Постсоциалистік елдердегі өзгерістер
1 . КСРО.ның экономикалық даму кезеңдері
2. КСРО.дағы мемлекеттенген социализм: негізгі белгілері мен қайшылықтары
3. КСРО.ның ыдырауы және одақтас республикалардың егемендік алуы
4. ТМД елдерінде (соның ішінде Қазақстанда) нарықтық экономиканың негізін қалыптастыру
5. КР.ның аралас экономикаға өту процесіндегі постиндустриалды елдердің тәжірибесін қолдану
2. КСРО.дағы мемлекеттенген социализм: негізгі белгілері мен қайшылықтары
3. КСРО.ның ыдырауы және одақтас республикалардың егемендік алуы
4. ТМД елдерінде (соның ішінде Қазақстанда) нарықтық экономиканың негізін қалыптастыру
5. КР.ның аралас экономикаға өту процесіндегі постиндустриалды елдердің тәжірибесін қолдану
КСРО және одақтас республикалардың экономикалық дамуының кезеңдері ұдайы өндірістік циклдерге негізделген. КСРО-ның дамуында келесі 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1. Қазақ революциясы, елдер экономикасының құлауы және қалпына келтірілуі (1917-1926 жылдар);
2. Дамудың тез қарқындап, экономиканың жоғары индустриялануы және милитарландырылуына өту кезеңі (1928-1953ж);
3. Экономикалық өсу қарқынының баяулауы, резервтердің таусылуы және жүйе дағдарысы (1954-1970ж);
4. Экономикалық өсудің тоқтауы, жүйенің таралуы және әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға өту (1980-1990ж).
Кез-келген экономикалық жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеу процесі үш кезеңнен тұрады. Біріншісі – жүйенің бірте-бірте қалыптасуы (пайда болуы), бұл соның қоғамда үстемдік етуші ретінде бекуіне әкеледі. Екіншісі – толысу кезеңі, жұмыс істеу процесіндегі оның барлық мүмкіндіктерінің тарихи басымдылықтарының толық көрінуі. Үшіншісі – жаңа келешектегі жүйе элементтерінің тууы және дамуы жағдайындағы бірте-бірте "өлуі".
Әр жүйенің тарихи сипаты (қалыптасуы, толысуы, өлуі) қоғам дамуындағы ерекше өтпелі жағдайдың пайда болатынын ескереді. Бұндай жағдайлардың ерекше белгілері болып мыналар табылады:
1. Жаңа және ескі жүйенің элементтерінің қатар өмір сүруі;
2. Қарама-қайшылықтардың ерекше сипаты – құлдыраған және жаңадан қалыптасушы экономика элементтерінің күресі;
3. Қоғамның өзінің өзгеруі мен келешектегі оның нұсқаларының баламалығымен көрінетін тұрақсыздық.
Өтпелі экономика жағдайындағы көптеген елдердің тәжірибесі жоспарлы шаруашылықтың нарықтыққа айналуымен қатар жүретін трансформациялық құлдыраудың оның көрінетін тенденциясы туралы айтуға мүмкіндік береді. Осы тенденция индустриалды типті экономикасы басым болатын елдерде көрініс береді. Трансформациялық құлдыраудың негізгі себептері, меншік нысандары мен шаруашылық тәсілдерінің радикалды өзгеруі, сонымен қатар экономиканың нарықтық емес бағдары болып табылады. ТМД елдерінде меншік қатынастарының жоспарлы жүйесі мен шаруашылықты жүргізудің әдістеріне тән терең дағдарыспен байланысты трансформациялық құлдырау КСРО-ға тән индустриялық даму моделінің ұзақ мерзімдік құрылымдық дағдарысына дәл келеді.
1. Қазақ революциясы, елдер экономикасының құлауы және қалпына келтірілуі (1917-1926 жылдар);
2. Дамудың тез қарқындап, экономиканың жоғары индустриялануы және милитарландырылуына өту кезеңі (1928-1953ж);
3. Экономикалық өсу қарқынының баяулауы, резервтердің таусылуы және жүйе дағдарысы (1954-1970ж);
4. Экономикалық өсудің тоқтауы, жүйенің таралуы және әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға өту (1980-1990ж).
Кез-келген экономикалық жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеу процесі үш кезеңнен тұрады. Біріншісі – жүйенің бірте-бірте қалыптасуы (пайда болуы), бұл соның қоғамда үстемдік етуші ретінде бекуіне әкеледі. Екіншісі – толысу кезеңі, жұмыс істеу процесіндегі оның барлық мүмкіндіктерінің тарихи басымдылықтарының толық көрінуі. Үшіншісі – жаңа келешектегі жүйе элементтерінің тууы және дамуы жағдайындағы бірте-бірте "өлуі".
Әр жүйенің тарихи сипаты (қалыптасуы, толысуы, өлуі) қоғам дамуындағы ерекше өтпелі жағдайдың пайда болатынын ескереді. Бұндай жағдайлардың ерекше белгілері болып мыналар табылады:
1. Жаңа және ескі жүйенің элементтерінің қатар өмір сүруі;
2. Қарама-қайшылықтардың ерекше сипаты – құлдыраған және жаңадан қалыптасушы экономика элементтерінің күресі;
3. Қоғамның өзінің өзгеруі мен келешектегі оның нұсқаларының баламалығымен көрінетін тұрақсыздық.
Өтпелі экономика жағдайындағы көптеген елдердің тәжірибесі жоспарлы шаруашылықтың нарықтыққа айналуымен қатар жүретін трансформациялық құлдыраудың оның көрінетін тенденциясы туралы айтуға мүмкіндік береді. Осы тенденция индустриалды типті экономикасы басым болатын елдерде көрініс береді. Трансформациялық құлдыраудың негізгі себептері, меншік нысандары мен шаруашылық тәсілдерінің радикалды өзгеруі, сонымен қатар экономиканың нарықтық емес бағдары болып табылады. ТМД елдерінде меншік қатынастарының жоспарлы жүйесі мен шаруашылықты жүргізудің әдістеріне тән терең дағдарыспен байланысты трансформациялық құлдырау КСРО-ға тән индустриялық даму моделінің ұзақ мерзімдік құрылымдық дағдарысына дәл келеді.
1.Курс экономической теории /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.-Киров, 1997.
2.Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред. А.С.Булатова.-М., 1997.
3.Экономическая теория (политэкономия). Учебник. /Под общей ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой.-М., 1997.
4.Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика.-Алматы: Экономика, 1997.
5.Макконелл К., Брю С. Экономикс.- М., 1992, т.1.
6.Дайджест экономической теории.-М., Аналитика-Пресс, 1998.
7.В.Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы - Алматы, 2003.
8.Я.Аубакиров Экономикалық теория негіздері Алматы: Санат, 1998.
9.Экономикалық теория: Оқу құралы / Я.Аубакиров, Б.Байжұмаев т.б.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.
10.Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері, Алматы, 2002.
11.А.Нурсеит, А.Темирбекова, Р.Нурсеитова Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы, 2000.
12. Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х т.: Пер. с англ.-13-е изд. М., "Республика", 1992, 2000.
13.Основы экономической теории /Под ред. В.Д.Камаева, Москва, 1997.
14.Жалпы экономикалық теория. Ө.Шеденов, Ү.Байжомартов, Ақтөбе, 2001.
15. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003
2.Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред. А.С.Булатова.-М., 1997.
3.Экономическая теория (политэкономия). Учебник. /Под общей ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой.-М., 1997.
4.Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика.-Алматы: Экономика, 1997.
5.Макконелл К., Брю С. Экономикс.- М., 1992, т.1.
6.Дайджест экономической теории.-М., Аналитика-Пресс, 1998.
7.В.Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы - Алматы, 2003.
8.Я.Аубакиров Экономикалық теория негіздері Алматы: Санат, 1998.
9.Экономикалық теория: Оқу құралы / Я.Аубакиров, Б.Байжұмаев т.б.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.
10.Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері, Алматы, 2002.
11.А.Нурсеит, А.Темирбекова, Р.Нурсеитова Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы, 2000.
12. Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х т.: Пер. с англ.-13-е изд. М., "Республика", 1992, 2000.
13.Основы экономической теории /Под ред. В.Д.Камаева, Москва, 1997.
14.Жалпы экономикалық теория. Ө.Шеденов, Ү.Байжомартов, Ақтөбе, 2001.
15. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003
Постсоциалистік елдердегі өзгерістер. ТМД елдеріндегі әлеуметтік-
экономикалық даму тенденциялары
1. . КСРО-ның экономикалық даму кезеңдері
12.2. КСРО-дағы мемлекеттенген социализм: негізгі белгілері мен
қайшылықтары
12.3. КСРО-ның ыдырауы және одақтас республикалардың егемендік алуы
12.4. ТМД елдерінде (соның ішінде Қазақстанда) нарықтық экономиканың
негізін қалыптастыру
12.5. КР-ның аралас экономикаға өту процесіндегі постиндустриалды елдердің
тәжірибесін қолдану
1. . КСРО-ның экономикалық даму кезеңдері
КСРО және одақтас республикалардың экономикалық дамуының кезеңдері
ұдайы өндірістік циклдерге негізделген. КСРО-ның дамуында келесі 4 кезеңді
бөліп көрсетуге болады:
1. Қазақ революциясы, елдер экономикасының құлауы және қалпына келтірілуі
(1917-1926 жылдар);
2. Дамудың тез қарқындап, экономиканың жоғары индустриялануы және
милитарландырылуына өту кезеңі (1928-1953ж);
3. Экономикалық өсу қарқынының баяулауы, резервтердің таусылуы және жүйе
дағдарысы (1954-1970ж);
4. Экономикалық өсудің тоқтауы, жүйенің таралуы және әміршілдік
экономикадан нарықтық экономикаға өту (1980-1990ж).
Кез-келген экономикалық жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеу процесі үш
кезеңнен тұрады. Біріншісі – жүйенің бірте-бірте қалыптасуы (пайда болуы),
бұл соның қоғамда үстемдік етуші ретінде бекуіне әкеледі. Екіншісі – толысу
кезеңі, жұмыс істеу процесіндегі оның барлық мүмкіндіктерінің тарихи
басымдылықтарының толық көрінуі. Үшіншісі – жаңа келешектегі жүйе
элементтерінің тууы және дамуы жағдайындағы бірте-бірте "өлуі".
Әр жүйенің тарихи сипаты (қалыптасуы, толысуы, өлуі) қоғам дамуындағы
ерекше өтпелі жағдайдың пайда болатынын ескереді. Бұндай жағдайлардың
ерекше белгілері болып мыналар табылады:
1. Жаңа және ескі жүйенің элементтерінің қатар өмір сүруі;
2. Қарама-қайшылықтардың ерекше сипаты – құлдыраған және жаңадан
қалыптасушы экономика элементтерінің күресі;
3. Қоғамның өзінің өзгеруі мен келешектегі оның нұсқаларының
баламалығымен көрінетін тұрақсыздық.
Өтпелі экономика жағдайындағы көптеген елдердің тәжірибесі жоспарлы
шаруашылықтың нарықтыққа айналуымен қатар жүретін трансформациялық
құлдыраудың оның көрінетін тенденциясы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Осы тенденция индустриалды типті экономикасы басым болатын елдерде көрініс
береді. Трансформациялық құлдыраудың негізгі себептері, меншік нысандары
мен шаруашылық тәсілдерінің радикалды өзгеруі, сонымен қатар экономиканың
нарықтық емес бағдары болып табылады. ТМД елдерінде меншік қатынастарының
жоспарлы жүйесі мен шаруашылықты жүргізудің әдістеріне тән терең
дағдарыспен байланысты трансформациялық құлдырау КСРО-ға тән индустриялық
даму моделінің ұзақ мерзімдік құрылымдық дағдарысына дәл келеді.
Құлдыраудың күшеюіне қысқа мерзімді сипаттағы факторлар да көмектесті:
1. Макроэкономикалық тұрақтандыру (мемлекеттік шығындар мен өндірістік
сфералар кәсіпорындарын орталықтан несиелеуін шектеу әсерінен төлем
қабілетті сұраныстың кенеттен қысқаруы);
2. КСРО және СЭВ шеңберіндегі кооперациялық байланыстардың тарауы;
3. Өндірістің сұранысқа бейімделуінің қиыншылықтары.
Осының барлығы өндірістің құлдырауының көлемін ұлғайтып, дағдарысқа
ерекше тереңдік пен қиыншылық берді, экономиканың дағдарыстық жағдайын
барынша созып жіберді.
2. КСРО-дағы мемлекеттенген социализм: негізгі белгілері және
қайшылықтары
КСРО-да құрылған нақты социализм социализмнің теориялық моделінен
елеулі ерекшеленеді. Бұл жерде социализмнің маңызды қасиеттерінен ауытқу
орын алады. Біріншіден, социализм кезіндегі өндірістің тікелей қоғамдық
сипаты еңбек пен өнімнің әртүрінің еңбекті қоғамдық бөлу жүйесіндегі орнын
алдын ала анықтады. Шынында бірқалыптылық нақты кері байланыстарды,
қызметкер еңбегіндегі бастама мен уәждеме мүмкіндігін жоққа шағыратын
біржақты директивалық басшылыққа ұласты. Екіншіден, өндіріс құралдарына
деген жалпы халықтық меншік халықтың өндіріс құралдарының қожайынына
айналғанын білдіреді. Бірақ, іс жүзінде өндірістің негізгі құралдарының
мемлекет қолына өтуі болып, ол халық тоталитарлық режим директиваларына
бағынуға мәжбүр болған жалдамалы қызметкерлерге айналады. Үшіншіден,
жоспарлы экономиканың жоғарғы мақсаты халықтың әл-ауқатын үздіксіз өсіру
еді. Бірақ іс жүзінде тауар тапшылығы өндіріс үшін халық тұтынуы өсуін
шектеу сияқты нәрселер орын алады. Төртіншіден, социализм принципі
материалдық және рухани игіліктерді еңбегі бойынша бөлу болып табылады. Іс
жүзінде халықтың көпшілігі үшін басқару топтарға арналған орасан
басымдылықтар қатар жүретін салыстырмалы бөлу орын алады. Бесіншіден,
социализм халықты әлеуметтік қорғаудың жоғарғы дәрежесін көздеді. Іс
жүзінде осы міндетер қарапайым деңгейде шешілді. Жоспарлы экономиканың
ұзақ уақыт әрекет етуі жоспарлы экономиканың бірқатар жағымды қасиеттері
мен олар іске асырылатын тиімді жағдайларға ие болумен түсіндіріледі. Бұл
ресурстардың елеулі шоғырлануы, бұйрықтың тез орындалуы сияқты қасиеттер.
Осы басымдылықтардың көрінуі үшін шаруашылық жүргізудің тиімді шарттары:
өндіріс құрылымының қарапайымдылығын, экономика өсуінің экстенсивті типінің
басым болуы.
Әкімшілік экономика дағдарысы - бұл оның жүйе ретіндегі дағдарысы.
Оның мәні жоспарлы экономиканың, қоғамдық өндірістің тиімді әрекет етуін
қамтамасыз ете алмауында болып отыр. Осы дағдарыстың көріну нысандары:
- жоспарлы экономиканың ғылыми техникалық прогресті қабылдауы;
- өндіріс факторларының тиімділігінің төмендей беруі;
- экономиканы интенсивті даму жолына аударудың іске аспауы.
12.3. КСРО-ның ыдырауы және одақтас республикалардың егемендік алуы
80-ші жылдардың аяғындағы басты әлемдік оқиға алдымен экономикалық
жүйенің, оның саяси құрылымы – Кеңес Одағының тарауы болды. 1991 жылы 14
желтоқсанда ҚР Жоғарғы Кеңесі салтанатты түрде ҚР-ның тәуелсіздігін жария
етті. 1991 жылы 16 желтоқсанда республиканың жоғарғы өкіметі "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Конституциялық Заңды
қабылдады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Н.Назарбаевтың ұсынысы бойынша Алматыда
жиналған бұрынғы кеңес республикаларының басшылары жаңа бірлестік –
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының негізін қалаушы құжат-Декларацияға қол
қойды. 1991 жылы 23 желтоқсанда Қазақстан парламенті ТМД құрылуы туралы
келісімді бекітті. 1992 жылы 3 наурызда Қазақстан Республикасы БҰҰ
қатарына қабылданды. 1992 жылы 4 маусымда Елбасы-Қазақстанның Президенті
Н.Назарбаев "Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалауы туралы",
"Қазақстан Республикасының Елтаңбасы туралы", "Қазақстан Республикасының
әнұранының музыкалық редакциясы туралы" Заңдарға қол қойды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы –
тенге енгізілді. 1995 жылы 20 қаңтарда Ресей Федерациясы, Беларусь
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасында "Кедендік одақ" туралы
келісімге қол қойды.
1995 жылы 28 желтоқсанда Конституциялық заң күші бар президенттің "ҚР
Президенті туралы" жарлығы жарық көрді.
2000жылы қазан айында Астанада өткен саммитте Беларусь
Республикасының, Қазақстан Республикасының, Қырғыз Республикасының, Ресей
және Тәжікстанның Президенттері Еуразиялық экономикалық ынтымақтастықты
құру туралы өтініші мен шартқа қол қойды.
12.4. ТМД елдерінде нарықтық экономиканың негізін қалыптастыру
ТМД-ның басқа елдері сияқты Қазақстан да шаруашылықтың әкімшілік-
әміршілік жүйесінен нарықтық жүйеге өтуді іске асыруда. Еуропаның
постсоциалистік елдерінің тәжірибесі өтпелі кезеңнің үш кезеңін бөліп
көрсетуге мүмкіндік береді:
Бірінші кезең- дағдарыс кезеңі, өндірістің жалпы құлдырауы, жоғарғы
инфляция және инвестициялық белсенділіктің төмендеуінің қатар келуімен
сипатталады.
Екінші кезең – макроэкономикалық тұрақтандыру (ең алдымен инфляцияның
төмендеуі) кезеңі. Жалпы құлдырау құрылымдық дағдарысқа өтеді, бірақ
сонымен қатар экономиканың жекелеген салаларында өсу нүктелері пайда
болады.
Үшінші кезең – экономикалық өсудің жандану кезеңі, төмен инфляция,
іскерлік белсенділіктің артуы, нарыққа негізделген материалдық өндіріс
көрсеткіштерінің жалпы өсуін қамтамасыз ететін салалардың тез дамуымен
сипатталады.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру белгілі бір заңдылықтардың іске
асырылуымен байланысты:
1. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процесі негізінде меншік
қатынастарының өзгеруімен; Мемлекет иелігінен алу меншіктің барлық
нысандарын қамтиды. Мемлекеттік меншік шеңберінің өзінде ең алдымен ол
оның нақты монополиясын жоюмен, меншіктің басқа нысандарына "рұқсат
беруімен" көрінеді.
2. Үш көзбен байланысты ішкі экономикалық қатынастарды ырықтандыру:
а) жеке және заңды тұлғалар үшін сауда еркіндігін енгізу;
ә) өндірушілер қызметін нарық талабына бағындыру.
3. Сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру ол:
а) шетелдік инвестициялардың елге келуін кеңейту;
ә) сыртқы экономикалық байланыстарды мемлекетке беруді жою.
4. Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырумен (тауар және қор биржалары, еңбек
биржасы, банк жүйесі, сауда үйлері, аудиторлық компаниялар мен нырықтық
экономика субьектілеріне қызмет көрсететін басқа мекемелер түрінде).
Тәуелсіздік жылдарындағы ҚР-ғы жүйелік экономикалық өзгерістерді
бірнеше кезеңдерге біріктіруге болады:
Бірінші кезең – 1992 жылдан 1993 жылдың қарашасына дейінгі өз
валютасы жоқ жағдайдағы экономикалық қатынастарды түбегейлі өзгерту
басталған кезеңді қамтиды. Осы кезеңдегі республика экономикасы көп
жағдайда Ресейде қабылданатын шешімдерге тәуелді болып, Қазақстан үкіметіне
іс жүзінде макроэкономикалық саясатқа әсер ету тетігі болмады.
Екінші кезең – 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу және
макроэкономикалық саясатын қалыптастырумен байланысты басталды. Ол салық
салу облысындағы, бюджеттік және банктік сфералардағы, сыртқы экономикалық
қызметтегі қатынастарды, оның ішінде шетелдік капиталды тарту, кеден ісі,
нарықтар мен нарықтық инфрақұрылымды дамытуды реттейтін нормативтік
құқықтық базаларды құрумен сипатталады. Инфляцияға қарсы қатал саясатты
жүргізу нәтижесінде қаржылық тұрақтылық бойынша алғашқы елеулі нәтижелерге
қол жеткізіліп, теңгенің валюталық бағамын салыстырмалы түрде нығайтуға,
бюджет тапшылығын азайтуға, өнеркәсіптің экспортқа бағытталған бірқатар
салаларында өндірісті біршама жандандыруға мүмкіндік туады.
Реформалардың екінші кезеңінің басты нәтижесі принциптік жаңа
экономикалық жағдай болды. Оның нәтижесінде әкімшіл-әміршіл экономиканы
нарыққа айналдыру процесі негізгі жүйелік өзгерістер негізінде тұрақты
сипатқа ие болды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- Экономиканы ырықтандыру, әлеуметікк-экономикалық процестердің нарықтық
реттеушісін пайдалану, сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру, елді
шетелдік капитал үшін ашу, валюталық режимді салыстырмалы тұрақтандыру,
биржалық сауда дамуымен қатар шаруашылық өмірді мемлекеттік реттеу
нысандары елеулі қысқарды.
- Жеке сектордың басым бөлігін басым көпукладты экономика негізінде
қалыптастыру
- Нарықтық экономика және инфрақұрылым институттарын дамыту. Қысқа мерзім
ішінде республикада банктер, инвестициялық және сақтандыру компаниялары,
биржалар, аудиторлық компаниялар және шаруашылықты жүргізуші субьектілерге
қызмет көрсетуге, олардың өндірген тауарларын өткізуге көмектесу, жұмыс
істеу сенімділігін арттырумен коммерциялық тәуекелділікті азайтуға
бағытталған басқа обьектілер желісін қамтитын нарықтық инфрақұрылым негізі
қалыптасты.
- Салыстырмалы тепе-тең тұтынушылық нарықтарды құру
- Қаржылық тұрақтылық. Мемлекеттің қаржылық тұрақтандыруға қол жеткізу
жөніндегі жасалған шаралары табысты аяқталды. Бұл инфляция қарқыны мен
қаржылық нарықтың проценттік мөлшерлемесін төмендетуде көрініс тапты.
Экономиканы реформалаудың екінші кезеңі іске асырылған түбегейлі
институционалдық өзгерістер түрінде ұлттық экономиканың әлеуметтік-
экономикалық процестерін дамытудағы жағымды тенденцияларды тұтандырумен
қалыптастырудың негізін қалады.
Экономикалық өзгерістердің үшінші кезеңі (1997-2000) – негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштердің жағымды динамикасының салыстырмалы
тұрақтылығымен сипатталады.
Экономикалық өзгерістер мен дамудың осы кезеңінің басты қорытындылары
ретінде мыналарды атауға болады:
1.Негізінен бұрынғы шаруашылық жүйе тарауы мен әлеуметтік-экономикалық
жүйенің өзгеруінің жағымсыз салдары жойылды. 90-шы жылдардың басында
негізінен елдегі күрдері проблемалардың көпшілгі елдегі қол жеткізілген
қаржы-экономикалық жағдайды тұрақтандыру негізінде болашақтағы өсу үшін
жасалған алғышарттар нарықтық типтегі экономиканы қалыптастыру жүргізілді.
2. Негізінен ... жалғасы
экономикалық даму тенденциялары
1. . КСРО-ның экономикалық даму кезеңдері
12.2. КСРО-дағы мемлекеттенген социализм: негізгі белгілері мен
қайшылықтары
12.3. КСРО-ның ыдырауы және одақтас республикалардың егемендік алуы
12.4. ТМД елдерінде (соның ішінде Қазақстанда) нарықтық экономиканың
негізін қалыптастыру
12.5. КР-ның аралас экономикаға өту процесіндегі постиндустриалды елдердің
тәжірибесін қолдану
1. . КСРО-ның экономикалық даму кезеңдері
КСРО және одақтас республикалардың экономикалық дамуының кезеңдері
ұдайы өндірістік циклдерге негізделген. КСРО-ның дамуында келесі 4 кезеңді
бөліп көрсетуге болады:
1. Қазақ революциясы, елдер экономикасының құлауы және қалпына келтірілуі
(1917-1926 жылдар);
2. Дамудың тез қарқындап, экономиканың жоғары индустриялануы және
милитарландырылуына өту кезеңі (1928-1953ж);
3. Экономикалық өсу қарқынының баяулауы, резервтердің таусылуы және жүйе
дағдарысы (1954-1970ж);
4. Экономикалық өсудің тоқтауы, жүйенің таралуы және әміршілдік
экономикадан нарықтық экономикаға өту (1980-1990ж).
Кез-келген экономикалық жүйенің қалыптасуы мен жұмыс істеу процесі үш
кезеңнен тұрады. Біріншісі – жүйенің бірте-бірте қалыптасуы (пайда болуы),
бұл соның қоғамда үстемдік етуші ретінде бекуіне әкеледі. Екіншісі – толысу
кезеңі, жұмыс істеу процесіндегі оның барлық мүмкіндіктерінің тарихи
басымдылықтарының толық көрінуі. Үшіншісі – жаңа келешектегі жүйе
элементтерінің тууы және дамуы жағдайындағы бірте-бірте "өлуі".
Әр жүйенің тарихи сипаты (қалыптасуы, толысуы, өлуі) қоғам дамуындағы
ерекше өтпелі жағдайдың пайда болатынын ескереді. Бұндай жағдайлардың
ерекше белгілері болып мыналар табылады:
1. Жаңа және ескі жүйенің элементтерінің қатар өмір сүруі;
2. Қарама-қайшылықтардың ерекше сипаты – құлдыраған және жаңадан
қалыптасушы экономика элементтерінің күресі;
3. Қоғамның өзінің өзгеруі мен келешектегі оның нұсқаларының
баламалығымен көрінетін тұрақсыздық.
Өтпелі экономика жағдайындағы көптеген елдердің тәжірибесі жоспарлы
шаруашылықтың нарықтыққа айналуымен қатар жүретін трансформациялық
құлдыраудың оның көрінетін тенденциясы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Осы тенденция индустриалды типті экономикасы басым болатын елдерде көрініс
береді. Трансформациялық құлдыраудың негізгі себептері, меншік нысандары
мен шаруашылық тәсілдерінің радикалды өзгеруі, сонымен қатар экономиканың
нарықтық емес бағдары болып табылады. ТМД елдерінде меншік қатынастарының
жоспарлы жүйесі мен шаруашылықты жүргізудің әдістеріне тән терең
дағдарыспен байланысты трансформациялық құлдырау КСРО-ға тән индустриялық
даму моделінің ұзақ мерзімдік құрылымдық дағдарысына дәл келеді.
Құлдыраудың күшеюіне қысқа мерзімді сипаттағы факторлар да көмектесті:
1. Макроэкономикалық тұрақтандыру (мемлекеттік шығындар мен өндірістік
сфералар кәсіпорындарын орталықтан несиелеуін шектеу әсерінен төлем
қабілетті сұраныстың кенеттен қысқаруы);
2. КСРО және СЭВ шеңберіндегі кооперациялық байланыстардың тарауы;
3. Өндірістің сұранысқа бейімделуінің қиыншылықтары.
Осының барлығы өндірістің құлдырауының көлемін ұлғайтып, дағдарысқа
ерекше тереңдік пен қиыншылық берді, экономиканың дағдарыстық жағдайын
барынша созып жіберді.
2. КСРО-дағы мемлекеттенген социализм: негізгі белгілері және
қайшылықтары
КСРО-да құрылған нақты социализм социализмнің теориялық моделінен
елеулі ерекшеленеді. Бұл жерде социализмнің маңызды қасиеттерінен ауытқу
орын алады. Біріншіден, социализм кезіндегі өндірістің тікелей қоғамдық
сипаты еңбек пен өнімнің әртүрінің еңбекті қоғамдық бөлу жүйесіндегі орнын
алдын ала анықтады. Шынында бірқалыптылық нақты кері байланыстарды,
қызметкер еңбегіндегі бастама мен уәждеме мүмкіндігін жоққа шағыратын
біржақты директивалық басшылыққа ұласты. Екіншіден, өндіріс құралдарына
деген жалпы халықтық меншік халықтың өндіріс құралдарының қожайынына
айналғанын білдіреді. Бірақ, іс жүзінде өндірістің негізгі құралдарының
мемлекет қолына өтуі болып, ол халық тоталитарлық режим директиваларына
бағынуға мәжбүр болған жалдамалы қызметкерлерге айналады. Үшіншіден,
жоспарлы экономиканың жоғарғы мақсаты халықтың әл-ауқатын үздіксіз өсіру
еді. Бірақ іс жүзінде тауар тапшылығы өндіріс үшін халық тұтынуы өсуін
шектеу сияқты нәрселер орын алады. Төртіншіден, социализм принципі
материалдық және рухани игіліктерді еңбегі бойынша бөлу болып табылады. Іс
жүзінде халықтың көпшілігі үшін басқару топтарға арналған орасан
басымдылықтар қатар жүретін салыстырмалы бөлу орын алады. Бесіншіден,
социализм халықты әлеуметтік қорғаудың жоғарғы дәрежесін көздеді. Іс
жүзінде осы міндетер қарапайым деңгейде шешілді. Жоспарлы экономиканың
ұзақ уақыт әрекет етуі жоспарлы экономиканың бірқатар жағымды қасиеттері
мен олар іске асырылатын тиімді жағдайларға ие болумен түсіндіріледі. Бұл
ресурстардың елеулі шоғырлануы, бұйрықтың тез орындалуы сияқты қасиеттер.
Осы басымдылықтардың көрінуі үшін шаруашылық жүргізудің тиімді шарттары:
өндіріс құрылымының қарапайымдылығын, экономика өсуінің экстенсивті типінің
басым болуы.
Әкімшілік экономика дағдарысы - бұл оның жүйе ретіндегі дағдарысы.
Оның мәні жоспарлы экономиканың, қоғамдық өндірістің тиімді әрекет етуін
қамтамасыз ете алмауында болып отыр. Осы дағдарыстың көріну нысандары:
- жоспарлы экономиканың ғылыми техникалық прогресті қабылдауы;
- өндіріс факторларының тиімділігінің төмендей беруі;
- экономиканы интенсивті даму жолына аударудың іске аспауы.
12.3. КСРО-ның ыдырауы және одақтас республикалардың егемендік алуы
80-ші жылдардың аяғындағы басты әлемдік оқиға алдымен экономикалық
жүйенің, оның саяси құрылымы – Кеңес Одағының тарауы болды. 1991 жылы 14
желтоқсанда ҚР Жоғарғы Кеңесі салтанатты түрде ҚР-ның тәуелсіздігін жария
етті. 1991 жылы 16 желтоқсанда республиканың жоғарғы өкіметі "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Конституциялық Заңды
қабылдады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Н.Назарбаевтың ұсынысы бойынша Алматыда
жиналған бұрынғы кеңес республикаларының басшылары жаңа бірлестік –
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының негізін қалаушы құжат-Декларацияға қол
қойды. 1991 жылы 23 желтоқсанда Қазақстан парламенті ТМД құрылуы туралы
келісімді бекітті. 1992 жылы 3 наурызда Қазақстан Республикасы БҰҰ
қатарына қабылданды. 1992 жылы 4 маусымда Елбасы-Қазақстанның Президенті
Н.Назарбаев "Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалауы туралы",
"Қазақстан Республикасының Елтаңбасы туралы", "Қазақстан Республикасының
әнұранының музыкалық редакциясы туралы" Заңдарға қол қойды.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы –
тенге енгізілді. 1995 жылы 20 қаңтарда Ресей Федерациясы, Беларусь
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасында "Кедендік одақ" туралы
келісімге қол қойды.
1995 жылы 28 желтоқсанда Конституциялық заң күші бар президенттің "ҚР
Президенті туралы" жарлығы жарық көрді.
2000жылы қазан айында Астанада өткен саммитте Беларусь
Республикасының, Қазақстан Республикасының, Қырғыз Республикасының, Ресей
және Тәжікстанның Президенттері Еуразиялық экономикалық ынтымақтастықты
құру туралы өтініші мен шартқа қол қойды.
12.4. ТМД елдерінде нарықтық экономиканың негізін қалыптастыру
ТМД-ның басқа елдері сияқты Қазақстан да шаруашылықтың әкімшілік-
әміршілік жүйесінен нарықтық жүйеге өтуді іске асыруда. Еуропаның
постсоциалистік елдерінің тәжірибесі өтпелі кезеңнің үш кезеңін бөліп
көрсетуге мүмкіндік береді:
Бірінші кезең- дағдарыс кезеңі, өндірістің жалпы құлдырауы, жоғарғы
инфляция және инвестициялық белсенділіктің төмендеуінің қатар келуімен
сипатталады.
Екінші кезең – макроэкономикалық тұрақтандыру (ең алдымен инфляцияның
төмендеуі) кезеңі. Жалпы құлдырау құрылымдық дағдарысқа өтеді, бірақ
сонымен қатар экономиканың жекелеген салаларында өсу нүктелері пайда
болады.
Үшінші кезең – экономикалық өсудің жандану кезеңі, төмен инфляция,
іскерлік белсенділіктің артуы, нарыққа негізделген материалдық өндіріс
көрсеткіштерінің жалпы өсуін қамтамасыз ететін салалардың тез дамуымен
сипатталады.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру белгілі бір заңдылықтардың іске
асырылуымен байланысты:
1. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процесі негізінде меншік
қатынастарының өзгеруімен; Мемлекет иелігінен алу меншіктің барлық
нысандарын қамтиды. Мемлекеттік меншік шеңберінің өзінде ең алдымен ол
оның нақты монополиясын жоюмен, меншіктің басқа нысандарына "рұқсат
беруімен" көрінеді.
2. Үш көзбен байланысты ішкі экономикалық қатынастарды ырықтандыру:
а) жеке және заңды тұлғалар үшін сауда еркіндігін енгізу;
ә) өндірушілер қызметін нарық талабына бағындыру.
3. Сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру ол:
а) шетелдік инвестициялардың елге келуін кеңейту;
ә) сыртқы экономикалық байланыстарды мемлекетке беруді жою.
4. Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырумен (тауар және қор биржалары, еңбек
биржасы, банк жүйесі, сауда үйлері, аудиторлық компаниялар мен нырықтық
экономика субьектілеріне қызмет көрсететін басқа мекемелер түрінде).
Тәуелсіздік жылдарындағы ҚР-ғы жүйелік экономикалық өзгерістерді
бірнеше кезеңдерге біріктіруге болады:
Бірінші кезең – 1992 жылдан 1993 жылдың қарашасына дейінгі өз
валютасы жоқ жағдайдағы экономикалық қатынастарды түбегейлі өзгерту
басталған кезеңді қамтиды. Осы кезеңдегі республика экономикасы көп
жағдайда Ресейде қабылданатын шешімдерге тәуелді болып, Қазақстан үкіметіне
іс жүзінде макроэкономикалық саясатқа әсер ету тетігі болмады.
Екінші кезең – 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу және
макроэкономикалық саясатын қалыптастырумен байланысты басталды. Ол салық
салу облысындағы, бюджеттік және банктік сфералардағы, сыртқы экономикалық
қызметтегі қатынастарды, оның ішінде шетелдік капиталды тарту, кеден ісі,
нарықтар мен нарықтық инфрақұрылымды дамытуды реттейтін нормативтік
құқықтық базаларды құрумен сипатталады. Инфляцияға қарсы қатал саясатты
жүргізу нәтижесінде қаржылық тұрақтылық бойынша алғашқы елеулі нәтижелерге
қол жеткізіліп, теңгенің валюталық бағамын салыстырмалы түрде нығайтуға,
бюджет тапшылығын азайтуға, өнеркәсіптің экспортқа бағытталған бірқатар
салаларында өндірісті біршама жандандыруға мүмкіндік туады.
Реформалардың екінші кезеңінің басты нәтижесі принциптік жаңа
экономикалық жағдай болды. Оның нәтижесінде әкімшіл-әміршіл экономиканы
нарыққа айналдыру процесі негізгі жүйелік өзгерістер негізінде тұрақты
сипатқа ие болды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- Экономиканы ырықтандыру, әлеуметікк-экономикалық процестердің нарықтық
реттеушісін пайдалану, сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру, елді
шетелдік капитал үшін ашу, валюталық режимді салыстырмалы тұрақтандыру,
биржалық сауда дамуымен қатар шаруашылық өмірді мемлекеттік реттеу
нысандары елеулі қысқарды.
- Жеке сектордың басым бөлігін басым көпукладты экономика негізінде
қалыптастыру
- Нарықтық экономика және инфрақұрылым институттарын дамыту. Қысқа мерзім
ішінде республикада банктер, инвестициялық және сақтандыру компаниялары,
биржалар, аудиторлық компаниялар және шаруашылықты жүргізуші субьектілерге
қызмет көрсетуге, олардың өндірген тауарларын өткізуге көмектесу, жұмыс
істеу сенімділігін арттырумен коммерциялық тәуекелділікті азайтуға
бағытталған басқа обьектілер желісін қамтитын нарықтық инфрақұрылым негізі
қалыптасты.
- Салыстырмалы тепе-тең тұтынушылық нарықтарды құру
- Қаржылық тұрақтылық. Мемлекеттің қаржылық тұрақтандыруға қол жеткізу
жөніндегі жасалған шаралары табысты аяқталды. Бұл инфляция қарқыны мен
қаржылық нарықтың проценттік мөлшерлемесін төмендетуде көрініс тапты.
Экономиканы реформалаудың екінші кезеңі іске асырылған түбегейлі
институционалдық өзгерістер түрінде ұлттық экономиканың әлеуметтік-
экономикалық процестерін дамытудағы жағымды тенденцияларды тұтандырумен
қалыптастырудың негізін қалады.
Экономикалық өзгерістердің үшінші кезеңі (1997-2000) – негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштердің жағымды динамикасының салыстырмалы
тұрақтылығымен сипатталады.
Экономикалық өзгерістер мен дамудың осы кезеңінің басты қорытындылары
ретінде мыналарды атауға болады:
1.Негізінен бұрынғы шаруашылық жүйе тарауы мен әлеуметтік-экономикалық
жүйенің өзгеруінің жағымсыз салдары жойылды. 90-шы жылдардың басында
негізінен елдегі күрдері проблемалардың көпшілгі елдегі қол жеткізілген
қаржы-экономикалық жағдайды тұрақтандыру негізінде болашақтағы өсу үшін
жасалған алғышарттар нарықтық типтегі экономиканы қалыптастыру жүргізілді.
2. Негізінен ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz