Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан

Жоспар
Кіріспе

1 Қазақтардың 1916 жылғы ұлт.азаттық көтерілісі
2 ҚАЗАҚСТАН БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗШК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДА
3 Бірінші дүние жүзілік соғыс
4 1916 жылғы ұлт.азаттық қозғалыс.
5 Жетісудағы көтеріліс.

Бірінші дүннежүзілік соғыс 1914 жылғы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды. Соғысқа дейінгі түста Ресейде жаңа өнеркәсіп салалары жедел қарқынмен дамыды. Өнеркәсіп орындары ел экономикасы- ның дамуына үлес қосумен қатар, соғыс қажеттілігіне орай ірі мемлекеттік тапсырмаларды да атқарды. Өнеркәсіп өндірісінің ішінде металлургия өндірісі үлкен жетістіктерге жетті. Әйткенмен, Ресей соғысқа дайындықсыз, әскери-өнеркәсіптік элеуеті төмен, көлігі нашар дамыған жағдайда кірісті, армия әскери-техникалық жагынан нашар қамтамасыз етілген еді. Согыс басталған соң жалпы империяда, ішінара Қазақстанда өндіргіш күштердің даму деңгейі бірте-бірте кеми берді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс Қазақстан экономикасының қүлды- рауына әкеліп соқты. Ауыл шаруашылығы өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады. Ол қүнарлы, егіншілік шаруашылығын жетік меңгерген аудандарда жақсы дамыды. Согыс егін шаруашылығына да елеулі өзгерістер енгізді. Ең алдымен, ауыл шаруашылық бақша дақылдарының егіс көлемі үлғайды. Мәселен, Қазақстан бойынша күзгі бидайдың егіс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда 1917 жылы 63,5%-ға, жазғы бидай — 8,4%-ға, тары
— 22,1%-ға, картоп — 46,3%-ға қысқарды. Ал бақша дақылдарының егіс көлемі 433,8 мың десятинадан 1115,0 мың десятинаға дейін, яғни екі еседен астам көбейді. Өлкенің солтүстік-батыс жэне батыс об- лыстары бойынша дэнді дақылдардың өнімділігі 1914 жылдан 1917 жылға дейін эр десятинадан алынатын 38,7 пұттап 29,8 пұтка дейін төмендеді. Соғыс жылдарындағы өлке егіншілігі жағдайының си- патты ерекшелігі оның жүргізілуі деңгейінің төмендігі болды. Бүл енгізілген ауыспалы егіс жүйесінің болмауынан, жердің жэне түқымдық материалдардың өңделу сапасының төмендігінен көрінді. Erie көлемі мен өнім көлемінің қысқаруының негізгі себебі жүмыс күшінің жетіспеуі болатын. Мәселен, Ақмола облысының Көкшетау уезінен ғана 1915 жылы армияға ауыл шаруашылығымен айналы- сып келген орыс тілді халықтың 39%-ы шақырылды. Қазақстанның басқа да аймақтарында мүндай көріністер байқалып түрды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан. Қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі
Бірінші дүннежүзілік соғыс 1914 жылғы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды. Соғысқа дейінгі түста Ресейде жаңа өнеркәсіп салалары жедел қарқынмен дамыды. Өнеркәсіп орындары ел экономикасы- ның дамуына үлес қосумен қатар, соғыс қажеттілігіне орай ірі мемлекеттік тапсырмаларды да атқарды. Өнеркәсіп өндірісінің ішінде металлургия өндірісі үлкен жетістіктерге жетті. Әйткенмен, Ресей соғысқа дайындықсыз, әскери-өнеркәсіптік элеуеті төмен, көлігі нашар дамыған жағдайда кірісті, армия әскери-техникалық жагынан нашар қамтамасыз етілген еді. Согыс басталған соң жалпы империяда, ішінара Қазақстанда өндіргіш күштердің даму деңгейі бірте-бірте кеми берді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс Қазақстан экономикасының қүлды- рауына әкеліп соқты. Ауыл шаруашылығы өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады. Ол қүнарлы, егіншілік шаруашылығын жетік меңгерген аудандарда жақсы дамыды. Согыс егін шаруашылығына да елеулі өзгерістер енгізді. Ең алдымен, ауыл шаруашылық бақша дақылдарының егіс көлемі үлғайды. Мәселен, Қазақстан бойынша күзгі бидайдың егіс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда 1917 жылы 63,5%-ға, жазғы бидай -- 8,4%-ға, тары
-- 22,1%-ға, картоп -- 46,3%-ға қысқарды. Ал бақша дақылдарының егіс көлемі 433,8 мың десятинадан 1115,0 мың десятинаға дейін, яғни екі еседен астам көбейді. Өлкенің солтүстік-батыс жэне батыс об- лыстары бойынша дэнді дақылдардың өнімділігі 1914 жылдан 1917 жылға дейін эр десятинадан алынатын 38,7 пұттап 29,8 пұтка дейін төмендеді. Соғыс жылдарындағы өлке егіншілігі жағдайының си- патты ерекшелігі оның жүргізілуі деңгейінің төмендігі болды. Бүл енгізілген ауыспалы егіс жүйесінің болмауынан, жердің жэне түқымдық материалдардың өңделу сапасының төмендігінен көрінді. Erie көлемі мен өнім көлемінің қысқаруының негізгі себебі жүмыс күшінің жетіспеуі болатын. Мәселен, Ақмола облысының Көкшетау уезінен ғана 1915 жылы армияға ауыл шаруашылығымен айналы- сып келген орыс тілді халықтың 39%-ы шақырылды. Қазақстанның басқа да аймақтарында мүндай көріністер байқалып түрды.
Ер азаматтарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының да қүлдырауына әкеліп соқты. Оған сан жэне сапа жағынан үлкен зардап келтірді. Yenсақ мал көбірек, ал ірі мал азырақ өсіріле баста - ды. Байырғы халықтың басым көпшілігі түратын жерлерде жылқы, түйе, ірі қара мал саны кеміді. Мәселен, Ішкі Ордада 1915 жылы жылқы саны 310,3 мың болса, ал 1916 жылы 160,2 мың болып, үлес салмағы жөнінен 48,5%-ға кеміп кетті. Маңғыстау уезінде, Сыр - дария мен Жетісу облыстарында да осындай көріністер байқалды. Соғыс жылдарында қазақтың мал шаруашылығы, бірінші кезекте, мал жайылымдық алаптарды тартып алу салдарынан зардап шекті. 1913-1917 жылға дейін қазақ халқынан жалпы көлемі 764,4 мың де - сятина жайылымдық алқаптың жылқы -- ірі қара жайылатын 190 жайылымы тартылып алынды жэне жалға алуға даярланды.
Мал санының қысқаруы, ең алдымен, қазақ халқының ар - мия қажеттері үшін мәжбүрлеу тәртібімен ет беруге міндетті болғандығынан орын алды. Сан миллиондық армияның өсе түскен қажеттерін қанағаттандыру мүмкін емес еді. Өйткені қазақ шаруашылығында мал саны жылдан-жылға азая берді. Сондай-ақ соғыс жылдарындағы мал санының қысқаруына ауық-ауық өткізіліп түратын реквизиция да эсер етті. Осы жылдарда Түркістан өлкесінен 300 мың пүт ет, 70 мың жылқы, 13 мың түйе әкетілді. 1914 жылдың ішінде Жетісудан ғана 34 миллион сомның малы мен мал өнімдері тасылып әкетілді. Қазақ шаруашылықтарында малды реквизициялау жэне жылқы малын есепсіз пайдалануға байланысты мал санының қысқаруы село мен ауылда шаруашылықты қалыпты жүргізуге кері эсер етті. Жылқы малы, әсіресе солтүстік облыстарда азайып кетті. Соғыс жылдарында армияны жабдықтау үшін мол мөлшерде азық- түлік даярлау, мал жэне ет өнімдері бағасының өсуіне әкеліп соқты. Осыған байланысты бүл кезеңде өлкеде анағүрлым арзан ет беретін сала -- шошқа шаруашылығы жедел дами бастады.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған соң, Қазақстан өнеркәсібі де соғыс қажеттері үшін жүмыс істеді. Өлкедегі кен өнеркәсібінің маңызды салаларының бірі Успен жэне Сасық-Қарасу кеніштерінен темір кенін өндіру арта түсті. Бүл кеніштерден 1914 жылы -- 246 пүт, ал 1916 жылы -- 1551 пүт темір кені өндірілді. Соғыстың үш жылы ішінде темір кенін өндіру 6,3 есе үлғайды. Салықтардың жоғарылығынан, қатынас жолдарының қашықтығынан, қүрал- жабдықтардың жетіспеуі салдарынан жэне басқа себептерден алтын кеніштерінің саны қысқарды. Түсті металдарға деген қажеттіліктердің артуы жэне олардың бағасының күрт өсуі соғыс жылдарында түсті металлургияның, әсіресе, Риддер жэне Соколь - ский кеніштерінің дамуына түрткі болды. Түсті рудалар өндіру 1913 жылмен салыстырғанда 1917 жылы 25,3 есе өсе түсті. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында мыс рудасын, негізінен "Спасск мыс рудалары" акционерлік қоғамы мен "Атбасар мыс кендері" акционерлік қоғамы өндірді. Бірақа, мыс кенін өндіру жылдан-жылға кеми берді. Жер қойнауын жыртқыштықпен пайдалану "Спасск мыс кені" акционерлік қоғамының Успен кенішіндегі барлық бай кенді (қүрамындағы мыс 25%) алып қоюына әкеп соқты. Соғыс жылда - рында Сарысу байыту фабрикасы салынды. Ол революцияға дейін қүрамында 25 -- 30% мыс бар 128 мың пүт шикізат өндірді.
Көмір өндіру Семей, Торғай, Ақмола облыстарында жүргізілді. Соғыс жылдарында Екібастүз кен орындары елеулі рөл атқарды. Ол Екібастүз қорғасын-мырыш зауытын, Ертістегі жекеше кеме қатынасын, Оралдағы Боголовск жэне Қышым зауыттарын көмірмен жабдықтап отырды.
Өңдеуші өнеркәсіп соғыс мүқтаждығына ет-сүт өнімдерін, былғары тауарлар жэне басқа да түтыну заттарын беріп отыр - ды. Әсіресе, былғары тауарларын өндіру өсті, бүл кезеңде өлкеде 139 былғары кәсіпорны жүмыс істеді. Олар негізінен Семей жэне Ақмола облыстарында орналасты жэне бүкіл ауыл шаруашылық өнімінің 64,3% -ын өңдеді. Шынына келгенде, былғары, тері жэне ішек-қарын өндірісінің майдагерлік кәсіпорындары одан эрі үқсату үшін Ресейдің ірі өнеркәсіп орталықтары -- Пермь, Вятка, Рига қалаларына өнім жеткізіп берді. Согыс жылдарында интенданттық армия тарапынан былғары аяқ киімге жэне тері тондарға сүраным ерекше өсті. Согыс жылдарында жүн өніміне сүраныс үлғайып, өлкеде шүға өндіретін түңғыш Қарғалы фабрикасы эскери тапсырыс орындап, шинельге арнап шүға дайындай бастады, сол сияқты соғыс сүранымына ет өнімін дайындауда Петропавлда ет-консерві комбинаты ашылса, Оралда мал соятын арнайы орын ашылды. Өлкеге дайын өнім, киім-кешек пен аяқ киім әкелудің қысқаруына байланысты соғыс жылдарында осы қажетті бүйымдарды тігетін шеберлердің саны көбейді. Мэселен, 1916 жылы Верный қаласында 140 адам жүмыс істеген ірі шеберхана болды.
Өнеркэсіп орындарындағы жүмысшылардың, қалалардағы еңбекшілердің жағдайы күрт нашарлады. Кәсіпорындарда жас балалардың, жасөспірімдердің, эйелдер мен соғыс түтқындарының еңбегі кеңінен қолданылды. Жүмысшылар тэулігіне 10 -- 12 сағат, ал кейде 16 сағаттан жүмыс істеді. Жүмысшылардың нақты жалақысы үнемі төмендей берді. Мәселен, Спасск зауытында 1914 жылы күндік жүмыс үшін -- 1 сом 04 тиын, 1915 жылы -- 94 тиын төленді. Мүндай жағдай өнеркәсіп орындарында барлығында дерлік болып жатты.
Селолар, қалалар мен ауылдар еңбекшілері жағдайының нашарлауы 1914 жылдың өзінде-ақ Қарағанды, Екібастүз шахталарында, Орынбор, Ташкент жэне Транссібір теміржолдары жүмысшылары арасында бас көтерулер мен ереуілдерге алып келді. Тіпті, соғыс жылдарында Қазақстанда халық бой көтеруінің бірі "әйелдер бүлігі" дейтіндер болды, оларды өкімет орындары үкіметке қарсылық деп қарады.
Шаруалар көтерілістері Қазақстанның солтүстік аудандарын да қамтыды. Мәселен, 1916 жылы 21 наурызда Торғай облысы Ақтөбе уезінің Ақбүлақ селосында 30 адам болатын солдат әйелдерінің то- быры көпестер -- Незвановтың, Пряткиннің дүкендерін қиратады. Халық бүқарасының мүндай бой көрсетулерінің толқыны Қазақстанның басқа да аймақтарында орын алды. 1916 жылдың орта шеніне қарай жүмысшылардың үкіметке ашынуы үдей түсті. Нәтижесінде бүл жағдайлар қазақтардың үлт-азаттық қозғалысына зор ықпал жасады.
1916 жылы 25 маусымда патшаның Қазақстан, Орта Азия, Сібір түрғындарынан 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарын тыл жүмысына алу туралы жарлығы шығады. Бүл жарлық 1916 жылғы үлт-азаттық көтерілісінің басталуына себеп болды. Шілденің бас кезінде Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік стихиялы наразылықтар басталып, көп үзамай қарулы көтеріліске үласты. Халық ашу-ызасының алғашқы соққыларына тылдағы жүмыстарға алынатындардың тізімін тікелей жасаған болыс басқарушылары, ауыл старшындары жэне патша экімшілігінің басқа да төменгі билік иелері үшырады. Іс жүзінде тізімдер жасау жүйесі жаппай парақор- лық пен бұ р м а л ay 111 ы л ы к к а жол ашқан болатын. Оның үстіне патшалық өкімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды, село жэне ауыл басқарушыларын, байырғы түрғындардан шыққан төменгі шендіполнцейлерді, нмамдарды, молдалар мен мүдәристерді, үсақ кредит мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлерді, жоғары жэне орта оқу орындарындағы оқушыларды, үкіметтік мекемелердің шенеуніктерін, дворян жэне қүрметті азамат қүқықтарын пайдала- натын адамдарды әскерге алудан босатты.
Стихиялы қозғалыс бірте-бірте үйымдасқан сипат алып, қарулы көтеріліске үласып, оның ірі ошақтары (Жетісу мен Торғайда) пай - да болды. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды. Бүл көтерілістің басты мақсаты үлттық жэне саяси азаттық болды. Сол арқылы ол қазақ халқының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы бүрынғы бүкіл күресінің қорытындысын шығарды. Көтерілістің негізгі күші үлттық шаруалардың қалың тобы, сондай-ақ сол кезде туып келе жатқан жергілікті жүмысшы табының өкілдері, қолөнершілер бол - ды.
Сонымен бірге көтерілістің үлт-азаттық сипатта болуы себепті қазақ халқының барлық топтарының өкілдері (екінің бірінде бай- лар, болыс басқарушылары, билер), сондай-ақ демократияшыл зиялылардың жекелеген өкілдері қатысты.
Қазақстанның эртүрлі аудандарында пайда болған стихиялы қозғалыс бірте-бірте үйымдасқан сипат ала бастады: Жетісуда (бас- шылары: Бекболат Әшекеев, Yenзақ Саурықов, Жэмеңке Мэмбетов, Тоқаш Бокин, Әубәкір Жүнісов, Серікбай Қанаев, Монай жэне Мүқан Yenзақбаевтар жэне т.б.) жэне Торғайда (басшылары -- Әбдіғаппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин жэне басқалар) оның ірі ошақтары пайда болды.
Жетісудағы көтеріліс тарихын: 1) шілде -- стихиялық наразылық көріністері, 2) тамыз -- оның қарулы көтеріліске үласуы жэне 3) қыркүйек-қазан -- көтерілістің біртіндеп бәсеңдеуі жэне жеңіліс та- буы деген кезеңге белуге болады.
М.Тынышбаевтың мэліметі бойынша, 25 маусымдағы патша жарлығы Жетісу қалаларында 8 шілдеде белгілі болған. Облыстың жекеленген уездерінде жүмысшыларды шақыру туралы телеграм- малар одан бүрын, 2 жэне 3 шілдеде келіп түскен. Шілде айының бас кезінде-ақ толқулар Верный уезінің батыс жэне оңтүстік бөліктерін қамтып, оларда көтерілісшілерге Бекболат Әшекеев, Тоқаш Бо - кин, Аққоз Қосанүлы жэне басқалар басшылық етті. Соғыс ошағы үлғайып, халық наразылығы үдеп кетуіне орай, патша үкіметі ендігі тұста көтеріліс қимылдарын басу үшін іс-шаралар қолдануды үйғарды. Нэтижесінде 17 шілдедеЖетісудажәнеТүркістан өлкесінде соғыс жағдайы жарияланып, патша үкіметі мүнда ірі эскери күштер алып келді. Әскери гарнизондарды нығайтып, Жетісудағы қоныс аударушы халықтың ауқатты топтарынан қазақ жэне қырғыз көтерілісшілерін жазалау үшін қарулы отрядтар қүрды. Жетісу облысы Жаркент уезі көтерілісшілерінің Асы жайлауында, Қарқараның таулы алабында, Самсы, Кастек, Нарынқол, Шарын, Жалаңаш, Қүрам елді мекендері аудандарында, Лепсі уезінің Садыр-Матай болысында жэне басқа жерлерде патша жазалаушыларымен ірі қақтығыстар болады.
Осындай жағдайда Верный уезінде Б.Әшекеев Жетісудың бытыраңқы көтерілісшілер топтарын біріктіру үшін шаралар қолданып, 1916 жылғы 13 тамызда Ошақты деген жерде эртүрлі болыстар өкілдерінің съезін шақырады. Съезде тыл жүмыстарына адамдар алу туралы жарлық шығарған үкімет орындарына қарулы қарсылық көрсетуге дейін барып, бағынбауға шешім шығарды. Өз жақтастарымен Үшқоңыр тауындағы Ошақты сайына орнығып алған Б.Әшекеев қарулы қарсылыққа дайындала бастады, сонымен бірге көтерілісшілердің қатарын жаңа күштермен толықтыру жөнінде шаралар қолданды. Алайда, бүл әрекеттер айтарлықтай жетістіктер бермей Б.Әшекеев басшылығымен орын алған Жетісудағы үлт- азаттық көтеріліс басылып-жаншылады. 7 қыркүйекте Верный қаласында Верный әскери гарнизонының соты болып, көтеріліс басшыларының бірі Б.Әшекеевті өлім жазасына кесіп, дарға асу туралы үкім шығарды. Соттың үкімін облыстың эскери губернато - ры Фольбаум нақ сол күні бекітіп, үкім бір күннен соң, яғни 1916 жылғы 9 қыркүйекте Верныйдың жанындағы Боралдай деген жерде орындалады.
Сотсыз жэне тергеусіз атылғандарды есептемегенде, сот үкімімен Түркістан өлкесінде 1917 ж. 1 ақпанына дейін 347 адам өлім жаза - сына, 168 адам каторгалық жүмыстарға, 129 адам түрмеге жабылуға кесілді. Патша өкімет орындары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе Жетісудың байырғы түрғындарының төрттен бірі Қытайға қашуға мэжбүр болды.
Дэл осындай көтерілістің ірі ошақтарының бірі -- Торғай өңірі болды. Көтерілісшілер саны 50 мыңға жетеді. Бүл кезде Торғай уезі негізінен қыпшақ жэне арғын рулары шоғырланған 13 болыстан түратын. Көтерілістің бастапқы кезеңінде толқулар қыпшақтар ме - кендеген Қайдауыл, Аққүм, Қаратоғай, Сарытоғай, Қарақопа болыстары, сондай-ақ негізінен арғындар мекендеген Тосын, Майқарау, Сарықопа, Наурызым, екінші Наурызым болыстарын қамтыды. Көтерілістің етек жаюы барысында Әбдіғаппар Жанбосынов қыпшақ көтерілісшілерінің ханы етіп жарияланса, Шолақ Оспанов арғын көтерілісшілерінің ханы болып сайланады. Кейіннен 1916 жылы 21 қарашада 13 болыс (6 болыс арғын, 6 болыс қыпшақ, 1 болыс най- ман) өкілдерінің қүрылтайында халық арасындагы атақты Нияз бндің ұрпагы Әбдіғаппар Жанбосынов көтеріліске шыққан Торғай уезінің ханы болып сайланады. Қүрылтайга қатысушылардың келісімімен Кенесары Қасымовтың серігі, атақты Иман батырдың немересі Амангелді Иманов көтерілісшілердің сардарбегі болып тағайындалады. Орталық Ресейден келген жэне көп кешікпей көтерілісшілерге қосылған, осы жерлерде туып-өскен Әлібн Жангелднн көтерілісшілердің "руханн көсемі" болды. Ондаған мың үйымдаспаган көтерілісшілерден Ә.Жанбосынов, А.Иманов жэ - не олардың ең жақын серіктері ондықтарға, жүздіктерге және мыңдықтарға бөлінген тэртіпті жасақ қүрды. Әрбір қолды басқаруға тиісінше онбасы, елубасы, жүзбасы, мыңбасы тағайындалды. Сардарбек жанында әскери кеңес жүмыс істеді.
22 қазанда А.Иманов бастаган 15 мың қол Торгай қаласын қоршады. Қаланы қоршау бірнеше күнге созылып, қоршау кезінде генерал-лейтенант А.Лаврентьевтің жазалаушы корпусы қалага қарай үш багытта бет алды. 16 қарашада А.Иманов бастаган 12 мың адамга жуық сарбаздар Түнқойма пошта станциясына ша - буыл жасайды. Көтерілістің негізгі көпшілігі адам күшін сақтау үшін қарашаның екінші жартысында Торгайдан 150 шақырым жерге жетіп, Батпаққара ауданына шогырланады. Осы жерден 1916 жылгы қарашаның екінші жартысынан 1917 жылгы ақпанның ортасына дейін жазалаушыларга қарсы партизандық жортуылдар жасалады. Көтерілісшілер мен жазалаушылар арасында Татырда, Ақшыганақта, Догал-Үрпекте, Күйікте шайқастар болды. Шайқас 1917 жылгы ақпанның екінші жартысына, ягни ақпан революциясына дейін созылды.
Қазақ халқының 1916 жылгы үлт-азаттық көтерілісі Торгайдан өзге барлық аймақтарда қатаң басып-жаншылды. Семей жэне Ақмола облыстарында көтерілісшілерге қарсы 12 атты әскер жүздігі, 11 күшейтілген жаяу әскер ротасы қимыл жасады, ал Торгай көтерілісшілеріне қарсы патшалық өкімет орындары 17 атқыштар ротасын, 18 казак жүздігін, 4 атты әскер эскадронын, 18 зеңбірек, 10 пулемет жэне басқаларды әкеп төкті. Осыган қарамастан, Торгай облысында көтеріліс патша үкіметі қүлатылғаннан кейін ғана тоқтады.
Қазақ қауымында патшаның 1916 жылғы маусым жарлығы мен көтеріліске көзқарас бірдей болған жоқ: ауылдың феодалдық- байшыл билеуші тобы мен жергілікті экімшіліктің белгілі бөлігі патша жарлығын толығымен қолдап, оны белсенді түрде жүзеге асырушылар болды; қазақ интеллигенциясының радикалды ба- тыл іс-қимылға бейім өкілдері (мысалы, Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рысқүлов, Ә.Жангелдин, С.Меңдешев, Б.Алманов, Ә.Жүнісов т.б.) халықты қарулы көтеріліске шақырып, оған өздері де қатысты.
Ал Қазақ газетінің төңірегіне топтасқан Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынов, М.Дулатов сияқты либерал-демократиялық зия- лылар өкілдерінің жетекшілері халықты жарлықты орындауға қарсы шықпауға үгіттеп, оны орындамаған жағдайда қазақтар қантөгіске үшырауы мүмкін деп санады жэне осыған байланы- сты үлкен алаңдаушылық білдірді. Осынау алмағайып кезеңде Алаш қайраткерлері халықты жаңа аласапыраннан қорғаштап, қайткен күнде оны аман сақтауға тырысты. Сондықтан да олар қарулы көтеріліске қарсы болып, қазақтарды патша жарлығын орындауға шақырды. Біріншіден, олар Ресейге төнген сыртқы қатердің бодан болып отырған қазақтарға да толық қатысы бар деп санады. Бүдан сырт қалуға болмайды, -- деп есептеді. Екіншіден, іс жүзінде қарусыз қазақтардың түрақты орыс армиясына қарсы бас көтеруін болдырмауға талпынды. Қарусыз халық өкіметтің жазалау шараларының қүрбаны болады деп қауіптенді. Үшіншіден, соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақтардың хал-күйі жеңілдеп, үлттық автономия қүрылатынына үміт артты. Империямен ақылға қонымды келісім тактикасын үстанып, халқының аман болуын бірінші кезекке қойған Алаш көсемдері тыл жүмыстарына шақыруды кейінге қалдыра түрып, тиісті эзірлік жүмыстарын жүргізуді үсынды. Көтеріліс барысында орын алған қанды қырғын, жүздеген мың адамдардың қаза табуы бүлардың қауіптерінің негізсіз еместігін дәлелдеді.
Жеке-жеке бүрқ еткен толқулар көп үзамай қарудың күшімен жанышталып, жүмысшыларды реквизициялаумен майданға жөнелту басталды. Сол кезде "Қазақ" газетінің редакциясы тыл жүмыстарына жөнелтілген қазақтардың мүқтаждықтарына қыз- мет көрсетуді үйғарды жэне осы мақсатпен барлық қазақ зиялыларына реквизицияланғандар жүмыс істейтін майдандарға өз еркімен барып, оларда бұратаналар бөлімін кұруға шақырды. Зиялылар (көпшілік бөлігі мүгалімдер) бұған үн қосты жэне көп кешікпей Минскіде земство одағының жанынан бүратаналар бөлімі қүрылды.
Қазақ зиялылары майдан тылында еңбек еткен қазақ жігіттерінің сөзін сөйлеп, мүңын жоқтады. Ә.Бөкейханов, М.Дулатов т.б. бастаған қазақ зиялылары Минскіде, тағы басқа тыл жүмысына шақырылғандар көптеп шоғырланған қалалар мен елді мекендер- де болып, оларға қолдан келген көмектерінің бэрін көрсетті. Олар шақырылғандардың қүқықтарын қорғау жэне олардың майдан өңірі аудандарындағы түруы мен жүмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар туғызу жөнінде нақты қадамдар жасады. Ал мүның өзі кеңес заманында көп жылдар бойы айтылып та, жазылып та келген Алашорда 1916 жылгы көтеріліс кезінде үлттық мүддеге сатқындық жасады де - ген пікірдің сыңаржақ түжырым екендігін көрсетеді. Алаш көсемдері көтерілісшілерге де, майданның қара жүмысына шақырылгандарга да ешқандай сатқындық жасаган жоқ.
1916 жылгы үлт-азаттық көтеріліс қазақ халқының сан гасырлық қозгалысының тарихында ерекше орын алады. Бірінші дүниежүзілік согыс жагдайларында көтерілістің жалпы жүрт таныган басшыла- ры Ә.Жанбосынов, А.Иманов, Ж.Мәмбетов, Yen.Саурықов, Б.Әшекеев, О.Шолақов, А.Жүнісов, С.Қанаев көтерілісшілердің саяси көсемдері Т.Бокин, Т.Рысқүлов, С.Меңдешев, Ә.Жангелдин, БАлманов жэне басқалар кезінде Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісов, Жанқожа Нүрмүхамедов, Кенесары Қасымов жэне басқалар жүргізген тәуелсіздік жолындагы күреске халықты көтерді. К.Қасымов басшылық еткен үлт-азаттық қозгалыстан кейін 1916 жылгы көтеріліс бірінші рет кең-байтақ өлкенің барлық аймақтарын эртүрлі дәрежеде қамтып, бүкілқазақтық сипат алган көтеріліс бол - ды. 1916 жылгы көтерілістің айрықша ерекшелігі өлкенің бірқатар аудандарында (негізінен, Қазақстанның оңтүстігінде жэне оңтүстік- шыгысында) оган қазақтармен қатар қыргыз, үйгыр, өзбек жэне басқа да халықтар өкілдерінің де қатысуы болды.
Қазақстан мен Орталық Азиядагы 1916 жылгы үлт-азаттық көтеріліс түтас алганда Ресей империясындагы саяси жэне элеуметтік-экономикалық дагдарыстың одан эрі асқына түсуіне себепші болды. Ол Ресейдегі эскери-отаршылдық басқару жүйесінің іргесін шайқалтып, шыгыстың отар халықтарының импералистік езгіге қарсы XX гасырдың басында өріс алган бүкіл үлт-азаттық қозгалысының қүрамдас бөлігі болды.
22222
ҚАЗАҚСТАН БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗШК СОҒЫС ЖЫЛДАРЫНДА
Бірінші дүние жүзілік соғыс 1914жылғы 19 шілдеде (1тамызда) басталды. Ресей соғысқа дайындықсыз, әскери- өнеркәсіптік әлеуеті төмен, көлігі нашар дамыған жағдайда кірісті, армия әскери-техникалық жағынан нашар қамтамасыз етілген еді. Соғыс басталған соң жалпы империяда, ішінара Қазақстанда өндіргіш күштердің даму деңгейі бірте-бірте кеми берді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс Қазақстан экономикасын құлдырауға әкеп соқты. Ауыл шаруашылығында өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады. Ол құнарлы жер көп болған, егіншілікпен оны жақсы меңгерген және орыстың қоныс аударушы шаруаларынан тәжірибе алған халық айналысқан аудандарда бәрінен де жақсы дамыды. Соғыс егін шаруашылығына елеулі өзгерістер енгізді. Ең алдымен ауыл шаруашылық бақша дақылдарының егіс көлемі ұлғайды. Мәселен, Қазақстан бойынша күзгі бидайдың егіс көлемі, 1913 жылмен салыстырғанда 1917 жылы 63,5%-ға, жазғы бидай -- 8,4%-ға, тары -- 22,1 %-ға, картоп -- 46,3%-ға қысқарды. Ал бақша дақылдарының егіс көлемі 433,8 мың десятинадан 1115,0 мың десятинаға дейін яғни екі еседен астам көбейді. Өлкенің солтүстік-батыс және батыс облыстары бойынша дәнді дақылдардың өнімділігі 1914 жылдан 1917 жылға дейін әрдесятинадан алынатын 38,7 пұттан 29,8 пұтка дейін төмендеді. Соғыс жылдарын-даш өлке егіншілігі жағдайының сипатты ерекшелігі оның жүргізілуі деңгейінің төмендігі болды. Бұл еңгізілген ауыспалы егіс жүйесінің болмауы-нан, жердің жөне түқымдық материалдардың енделу сапасының төмендігінен көрінді. Егіскелемі мен енім көлемінің қысқаруының негізгі себебі жұмыс күшінің жетіспеуі болатын. Акмола облысының Көкшетау уезінен ғана 1915 жылы армияга ауыл шаруашылығымен айналысып келген, орыс тілді халықтың 39%-ы шақырылды. Қазақстанның басқа аймактарында да нақ осындай керініс байқалды.
Ер азаматтарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының да құлдырауына өкеп сокты. Оган сан және сапасы жағынан үлкен зардап келтірілді. Үсақ мал көбірек, ал ірі мал азырақ өсіріле бастады. Жылқы өсіру кысқарды, сондықтан олардың саны кеміп кетті. Байырғы халықтың басым көпшілігі тұра-тын жерлерде жылкы, түйе, ірі кара саны кеміді. Мөселен, Ішкі Ордада 1915 жылы жылқы саны 310,8 мың болса, ал 1916 жылы 160,2 мың болды, үлес салмағы женінен жылкы саны 48,5%-ға кеміп кетгі, осы кезең ішінде Ордада ірі караның саны тиісінше 25%-ға кеміді. Маңғыстау уезінде, Сырдария жөне Жетісу облыстарында нақосындай керініс байкалды.
Соғысжылдарында казақтың мал шаруашылығы бірінші кезекте жай-ылымдық алаптарды одан өрі тартып алу салдарынан зардап шекті. Бұл мал санының азаюына өсер етті. Қазақтардан тартып алынған жерлерде капиталистік үлгідегі ірі мал өсіретін шаруашылыктар қүрыла бастады. 1913 -- 1917 жылғадейінказакхалқынан жалпыкөлемі 764,4 мыңдесятина жайылымдық алаптың жылқы-ірі қара жайылатын 190 жайылымы тартып алынды жене жалға алуға дайындалды.
Соғыс жылдарында мал санының қысқаруына ауық-ауық өткізіліп тұратын реквизиция да әсер етті. Патша екіметі соғыс қажеттері үшін жергілікті халықган түйе, жылқы, сиыр жинады. Осы жылдарда Түркістан өлкесінен 300 мыңпұтет,70 мыңжылқы, 13 мың түйе өкетілді. 1914жыл ішінде Жетісудан ғана 34 миллион сомның малы және мал өнімдері тасып әкетілді.
Мал санының қысқаруы еңалдымен казақ халқының армия қажеттері үшін мәжбүрлеу тәртібімен ет беруге міндетті болғандығынан орын алды. Сан миллиондық армияның өсе түскен қажеттерін қанағаттандыру мүмкін емес еді. Өйткені қазақ шаруашылықтарындағы мал саны жылдан-жылға азая берді. Осының салдарынан соғыстапсырыстары көбінесе орындалмай қалатын.
1916 жылғы кетеріліс кезеңінде патшалық өкімет орындары қазақ халқына арнайы контрибуция салды, оның бүкіл ауыртпалығы еңбекші бұқараның мойнына түсті. Көтеріліске қатысқан-қатыспағанына қарамастан олардың мүлкі деп малы тартып алынды. Мәселен, Жетісу облысында қазақтардан мал мен мүліктің тең жартысы алып қойылды. Бұл орайда орыс шаруалары да зардап шекті. Жетісу облысы губернаторының 1916 жылғы есебінде көтеріліс салдарынан мал шаруашылығына да үлкен зиян келтірілді деп көрсетілген. Орыс селолары малының кемінде 90%-ынан айырылды. Көптеген қожалықтар мүдде жұмыс көлігі мен сауын малынсыз қалды. Облыс үшін көшпелі шаруашылыққа да келтірілген зиян едеуір болды. Бұл облыстың қазақ халқы тұратын, мал саны 6 миллионнан астам болған төрт уезінде оның кемуі 30% деп анықталады.
Өлкедегі қоныс аударушы шаруалар мен қазақтар шаруашылықтарының жай-күйі, олардың күш-көлігімен қамтамасыз етілуіне байланысты еді, Қазақ шаруашылықтарында малды реквизициялауға және жылқы малын есепсіз пайдалануға байланысты мал санының қысқаруы село менауылдашаруашылықты қалыпты жүргізу үшін оның жетіспеушілігіне өкеп сокты. Жылқы малы әсіресе солтүстік облыстарда едәуір азайып кетті. Соғыс жылдарында армияны жабдықтау үшін едәуір мөлшерде ет керек болды, мұның өзі мал және ет өнімдері бағасының өсуіне әкеп соқты. Осыған байланысты бұл кезеңде өлкеде неғұрлым арзан ет беретін сала -- шошқа шаруашылығы жедел дами бастады.
Реквизициялар бірлігі ру билеушілері мен ірі мал иелеріне соқпай, халықтың кедей және орташа топтарына ауыр салмақ болып түсті, сол арқылы кедей-орташа қожалықтардың қайыршылану үрдісін едәуір тездетті, қазақ шаруаларының тақыр кедей болып қалуы күшейді.
Бірінші дүние жүзілік соғыс басталған соң, Қазақстан өнеркәсібі де соғыс қажеттері үшін жұмыс істеді. Өлкедегі кен өнеркәсібінің маңызды салаларының бірі Успен және Сасық-Қарасу кеніштерінен темір кенін өндіру болды. Бұл кеніштерден 1914 жылы -- 246 пұт, ал 1916 жылы -- 1551 пұт темір кені өндірілді. Соғыстың үш жылы ішінде темір кенін өндіру 6,3 есе ұлғайды. Салықтардың жоғары, қатынас жолдарының қашык, құрал-жабдықтардың
жетіспеуі салдарынан және басқа себептерден алтын кеніштерінің саны қысқарды және алтын өндіру 30%-дан астам төмендеп кетті. Түсті металдарға деген қажеттердің өсуі және олардың бағасының күрт артуы соғыс жылдарында түсті металлургияның, әсіресе Риддер және Сокольский кеніштерінің дамуына түрткі болды, түсті рудалар өндіру 1913 жылмен салыстырғанда, 1917 жылы 25,3 есе өсті. Ресейде тендесі болмаған Екібастұз қорғасын-мырыш зауыты зор қорғаныс маңызына ие болды, 1916жылдан жұмыс істей бастады, бірақ оның құрылысы соғыстың аяғына дейін толық аяқталмады. 1917 жылдың қаңтарына дейін зауытта 13 пұт мырыш балқытылды. Қырғыз коғамы Екібастұз зауытының мырышымен соғыс кезеңінде қорғаныс мұқтаждары үшін жұмыс істеген Қыштым зауыттарын, сондай-ақ өскери ведомствоның Ижорь, Обухов зауыттарын жабдықтап отырды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында мыс рудасын негізінен Спасск мыс рудалары акционерлік қоғамы мен Атбасар мыс кендері акционерлік қоғамы өндірді. Тұтас алғанда бұл кезенде мыс кенін өндіру жылдан-жылға кеми берді. Мыс кені бірден-бір мыс балқыту зауыты -- Спасск зауытында өндірілді. Жер қойнауын жыртқыштыкпен пайдалану Спасск мыс кені акционерлік қоғамының Успен кенішіндегі барлық бай кенді (құрамындағы мыс 25%) алып қоюына әкеп соқты. Соғыс жылдарында Сарысу байыгу фаб-рикасы салынды. Ол революцияға дейін құрамында 25-30% мыс бар 128 мың пұт концентрат өндірді.
Спасск кәсіпорындарының отын базасы Қарағанды кен орындары болды. Көмір өндіру Семей, Торғай, Ақмола облыстарында жүргізілді. Соғыс жылдарында Екібастұз көмір кен орындары елеулі рөл атқарды. Ол Екібастұз қорғасын-мырыш зауытын, Ертістегі жекеше пароходствоны, Оралдағы Богословск және Қыштым зауыттарын көмірмен жабдықтап отырды.
Соғыс қарсаңында және соғыс жылдарында шетелдік ірі магааттар Қазақстанның мұнай өнеркәсібінеде еніп алды. 1912жылдан 1917жылға дейін Доссорда 11 мұнай бұрқағы жұмыс істеді. 1914 жылы Орал-Жем ауданы Ресейде мұнай өндіру жөнінен үшінші орын алды. 1914 жылы мұнай өндіру рекордтық мөлшерге жетті, онда кәсіпшіліктер елде өндірілетін бүкіл мұнайдың 3%-ын берді, 1915 жылдан мұнай өндіру құлдырай бастайды. Бұған кәсіпкерлердің барынша пайда табуға тырысып, жаңамұнай аландарын дайындау жөніндегі барлау жұмыстарына салғырттық танытуы себеп болды.
Патша үкіметінің буржуазияны әскери-өнеркәсіп өндірісін ұйымдастыруға неғұрлым кең көмек көрсетуге тарту мақсатымен Ресей буржуазиясына жеңілдік жасауынатура келді. Бұл әрекеттердің нәтижесі әскери-өнеркәсіп комитеттерін (ӘӨК) ұйымдастыру болды, олар армияны азык-түлікпен және қару-жарақпен жабдықтау ісіндегі буржуазия мен патша өкіметінің органдары ретінде құрылды.
Қазақстанда ӘӨК ұйымдастыру өр түрлі мерзімдерде жүргізілді. Мұны Қазақстанның негізгі әкімшілік аудандарында өнеркәсіп дамуының әр түрлі деңгейімен, бұған отаршылдық өкімшілік басшыларының әр түрлі көзқарасымен, буржуазиялық өнеркәсіптік топтардың ұйымдасқандық және топтасқандық деңгейімен түсіндіруге болады.
Омбы облыстық әскери-өнеркәсіп комитетінің отырысында Семей және Петропавл әскери-өнеркәсіп комитеттерін ұйымдастыру және оның құрылымы бекітілді.
1915 жылғы 4 қазанда Ташкентте Қалалық Дума залында Түркістан генерал-губернаторлығы әскери-өнеркәсіп комитеттері өкілдерінің отырысы болды. Съезге сол кезде ұйымдастырылған жергілікті әскери-өнеркәсіп комитеттерінің 59 өкілі, соның ішінде Перовск және Верный әскери-өнеркәсіп комитеттерінен 1 өкілден қатысты.
1915 жылғы қыркүйектің ортасында 80 адамнан тұратын Жетісу әскери өнеркәсіп комитеті құрылды.
1915 жылдың аяғына карай Қазақстанның барлық облыс орталықтарында және уездік әкімшілік орталықтарының көпшілігінде ӘӨК (әскери-өнеркәсіп комитеті) құрылды.
Қазақстандағы ӘӨК құрамына қарағанда, оларда көбінесе буржуазияның өкілдері болды, облыстық ӘӨК комитеттерінде армия, жабдықтау және интенданттық сұраныс керек-жарағымен, кәсіпорындарды жұмыс күшімен және отынмен, медициналық қызмет көрсетумен айналысуға тиісті 5 -- 7 бөлім болды.
Әскери-өнеркесіп комитеттерінің әлеуметтік базасын кеңейту үшін олардың құрамында жұмыс топтары құрыла бастады. Қазақстан буржуазиясы да әскери-өнеркәсіп комитеттерінің жанынан жұмыс топтарын құруды тездетуге ұмтылды. Бұл жұмысты бәрінен бұрын Омбы кәсіпкерлері мен саудагерлері өрістетті.
Бірақ ӘӨК қызметі патша үкіметінің үміттерін ақтамады. 1916 жылы 280 миллион сом сомасында белгіленген әскери тапсырыстардың 10%-ынан аспайтын мөлшері ғана мерзімінде орындалды. Алайда майданда жеңіске жету үшін экономиканы, әсіресе әскери экономиканы жоспарлы реттеу қажет болатын, бірақ бұл міндетке Ресейдің жас буржуазиясының шамасы келмейтін болып шықты. Соның, сондай-ақ басқа да себептердің салдарынан шаруашылық апаты жақындап қалды.
Өндеуші өнеркәсіп соғыс мұқтаждарына, ет-сүт өнімдерін, былғары тауарлар және басқа да тұтыну заттарын беріп отырды. Әсіресе былғары тауарларың өндіру өсті, бұл кезенде өлкеде 139 былғары кәсіпорны жұмыс істеді. Олар негізінен Семей және Ақмола облыстарында орналасты және бүкіл ауыл шаруашылық өнімінің 64,3%-ын өндеді. Шынына келгенде, былғары, тері және ішек-қарын өндірісінің майдагерлік кәсіпорындары одан әрі ұқсату үшін Ресейдің ірі өнеркөсіп орталықтары -- Пермь, Вятка, Рига қалаларына онім жеткізіп берді. Соғыс жылдарында интенданттық армия тарапынан былғары аяқ киімге және тері тондарға сұраным ерекше өсті.
Соғыс жылдарында жүн өніміне сұраным ұлғайды. Өлкедегі шұға өндірерін тұңғыш Қарғалы фабрикасы әскери тапсырыс орындап, шинельге арналған сұрғылт армия шұғасын дайындай бастады. Соғыс жылдары ішінде фабрика 894,4 мың шаршыметр шұғадайындады.
Соғыс армияны консервіленген ет өнімімен тұрақты жабдықтауды қажет етті. Бұл жылдарда Петропавлда ет-консерв комбинаты, Оралда армия интенданттығының тапсырыстары бойынша жұмыс істеген мал соятын орын салынды. Бірақ өндеуші өнеркәсіптің көпшіл іс бөлігінің қуаты аз, өндіріс техникасы қарапайым болатын, Мұнда ірі өнеркәсіп орындарын салуға үкімет те, ірі өнеркәсіпшілерде мүдделі болмады.
Соғыс жылдарында мал шаруашылығы өнімдерін алғашқы техникалық өңдеу одан әрі қысқарып, егіншілік өнімдерін ұқсату жөніндегі өнеркәсіп біршама тез өсті. Ақмола және Семей облыстарында ұн-жарма өнеркәсібінің едәуір ірі кәсіпорындары пайда болды. Қазақстанда ұн-жарма өнеркәсібі дүниежүзілік соғыс жылдарында саны жағынан көбейіп, оның өнімділігі едәуір артты. Сібір мен Қазақстан соғыс жылдарында армия мен империяның халқына астықты және астық өнімдерін негізгі жеткізіп берушілер болды.
Өлкеге дайын өнім, киім-кешек пен аяқ киім өкелудің қысқаруына байланысты соғыс жылдарында осы қажетті бұйымдарды тігетін шеберлердің саны көбейді. Мәселен, 1916 жылы Верный қаласында 140 адам жұмыс істеген едәуір ірі етік шеберханасы жұмыс істеді. Бір жыл ішінде шеберхана 5404 пар аяқ киім тігіп шығарды, оның 54%-ы әскери ведомствоға, қалғаны халыққа арналды.
Кәсіпшіліктерден ең көп таралғандары балық аулау, түз өндіру және тасымалдау кәсіпшіліктері болды. Еділ-Каспий бассейніндегі дамып келе жатқан балық кәсіпшіліктеріне байланысты Қазақстанда тұз өндіру ұлғайды. Соғыс жылдарында тұз өндірудің ұлғаюына қарамастан, кәсіпшіліктердегі жұмысшылар саны олардың тыл жұмыстарына алынуына байланысты кеміп кетті.
Өлкенің дамуын қатынас жолдарының дамымағандығы тежеді. Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ өлкедегі көліктін, жай-күйі туралы мәселе өткір қойылды. Соғыс Қазақстан аумағында жатқан Оралдың әскери зауыттарын қорғасын-мырыш концентраттарымен, көмірмен және басқада пайдалы қазбалармен жабдықтаған, армияны және Ресейдің көптеген губернияларының халқын мал өнімдерімен және астықпен қамтамасыз ететін темір жолдардың стратегиялық маңызын бірінші қатарға шығарды. Көлік жүйесі жұмысының бұзылуы Ресей империясы экономикалық дағдарысының негізгі себебі болды.
Ол 1915 жылдыңаяғында-ақ империяның жекелеген аймақтары арасындағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.