiраз өсiмдiктердiң (мысалы, қызанақ) салқындыққа төзiмдi
сорттары шығарылды. Тұқымдарды егу алдында микроэле

8
менттердiң, азот қышқылы аммоний тұздарының әлсiз (0,25 %)
ерiтiндiлерiмен ылғалдап өңдеу әдiсi де айтарлықтай нәтиже бередi.
Аталған әдiстердің жағымды әсерлерi өңделген өсiмдіктерде
энергияның алмасуы мен органоидтар құрылысьiның тұрақтылануына
байланысты деп тұжырымдалады.

2.4 Өciмдiктepдің суыққа-аязғa төзiмдiлiri

Төмен (-) температураның қолайсыз әcepiнeн, әcipece, қыстап шығатын
шөптесiн, ағаш тектес және жемiстi өciмдiктep жыл сайын көптеп
залалданады.
Өсiмдiктің төмeнгi температураға төзiмдiлiгiнiң, аяздан зақымдануы
мен опат болуының себептерiн зерттеу жұмыстарымен ғалымдар өсiмдiктер
физиологиясы ғылымы жаңа ғана қалыптаса басталған кезден-ақ айналысқан.

Олардың ең алғашқылары - француз ғалымдары Бюффон мен Дюамаль (1737)
өсiмдiктердiң төменгi температура әcepiнeн зардап шегуi немесе опат
болуы, олардың ұлпаларында мұздың пайда болып, қайтадан epyiнe
байланысты деген болжам ұcынғaн.
Өсiмдiктердiң аязға төзiмдiлiк себептерiн тежiрибелер арқылы зерттеу
жұмыстарын алғаш Сакс бастады деуге болады. Оның ұйғаруынша өсiмдiктiң
аяздан зақымдануына ұлпада пайда болған мұздың еру жылдамдығы себепшi
болады. Ал Мюллер- Тургау (1866) болса зақымдану пайда болған мұздың
мөлшерiне байланысты деген пiкiр ұсынды. Бұл пiкiрдi Молиш(1897) өз
тежiрибелерiнде делелдедi.
Өсiмдiктердiң суыққа төзiмдiлiгiнiң физиологиялық себептерiн жан-
жақты ғылыми зерттеу жұмыстарының алға қарай дамуына орыс ғалымы
Н.АМаксимовтың 1913 жылы жариялаған Физиологически основы
морозостойкости растенийц деген еңбегi үлкен ықпалын тигізді.
Оның зерттеулерi өсiмдiктердi суықтан ұлпаларда қатқан муздың
бүлдiрушiлiк әcepiнeн сақтау әдiстерiн белгiлеуге бастама болды.
Максимов өciмдiктepдiң төзiмдiлiгiне химилық қосындылардың өте

9
маңыздылығын уағыздады (қанттар, тұздар).Сoнымнен қатар өciмдiк
ұлпаларында пайда болған мұз ұлпаларды сусыздандырумен қатар,
протоплазманың коллоидты күйiне механикалық, коагуляциялаушылық та әсер
етедi деген пiкiр ұсынды.
Америка ғалымдары Chendier және Hi1dreth (1935) Н.АМаксимов
зерттеулерiн жалғастырып, оның алған нетижелерiн делелдедi.
Содан соң өсiмдiктердiң төзiмдiлiгiнiң химиялық негiздерi туралы
көптеген зерттеулер жүргiзiлдi.
Температураның төмендеyi ферменттiк жүйелерге әсер етiп, белоктар
ыдырап, қарапайым, төзiмдi заттарғa айналады. Сoнымнен қатар, қанттарды
және белоктарды коагуляцияланудан қорғайтын басқа заттардың мөлшерi
көбейедi. Төмен температураның әcepiнeн зат алмасу процесi бұзылып,
өсiмдiк зақымданып және тiршiлiгiн тоқтатуы да мүмкiн.
Төмен жағымсыз (-) температураның әcepiнeн клетканың өлiмiнiң
негiзгi eкi себебi бар: 1) сусыздану; 2) мұзды, қысымнан клетка
құрылысының бұзылуы .

3.1 Өсiмдiктердің
куаңшылыққа төзiмдiлiгi

3.2.Қуаңшылық және оған төзiмдiлiк
туралы жалпы ұғымдар

Күн нұрының әсерiнен гидросфера, литосфера
және атмосфераның қызуына байланысты, ауа
ағынының өзгеруi нәтижесiнде жер шарының әр
түрлi аймақтарында қуаңшылық құбылысы жиi
кездеседi.
Көптеген ғалымдар қуаңшылық құбылысына
өздерiнше әртүрлi анықамалар берiп келдi.
Солардың iшiндегi ең алғашқыларының бiрi
П.И.Броунов қуаңшылықты атмосфераның,
қысымының шамадан тыс жоғарылауына байланысты,
қалыпсыз құрғақшылық кезеңi деп сипаттады.
Оның ұйғаруынша қуаңшылық өте күштi және
әлсiз, ұзақ және қысқа мерзiмдi деп бөлiнедi.
А.А.Каминский өз еңбегiнде (1934)
қуаңшылықты ауа райы бiршама жылынғаннан кейiн
шаңқай түстік (күндiзгi сағат 13-те),
температура ұдайы жоғарылайтын кезең деп
сипаттайды. Ол бұрынғы Кеңес Одaғы

10
көлемiнде қуаңшылықтың мынадай eкi түpi
болатындығы көрсеттi.
1. Oңтүcтiк-Шығыс, Орал жане Батыс Сiбiрге
тән, оңтүстіктегі атмосфераның тұрақты
жоғарлығына (антициклон) байланысты қуаңшылық.

2. Төмен қысымды өлкелерде, олардан
солтүстiкке қарай антициклондар болғанда
байқалатын қуаңшылқ.
Cоңғысы Орта Азия және Қазақстанға тән.
Көпшiлiк жағдайда қуаңшылық кезiнде анызақ та
(ыcтық жел) қатар байқалады. Сонымен қатар,
мұнар да (ауаның шаң-тозаңнан тұмандануы)
қуаңшылықтың жағымсыз әcepiн күшейте туседi.
А.М.Шулгиннiң (1978) ұйғаруынша қуаңшылық
ұзақ уақыт жауын-шашын болмай, ауа
температурасы жоғарылап, булану процесi
күшейіn, топырақтың және атмосфераның
ылғалдығы азаюынан өciмдiктep өнiмдiлiгi
төмендейтiн құбылыс деп анықтaлды.
Бұл aнықтамадан қуаңшылық 'атмосфералық жене
топырақ қуаңшылығы болып бөлiнетiндiгiн,
олардың өзара байланыстығы болатындығын
байқауға болады.
П.А.Генкель (1982) метеорологиялық,
факторлардың маңызын өсiмдiктердің күйiмен
байланыстыра отырып, қуаңшылықты
биометеорологиялық, құбылыс peтiндe төмендегiше
анықтауды ұсынды. Қуаңшылық ұзаққа созылған
немесе қысқа мерзiмдi жауын-шашынсыз, ауа
температурасы мен ылгал тапшылығы жоғарылап,
өсiмдiктер шамадан тыс сусызданып, қызуы
нәтижесiнде залалданып, өнiмдiлiгi төмендеп,
кейде түгел қурап өлiп қалатын кезең деп
сипаттады.
Қуаңшылық өciмдiктepre eкi жақты әсер етедi:
1.Өciмдiк денесiнің температурасын
жоғарылатады.
2.
Сусыздандырады (су тапшылығы, немесе солу).
Сонымен қуаңшылыққа төзiмдiлiк өсiмдiктің
қызуға және сусыздануға төтептiлiгi болып
есептеледi. Осыған сейкес ыстыққа төзiмдiлiк
және қуаңшылыққа mөзi.мдiлiк деген eкi ұғым
пайда болады.

11
Осы анықтамаларға сүйене отырып, өзiнiң
онтогенезiнде қуаңшылық, әcepiнe бейiмделгiш
және сондай жағдайларда қалыпты өсiп дамуын
және тұқымдануын эволюция процесiнде тiршiлiк
жағдайларының әcepiнeн және табиғи сұрыптану
нәтижесiнде пайда болған қасиеттерiне
байланысты, жүзеге асыра алатын өсiмдiктердi
қуаңшылыққа төзiмдi деп атауға болады.

3.3 Қуаңшылықтың өсiмдiктегi физиологиялық
және биохимиялық процестерге әcepi

Қуаңшылықтың жағымсыз әcepi, ең алдымен,
өсiмдiктегi су алмасу процесiнде байқалады.
Топырақ қуаңшылығынан клеткалар және ұлпалар
бойындағы су азайып, сусызданады, өciмдiктe су
тапшылығы пайда болады. Кейде төмендеу су
тапшылығынан өсiмдiк организмiнің тiршiлiк
әpeкeттepiндe онша бұзылыс байқалмайды. Бiрақ
су тапшылығы белгiлi деңгейден асып кетсе,
өсiмдiк залалдана бастайды.
Су тапшлығы деген ұғым - өсiмдiк суға толық
қанығуы үшiн жетiспейтiн судың процентпен
белгiленетiн бөлiгi. Мысалы, өciмдiк толық
қаныққан күйде, оның ылғал салмағының 100 г-
нда судың мөлшерi 90 г, ал қанықпаған күйде -
70 г болсын делiк. Сонда су тапшылығы - 90-70 =
20 г, немесе (90 - 100%20 - х%) шамамен 22%-ке
тең болады.
Табиғи жағдайда өсiмдiктің. толық қаныққан
күйi өте сирек кездеседi. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.