Ұлттық тәрбие тағылымы
Салт-дәстүр - ұлтымыздың ғана еншісіне бұйырған, тағдырымен бірге таңбаланған тәңірдің тарт¬қан сыйы. Халқымыздың ұлылығын айқындайтын, адами болмысының өзара қарым-қатынасындағы өзгелер өңешін үзе тамсана таңырқайтын сыпайылық пен сыйластық үлгілерінің үздік ұстанымдары, қастерлеуге тұрарлық қазақи мінез-құлық тағылымдары ұлттың рухын биіктетеді, маңайын мойындатады. Кеңпейілділіктің, жомарттықтың, қонақжайлылықтың, бауырмалдықтың, жанашырлықтың, ізеттіліктің, кішіпейілділіктің, адамгершілік өлшемдерімен астасып жатқан тағы басқа да алуан түрлі тәлім аларлық жағымды қасиеттерден халқымыздың кенде емес екендігіне өзге ағайындардың бұрыннан беріп қойған бағасы, бәтуалы ой-пікірі, оң көзқарасы дәлел.
Ұлтымыздың өз ұрпағын ізгілікке, ізеттілікке, адамгершілікке, имандылыққа, ілтипаттылыққа тәрбиелеу саласындағы өзге халықтарда кездесе бермейтін даналық қасиеттеріне, дара да терең тұжырымға негізделген пәлсапалық түйіндеулеріне, кенен кемеңгерлігіне, таза талантына, ой озықтығына еріксіз тәнті боласың. Ұлттық тәрбие - ұлттық рухтың негізі, дем беруші күші екендігін естен шығармасақ ғана ісіміз ілгері басады. Біліміміз бен білігіміз бабадан бізге жеткен, ғасырлар мен тағдырдың талқысынан өткен талай заманның сынында шыңдалған, еленіп-екшелген, жасығы жоғалып асылы жеткен қазақы тәрбиемен қабыспаса, қатар дамымаса қанатсыз құстың күйін кешері күмәнсіз. Әлемде екінші Аристотель атанған Әл-Фараби: «Тәрбиесіз берілген білім - қауіпті» деген екен. Ендеше, бабаның ақыл-ойын есте сақтағанның есесі кетпесі, опынып опық жемесі анық.
Өзгенің өзімізге өгей, мінез-құлқымыз бен табиғатымызға түрпідей тиетін салт-дәстүрін әкеліп орынсыз тықпалауға, тұлыптап телуге болмайды. Бұл - ұлттық тәрбиенің қаймағын бұзып, қадірін кетіретін қарекет. Есімізді алып, ескіліктің сарқыншағы деп ұлтымыздың ұлық тұтар ұстанымдарынан көрер көзге бездірген кешегі бір кезеңді бастан кешкеніміз ұмытыла қойған жоқ. Таптаурын болған деп тағылымы ешқашан тереңдігін жоғалтпайтын дәстүрден үркіп, әлдебіржақтың жаныңа нәр, адами болмысыңа әр бермейтін, қазақылығыңа қаны қосылмайтын жалт етпе «жаңалығына» жармасу жақсылықтың нышаны еместігін есі түзу жанның бәрі әлдеқашан сезген.
Тәлімді тәрбиедегі қазақы құндылығымыздың өзегіне құрт түсіретін, болмысымызды кедейлендіретін, абыройымызды аласартатын әдейі жасалған құйтұрқы әрекеттің тауқыметін тартып, ар-ұятымыздың алдында еңсеміздің екі бүктеліп жүрген жәйттері аз емес. Толы көптің алдында жалаңаш тәнін жарнамалап, онысын озық мәдениетке балап жүрген, ұятыңды сылып алатын, қаныңды тасытатын, ұлттық намысыңды жасытатын, бетіңді бастыратын, кірерге тесік таппай састыратын өз ұлтымыздың кейбір қыз-келіншектерінің жабайы қылуасы өзгеге еліктеуден, ақылға салып сараптамастан айқұшақ қабудан жабысқан жантүршіктірер жағымсыз дерт. Батпандап кірген дерттің мысқалдап шығатынан шамалар болсақ, жұқпалы аурудан айығудың жолы ауыр да азапты.
Ұлтымыздың өз ұрпағын ізгілікке, ізеттілікке, адамгершілікке, имандылыққа, ілтипаттылыққа тәрбиелеу саласындағы өзге халықтарда кездесе бермейтін даналық қасиеттеріне, дара да терең тұжырымға негізделген пәлсапалық түйіндеулеріне, кенен кемеңгерлігіне, таза талантына, ой озықтығына еріксіз тәнті боласың. Ұлттық тәрбие - ұлттық рухтың негізі, дем беруші күші екендігін естен шығармасақ ғана ісіміз ілгері басады. Біліміміз бен білігіміз бабадан бізге жеткен, ғасырлар мен тағдырдың талқысынан өткен талай заманның сынында шыңдалған, еленіп-екшелген, жасығы жоғалып асылы жеткен қазақы тәрбиемен қабыспаса, қатар дамымаса қанатсыз құстың күйін кешері күмәнсіз. Әлемде екінші Аристотель атанған Әл-Фараби: «Тәрбиесіз берілген білім - қауіпті» деген екен. Ендеше, бабаның ақыл-ойын есте сақтағанның есесі кетпесі, опынып опық жемесі анық.
Өзгенің өзімізге өгей, мінез-құлқымыз бен табиғатымызға түрпідей тиетін салт-дәстүрін әкеліп орынсыз тықпалауға, тұлыптап телуге болмайды. Бұл - ұлттық тәрбиенің қаймағын бұзып, қадірін кетіретін қарекет. Есімізді алып, ескіліктің сарқыншағы деп ұлтымыздың ұлық тұтар ұстанымдарынан көрер көзге бездірген кешегі бір кезеңді бастан кешкеніміз ұмытыла қойған жоқ. Таптаурын болған деп тағылымы ешқашан тереңдігін жоғалтпайтын дәстүрден үркіп, әлдебіржақтың жаныңа нәр, адами болмысыңа әр бермейтін, қазақылығыңа қаны қосылмайтын жалт етпе «жаңалығына» жармасу жақсылықтың нышаны еместігін есі түзу жанның бәрі әлдеқашан сезген.
Тәлімді тәрбиедегі қазақы құндылығымыздың өзегіне құрт түсіретін, болмысымызды кедейлендіретін, абыройымызды аласартатын әдейі жасалған құйтұрқы әрекеттің тауқыметін тартып, ар-ұятымыздың алдында еңсеміздің екі бүктеліп жүрген жәйттері аз емес. Толы көптің алдында жалаңаш тәнін жарнамалап, онысын озық мәдениетке балап жүрген, ұятыңды сылып алатын, қаныңды тасытатын, ұлттық намысыңды жасытатын, бетіңді бастыратын, кірерге тесік таппай састыратын өз ұлтымыздың кейбір қыз-келіншектерінің жабайы қылуасы өзгеге еліктеуден, ақылға салып сараптамастан айқұшақ қабудан жабысқан жантүршіктірер жағымсыз дерт. Батпандап кірген дерттің мысқалдап шығатынан шамалар болсақ, жұқпалы аурудан айығудың жолы ауыр да азапты.
