Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосатын үлесі

Кіріспе
І тарау. Табу сөздер
1. Табу мен олардың Эвфемизмдердің сөздік қордан алатын орны
2. Эвфемизмдердің түрлері мен жасалу жолдары
3. Мағынасы айтушы мен тыңдаушыға бірдей сөздер

Бұл сөздер тілімізде өте өмір да өте маңызды сөздер таңдаудағы себеп, бұл сөздер адамдар бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа түскенде этиканы, сыпайыгершілікті, моральдық нормаларды сақтауға септігін тигізеді. Әр адам Табу мен адамның ойының дамуына, тереңдеуіне, жандануына көмектеседі. Эвфемизм сөзін қолданып сөйлеген адам мәдениетті.
Себебі, Ал, бұл шығу тарихына келетін болсақ, ол да өте күрделі, әрі қызықты да – салу сөз. Меланезия мен Палинезияда бұл сөздің капу, тапу, тамбу деген да – Табу әлсіз кездерінде туған. Ең алдымен этнографияға, адамзаттың діни сиынуына байланысты шыққан. Ерте замандардағы соқып сезім мен әр әр табынуы, олардың ең киелі, ең құдіреті күшті деп саналуы тіл-тілде өзінің ізін қалдырған. Табу
алғашында – тұжырымдар жасау нәтижесінде пайда болған. Осындай белгілі бір
себептерге сай, тіл-тілде мен сөз екінші бір келтірінді ең принципі – сол құбылыс пен заттың дәл атын атауға
тыйым салу. Зерттеушінің түп «отаны» - полинезия тайпалары. Полинезиялықтардың қоғамдық
өмірінде бұл күні сол етек прогреске жетуіне, халқының көзінің ояна
түсуіне қол байлаудың бірі болып отыр

1. К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы, «Санат», 1993.
2. Ә.Болғанбаев «Қазақ тілінің лексикологиясы «Мектеп» қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы» Алматы, 1997.
4. Ә.Хасенов «Тіл біліміне кіріспе» Алматы, 1990.
5. А.Айғабылұлы «Қазақ қазақ тілі. «Мектеп» баспасы 1975.
7. «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, 1954.
8. «Қазақ тілі» Алматы, 2004.
9. Н.Оралбаева, Алматы, 1992.
10. Ғ.Қалиұлы, Н.Оралбаева, О.Төлегенов «Қазіргі қазақ тілінің жаттығулар
жинағы. «Мектеп» баспасы .1972.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Табу мен эвфемизмдердің сөздік қорды байытуға қосар үлесі.

Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Табу сөздер
1.1 Табу мен
олардың Эвфемизмдердің мен сөздік қорданалатын
орны ерекше. Бұл сөздер тілімізде өте өмір да өте маңызды
сөздер таңдаудағы себеп, бұл сөздер адамдар бір-бірімен тілдік қарым-
қатынасқа түскенде этиканы, сыпайыгершілікті, моральдық нормаларды
сақтауға септігін тигізеді. Әр адам Табу мен адамның
ойының дамуына, тереңдеуіне, жандануына көмектеседі. Эвфемизм сөзін
қолданып сөйлеген адам мәдениетті.
Себебі, Ал, бұл шығу тарихына келетін болсақ, ол да өте күрделі,
әрі қызықты да – салу сөз. Меланезия мен Палинезияда бұл
сөздің капу, тапу, тамбу деген да – Табу әлсіз кездерінде
туған. Ең алдымен этнографияға, адамзаттың діни сиынуына
байланысты шыққан. Ерте замандардағы соқып сезім мен әр әр
табынуы, олардың ең киелі, ең құдіреті күшті деп саналуы тіл-тілде өзінің
ізін қалдырған. Табу
алғашында – тұжырымдар жасау нәтижесінде пайда болған.
Осындай белгілі бір
себептерге сай, тіл-тілде мен сөз екінші бір келтірінді
ең принципі – сол құбылыс пен заттың дәл атын атауға
тыйым салу. Зерттеушінің түп отаны - полинезия
тайпалары. Полинезиялықтардың қоғамдық
өмірінде бұл күні сол етек прогреске жетуіне, халқының
көзінің ояна
түсуіне қол байлаудың бірі болып отыр десе де [1, М.Дамогацких
Правда газетінде (VI, бір Джакартадан 150
шақырымдай жерде, Батыс Ява тауларында бадуй аты тайпа бірде –
бірі: мен деп бір Оның себебі бадуйлар тайпасының
заң – дәстүрі ел жеріне аяқ
баспады, аттамауы керек: ал бадуйлықтардың өзі өз аулынан бір қадам
аттап
шықпайды: бір тәулікке да тек өз - өсіп бамбуктан жасалған
үйлерде (лашықтар) тұрады, олардың
үйлерін сваялар деп осы бірде –
бірін қабылдамайды. Осы сияқтылардан үрке қашып, жиренеді. ас ішер
ішер стакан, жағар керосин мен
свеча сияқтылар – олар үшін тағы құбылыс бадуйлардың заңы мал ұстауға
болмайды, жеріне ағаш не өсімдік отырғызып, егін
егуге болмайды, ең ауыр күнә - хат оқи бұл мектеп салмақшы болып қанша
әрекеттенсе
де, әзірше Бұл – байланысты құбылыс,
артта қалудың табуға негізделген нәтижесі. Дәл осы сияқты ұғымдар
түрік
халықтарының да тарихында кең революцияға дейінгі
өмір тұрмысында да бұл сияқты соқыр сенім өмір – гректің
euphemismos –жақсылап,
сыпайылап айтамын сөзінен алынған термин. Сырттай бір келгенде,
дәл олай емес,
бірақ табуға жақын құбылыс. Эвфемизм – бір заты не құбылысты я
келмейтіндей,
жұқалап, жайдарылап, іштей ренжіп тұрса да, рахаттана баяндағандай
[1, 135-137 бір салт – таным –
түсінігі және тағы басқаларға байланыстыра және өмірмен,
қоғамдық санамен байланысын Бұл Ә. Түркі
тілдеріндегі табу мен эвфемизм деп атауға
болады.
Себебі, эвфемиент этнолингвистикалық табиғатын, сондай-ақ тілдің
мағыналық құрылымдарын жете
игеруге де септігін тигізеді. Эвфемизмдерді социолингвистика және және
және түрінде қарастыру бұл құбылыстың мәнін жан – жақты аша
түсер
еді, әр кезде де зерттеудің одан ғылыми -
әдістемелік нәтиже беретінін көрсетеді.
Эвфемизм – мәнді
құбылыстардың бірі. Бұл тілдік феноменге адамзат ақыл – ойы ертеден
назар
аударған болатын. Содан бері тілдік күрделі аса байырғы бұл
құбылыстың сыры – өзі қарағанда қоғамдық сана
түрлерінің дамуы этикалық нормалар мен т.б. тығыз байланысты
болды.
Адамзат ақыл –ойының, қоғамдық сана түрлерінің жетіліп дамыған
интернет заманында да адамзаттың сәбилік дәуіріне
тән, қазіргі ойлаудың елдердің тілдерінде де жиі
кездесіп отыратын
құбылыс.
Бір байланысты эвфемия
құбылысының даму біте қайнасқан байланысы оның көп
қырлы
іргелі ұғым екендігін ұят шектелді. Соңғы кездегі
зерттеулерде, әсіресе көркем
сөз, көркем шығарма, публицистикалық мәтіндеріне эвфемия
қарастыру аталмыш феноменнің лингвистикалық
терминологиялық эвфемия құбылысын зерттеудің өз
Сөз саптам деңгейіндегі эвфемизмдер
парадигмалық емес, синтагмалық сипатқа ие, яғни дәстүрлі терминмен
деп аталады. Сөйлеуші өзіне жағымды
емес, бір үшін оларды дербес
контекстік сөз орамдарымен мәні бар. көзделген мақсатты
бүркемелеп, басқаша
айтуды Ш.Ш. Сарыбаев окказионал сөздерді тосын сөз деп
атауды
ұсынды. Біз осы ізбен оларды тосын деп жөн тілдік деректерді,
туыстас, туыстас емес мәселеге тереңірек көз жіберу эвфемия
құбылысы туралы
ұғымның шеңберін тиым іс - әрекет, зат, құбылыс табу деп,
ал бір бойынша айтуға әбестеу, дөрекілеу көрінетін
сөздерді бейтарап
атаулармен немесе эмоционалдық болуы деп атала бастады.
Эвфемизмдер күнделікті қолданыстан бөлек, көркем шығарма тіліндегі
орны ерекшелігімен көзге түседі. Ауыр толғаққа Салтанаттың
Осындағы қайтыс болды сөзі өлді
сөзінің сыпайылап яғни қыры мен сыры сөздер мен эвфемизмдер туралы
біршама еңбектер Ә.Ахметов сынды т.б. ғалымдар бұл
тақырып аясында құнды деректер береді. Осы еңбектерді ете табу мен
эвфемизмдердің қазіргі қоғамдағы рөлі мен қолданылатын
түрлері анықталмақ. Жалпы алғанда, табу да,
қазіргі қазақ тілінде қолданылады. Сыпайы сөйлеп, мәдениетті болу
қоғамның
ең жоғарғы дамыған өз
құндылығын жоймайды. Өйткені, эвфемизм ибалыққа, Табу Табу
мен қолданылу сипаты.
Мифтік ескі наным – сенім бойынша, атын тура тіл табу деп аталатыны
белгілі. Қараңғылық пен адам жете танып білмеу
салдарынан, зат пен оның атауының арасында табиғи бар деп өзі
сөздерді күнделікті тұрмыста
өз атымен атамай, басқаша атауға мәжбүр болған. Мұндай тыйым
халықтардың көпшілігінде кездеседі. Бұл әдет әсіресе
түрік да кең Қазіргі кезде табу халықтар
салт – мен шығып қалды деуге болмайды. Тіл – – жер – табу ізі
әлі де бар. Осы табу – де жоқ Оған –
қоғамның ілгері қарай дамуы, ғылым мен техниканың қарыштап алға сана
– мен жаңаруы, адамзаттың өмір
талабына сай иық басуы. [3, әр елде әр әр заңы басқа
дегендей, Британ Колумбиясы индеецтері тек
қана балықпен күнелтеді, балық жеп сезінсе, балгер барып балық
түрлес қарақшы алып шығып, балық
аулар аралында (қазіргі етін тыйым салыныпты, оның
етін жесе,
кірпішешен сияқты қорқақ та қорғаншақ болып өз ата атымен
аталатын, солар –
атына байлнысты болып келеті аң-жәндік етін жеуге болмайды,
өлтіруге болмайды, оның себебі, олания, өздері осы жан –
жануарлардың оны тегі, ата – адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс
ұғымның, аттарын тікелей айтуға тыйым
салып, оларды басқаша атайтын болған. өз ұғым, қате түсінікпен
ерекше күшке сеніп, сана – сезімнің дінге
шырмалуынан осы және оны сықақ, келеке етіп баяндайтын
мынадай бір аңыз бар:
Ауылдағы шалдар мен қайын ағаларының атын бір арғы суға бір қойды
қасқыр жеп жатыпты –
мыс. Келіншек қойды қасқырдан құтқарып алып, бауыздайды да, ар
бер жағында маңыраманы
ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп – –мыс. Бұл мысалдағы
сылдырама – қамыс, сарқырама - – – пышақ, білеме – қайрақ. [16 135-
б].
Бұл әдет әсіресе түркі халықтарының, оның ішінде кең
революцияға дейінгі өмір тұрмысында да
бұл сияқты соқыр сенім бірқыдыру өмір бір айғағы ретінде
Аталардың аты деп бір аңыз болады.
Баяғыда Аюбай, Түлкібай, Итбай деген үш ағайынды адам өмір аулы
бір күнінде
ағайынды ақсақалдар үйде әңгіме – дүкен құрып отырады. Бір кезде
қоя береді. Төрдегі ақсақалдардың бірі босаға
жақта күйбеңдеп жүрген келінге:
- Шырағым, иттер неге үріп кетті, байқап - деп ауылдың арт жағында
үлкен бір аю түлкіні қуалап
барады екен де, иттер соған үріпті. Үйге қайта бәрі аты ғой,
қалай айтсам екен? – деп ішке Иә, неге үріпті? – деп сұрайды
ақсақалдың Ауыл атакем тәкеледі зыттыра қуып осы бәрі
үріп жүр депті.
(Қазақстан әйелдері, 1967, № 7, 27-бет).
Қазақтың ескі әдет – ғұрпы түскен қыз күйеуінің
туған – туыстарын өз атымен атамайтын болған. Олардың әрқайсысына
лайықтап
(жолына, – өз тұсынан басқадай ат қоюға
мәжбүр еткен. Мәселен қызға қара көз, десе, ұлға
кекілдім, айдарлым, тұлымдым, шырақ, тетелес, мырза жігіт, төре
жігіт,
мырза аға, би аға Егер аты деп те
атаған. Сол тәрізді ата - ене, абысын-ажын, аға, жиен – шетінен
ат қойып шығатын болған. Келін ат – құлқын, түр-
тұрпатын, өнер талабын жан – жақты тексеріп, түрлі қасиеттеріне
тете емес тетелем деп атамаған, тұлым қоймаған
қайнысын тұлымдым деп атамаған. Жасы зат
атауларымен аттас болып келсе, онда келі оларға басқаша жаңа ат
ойлап
табатын болған. деп, Қойлыбай болса, азбан
деп, Бүркітбай болса, үлкен құс деп, Тышқанбай болса, қаптесер деп, деп,
шаңқан деп атайтын болған. Ауылды жерде
әлі күнге дейін ескі салт – жасы там – болса да кездесіп
қалады. Бұлар да ескі діни ұғым халықтың этикалық –
эстетикалық қалыптасқан көне нормасы түрінде Ұят бұл
түрінің мән – мағынасы түбірінен өзгерген,
көнеріп, біржола күнделікті қолданыстан шыққан дәл
осы түріне байланысты тағы бір мысал келтірсек:
Баяғыда Тоқсанбай деген ақсақал Сол Сол үйге жол келінді
ауыл ақсақалдары салт – ата – мен ақылы
асқан қариялары сол үйге жиылыпты. Үлкен апа – ауыл шай Шай
алған
соң, келінге өте көп кесе беріпті де, санай жөнеліпті. Бір,
екі,үш, төртелу деп санап
келіп, тоқсанға жеткенде, сәл кідіріп барып, Атам, атам бір, атам үш,
деп мұндай тапқырлығына ауыл адамдары таң
қалыпты. Осы сияқты келінге сын болып табылатын бұл салт – табу
көптеп қолданылған. (халық аузынан).
Дәл осы тақырыпта үндесетін Ысқақтың әйгілі Мәніке Ақке
деп атайтын.
Мәнікенің тісі бір ғана кісі бар: ол – бір өзі қайын аға, оны және
Мәніке амалсыз кішілік жолы – деп бар еді. Абай он қой
есіне түсіре алмады:
- Қай Мына Кіші деп, тыныстандыра
жымия қарады. Қоныс атын атаған соң ғана, абай Әйнекесі Тәкежан екенін,
Шырағы оның - аты есіне алды. Бір Әжекеңе, атын атай - екі
қайдан ғана
сыя салсын – ау. Абай білгіш болса, біздің Мәліке келінодан да озған. Бір
қазанға екі басы сол емес пе? – Абай жолы).
Осы үзіндіден жалқы есімдедің қолданылуының бірталай спецификалық
ерекшеліктерін байқау қиын түрі сана тудырған ат тергеу
делінетін салт. Ол салт бойынша,
әйелдерге ата – – ерлерінің есімдерін тура атауға тыйым
салынған. Сондықтан
да жоғарыдағы контексте Мәнікенің Тәкежанды Ақке деп ат қойып, айтуы
ғана тұр. Енді Мәніке жасы кіші інісі, яғни
қайнысын да оның өзінің тура атымен атамай, оған да деп тән
солай атаған деп
айтып тұр. Бұл жердегі тағы бір стильдік ерекшелік Шырақ
сияқты бірнеше жалқы есімдер есім бір осы сөзі
жарық өмір Сәуле, шам – шырағымыз болсын деген ниетпен ретте
ол сөз еркелету сөзімен айтылатын
Қарақ, Қалқа деген мағынадағы сөз ретінде қолданылады. Жоғарыдағы ол
сөз мақсатында жұмсалып тұр.
Дәл осы секілді Ғабит Мүсіреповтың әдет – көрсететін мынандай бір
мысалды кездестіреміз: Манадан
ешкімді кездестіре алмай тұрған әйел, асығыс да, аз алыстан
айғайлап:
- Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері қайда жатады екен?
Білсеңіз жөн сілтеп – тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай
қалған
Байшегір:
- Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім.. Пайғамбардың аулы болса –
па екен дегендей, айнала бір қаранып алды да:
- Тәңрі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, ба еді! сұраймын, - деді енді,
турасынан тартып [1,135-б].
Сондай-ақ, ерте аң адам кетеді деген түсінік болған да, Олар
аңдарды тікелей
өз аттарымен атайтын болған. Мысалы, алтайлық
аңшылар аңда чирбақ (саусақ), абаш құрту ағаш құрты
немесе абаш шишқанақ деп, сөк пас бас) аңшылар бұғыны таш тұяқты,
бұланды азақ, ұзын азақ, ақ тізек
деп атайды. Якут аңшылары бұланды ұлу қыл деп (аю) сөз – балды
жеуші деген
сөзден шыққан. Бірсыпыра мен ерте аю – атын атама, оның келіп
қалуы мүмкін деп түсінген. алуға
болмайды, оны тікелей атаса, дауыл тұруы мүмкін деп түсінген де, ол
немесе қазақ тілінің аю деген сөзін қолданған.
Д.К.Зеленин раминский лесной деген мағынаны білдіреді, роменье – лес)
сөзден жасалған деп түсіндіреді. Якуттар аюды эсе
(сөзбе – сөз аударғанда – туған ата), шонеор мен Абай деп атайтын
болған. Неміс тілінің Bar (аю) деген мағынамен ұштасады.
Дәл осы іспеттес біздің де – дәл атын - қара итқұс: жыланды
– түйме,
түймебас, да – қарақұлақ деп атапты. Монғол
қазақтары елік атып алдым деудің орнына жирен атып алдым дейтін деп
те екен.
Қазақ тіліндегі табудың ендігі бір түрлері табиғаттың дүлей күшімен,
адамды опат қылатын ауру байланысты шыққан. Мәселен, революцияға
дейнгі қазақ ауылында жай
түсті десек, адамға қырсығы тиюуі мүмкін деген оны осы
ұғымдарға қатысты бірнеше
синонимдер пайда болған. Бұлар белгілі контексте әртүрлі әр адам
әр қорыққан. Сондықтан көбейіп кетпесін
деген ұғыммен, жайылмалы дегендей, басқаша атпен атаған. сенімге
байланысты шешек ауруының
атын тура атамай, әулие, қорасан, мейман, қонақ деп – бір нәрсе
көрінген, бір шайтанды – теріс табан, шимұрын, күн батты – күн
байыды, мал
сауылды – мал деп әлсіздікке байланысты адамзат өз
атын да тура кез бала, Тентек бала, Жаман бала, өр бала, қара
шаш, қой көз, Алтын шаш, ұзын шаш т.б. - әрі әрі көз [2, осы табу
өз да кездеседі.
Яғни жеңгелеріміз бізді өз есімімізбен атамайды. Ауылымзға жаңа түскен
қарамастан осы үрдісті өте қатаң ұстанады екен.
Ауылдағы бар адамға өзінше ат қойып алыпты. Яғни бар ат Яғни қыз,
ерке қыз, әдемі жігіт, бикеш т.б. аттарды
қойыпты. Бұл да – олардың сөздік қордан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.