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ ТАҒЫЛЫМЫ
Салт-дәстүр - ұлтымыздың ғана еншісіне бұйырған, тағдырымен бірге
таңбаланған тәңірдің тартқан сыйы. Халқымыздың ұлылығын айқындайтын, адами
болмысының өзара қарым-қатынасындағы өзгелер өңешін үзе тамсана таңырқайтын
сыпайылық пен сыйластық үлгілерінің үздік ұстанымдары, қастерлеуге тұрарлық
қазақи мінез-құлық тағылымдары ұлттың рухын биіктетеді, маңайын
мойындатады. Кеңпейілділіктің, жомарттықтың, қонақжайлылықтың,
бауырмалдықтың, жанашырлықтың, ізеттіліктің, кішіпейілділіктің,
адамгершілік өлшемдерімен астасып жатқан тағы басқа да алуан түрлі тәлім
аларлық жағымды қасиеттерден халқымыздың кенде емес екендігіне өзге
ағайындардың бұрыннан беріп қойған бағасы, бәтуалы ой-пікірі, оң көзқарасы
дәлел.
Ұлтымыздың өз ұрпағын ізгілікке, ізеттілікке, адамгершілікке, имандылыққа,
ілтипаттылыққа тәрбиелеу саласындағы өзге халықтарда кездесе бермейтін
даналық қасиеттеріне, дара да терең тұжырымға негізделген пәлсапалық
түйіндеулеріне, кенен кемеңгерлігіне, таза талантына, ой озықтығына еріксіз
тәнті боласың. Ұлттық тәрбие - ұлттық рухтың негізі, дем беруші күші
екендігін естен шығармасақ ғана ісіміз ілгері басады. Біліміміз бен
білігіміз бабадан бізге жеткен, ғасырлар мен тағдырдың талқысынан өткен
талай заманның сынында шыңдалған, еленіп-екшелген, жасығы жоғалып асылы
жеткен қазақы тәрбиемен қабыспаса, қатар дамымаса қанатсыз құстың күйін
кешері күмәнсіз. Әлемде екінші Аристотель атанған Әл-Фараби: Тәрбиесіз
берілген білім - қауіпті деген екен. Ендеше, бабаның ақыл-ойын есте
сақтағанның есесі кетпесі, опынып опық жемесі анық.
Өзгенің өзімізге өгей, мінез-құлқымыз бен табиғатымызға түрпідей тиетін
салт-дәстүрін әкеліп орынсыз тықпалауға, тұлыптап телуге болмайды. Бұл -
ұлттық тәрбиенің қаймағын бұзып, қадірін кетіретін қарекет. Есімізді алып,
ескіліктің сарқыншағы деп ұлтымыздың ұлық тұтар ұстанымдарынан көрер көзге
бездірген кешегі бір кезеңді бастан кешкеніміз ұмытыла қойған жоқ.
Таптаурын болған деп тағылымы ешқашан тереңдігін жоғалтпайтын дәстүрден
үркіп, әлдебіржақтың жаныңа нәр, адами болмысыңа әр бермейтін, қазақылығыңа
қаны қосылмайтын жалт етпе жаңалығына жармасу жақсылықтың нышаны
еместігін есі түзу жанның бәрі әлдеқашан сезген.
Тәлімді тәрбиедегі қазақы құндылығымыздың өзегіне құрт түсіретін,
болмысымызды кедейлендіретін, абыройымызды аласартатын әдейі жасалған
құйтұрқы әрекеттің тауқыметін тартып, ар-ұятымыздың алдында еңсеміздің екі
бүктеліп жүрген жәйттері аз емес. Толы көптің алдында жалаңаш тәнін
жарнамалап, онысын озық мәдениетке балап жүрген, ұятыңды сылып алатын,
қаныңды тасытатын, ұлттық намысыңды жасытатын, бетіңді бастыратын, кірерге
тесік таппай састыратын өз ұлтымыздың кейбір қыз-келіншектерінің жабайы
қылуасы өзгеге еліктеуден, ақылға салып сараптамастан айқұшақ қабудан
жабысқан жантүршіктірер жағымсыз дерт. Батпандап кірген дерттің мысқалдап
шығатынан шамалар болсақ, жұқпалы аурудан айығудың жолы ауыр да азапты.
Ұлттық тәрбиені ұлттық идеологиядан бөліп қарауға болмайды. Екеуі бір-
бірінен ажырамайтын, қоғам дамуындағы шешуші фактор болып есептелетін егіз
ұғым. Ұлттық идеология осы ұлттың кемел келешегінің мақсат-мұратын, үлгі
тұтар үрдістері мен ұстанымдарын, салт-дәстүрді, тамырлы тәрбие сабақтарын,
халықтық қасиеттерді насихаттаудың алтын арқауы, бағыт-бағдар алар айнымас
темірқазығы. Қазақтың тегінен дарыған, табиғатына тән, қанында бар қасиетті
салтына салқындық таныту - ұлттық болмысқа қиянат. Өркен жайған өнегеден
іргені аулақ салу - бабалардың әдібі мықты әдептілік мұрасын сақтауға деген
самарқаулық, бағасын байыптай алмау. Жол-жөнекей барымызды жоғалтып алмай,
бағалай білсек, жақсы-жаманды санамыздан өткізіп саралай білсек, атадан
аманатқа қалған асыл мұраны кейінге жалғасақ, ұлтымыздың ұлық салтын, рухын
көтерер ұстанымын сақтауда ұятқа қалмасақ қазақтық қалпымызға қаяу түспесі
хақ. Қазақы тәрбиеге қатысты салт-дәстүріміздің сонау есте жоқ ескі
заманнан бері ұлттық бедеріне дақ түсірмей ұрпақтың ой-санасын оятып,
келешегін кемелдендіруге, адами болмысын әрлеуге, адамгершіліктің асыл
қасиеттерін бойға дарытуға қызмет етіп келе жатқан рухани қазынамыз ұшан-
теңіз.
Ұлтымызда саналы тәрибиеге негізделген әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ырымдар мен
тыйымдар аз емес. Олардың қай-қайсысы да адамды жаман қылуадан жырақтауға,
жақсылық әдетке жақын жүруге, ардан аттамауға, абыройды еншілеуге,
әдептілік қасиеттерді бойға сіңіруге, сыпайы сыйластыққа, бір-бірін
құрметтей білуге құрылған. Астан аттамау, яғни дайын тағамнан дәм тату,
нанды тастамау, күл-қоқысты баспау, табалдырықта тұрмау, есікті кермеу,
үйге қарай жүгірмеу, үлкеннің алдын кесіп өтпеу, сөзін бөлмеу, кісіге қарай
қол шошайтпау, жағыңды, бүйріңді таянбау, қолды төбеге қоймау, көптің
көзінше керілмеу, кірдің суын жолға төкпеу, төлді теппеу, бата қабылдау,
табақ жасап тарту тәртібі, қонақ болған жақын-жуықты, сыйлас досты, құда-
жекжатты қайтарында үйден ұзағырақ шығарып салмау, тағы басқа толып жатқан
ырым-тыйымдардың мән-мағынасы тәлімі мол тәрбиеге келіп тіреледі. Бұлардың
әрқайсысының өзіндік әдебі бір-бір тақырыптың арқауы.
Біз сөз еткелі отырған, жасы мен жолы үлкенге келіндер тарапынан иіліп
сәлем салу дәстүрінің ұлттық тәрбиедегі алар орны, ғибраттық мәні мен
маңызы, сыйластық мәдениетінің өзіндік өрнегі өзгелерден оқ бойы
озықтығымен, тағылымдық қуатының ғажаптылығымен халқымызбен бірге жасасып
келе жатқан әдептің асылы. Келіндердің қайын ата мен қайын енеге, қайнаға
мен қайныға, абысын мен ағайынның, туыс пен әулеттің үлкендеріне сәлем
салуы оларға деген кіршіксіз құрметтің, ыстық ілтипаттың, шынайы
сыйластықтық символы, көргенділіктің көрінісі, ізеттіліктің үлгісі, қазақы
ілтипаттың қаймағы, бауырмалдықтың байрағы. Сәлемді салғанның да, алғанның
да, жастың да, жасамыстың да мерейі асып, мейманасы тасып, көптің ортасында
көңіл күйінің аспандап, жасалған құрметке жаны жадырап қалатыны, алғысын
ақтарып жайып салатыны бар.
Үлкен отаудың алтын босағасын оң аяқпен аттап, аруақтардың рухына бас иіп
сәлем салудың, табалдырыққа тағзым етудің, шаңырақтың киесін қастерлеудің,
өткеннің өшпейтін өнегесіне жүгінудің, жолына жығылудың қазақтың ғана
еншісіне бұйырған, сыйластықтың өзге ұлттарда жоқ озық үлгісі, ұлтымыздың
ұлылығы мен кемеңгерлігін ұрпақтан-ұрпаққа жалғап келе жатқан жаныңды
жадыратар, ынтымаққа ұйытқы болар ұлық ұстанымы, ақыл-ойдың, пайымды
парасаттың құндылығы, баға жетпес байлығы. Ибалықтың қазақы үлгісі,
сыйластықтың шыңы, жасы мен жолы үлкенге деген құрметтің, ақ пейіл мен адал
көңілдің, ыстық ілтипаттың мұнан өткен мәдениеті жоқ десек дауласатындар
табыла қоймас.
Жиын-тойдың дастарқанында үлкендердің, жасы кіші қайныларының сарқыты бар
табағын алу жоралғысы да өзімізге күнделікті көріп көзіміз қаныққан
үйреншікті үрдіс болғанымен өзге ұлтты тамсандыратын тағылым. Бұл - үлкенге
ізет, жолын сыйлайтын кішіге - құрмет. Кейде үлкендер тарапынан
сәлем салған келіндерге жақсы тілегімен жауап қатуда сараңдық байқалады.
Бәз біреулеріміздің құрметті бағалауға ниет білдірмеуіміз ата салтқа деген
енжарлықтың бой көрсетуіне себепші болама деп секем аласың. Өзіңе жасалып
жатқан құрметке көзді жұма қарау - кісіліктің көрінісі емес. Дабыраға бой
алдырмай, келіндердің құрметін елеп-ескеріп отырсақ, үлкендігіміздің бір
үлгісі осы болар. Ретті жерін ұмыт қалдырып, тойған қарынның буымен қалғып
отырған қарттың да бара-бара құрметтен құралақан болып еленбей қалуы оп-
оңай.
Қазақы тәрбиенің қайран қалдырар енді бір түрі - келіндердің қайны-
қайнағалары мен қайынсіңлілерінің, абысындары мен қайын апаларының атын
атамай, ізет сақтау үрдісі. Жолына жығылып, жасына қарамай жақын-жуықтың
атын арсы-гүрсі сарт еткізбей іш тарта тілдесудің, сыпайы амандасудың
үлгісі де өзгеге өнеге. Қайнылары мен қайынсіңлілерін ардақ тұтып, әдемі ат
қою арқылы жеңгелері туыстық пен жақындықтың жалауын желбіретеді, маңайын
елжіретеді, сый-құрметін еншілейді. Жақындықтың арасына сызат түсірмеуден,
туыстықтың тұғырын аласартпаудан туған тағылымды жол. Отағасының атын
атамайтын кейуаналардың үйдің шаңырақтың егесіне деген құрметін де ұрпаққа
үлгі деп ұғынғанымыз жөн.
Қайны-қайнағаларға ат қоюда да келіндердің шеберлігіне шек келтіре
алмайсың.Тапқырлықтың құдіретін сезінесің, ат қойылған ағайынның мінез-
құлқына, іс-әрекетіне, табиғаты мен болмысына қатысты дәл анықтауыш арқылы
таңылған аттан иесін айнытпай тануға болады. Алысырақ ағайынның аты-
жөндерінде әдемі юмордың астарласа жүруі де келіндердің өрелі ойының,
әзілмен астасқан жарасымды қылығының түйіні. Ел арасында Қаптесер қайнаға
(Тышқанбай), Аусар қайнаға, Әнжі қайнаға, Қалқанқұлақ қайнаға, Зоңмұрын
қайнаға, Ауылнай қайнаға аталып кеткендер аз емес. Бұл да сырттай
сыйластықтың бір көрінісі.
Адамды әдептілікке, өзара сыйластық пен ынтымаққа, баянды бірлік пен
берекелі тірлікке, үлкенді ұлық тұтуға, құдайы қонағына дейін құрметтеуге,
жылағанды жұбатуға, жесірін жырақтатпауға, жетімін жебеуге, дімкәсін
демеуге, тірлігін көңілді етуге, қайғысын жеңілдетуге, туыстықтың,
жақындықтың, ағайындықтың ара-қатынасына ақыл-ойдың жемісінен шыққан алтын
көпірдей асыл ғұрыптарды енгізуде халқымыздың шоқтығы биік, тәлімі терең.
Ұлтымыздың имандылыққа тәрбиелеуде жиған-тергені, артына мирас етіп бергені
аз емес. Ибалық пен ұяңдық - келіндер мен қыздарымыздың бойындағы
тектіліктен тараған, сырт көзді сұқтандыратын сыпайылық қасиет. Тектілік
тағылымдары, сыйластық мәдениеті, өзара қарым-қатынастың қанға сіңген
қағидалары, әдептілік - қазақы тәрбиенің тамырын тереңнен алған жәдігерлік
жауһарлары.
Көнеден жеткен көргенділік көшінің көркем көрінісі - сәлем салу мен ат қою
сыпайылықтың, әйел нәзіктігінің, сыйластықтың, үлкенді ұлық тұтудың шынайы
үлгісі, бекзаттықтың белгісі. Риясыз көңілін иілу арқылы ишарамен айшықтап,
жан дүниесін жайып салатын, бұрынғының сыннан өткен салтына адалдығын
аңғартып, жасы мен жолы үлкеннің атын атауды ар санайтын аналардың,
келіндердің өнегесі өрелі. Әлем бізді құрметтесін десек, өз ұлтымызды және
ұлттық бейнемізді алдымен біздің өзіміз бар сезімімізбен, ақыл-ойымызбен,
іс-әрекетімізбен құрметтеуміз керек. Бұл - түбі бір түрік көсемі Кемал
Ататүріктің сөзі.
Аға ұрпақтың, ата-ананың, өскен ортаның, қоғамның жас буынға берер еншісі -
тәрбие. Бағзы заманнан бізге жеткен, даналықтан дән іздеген көреген
кейуаналарымыздың әлемде жоқ әдебі, таңдай қақтырарлық тәлімінің тамыры
үзілмесе, өткеннің өресі биік өнегесінен көз жазып қалмасақ, тәрбие
саласындағы көшіміздің көлікті, жолымыздың жарқын болатыны, жиған-терген
олжамыздың олқы соқпасы, теңіміздің аумасы анық. Тәрбие мәселесіне қатысты
ұлттық құндылықтардан іргеміз ажырамаса инабаттылығымыз, ізеттілігіміз,
биязылығымыз, ибалылығымыз бен парасаттылығымыздың парқы жоғарылай бермек.
Оның кепілі - ата-салтқа адалдық. Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық
коды. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр
алуандылығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени
игіліктерімізді бөлшектеп болса да жинастырумыз керек - деп атап
көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Старетегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында. Олай болса салт-дәстүр сабақтастығын
сақтау - саналы ұрпақтың бәріне ортақ парыз. Осы тұрғыда Ұлттық тәрбие
негіздері деген пәнді мектеп бағдарламасына енгізіп, жас буынның санасына
сіңірсек, өшпейтін өнегенің ұрығын себе білсек ұтарымыз аз болмас еді. Ата-
дәстүріне адалдықтың басты белгісі осы.
Кеңес АРЫҚБАЕВ,
Салт - дәстүрім – таусылмайтын байлығым
Жарияланды 28-02-2013, 10:48 Категориясы: Қазақ тілі және әдебиеті
Тақырыбы: Салт - дәстүрім – таусылмайтын байлығым.
Мақсаты: оқушыларға қазақ халқының салт - дәстүрлері мен әдет-ғұрпының
тәрбиелік мәнін ұғындыру, баланың бойына адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру, халық өнегесін үйрету.
Көрнекілігі: суреттер, ұлағатты сөздер жазылған плакаттар, ұлттық бұйым
көрмелері.
Барысы:
1 - жүргізуші:
Ата салтым – асыл мұрам, ардағым,
Бабалардың жалғастырар арманын.
Сан ғасырда қалпын бұзбас қадірім,
Өткенімді бүгінменен жалғадым.
2 - жүргізуші:
Қазағымның салт - дәстүрі жаңғырған,
Тәлімді ой сынағы, тәрбие көзі қалдырған.
Салт - дәстүрді ардақтайық, ағайын.
Қазақ атты үлкен, кіші, балдырған.
Жиналыппыз сәтті күні бәріміз де,
Үлкен, кіші, жасымыз, кәріміз де.
Төрлетіңіз, қадірменді қонақтар,
Гүл - гүл жайнап мына біздің төрімізге.
Өнерлі халық - өміршең халық, қазақтың әдет ғұрпына бағытталған Салт -
дәстүр – асыл қазына атты тәрбие сағатымызды бастаймыз.
Ән: Қазақтың салт - дәстүрлері
1 - жүргізуші. Тәрбие сағатымызды бастамас бұрын салт - дәстүрлер туралы
қысқаша мәлімет беріп өтсек.
Қазақ халқының салт - дәстүрлері:
Отау көтеру дәстүрі
Отбасы, тұрмыс дәстүрі
Еңбек дәстүрі
Тәрбие дәстүрі
Наурыз дәстүрі
Қаза ғұрпы
Ислам тағылымы
1 - оқушы: Тәрбие дәстүрі.
Әр ұлттың, халықтың, діні мен сеніміне, тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым
ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар
тұғырының негізгі салт ретінде қалыптасқан. Шілдехана (салт)- жаңа туған
нәрестенің құрметіне жасалатын ойын - сауық, той. Кіндіккесер (салт).
Нәресте туған сәтте оның кіндігін кесетін әйелдер (кіндік шешесі) дайын
тұрады. Кіндік кесу – мәртебелі, абыройлы іс. Бесікке салу (салт)- жаңа
туған баланы бесікке салу. Бесік - қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің
алтын ұясы болып есептеледі. Қырқынан шығару (салт). Баланың туғанына қырық
күн толған соң оны ыдысқа қырық қасық су құйып шомылдырады. Ол сәбидің жан
– жүйесінің қалыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан.
Тұсау кесер (салт)- сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген
тілекпен жасалатын ғұрып. Қазақтың өмір салты, өрен салты т. б. қолдану мен
дәріптеуді ғұрып дейміз.
2 - оқушы:
Қазақ халқында қалыптасқан ғұрыптар Ат қою (ғұрып). Қазақ халқы жаңа туған
сәбиге жақсы есімдер мен әйгілі адамдардың атын қойған. Сонымен бірге бала
есімін беделді кісілерге қойғызып батасын алған. Айдар (ғұрып). Балалардың
төбе шашын ұзартып өсіріп қоады. Бұл ғұрып ер балаға жасалады. Сәбилерге
шаш орнына кекіл, тұлым да қойылады. Кекіл (ғұрып). Жас балардың шашын
ұстарамен алып тастайды да, маңдайына бір шөкім шаш қалдырып, оның жиегін
тегістеп қиып қояды.
3 - оқушы:
Дәстүр - халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи
әлеуметтік, мәдени - тұрмыстық, кәсіптік, салт - сана, әдет - ғұрып, мінез
- құлық, тәлім - тәрбие және рухани іс - әрекеттер көрінісі.
Базарлық (дәстүр)- алыс сапарға шыққан адамдардың жақындарына әкелген
сыйлығы.
Байғазы (дәстүр)- балалардың, жастардың жаңа киімі, заты үшін берілетін
ақшалай, заттай сый.
Тілашар (дәстүр)- баласы жеті жасқа толған соң балаға жаңа киім кигізіп,
оқу - жабдықтарын дайындап, шағын той өткізеді. Мұны Тілашар тойы деп
атайды.
Жеті ата (дәстүр)- халқымыз кейінгі ұрпаққа жеті атасын білуді міндеттеген.
Асату (дәстүр)- ет желініп болған соң төрде отырған ақсақал табақта қалған
етті жас балалар мен жігіттерге асатады.
2 - жүргізуші:
Шашу, шашу шашайық,
Ақ сандықты ашайық.
Бұл мереке, бұл тойда,
Керемет рәсім жасайық.
Бала: Сүйінші, сүйінші, дүниеге сәби келді.!
Әжелер: Ой айналайын балам, бұл қуанышты хабар ғой! Сүйінші сұрау шын
қуаныштың белгісі. Қазақ сүйіншіден нені аяған, мінекей сүйіншіңді ала ғой.
1 - жүргізуші: Ой қандай керемет, дүниеге бір қазақ келді десейші!. Балаға
қандай ат қойсақ болады екен?
Қазақтың ғұрыптарының бірі Ат қою рәсіміне кезек берейік.
Балаға ат қою рәсімі жасалады.
2 - жүргізуші: Енді дүниеге келген баланы бесікке салуға әжелеріміз де
дайын сияқты. Қызықты үзбей Бесікке салу рәсіміне кезек берген дұрыс
сияқты, сен қалай ойлайсың?
Бесікке салу рәсімі жасалады.
1 - жүргізуші:
Халқымның қолөнері аса көркем,
Қуанады, сүйсінеді оны көрген.
Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне бір сәт саяхат жасап қайтсақ қайтеді?!.
Бүгінгі кеште ұйымдастырылған қолөнер бұйымдарын қарашы, қандай керемет!
Шешеден көріп тон пішер, әкеден көріп оқ жанар демекші біздің сыныптың
қыздары кесте тігіп, тоқыма тоқып, көрпе құрап отыр, ұлдарымыз болса қамшы
өріп қызу жұмыс үстінде. Бұның өзі қазақтың тұрмысының тамаша көрінісі емес
пе?! 2 - жүргізуші; Айтпақшы біз атын қойған кешегі сәбиіміз бүгінде жүруге
талпынып жүрген тәрізді. Бүгін әжелеріміз сол сәбидің тұсауын кеседі дейді.
тұсау кесурәсімі жасалады. Әже: Жолың болсын деселік,
Жолыңа нұр төселік.
Жарылқасын алдыңнан,
Тұсауды кесейік,
Күрмеуіңді шешейік.
(Сәбидің тұсауын ала жіппен кеседі.)
1 - жүргізуші: Баталы құл арымас,
Батасыз құл жарымас.
Батаменен жер көгереді.
Баламызға аталарымыз батасын берсін ...
2 - жүргізуші: Қарашы, ана жақта да қазақ жастары уақыттарын қызықты
өткізіп жатқан тәрізді. Сол жаққа барып қайтсақ қайтеді...
Қыздар бұл ойнап жатқан ойындарың қандай ойын, қалай аталады?
(Қыздар Бес тас ойынын түсіндіріп береді.)
1 - жүргізуші: Жігіттеріміз де қызу ойынға кіріскен тәрізді, ал жігіттер
қандай ойын ойнап жатсыңдар?
(Ұлдар Асық ойынын түсіндіреді.)
2 - жүргізуші: Бүгінгі кешіміз қызықты өтуі үшін келесі кезекті танымдық
ойынға берейік. Мына қоржында асықтар салынған. Ол асықтардың бетінде сан
жазылған. Қоржыннан кез - келген бір асықты аласыңдар. Шыққан сол санға
байланысты сұрақ қоямыз, кім көп жауап береді екен.?
10 саны
- Он ата шежіресін таратып беріңіз.(әке, бала, немере, шөбере, шөпшек,
немене, туажат, жегжат, жұрағат, жұмағат)
3 саны
- Үш мақсатты ата.(жол мақсаты - жету, дау мақсаты - біту, сауда мақсаты -
ұту)
- Үш арсыз (ұйқы арсыз, күлкі арсыз, тамақ арсыз)
- Үш алыс (кәрі мен жас, жақсы мен жаман, алыс пен жақын)
- Үш биді атаңыз (Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би)
- Үш жүзді атаңдар (Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз)
- Үш даусыз (мінез, кәрілік, ажал)
- Жігіттің үш жақын жұртын ата.(ағайын жұрт, нағашы жұрт, қайын жұрт)
- Үш арыс (Сәкен, Ілияс, Бейімбет)
- Үш сауап (шөлге құдық қазған, өзенге көпір салған, жолға ағаш еккен)
Үш байлық (денсаулық, ақ жаулық, он саулық)
- Үш тәтті (жан тәтті, мал тәтті, жар тәтті)
4 саны
- Төрт қонақ түрін атаңдар (арнайы қонақ, құдайы қонақ, қыдырма қонақ,
қылғыма қонақ)
- Төрт түліктің пірін атаңыз (түйе пірі - Ойсыл қара, жылқы пірі - Қамбар
ата, сиыр пірі - Зеңгі баба, қой пірі - Шопан ата, ешкі пірі - Шекшек ата)
- Төрт қымбат не? (Алтын ұяң Отан қымбат,
Құт - береке атаң қымбат.
Мейіріміңді анаң қымбат,
Бәрінен де ұят пенен ар қымбат)
5 саны
- Бес дұшпан (өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ)
- Бес асыл (талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым)
- Бес байлық (Әуелгі байлық - денсаулық.
Екінші байлық - еркіндік.
Үшінші байлық - тіл байлық.
Төртінші байлық - қайрат - күш, ақ жаулық.
Бесінші байлық - балаңыз.)
- Бес қаруға нелер жатады?(мылтық, садақ, найза, қылыш, айбалта)
- Бес жақын кімдер? (Тату болса - ағайын жақын,
Ақылшы болса апайың жақын.
Бауырмал болса - інің жақын,
Инабатты болса - келінің жақын.
Алдыңа тартқан адал асын,
Қимас жақын – қарындасың.)
6 саны
- Алты алаш деген кімдер?
(Алаш ханның балалары: Қазақ, Қарақалпақ, Қырғыз, Өзбек, Түркімен,
Жайылхан)
- Алты қиынды атаңдар.(Арадан шыққан жау қиын,
Таусылмайтын дау қиын,
Шанышқылаған сөз қиын.
Жазылмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Салт-дәстүр - ұлтымыздың ғана еншісіне бұйырған, тағдырымен бірге
таңбаланған тәңірдің тартқан сыйы. Халқымыздың ұлылығын айқындайтын, адами
болмысының өзара қарым-қатынасындағы өзгелер өңешін үзе тамсана таңырқайтын
сыпайылық пен сыйластық үлгілерінің үздік ұстанымдары, қастерлеуге тұрарлық
қазақи мінез-құлық тағылымдары ұлттың рухын биіктетеді, маңайын
мойындатады. Кеңпейілділіктің, жомарттықтың, қонақжайлылықтың,
бауырмалдықтың, жанашырлықтың, ізеттіліктің, кішіпейілділіктің,
адамгершілік өлшемдерімен астасып жатқан тағы басқа да алуан түрлі тәлім
аларлық жағымды қасиеттерден халқымыздың кенде емес екендігіне өзге
ағайындардың бұрыннан беріп қойған бағасы, бәтуалы ой-пікірі, оң көзқарасы
дәлел.
Ұлтымыздың өз ұрпағын ізгілікке, ізеттілікке, адамгершілікке, имандылыққа,
ілтипаттылыққа тәрбиелеу саласындағы өзге халықтарда кездесе бермейтін
даналық қасиеттеріне, дара да терең тұжырымға негізделген пәлсапалық
түйіндеулеріне, кенен кемеңгерлігіне, таза талантына, ой озықтығына еріксіз
тәнті боласың. Ұлттық тәрбие - ұлттық рухтың негізі, дем беруші күші
екендігін естен шығармасақ ғана ісіміз ілгері басады. Біліміміз бен
білігіміз бабадан бізге жеткен, ғасырлар мен тағдырдың талқысынан өткен
талай заманның сынында шыңдалған, еленіп-екшелген, жасығы жоғалып асылы
жеткен қазақы тәрбиемен қабыспаса, қатар дамымаса қанатсыз құстың күйін
кешері күмәнсіз. Әлемде екінші Аристотель атанған Әл-Фараби: Тәрбиесіз
берілген білім - қауіпті деген екен. Ендеше, бабаның ақыл-ойын есте
сақтағанның есесі кетпесі, опынып опық жемесі анық.
Өзгенің өзімізге өгей, мінез-құлқымыз бен табиғатымызға түрпідей тиетін
салт-дәстүрін әкеліп орынсыз тықпалауға, тұлыптап телуге болмайды. Бұл -
ұлттық тәрбиенің қаймағын бұзып, қадірін кетіретін қарекет. Есімізді алып,
ескіліктің сарқыншағы деп ұлтымыздың ұлық тұтар ұстанымдарынан көрер көзге
бездірген кешегі бір кезеңді бастан кешкеніміз ұмытыла қойған жоқ.
Таптаурын болған деп тағылымы ешқашан тереңдігін жоғалтпайтын дәстүрден
үркіп, әлдебіржақтың жаныңа нәр, адами болмысыңа әр бермейтін, қазақылығыңа
қаны қосылмайтын жалт етпе жаңалығына жармасу жақсылықтың нышаны
еместігін есі түзу жанның бәрі әлдеқашан сезген.
Тәлімді тәрбиедегі қазақы құндылығымыздың өзегіне құрт түсіретін,
болмысымызды кедейлендіретін, абыройымызды аласартатын әдейі жасалған
құйтұрқы әрекеттің тауқыметін тартып, ар-ұятымыздың алдында еңсеміздің екі
бүктеліп жүрген жәйттері аз емес. Толы көптің алдында жалаңаш тәнін
жарнамалап, онысын озық мәдениетке балап жүрген, ұятыңды сылып алатын,
қаныңды тасытатын, ұлттық намысыңды жасытатын, бетіңді бастыратын, кірерге
тесік таппай састыратын өз ұлтымыздың кейбір қыз-келіншектерінің жабайы
қылуасы өзгеге еліктеуден, ақылға салып сараптамастан айқұшақ қабудан
жабысқан жантүршіктірер жағымсыз дерт. Батпандап кірген дерттің мысқалдап
шығатынан шамалар болсақ, жұқпалы аурудан айығудың жолы ауыр да азапты.
Ұлттық тәрбиені ұлттық идеологиядан бөліп қарауға болмайды. Екеуі бір-
бірінен ажырамайтын, қоғам дамуындағы шешуші фактор болып есептелетін егіз
ұғым. Ұлттық идеология осы ұлттың кемел келешегінің мақсат-мұратын, үлгі
тұтар үрдістері мен ұстанымдарын, салт-дәстүрді, тамырлы тәрбие сабақтарын,
халықтық қасиеттерді насихаттаудың алтын арқауы, бағыт-бағдар алар айнымас
темірқазығы. Қазақтың тегінен дарыған, табиғатына тән, қанында бар қасиетті
салтына салқындық таныту - ұлттық болмысқа қиянат. Өркен жайған өнегеден
іргені аулақ салу - бабалардың әдібі мықты әдептілік мұрасын сақтауға деген
самарқаулық, бағасын байыптай алмау. Жол-жөнекей барымызды жоғалтып алмай,
бағалай білсек, жақсы-жаманды санамыздан өткізіп саралай білсек, атадан
аманатқа қалған асыл мұраны кейінге жалғасақ, ұлтымыздың ұлық салтын, рухын
көтерер ұстанымын сақтауда ұятқа қалмасақ қазақтық қалпымызға қаяу түспесі
хақ. Қазақы тәрбиеге қатысты салт-дәстүріміздің сонау есте жоқ ескі
заманнан бері ұлттық бедеріне дақ түсірмей ұрпақтың ой-санасын оятып,
келешегін кемелдендіруге, адами болмысын әрлеуге, адамгершіліктің асыл
қасиеттерін бойға дарытуға қызмет етіп келе жатқан рухани қазынамыз ұшан-
теңіз.
Ұлтымызда саналы тәрибиеге негізделген әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ырымдар мен
тыйымдар аз емес. Олардың қай-қайсысы да адамды жаман қылуадан жырақтауға,
жақсылық әдетке жақын жүруге, ардан аттамауға, абыройды еншілеуге,
әдептілік қасиеттерді бойға сіңіруге, сыпайы сыйластыққа, бір-бірін
құрметтей білуге құрылған. Астан аттамау, яғни дайын тағамнан дәм тату,
нанды тастамау, күл-қоқысты баспау, табалдырықта тұрмау, есікті кермеу,
үйге қарай жүгірмеу, үлкеннің алдын кесіп өтпеу, сөзін бөлмеу, кісіге қарай
қол шошайтпау, жағыңды, бүйріңді таянбау, қолды төбеге қоймау, көптің
көзінше керілмеу, кірдің суын жолға төкпеу, төлді теппеу, бата қабылдау,
табақ жасап тарту тәртібі, қонақ болған жақын-жуықты, сыйлас досты, құда-
жекжатты қайтарында үйден ұзағырақ шығарып салмау, тағы басқа толып жатқан
ырым-тыйымдардың мән-мағынасы тәлімі мол тәрбиеге келіп тіреледі. Бұлардың
әрқайсысының өзіндік әдебі бір-бір тақырыптың арқауы.
Біз сөз еткелі отырған, жасы мен жолы үлкенге келіндер тарапынан иіліп
сәлем салу дәстүрінің ұлттық тәрбиедегі алар орны, ғибраттық мәні мен
маңызы, сыйластық мәдениетінің өзіндік өрнегі өзгелерден оқ бойы
озықтығымен, тағылымдық қуатының ғажаптылығымен халқымызбен бірге жасасып
келе жатқан әдептің асылы. Келіндердің қайын ата мен қайын енеге, қайнаға
мен қайныға, абысын мен ағайынның, туыс пен әулеттің үлкендеріне сәлем
салуы оларға деген кіршіксіз құрметтің, ыстық ілтипаттың, шынайы
сыйластықтық символы, көргенділіктің көрінісі, ізеттіліктің үлгісі, қазақы
ілтипаттың қаймағы, бауырмалдықтың байрағы. Сәлемді салғанның да, алғанның
да, жастың да, жасамыстың да мерейі асып, мейманасы тасып, көптің ортасында
көңіл күйінің аспандап, жасалған құрметке жаны жадырап қалатыны, алғысын
ақтарып жайып салатыны бар.
Үлкен отаудың алтын босағасын оң аяқпен аттап, аруақтардың рухына бас иіп
сәлем салудың, табалдырыққа тағзым етудің, шаңырақтың киесін қастерлеудің,
өткеннің өшпейтін өнегесіне жүгінудің, жолына жығылудың қазақтың ғана
еншісіне бұйырған, сыйластықтың өзге ұлттарда жоқ озық үлгісі, ұлтымыздың
ұлылығы мен кемеңгерлігін ұрпақтан-ұрпаққа жалғап келе жатқан жаныңды
жадыратар, ынтымаққа ұйытқы болар ұлық ұстанымы, ақыл-ойдың, пайымды
парасаттың құндылығы, баға жетпес байлығы. Ибалықтың қазақы үлгісі,
сыйластықтың шыңы, жасы мен жолы үлкенге деген құрметтің, ақ пейіл мен адал
көңілдің, ыстық ілтипаттың мұнан өткен мәдениеті жоқ десек дауласатындар
табыла қоймас.
Жиын-тойдың дастарқанында үлкендердің, жасы кіші қайныларының сарқыты бар
табағын алу жоралғысы да өзімізге күнделікті көріп көзіміз қаныққан
үйреншікті үрдіс болғанымен өзге ұлтты тамсандыратын тағылым. Бұл - үлкенге
ізет, жолын сыйлайтын кішіге - құрмет. Кейде үлкендер тарапынан
сәлем салған келіндерге жақсы тілегімен жауап қатуда сараңдық байқалады.
Бәз біреулеріміздің құрметті бағалауға ниет білдірмеуіміз ата салтқа деген
енжарлықтың бой көрсетуіне себепші болама деп секем аласың. Өзіңе жасалып
жатқан құрметке көзді жұма қарау - кісіліктің көрінісі емес. Дабыраға бой
алдырмай, келіндердің құрметін елеп-ескеріп отырсақ, үлкендігіміздің бір
үлгісі осы болар. Ретті жерін ұмыт қалдырып, тойған қарынның буымен қалғып
отырған қарттың да бара-бара құрметтен құралақан болып еленбей қалуы оп-
оңай.
Қазақы тәрбиенің қайран қалдырар енді бір түрі - келіндердің қайны-
қайнағалары мен қайынсіңлілерінің, абысындары мен қайын апаларының атын
атамай, ізет сақтау үрдісі. Жолына жығылып, жасына қарамай жақын-жуықтың
атын арсы-гүрсі сарт еткізбей іш тарта тілдесудің, сыпайы амандасудың
үлгісі де өзгеге өнеге. Қайнылары мен қайынсіңлілерін ардақ тұтып, әдемі ат
қою арқылы жеңгелері туыстық пен жақындықтың жалауын желбіретеді, маңайын
елжіретеді, сый-құрметін еншілейді. Жақындықтың арасына сызат түсірмеуден,
туыстықтың тұғырын аласартпаудан туған тағылымды жол. Отағасының атын
атамайтын кейуаналардың үйдің шаңырақтың егесіне деген құрметін де ұрпаққа
үлгі деп ұғынғанымыз жөн.
Қайны-қайнағаларға ат қоюда да келіндердің шеберлігіне шек келтіре
алмайсың.Тапқырлықтың құдіретін сезінесің, ат қойылған ағайынның мінез-
құлқына, іс-әрекетіне, табиғаты мен болмысына қатысты дәл анықтауыш арқылы
таңылған аттан иесін айнытпай тануға болады. Алысырақ ағайынның аты-
жөндерінде әдемі юмордың астарласа жүруі де келіндердің өрелі ойының,
әзілмен астасқан жарасымды қылығының түйіні. Ел арасында Қаптесер қайнаға
(Тышқанбай), Аусар қайнаға, Әнжі қайнаға, Қалқанқұлақ қайнаға, Зоңмұрын
қайнаға, Ауылнай қайнаға аталып кеткендер аз емес. Бұл да сырттай
сыйластықтың бір көрінісі.
Адамды әдептілікке, өзара сыйластық пен ынтымаққа, баянды бірлік пен
берекелі тірлікке, үлкенді ұлық тұтуға, құдайы қонағына дейін құрметтеуге,
жылағанды жұбатуға, жесірін жырақтатпауға, жетімін жебеуге, дімкәсін
демеуге, тірлігін көңілді етуге, қайғысын жеңілдетуге, туыстықтың,
жақындықтың, ағайындықтың ара-қатынасына ақыл-ойдың жемісінен шыққан алтын
көпірдей асыл ғұрыптарды енгізуде халқымыздың шоқтығы биік, тәлімі терең.
Ұлтымыздың имандылыққа тәрбиелеуде жиған-тергені, артына мирас етіп бергені
аз емес. Ибалық пен ұяңдық - келіндер мен қыздарымыздың бойындағы
тектіліктен тараған, сырт көзді сұқтандыратын сыпайылық қасиет. Тектілік
тағылымдары, сыйластық мәдениеті, өзара қарым-қатынастың қанға сіңген
қағидалары, әдептілік - қазақы тәрбиенің тамырын тереңнен алған жәдігерлік
жауһарлары.
Көнеден жеткен көргенділік көшінің көркем көрінісі - сәлем салу мен ат қою
сыпайылықтың, әйел нәзіктігінің, сыйластықтың, үлкенді ұлық тұтудың шынайы
үлгісі, бекзаттықтың белгісі. Риясыз көңілін иілу арқылы ишарамен айшықтап,
жан дүниесін жайып салатын, бұрынғының сыннан өткен салтына адалдығын
аңғартып, жасы мен жолы үлкеннің атын атауды ар санайтын аналардың,
келіндердің өнегесі өрелі. Әлем бізді құрметтесін десек, өз ұлтымызды және
ұлттық бейнемізді алдымен біздің өзіміз бар сезімімізбен, ақыл-ойымызбен,
іс-әрекетімізбен құрметтеуміз керек. Бұл - түбі бір түрік көсемі Кемал
Ататүріктің сөзі.
Аға ұрпақтың, ата-ананың, өскен ортаның, қоғамның жас буынға берер еншісі -
тәрбие. Бағзы заманнан бізге жеткен, даналықтан дән іздеген көреген
кейуаналарымыздың әлемде жоқ әдебі, таңдай қақтырарлық тәлімінің тамыры
үзілмесе, өткеннің өресі биік өнегесінен көз жазып қалмасақ, тәрбие
саласындағы көшіміздің көлікті, жолымыздың жарқын болатыны, жиған-терген
олжамыздың олқы соқпасы, теңіміздің аумасы анық. Тәрбие мәселесіне қатысты
ұлттық құндылықтардан іргеміз ажырамаса инабаттылығымыз, ізеттілігіміз,
биязылығымыз, ибалылығымыз бен парасаттылығымыздың парқы жоғарылай бермек.
Оның кепілі - ата-салтқа адалдық. Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық
коды. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр
алуандылығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени
игіліктерімізді бөлшектеп болса да жинастырумыз керек - деп атап
көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Старетегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында. Олай болса салт-дәстүр сабақтастығын
сақтау - саналы ұрпақтың бәріне ортақ парыз. Осы тұрғыда Ұлттық тәрбие
негіздері деген пәнді мектеп бағдарламасына енгізіп, жас буынның санасына
сіңірсек, өшпейтін өнегенің ұрығын себе білсек ұтарымыз аз болмас еді. Ата-
дәстүріне адалдықтың басты белгісі осы.
Кеңес АРЫҚБАЕВ,
Салт - дәстүрім – таусылмайтын байлығым
Жарияланды 28-02-2013, 10:48 Категориясы: Қазақ тілі және әдебиеті
Тақырыбы: Салт - дәстүрім – таусылмайтын байлығым.
Мақсаты: оқушыларға қазақ халқының салт - дәстүрлері мен әдет-ғұрпының
тәрбиелік мәнін ұғындыру, баланың бойына адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру, халық өнегесін үйрету.
Көрнекілігі: суреттер, ұлағатты сөздер жазылған плакаттар, ұлттық бұйым
көрмелері.
Барысы:
1 - жүргізуші:
Ата салтым – асыл мұрам, ардағым,
Бабалардың жалғастырар арманын.
Сан ғасырда қалпын бұзбас қадірім,
Өткенімді бүгінменен жалғадым.
2 - жүргізуші:
Қазағымның салт - дәстүрі жаңғырған,
Тәлімді ой сынағы, тәрбие көзі қалдырған.
Салт - дәстүрді ардақтайық, ағайын.
Қазақ атты үлкен, кіші, балдырған.
Жиналыппыз сәтті күні бәріміз де,
Үлкен, кіші, жасымыз, кәріміз де.
Төрлетіңіз, қадірменді қонақтар,
Гүл - гүл жайнап мына біздің төрімізге.
Өнерлі халық - өміршең халық, қазақтың әдет ғұрпына бағытталған Салт -
дәстүр – асыл қазына атты тәрбие сағатымызды бастаймыз.
Ән: Қазақтың салт - дәстүрлері
1 - жүргізуші. Тәрбие сағатымызды бастамас бұрын салт - дәстүрлер туралы
қысқаша мәлімет беріп өтсек.
Қазақ халқының салт - дәстүрлері:
Отау көтеру дәстүрі
Отбасы, тұрмыс дәстүрі
Еңбек дәстүрі
Тәрбие дәстүрі
Наурыз дәстүрі
Қаза ғұрпы
Ислам тағылымы
1 - оқушы: Тәрбие дәстүрі.
Әр ұлттың, халықтың, діні мен сеніміне, тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым
ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар
тұғырының негізгі салт ретінде қалыптасқан. Шілдехана (салт)- жаңа туған
нәрестенің құрметіне жасалатын ойын - сауық, той. Кіндіккесер (салт).
Нәресте туған сәтте оның кіндігін кесетін әйелдер (кіндік шешесі) дайын
тұрады. Кіндік кесу – мәртебелі, абыройлы іс. Бесікке салу (салт)- жаңа
туған баланы бесікке салу. Бесік - қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің
алтын ұясы болып есептеледі. Қырқынан шығару (салт). Баланың туғанына қырық
күн толған соң оны ыдысқа қырық қасық су құйып шомылдырады. Ол сәбидің жан
– жүйесінің қалыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан.
Тұсау кесер (салт)- сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген
тілекпен жасалатын ғұрып. Қазақтың өмір салты, өрен салты т. б. қолдану мен
дәріптеуді ғұрып дейміз.
2 - оқушы:
Қазақ халқында қалыптасқан ғұрыптар Ат қою (ғұрып). Қазақ халқы жаңа туған
сәбиге жақсы есімдер мен әйгілі адамдардың атын қойған. Сонымен бірге бала
есімін беделді кісілерге қойғызып батасын алған. Айдар (ғұрып). Балалардың
төбе шашын ұзартып өсіріп қоады. Бұл ғұрып ер балаға жасалады. Сәбилерге
шаш орнына кекіл, тұлым да қойылады. Кекіл (ғұрып). Жас балардың шашын
ұстарамен алып тастайды да, маңдайына бір шөкім шаш қалдырып, оның жиегін
тегістеп қиып қояды.
3 - оқушы:
Дәстүр - халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи
әлеуметтік, мәдени - тұрмыстық, кәсіптік, салт - сана, әдет - ғұрып, мінез
- құлық, тәлім - тәрбие және рухани іс - әрекеттер көрінісі.
Базарлық (дәстүр)- алыс сапарға шыққан адамдардың жақындарына әкелген
сыйлығы.
Байғазы (дәстүр)- балалардың, жастардың жаңа киімі, заты үшін берілетін
ақшалай, заттай сый.
Тілашар (дәстүр)- баласы жеті жасқа толған соң балаға жаңа киім кигізіп,
оқу - жабдықтарын дайындап, шағын той өткізеді. Мұны Тілашар тойы деп
атайды.
Жеті ата (дәстүр)- халқымыз кейінгі ұрпаққа жеті атасын білуді міндеттеген.
Асату (дәстүр)- ет желініп болған соң төрде отырған ақсақал табақта қалған
етті жас балалар мен жігіттерге асатады.
2 - жүргізуші:
Шашу, шашу шашайық,
Ақ сандықты ашайық.
Бұл мереке, бұл тойда,
Керемет рәсім жасайық.
Бала: Сүйінші, сүйінші, дүниеге сәби келді.!
Әжелер: Ой айналайын балам, бұл қуанышты хабар ғой! Сүйінші сұрау шын
қуаныштың белгісі. Қазақ сүйіншіден нені аяған, мінекей сүйіншіңді ала ғой.
1 - жүргізуші: Ой қандай керемет, дүниеге бір қазақ келді десейші!. Балаға
қандай ат қойсақ болады екен?
Қазақтың ғұрыптарының бірі Ат қою рәсіміне кезек берейік.
Балаға ат қою рәсімі жасалады.
2 - жүргізуші: Енді дүниеге келген баланы бесікке салуға әжелеріміз де
дайын сияқты. Қызықты үзбей Бесікке салу рәсіміне кезек берген дұрыс
сияқты, сен қалай ойлайсың?
Бесікке салу рәсімі жасалады.
1 - жүргізуші:
Халқымның қолөнері аса көркем,
Қуанады, сүйсінеді оны көрген.
Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне бір сәт саяхат жасап қайтсақ қайтеді?!.
Бүгінгі кеште ұйымдастырылған қолөнер бұйымдарын қарашы, қандай керемет!
Шешеден көріп тон пішер, әкеден көріп оқ жанар демекші біздің сыныптың
қыздары кесте тігіп, тоқыма тоқып, көрпе құрап отыр, ұлдарымыз болса қамшы
өріп қызу жұмыс үстінде. Бұның өзі қазақтың тұрмысының тамаша көрінісі емес
пе?! 2 - жүргізуші; Айтпақшы біз атын қойған кешегі сәбиіміз бүгінде жүруге
талпынып жүрген тәрізді. Бүгін әжелеріміз сол сәбидің тұсауын кеседі дейді.
тұсау кесурәсімі жасалады. Әже: Жолың болсын деселік,
Жолыңа нұр төселік.
Жарылқасын алдыңнан,
Тұсауды кесейік,
Күрмеуіңді шешейік.
(Сәбидің тұсауын ала жіппен кеседі.)
1 - жүргізуші: Баталы құл арымас,
Батасыз құл жарымас.
Батаменен жер көгереді.
Баламызға аталарымыз батасын берсін ...
2 - жүргізуші: Қарашы, ана жақта да қазақ жастары уақыттарын қызықты
өткізіп жатқан тәрізді. Сол жаққа барып қайтсақ қайтеді...
Қыздар бұл ойнап жатқан ойындарың қандай ойын, қалай аталады?
(Қыздар Бес тас ойынын түсіндіріп береді.)
1 - жүргізуші: Жігіттеріміз де қызу ойынға кіріскен тәрізді, ал жігіттер
қандай ойын ойнап жатсыңдар?
(Ұлдар Асық ойынын түсіндіреді.)
2 - жүргізуші: Бүгінгі кешіміз қызықты өтуі үшін келесі кезекті танымдық
ойынға берейік. Мына қоржында асықтар салынған. Ол асықтардың бетінде сан
жазылған. Қоржыннан кез - келген бір асықты аласыңдар. Шыққан сол санға
байланысты сұрақ қоямыз, кім көп жауап береді екен.?
10 саны
- Он ата шежіресін таратып беріңіз.(әке, бала, немере, шөбере, шөпшек,
немене, туажат, жегжат, жұрағат, жұмағат)
3 саны
- Үш мақсатты ата.(жол мақсаты - жету, дау мақсаты - біту, сауда мақсаты -
ұту)
- Үш арсыз (ұйқы арсыз, күлкі арсыз, тамақ арсыз)
- Үш алыс (кәрі мен жас, жақсы мен жаман, алыс пен жақын)
- Үш биді атаңыз (Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би)
- Үш жүзді атаңдар (Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз)
- Үш даусыз (мінез, кәрілік, ажал)
- Жігіттің үш жақын жұртын ата.(ағайын жұрт, нағашы жұрт, қайын жұрт)
- Үш арыс (Сәкен, Ілияс, Бейімбет)
- Үш сауап (шөлге құдық қазған, өзенге көпір салған, жолға ағаш еккен)
Үш байлық (денсаулық, ақ жаулық, он саулық)
- Үш тәтті (жан тәтті, мал тәтті, жар тәтті)
4 саны
- Төрт қонақ түрін атаңдар (арнайы қонақ, құдайы қонақ, қыдырма қонақ,
қылғыма қонақ)
- Төрт түліктің пірін атаңыз (түйе пірі - Ойсыл қара, жылқы пірі - Қамбар
ата, сиыр пірі - Зеңгі баба, қой пірі - Шопан ата, ешкі пірі - Шекшек ата)
- Төрт қымбат не? (Алтын ұяң Отан қымбат,
Құт - береке атаң қымбат.
Мейіріміңді анаң қымбат,
Бәрінен де ұят пенен ар қымбат)
5 саны
- Бес дұшпан (өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ)
- Бес асыл (талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым)
- Бес байлық (Әуелгі байлық - денсаулық.
Екінші байлық - еркіндік.
Үшінші байлық - тіл байлық.
Төртінші байлық - қайрат - күш, ақ жаулық.
Бесінші байлық - балаңыз.)
- Бес қаруға нелер жатады?(мылтық, садақ, найза, қылыш, айбалта)
- Бес жақын кімдер? (Тату болса - ағайын жақын,
Ақылшы болса апайың жақын.
Бауырмал болса - інің жақын,
Инабатты болса - келінің жақын.
Алдыңа тартқан адал асын,
Қимас жақын – қарындасың.)
6 саны
- Алты алаш деген кімдер?
(Алаш ханның балалары: Қазақ, Қарақалпақ, Қырғыз, Өзбек, Түркімен,
Жайылхан)
- Алты қиынды атаңдар.(Арадан шыққан жау қиын,
Таусылмайтын дау қиын,
Шанышқылаған сөз қиын.
Жазылмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz