АҚШ-тың ОА аймағындағы сыртқы саясатын кешенді зерттеу
КІРІСПЕ
I.БӨЛІМ. АҚШ.ТЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯМЕН САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ. ҚАТЫНАСЫ
1.1.АҚШ .Қазақстан достық қатынасы
1.2. АҚШ . Өзбекстан достық қатынасы
II.БӨЛІМ, АҚШ.ТІҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯҒА САЯСАТЫ
2.1 . Орталық Азиядағы АҚШ.тың мүдделері
2.2. АҚШ.тың Орталық Азиядаға қолданған саясаты
2.3. АҚШ.тың Орталық Азиядағы экономикалық әскери.саяси мүдделері
Қортынды
I.БӨЛІМ. АҚШ.ТЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯМЕН САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ. ҚАТЫНАСЫ
1.1.АҚШ .Қазақстан достық қатынасы
1.2. АҚШ . Өзбекстан достық қатынасы
II.БӨЛІМ, АҚШ.ТІҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯҒА САЯСАТЫ
2.1 . Орталық Азиядағы АҚШ.тың мүдделері
2.2. АҚШ.тың Орталық Азиядаға қолданған саясаты
2.3. АҚШ.тың Орталық Азиядағы экономикалық әскери.саяси мүдделері
Қортынды
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ тыныштығы мен ұрпақ амандығы.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай, әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Қырғыз елінде демократия жоғары екені белгілі, бірақ экономикалық әлсіздікті пайдаланып отырған радикалды топтар ішкі тұрақсыздықты туындатуда. Оппозицияның күшеюі елде төңкеріс жасады. Бұдан Қырғызстанның айығып кетері екіталай.
Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға мүше елдер халықаралық терроризмге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. Соңғы жылдары Қырғызстан астанасындағы Манас әуежайында НАТО-ның әскери-әуе күштерінің шоғырлануы осының дәлелі.
Ал, Түркменстанда Нирзовтың жеке билігі қалыптасқан болса, ол сыртқы әлемнен алшақтатылған Халық наразы болмас үшін арзан энерго көздерімен қамтамасыз етіп отыр, дегенмен бұның барлығы аймақтың тұрақсыздық бұғауына түспеуіне және одан құтқаруына ешкім кепіл бермейді.
Тәжікстан болса азамат соғысын басынан кешіріп отыр, осы аймақтың ең кедей және тұрақсыз еліне жатқызамыз.
Өзбекстан аймақтағы шиеленістің негізгі эпицентріне айналуы әбден мүмкін. Шиеленіс көзі радикалды топтар, оған қоса ірі державалардың елдің ішкі және сыртқы істеріне араласуы жағдайды ушықтырып отыр. Елде фундаментальды идеялар ошағы көбейіп, көршілес елдердің діни экстремистік бағытына айналды.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай, әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Қырғыз елінде демократия жоғары екені белгілі, бірақ экономикалық әлсіздікті пайдаланып отырған радикалды топтар ішкі тұрақсыздықты туындатуда. Оппозицияның күшеюі елде төңкеріс жасады. Бұдан Қырғызстанның айығып кетері екіталай.
Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға мүше елдер халықаралық терроризмге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. Соңғы жылдары Қырғызстан астанасындағы Манас әуежайында НАТО-ның әскери-әуе күштерінің шоғырлануы осының дәлелі.
Ал, Түркменстанда Нирзовтың жеке билігі қалыптасқан болса, ол сыртқы әлемнен алшақтатылған Халық наразы болмас үшін арзан энерго көздерімен қамтамасыз етіп отыр, дегенмен бұның барлығы аймақтың тұрақсыздық бұғауына түспеуіне және одан құтқаруына ешкім кепіл бермейді.
Тәжікстан болса азамат соғысын басынан кешіріп отыр, осы аймақтың ең кедей және тұрақсыз еліне жатқызамыз.
Өзбекстан аймақтағы шиеленістің негізгі эпицентріне айналуы әбден мүмкін. Шиеленіс көзі радикалды топтар, оған қоса ірі державалардың елдің ішкі және сыртқы істеріне араласуы жағдайды ушықтырып отыр. Елде фундаментальды идеялар ошағы көбейіп, көршілес елдердің діни экстремистік бағытына айналды.
1. БЕШЛОСС М ТЭЛБОТ С., На самом высшем уровне Закулисная история окончания холодной войны, Москва, 1994
2. БАЙДЕЛЬДИНОВ Л., Основы политологии, Центр Стратегия, Алматы, 2002.
3. БЖЕЗИНСКИЙ З., Великая шахматная доска, Господство Америки и его геостратегические императивы, Международные отношения, 1998
4. БАЙЗАКОВА К.И., История Внешней политики США, Алматы, 2007
5. ПОКРОВСКИЙ В.А., Некоторые экономические аспекты сотрудничества стран СНГ,Алматы, 2003г
6. ГАДЖИЕВ К.С., Введение в геополитику,Астана,2000г.
7. ГИРАГОСИН Р., Военное присутствие США в Центральной Азии: Большая игра или Большая выгода Центральная Азия ,Алматы, 2004
8. СМИТ Д., Центральная Азия: новая большая игра, 2005
9. ДЖЕКШЕНКУЛОВ А., Новые независимые государства Центральной Азии в мировом сообществе,1999
10. ДЕРГАЧЕВ В.А., Геополитика, Учебное пособие, 2000
11. ЖАМБЛОВ Д.Ә., Тәуелсіздік және саяси сана,Алматы,Жеті жарғы, 1999
12. ИСИНГАРИН Н.И., СНГ: десять лет,Алматы, 2001
13. ИВАТОВА Л.М., Казахстанско-американские отношения опыт политологичсского анализа результатов экспертного опроса, Алматы,1999
14. КУШКУМБАЕВ С.К., Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность, Алматы,2002
15. КАСЕНОВ У., Безопасность Центральной Азии. Алматы,1998
16. КАСЕНОВ У ЕЛЕУКЕНОВ Д., Казахстан и договор о нераспространении ядерного оружия,Алматы,1994
17. ЛАУМУЛИН М.Т., Казахстан в современных международных отношениях, безопасность, геополитика, политология,Алматы,2000
18. ШПЕХЛЕР М., Центральная Азия: между Западом и Востоком Центральная Азия ,2005
19. ЛАУМУЛИН М.Т., Роль США в Центральной Азии,Москва, 2006
20. МЫРЗАБЕКОВ. М.С., Орталық Азиядағы геосаяси жағдайдың өзгеруінің кейбір көріністері. Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары, Алматы, 2002
21. ЗЫГАР М БУТРИН Д ., Горючий союзник Каримова Коммерсант, Астана,2006г
22. МАНТУСОВ В.Б., Интеграционные образования в рамках СНГ,2001
23. НАЗАРБАЕВ Н., Сындарлы он жыл,Алматы, 2003
24. НАЗАРБАЕВ Н ., Тарих толқынында,Алматы ,1999
25. АББАСОВ Ш., Узбекистан – США: трудный торг Азия и Африка сегодня, Москва, 2002
26. НҰРҒАЛИЕВ Б., Америка көзқарастан басталады Егемен Қазақстан,Алматы,2000 ж
27. ПРОСКУРИН С.А., Национальная безопасность страны: сущность, структура, пути укрепления,1991
28. САЙМЫС Д., Имперская дилемма Америки Россия в глобальной политике,Алматы, 2004
29. УТКИН А.И., Стратегия США для 21 века,Москуа, 2000
30. ТОКАЕВ К., ООН: полвека служения миру,Алматы, 1995
31. ТОКАЕВ К., Дипломатия РК,Астана, 2001
32. ХАЛИЛ X., Государственная политика США в Средней Азии на современном этапе,Алматы, 2003
2. БАЙДЕЛЬДИНОВ Л., Основы политологии, Центр Стратегия, Алматы, 2002.
3. БЖЕЗИНСКИЙ З., Великая шахматная доска, Господство Америки и его геостратегические императивы, Международные отношения, 1998
4. БАЙЗАКОВА К.И., История Внешней политики США, Алматы, 2007
5. ПОКРОВСКИЙ В.А., Некоторые экономические аспекты сотрудничества стран СНГ,Алматы, 2003г
6. ГАДЖИЕВ К.С., Введение в геополитику,Астана,2000г.
7. ГИРАГОСИН Р., Военное присутствие США в Центральной Азии: Большая игра или Большая выгода Центральная Азия ,Алматы, 2004
8. СМИТ Д., Центральная Азия: новая большая игра, 2005
9. ДЖЕКШЕНКУЛОВ А., Новые независимые государства Центральной Азии в мировом сообществе,1999
10. ДЕРГАЧЕВ В.А., Геополитика, Учебное пособие, 2000
11. ЖАМБЛОВ Д.Ә., Тәуелсіздік және саяси сана,Алматы,Жеті жарғы, 1999
12. ИСИНГАРИН Н.И., СНГ: десять лет,Алматы, 2001
13. ИВАТОВА Л.М., Казахстанско-американские отношения опыт политологичсского анализа результатов экспертного опроса, Алматы,1999
14. КУШКУМБАЕВ С.К., Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность, Алматы,2002
15. КАСЕНОВ У., Безопасность Центральной Азии. Алматы,1998
16. КАСЕНОВ У ЕЛЕУКЕНОВ Д., Казахстан и договор о нераспространении ядерного оружия,Алматы,1994
17. ЛАУМУЛИН М.Т., Казахстан в современных международных отношениях, безопасность, геополитика, политология,Алматы,2000
18. ШПЕХЛЕР М., Центральная Азия: между Западом и Востоком Центральная Азия ,2005
19. ЛАУМУЛИН М.Т., Роль США в Центральной Азии,Москва, 2006
20. МЫРЗАБЕКОВ. М.С., Орталық Азиядағы геосаяси жағдайдың өзгеруінің кейбір көріністері. Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары, Алматы, 2002
21. ЗЫГАР М БУТРИН Д ., Горючий союзник Каримова Коммерсант, Астана,2006г
22. МАНТУСОВ В.Б., Интеграционные образования в рамках СНГ,2001
23. НАЗАРБАЕВ Н., Сындарлы он жыл,Алматы, 2003
24. НАЗАРБАЕВ Н ., Тарих толқынында,Алматы ,1999
25. АББАСОВ Ш., Узбекистан – США: трудный торг Азия и Африка сегодня, Москва, 2002
26. НҰРҒАЛИЕВ Б., Америка көзқарастан басталады Егемен Қазақстан,Алматы,2000 ж
27. ПРОСКУРИН С.А., Национальная безопасность страны: сущность, структура, пути укрепления,1991
28. САЙМЫС Д., Имперская дилемма Америки Россия в глобальной политике,Алматы, 2004
29. УТКИН А.И., Стратегия США для 21 века,Москуа, 2000
30. ТОКАЕВ К., ООН: полвека служения миру,Алматы, 1995
31. ТОКАЕВ К., Дипломатия РК,Астана, 2001
32. ХАЛИЛ X., Государственная политика США в Средней Азии на современном этапе,Алматы, 2003
КІРІСПЕ
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ тыныштығы мен ұрпақ амандығы.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай, әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Қырғыз елінде демократия жоғары екені белгілі, бірақ экономикалық әлсіздікті пайдаланып отырған радикалды топтар ішкі тұрақсыздықты туындатуда. Оппозицияның күшеюі елде төңкеріс жасады. Бұдан Қырғызстанның айығып кетері екіталай.
Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға мүше елдер халықаралық терроризмге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. Соңғы жылдары Қырғызстан астанасындағы Манас әуежайында НАТО-ның әскери-әуе күштерінің шоғырлануы осының дәлелі.
Ал, Түркменстанда Нирзовтың жеке билігі қалыптасқан болса, ол сыртқы әлемнен алшақтатылған Халық наразы болмас үшін арзан энерго көздерімен қамтамасыз етіп отыр, дегенмен бұның барлығы аймақтың тұрақсыздық бұғауына түспеуіне және одан құтқаруына ешкім кепіл бермейді.
Тәжікстан болса азамат соғысын басынан кешіріп отыр, осы аймақтың ең кедей және тұрақсыз еліне жатқызамыз.
Өзбекстан аймақтағы шиеленістің негізгі эпицентріне айналуы әбден мүмкін. Шиеленіс көзі радикалды топтар, оған қоса ірі державалардың елдің ішкі және сыртқы істеріне араласуы жағдайды ушықтырып отыр. Елде фундаментальды идеялар ошағы көбейіп, көршілес елдердің діни экстремистік бағытына айналды.
Қазақстандық саясаткер Сәрсекеевтің айтуынша, аймақтағы туындап отырған проблемелар әлемдік проблема деңгейіне шықты, олар - халықаралық терроризм, наркотрофик, заңсыз миграция
Тақырптың өзектілігі Нарық саласында жаңа пайда болған егеменді ОА мемлекеттері аумалы-төкпелі қиын-қыстау кезеңін бастарынан кешіруде. Бұның барлығы көптеген өзекті мәселелерді туындатуда.Олар болса өзіндік сын көз-қарастар мен зерттеуді талап етеді. Осы бір қарастырар бес мемлекет (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан) ғасыр соңында тәуелсіздігін алғаннан кейінгі саяси-экономикалық және әлеуметтік даму ерекшеліктері біршама шиеленісе түсті. Оған себеп, нарықтық экономикаға көшуде ішкі әлеуметтік-этникалық, шекаралық қайшылықтармен қоса діни мәселелердің кері әсері артып отыр.
Әлемдік ынтымақтастық пен жахандану ОА елдерінің даму нышандарын әлемдік даму процестеріне тәуелді қылды. Яғни сыртқы күштердің әсері аймақты Балқан, Таяу Шығыстағыдай ойын алаңына айналу қаупі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі.
Геосаяси жағдай мен саяси жүйедегі өзгерістерді қылмыстық топтар пайдаланып кетті. Олардың дұрыс реттелмеуі жалпы аймақта қылмыстық кландардың, қылмыс түрлерінің, яғни наркобизнестің, басқа да заңсыз әрекеттердің белең алуына әкеп соқты.
АҚШ ықпалының мейлінше артып, аймақтағы мемлекеттердің болашағы үшін маңызды кезеңнің басталуымен негізделеді. АҚШ әскери тұрақтарының Орталық Азия мемлекеттерінде пайда болуы және орналасуы Орталық Азия геостратегиялық саясаты үшін қажетті тың мәселелерді анықтап, пайымдауды міндеттеп отыр. Сондықтан аймаққа АҚШ-тың кірігуі, оның стратегиясының аймақтағы мемлекеттер үшін қандай перспективаларды ашатынын немесе әкеле алатынын зерттеу бүгінгі күн үшін аса өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты АҚШ-тың ОА аймағындағы сыртқы саясатын кешенді зерттеу. Бұл мақсат келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- геостратегиялық тәжірибе негізінде АҚШ сыртқы саясатының басым бағыттарын айқындау;
АҚШ-тың дүниежүзінің түрлі аймақтарына қатысты сыртқы саяси тәжірибесі аясында оның Орталық Азияға байланысты сыртқы саясатына тән жалпы және дара ерекшеліктерді анықтау, жария және шынайы мақсаттарын көрсету;
АҚШ сыртқы саясатына қатысты Орталық Азия аймақтық ынтымақтастық қарым-қатынас сипатын ашу;
АҚШ-тың сыртқы саясатын Қазақстан үшін тиімді пайдаланудың маңызын анықтау.
Орталық Азия және АҚШ қарым-қатынастарының орнауының сатыларын айқындау;
Зерттеу жұмысының дерек көздері Бітіру жұмысында тақырыпты зерттеу барысында пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н.Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл Эпицентр мира атты еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытары мен қоса аймақтағы басты геосаяси ойыншылардың саясаты қарастырған. Оның ішінде ОА елдерінің АҚШ пен қатнастары, АҚШ - тың бұл мемлекеттермен және өзара тиімді экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстанның аймақ елдерімен дипломатиялық қатнастарын және Америка Құрама Штаттары мен Өзбекстанның қатынастарының жаңа қауіптер жағдайындағы саясат ерекшеліктері АҚШ - тың аймақтағы саясатына Өзбекстан факторының ықпалын ҚР экс - сыртқы істер министрі, қазіргі таңда ҚР Сенат төрағасы Қ.Тоқаевтың Под стягом независимости, Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации, Беласу атты еңбектерінде қарастылады.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан және қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бұл еңбектерде ОА елдерінің сыртқы саясаттағы қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Қазақстанның экономикалық даму және экономикалық салалаларды реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына және АҚШ тың Орталық Азиядағы саясатына баға беріледі.
Сонымен қатар жұмыстың тақырыбын ашуда АҚШ, Ресей және Орталық Азия республикалары басшыларының және саяси қайраткерлерінің еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында Өзбекстан президенті И.Каримовтың, Түркменстан президенті С.Ниязовтың Мадлен Олбрайт, З. Бжезинский, Г. Киссинджердің еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің пәні - АҚШ-тың Орталық Азия елдеріне сыртқы саясаттағы қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Орталық Азияның экономикалық даму және экономикалық салалаларды реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына және АҚШ тың Орталық Азиядағы саясатына баға беріледі.
I-БӨЛІМ. АҚШ-ТЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯМЕН САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАСЫ
1.1.АҚШ - Қазақстан достық қатынасы
1991 жылы желтоқсандағы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып жариялануы еліміздің тез қарқынмен әлемге танылып, көптеген елдермен дипломатиялық қатынас жасауға мүмкіншілік жасады. Алғашқылардың бірі болып Қазақстанды Америка таныған, ал 1992 жылы 4 ақпанда-ақ Алматыда тұңғыш рет тәуелсіз Қазақстан мемлекетінде Америка Құрама Штаттарының елшілігі ашылады. Елшіліктің қызметкерлері бірден республикамен танысуға кіріседі. Американың Қазақстандағы мәселелерінің Уақытша Сенімді өкілі У. Кортни мен АҚШ елшілігінің экономикалық мәселелер бойынша бірінші хатшысы Дж. Сколатт өздерінің алғашқы сапарын Семей облысынан бастаған болатын. Бұл кездейсоқтық емес-ті, өйткені Семей облысын Америка көпшілігі Невада-Семей антиядролық қозғалыс бойынша білетін. Іс-сапар АҚШ-тың ТМД-ға гуманитарлық көмек акциясымен жалғасып, Семейге азық-түлік пен дәрі-дәрмекке толы 3 ұшақ жеткізіледі. Американ елшілігінің қызметкерлері Шығыс, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан облыстарында болады. Іс-сапар туралы У. Кортни мырза Шынында да Қазақстан біз, американдықтар өте аз білетін, өкінішке орай, үлкен мемлекет, ел екен. Мұнда табиғи байлықтар мол, білімді адамдар көп. Көптеген селоларда қарым-қатынас жасауға мүмкіншілік бар. АҚШ-тың тәжірибесі көрсеткендсй еркін рынок, ойдың еркін дамуы -
демократиялық қоғамның негізі тәуелсіз Қазақстанда өз дамуын табады, ал бұл өз кезегінде екі ел арасындағы жемісті қарым-қатынасқа жағдай жасайды, деген тұжырымға келеді.
Кеңес қоғамының қайта құру кезеңінен өту барысында республиканың халықаралық байланыстары белгілі дәрежеде кеңейіп, жан-жақты терендетіле түседі. Әсіресе осы кезеңде Америкамен тікелей байланысты қамтуға көп көңіл бөлініп, әртүрлі дәрежеде белсенді делегациялық алмасулар басталады. Алғаш кездесулердің бірі сонау КСРО қойнауында пайда болған "Невада-Семей" антиядролық қозғалыстың қайраткерлерінің бас қосуы еді.
Қазақстан Республикасының Президснті Н.Ә. Назарбаевтың 1990 жылдың шілде айында американдық сауда консорциумы Президенті Дж.Гиффеннің шақыруымен АҚШ-қа алғаш рет ресми емес сапары Американдықтарға Қазақстан туралы ресми түрде жалпы түсінік беріп, екі ел арасындағы толыққанды да жемісті қарым-қатынасардың бастамасы болды. Тәуелсіздік сайалы енді өсе бастаған осы 1990 жылы наурызда Н.Ә. Назарбаев алғаш рет үш бірдей АҚШ президенттерінің (Дж. Форд, Р. Рейган, Дж. Буш) тұсында аса жауапты мемлекеттік қызметкер атқарған Джеймс Бейкер мырза қызметтен босағаннан соң да, тікелей атсалысуының арқасында Вашингтонда Қазақстан-американ кеңесі құрылып, бұл кеңесті Дж. Бейкердіің өзі басқаруға келіседі. Кеңестің екі жақты саяси, экономикалық мәдени байланыстарды күшейтудің тиімді құралы болып табылатынына Дж. Бейкер мырзаның күмәні жоқ. Екі ел арасындағы қызуқанды байланыстардың жоғарғы деңгейде үнемі қолдау тауып келе жатқандығы мемлекеттердің ұйымдары мен шаруашылық негіздерінің тікелей байланысуына жағдай жасайды. Осы кезеңде Қазақстандағы болып жатқан саяси оқиғалар, оның экономикалық жағдайы мен тікелей байланыстар жасауға американдықтар талап білдіре бастайды.
Осыған орай, 1991 жылы қыркүйекте Алматыға Американың мемлекеттік хатшысы Дж. Бейкер мырза сапар шегіп, көптеген ұсыныстарын тапсырады. Олар сауда-экономикалық байланыстар орнату, Қазақстан үшін американдық инвестициялық қор ашу, оның Халықаралық валюта - қаржылық ұйымдарға кіруіне көмектесу туралы, Қазақстанның АҚШ-та, АҚШ-ң Қазақстанда өз өкілдіктерін ашу, республикамызға жан-жақты көмек беру, рыноктық экономикаға тездетіп кіруіне байланысты экономикалық және басқару кадрларын дайындауда көмектесу туралы ұсыныстар болатын.
Қазақстанның ашық саясаты, орасан зор экономикалық мүмкіншілігі, өзгеше табиғи байлықтары Американың саяси және іскер орталарын барған сайын қатты қызықтыра берді. Республика экономикасының жандануына бұл қарқын тым баяулық ететін. 1991 жылғы тамыз оқиғасы орталықтың тағдырын шешіп, елдегі қоғамдық-саяси процестердің тездетуіне әкеліп, ақырында КСРО-ның құлап, ТМД-ның құрылуына жол ашады. Қазақстанның әлемдік саяси маңыздылығы оның Еуразиялық континенттің орталығындағы географиялық орналасуымен іспеттес болып қалды. Бұл жағдай, ең алдымен, Қазақстанның ядролық қаруға иелік етуіне байланысты болды.
1991 жылы 17 желтоқсанда Алматыға екінші ресми сапарымен мемлекеттік хатшы Дж. Бейкердің келуінің басты мақсаты да, осы ядролық қарудың болашағы еді. Сонымен қатар хатшы мырза Дж. Буш АҚШ президентінің елбасымызды ресми сапарға келіп қайтуға ресми шақыруын табыс етеді.
Невада штаты мен Семей облысындағы сынақтарды тоқтату талабын қойған екі елдің озық ойлы азаматтарының қозғалысының бірігу тарихы туралы Вирджиния университетінің профессорының Ақиқат журналындағы мақаласы осыған дәлел. Бұл қозғалыстағы О. Сүлейменов ағамыздың орны мен маңызы туралы айта кетуге болады.
1992 жылы 3 сәуірде Қазақстан үкіметі Американдық Сколден, Арис Елейт, Мигер энд Флай адвокаттық конторасымен келісім шартқа отырады. Бұл мекеме Қазақстанның АҚШ-пен ЕЭС Европаның экономикалық Одағы аралық келіссөздерде шетелдік инвестициялар, жекешелендіру, сауда, салық салу, әртүрлі үкіметаралық келісімдер салаларында өкілі болады. Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағы елдерінің ішінде бірінші болып американ компанияларынан АҚШ-пен келіссөздерде кеңестер алу үшін келісімге отырады.
1992 жылы 18-24 мамыр аралығында Қазақстан Республикасының президенті АҚШ-та бірінші ресми сапарында болып қайтады. Ресми сапардың екі ел арасындағы саяси-экономикалық байланыстардың жаңа деңгейге көтерілуіне жасаған ықпалы өте зор. Сапар барысында Президенттер төрт құжатқа қол қояды, олар: Сауда катынастары жөніндегі келісім, Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт, Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара түсіністік жөніндегі меморандум, Қос қабат салық салуды болдырмау жөніндегі конвенция туралы бірлескен мәлімдемелер. Осылай, екі жақты карым-қатынастардың шарттық құқылық негіздері қаланды . Осы сапар барысында елбасымыз Нью-Йорк қаласындағы БҰҰ штаб-пәтерінде БҰҰ бас хатшысы Бутрос Галимен, кейіннен қаланың ірі іскер адамдарымен кездесіп, сонымен қатар сапар соңына таман Қазақстан 164-ші мемлекет болып, БҰҰ-ның құрамындағы білім беру, ғылым және мәдениет жөніндегі бөліміне кіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа екінші сапары 1994 жылы ақпан айында өтіп, онда АҚШ президенті Б.Клинтонмен бірге 14 ақпанда Демократиялық әріптестік жөніндегі Хартияға қол қоюлары Қазақстан-Американ қатынастарының жаңа кезеңін белгілейді. Кездесу қорытындылары жөнінде айта келіп АҚШ Президенті Б.Клинтон: Біз Құрама Штаттары үшін зор маңызы және экономикалық потенциалы бар ұзақ мерзімді әріптестікке негіз салдық - деп мәлімдейді. Екі мемлекет қарым-қатынастарының көлемі және перспективасы, олардың аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі өзара әрекеттері тұрғысынан қарағанда, бұл әріптестікті стратегиялық деп атауға толық негіз бар. Қазақстан қауіпсіздігіне, оның аумақтық тұтастығына сол Хартиядағы кепілдік республиканың егеменді дамуына, оның жас мемлекеттілігіне айрықша маңызды екенін айта кету керек. Хартия екі ел арасындағы саясат және қорғаныс, экономика және экология, ғылым мен техника, сайып келгенде, іс жүзінде барлық бағыттардағы кең ауқымды қарым-қатынастардың дамуын ұзақ жылдарға белгілеп берді. Сапар нәтижесінде Қазақстанның нарықтық реформаларына американ көмегінің жаңа перспективалары ашылды: іскерлікті дамытудың екі тараптық кеңесін, Орта Азияның кәсіпкерлік қорын құру, корғаныс конверсияларына қаржылық көмек және т.б. Содан бері бұл бағытта талай жүйелі оң қадам жасалды. Алматыға АҚШ жағынан вице-президент А.Гор, мемлекетік хатшы У. Кристофер, қорғаныс министрі У. Перри, энергетика министрі О. Лири, президенттің ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі көмекшісі Э. Пейк және басқа бірқатар жоғары лауазымды қызметкерлер арнайы сапармен келіп қайтады. 1991 жылдан бері қаншама іс сапармен келіп, өзімен бірге көптеген іскер адамдарды ертіп, АҚШ-пен арадағы байланыстың тұрақты әрі іскерлік алуына, Қазақстанның өркениет әлеміне кең танылуына игі ықпал етіп келуіне оң ақуалдың қалыптасуына өлшеусіз еңбек сіңіріп жүрген қайраткерлердің бірі - Джеймс Бейкер мырзаның орны бөлек екенін елбасымыз да мойындады. Хартия қабылданғаннан кейін АҚШ-ғы Қазақстанның демократиялық жолмен дамудағы мемлекет ретіндегі беделі өсіп, Американың іскер де қаржылық әлемінің Қазақстанмен қарым-қатынасты орнату және дамытуға қызығушылығы артып, сонымен қатар американ компаниялары мен фирмаларының бізбен әріптестік байланыс жасауға ұмтылысы артады.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа үшінші сапары 1997 жылы қараша айының орта шенінде өткен еді. Осы сапар барысында 18 қарашада Вашингтонда Қазақстан Республикасының Президенті мен АҚШ-тың вице-президенті Альберт Гор екеуі қол қойған Экономикалық әріптестікті дамыту жөніндсгі іс-қимыл бағдарламасының екі ел арасындағы экономикалық байланыстарға жақсы әсер еткендігі баршаға аян .
Сапар алдында 12 қарашада Президент Н.Ә. Назарбаев АҚШ-тың Халықаралық қатынастар жөніндегі төрағасы Питер Питерсон және осы ұйымның құрметті төрағасы, белгілі қаржыгер Дэвид Рокфеллерлер бастаған осы кеңестің делегациясын қабылдайды. Делегация мүшелері Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа ресми сапарға баруына байланысты, ондағы кездесуде экономикалық мәселелердің жан-жақты шешілуіне жәрдемдесетіндігі жөнінде уәде береді,нында да сапардың стратегиялық маңызы зор болды. Экономикалық әріптестікті дамыту келісімімен қатар, стратегиялық мәнді Қарашығанақта , яғни Каспийде бұрғылау жұмыстарын жүргізе отырып, онда газ өндейтін завод құрылысын аяқтау және газ құбырын осы жерден бастап Қазақстанның орталығына жеткізу жөнінде АҚШ-пен келісімшартқа қол қойылады. 1997 жылы қараша айындағы іс-сапардың Қазақстанға экономикалық маңызы да айтарлықтай зор еді, өйткені Американың алдыңғы қатарлы компанияларын Каспийдің Қазақстандағы жағалауларына назарын аудартып, көптеген инвестициялармен қатар жаңа технологиялы завод салуға мүмкіндік әперді. Тек Каспий ғана емес, көптеген қазақстандық фирмалар мен кәсіпорындарға да Әріптестікті дамыту келісімінің пайдасы тигені сөзсіз.
1999 жылы сәуір айының соңына таман Қазақстан Республикасының Президентінің АҚШ-қа төртінші ресми сапары сәтті аяқталады. Б. Клинтон мырза Қазақстанның өз аймағындағы бейбітшілікті сақтаудағы алатын орнының маңыздығын атап айтқанда, Азияда тұрақтылық псн сенімділікті орнатудағы басшылығын ескеріп өтеді. Сол кездің маңызды оқиғалары аясында, дәл осындай позиция, біздің еліміз ғана емес, бүкіл дүниежүзілік қоғамның позициясы екені айдан анық. Саяси мәселелермен қатар елбасымыз Вашингтонда дүниежүзілік ірі компаниялардың және корпорациялардың басшыларымен кездесті. Сонымен қатар Халықаралық валюта қорының директор-басшысы М. Камдессю мырзамен, Халықаралық Реконструкция және даму банкісінің басшысы Дж. Вульфенсонмен кездесіп, келіссөздер жүргізеді. Бұл шарттар мен келісімдер туралы келесі тарауда кеңірек талқыланады. 1999 жылы желтоқсан айының ортасында өткен Президентіміздің Вашингтондағы бесінші ресми сапары туралы айтпастан бұрын, онда өткен Қазақстан-американдық бірлескен комиссияның алтыншы мәжілісі туралы айту тиіс. Вашингтонда 17-20 желтоқсан аралығында, ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев және АҚШ-тың вице-президенті А. Гордың басшылығымен өз іргетасын 1996 жылы сәуірде премьер- министр Джеймс Бейкердің атсалысуымен қалаған Қазақстан - Американ кеңесінің алтыншы мәжілісінде негізінен, бұрынғы әскери, ғылыми-техникалық кешендердің тағдыры мен Халықаралық ғылыми-техникалық орталық құру мәселесі қарастырылады .
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Вашингтонға жасаған бесінші ресми сапарының нәтижесі ретінде, 2000 жылы қаңтар айының соңына таман кеңестің шешіміне байланысты Қазақстанға АҚШ-тың ресми делегациясы келген болатын. Делегация құрамында АҚШ-тың энергетика және қорғаныс министрлігі Мемлекеттік департамент өкілдері, елшілік пен ұлттық зертханалардың техникалық эксперттері кіріп, оны энергетика министрінің орынбасары Рауз Готмюллер басқарды. Мұндағы өз әріптестсрімен кездесіп, Астанада іскерлік жиналыстар мен кеңестер өтіп, бұрынғы әскери ғылыми- техникалық кешендерді конверсиялау аясындағы проблемалар мен келешектегі байланыстар, халықаралық ғылыми-техникалық орталықпен бірлескен түрде қауіпті азайту бағдарламасының жобасын дамыту туралы мәселе қозғады.
Бірлескен Қазақстан-Американ кеңесі Қазақстанның салмақты саяси және экономикалық әлеуметін Вашингтонның ескергендігінің және АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің маңызы межелеріндегі геостратегиялық орналасуын мойындай отырып, оған айрықша мән беретінінің дәлелі екендігін Қазақстан Республикасының АҚШ-тағы төтенше және өкілетті елшісі Болат Нұрғалиев атап көрсете отырып, сөзіне дәлел келтірді. Б.Клинтон әкімшілігі өзі билік басында болған 8 жылда американ жағынан АҚШ-тың вице-президенті басқаратын бірлескен комиссияларды әлемнің бес мемлекетімен ғана: Египетпен, Қазақстанмен, Ресеймен, Украинамен және Оңтүстік Африка Республикасымен құрып, осындай дәрежедегі бірлескен комиссияларды АҚШ басқа елдермен құрған емес. Болат Нүрғалиевтің Егемен Қазақстандағы мақаласында 1999 жылдың желтоқсанында кабылданған АҚШ-тың XXI ғасырдағы ұлттық қауіпсіздік стратегиясында негізгі мақсаттар ретінде американ азаматтарының құқығын елдің ішінде және одан тыс жерлерде қорғау, сондай-ақ егемендікті, аумақтық тұтастықты және ұлттық берекетін сақтау белгіленген. Ол негізгі үш міндетті көздейді: ұлттық қауіпсіздікті нығайту, экономиканы одан әрі дамыту, демократияға жәрдемдесу және шетелде адам құқығын қорғау .
Америка өзінің жаңа стратегиясының бағдарламасына, стратегиялық шабуыл қаруларын шектеу туралы шартты СШҚ-2-ні жеделдетіп бекіту және іске асыру және СШҚ-3-тің аясын айқындау жөнінде Ресеймен келіссөзді жалғастыра бермек. Ядролық сынақтарға жалпыға бірдей тыйым салу шартын (ЯСЖТШ) бекіту қажеттігін көтеріп отырған да Америка болып табылады. СШҚ-2 шартына Қазақстан және басқалар кіргенімен, Ресей өз жауабын әлі толық қайтармады.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер (ЖТМ), Вашингтонда бұрынғы КСРО республикаларын осылай атайтын көрінеді АҚШ-тың сыртқы саясатының Еуразиялық бағытының өзегі болып отыр. Бұл мемлекеттердің көпшілігі адал деп көрсетіледі. Соған орай АҚШ олармен сайлау процесін жетілдіру, үкіметтік емес ұйымдар мен тәуелсіз баспасөздің қалыптасуы саласында ықпалдасуды жақындастырмақ.
Сонымен, қорыта келгенде, Америка мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастардың өркендеп өсуі екі ел арасындағы лауазымды қызметкерлердің ресми сапарлары барысындағы келіссөздерге байланысты екенін аңғардық. Американдықтар туралы айтып кеттік, ал қазақстандықтардан елбасымыз бес мәрте 1992 ж. мамырда, 1994 ж. ақпанда, 1997 ж. қарашада, 1999 ж. сәуір мен желтоқсанда Ақ үйдің ресми мейманы болып, 1996 ж. өзінде-ақ кезіндегі экс-премьер-министр Ә. Қажыгелдин, экс-сыртқы істер министрі Қ. Тоқаев, экс-қорғаныс министрі Ә. Қасымовтар ресми сапармен болып қайтты. Көптеген бірлескен құжаттардың ішінен 1994 жылы қол қойылған Демократиялық әріптестік хартиясы және 1997 келісілген экономикалық әріптестік бойынша ықпалдастық бағдарламасы болашаққа бағытталғанымен дараланып тұрады.
Бұл екі шарт содан кейінгі кезеңде Қазақстан мен АҚШ-тың арасындағы жасалған көптеген келісімдердің бастауы қызметін атқарады.
Сапардың ең маңызды мәселесі мен нәтижесі, американдықтардың қатты қызыққаны, 22 мамырда ядролық қаруды таратпау және ядролық ракеталық қаруды біртіндеп бұзып, Ресейге көшіріп әкету, олардың оқшантайларына салынған уранның құнын Қазақстанға ақшалай қайыру жөніндегі Лиссабон келісіміне қол қойылады.
Қазақстандағы ядролық қарудың дүниежүзілік маңызын дұрыс түсінген АҚШ еліміздің қауіпсіздігі туралы кепілдік береді. Кепілдік беру туралы Сыртқы істер министрлігі АҚШ-тың Қазақстанға назарының арта түсуі ең жаңа да ұтымды, құрылықаралық 104 баллистикалық ракеталар (СС-IX) және 1040 ядролық оқтұмсықтардың мұның аумағында орналасуынан, Вашингтонның өз қауіпсіздігіне қатердің бәсеңдеуіне ұмтылуынан және бұрынғы КСРО-ның ядролық қаруына мұрагер есебіндегі жаңа ядролық державаларды болғызбауға тырысуы екендігі құпия емес деп хабарлады. Оның үстіне, Казақстан аумағындағы 240 қанатты ядролық ракетамен каруланған ТУ-95 МС сериялы 40 стратегиялық бомба тастағыш ұшақ орналасқан. Сондықтан да бұл келісімгс қол коюдың қаншама маңыздығы мен жалпы сапардың маңыздығын басып айтуға болады.
Президент Н.Ә. Назарбаев Стратегиялық Шабуыл қарулары-1 келісіміне қол қою туралы журналистерге интервьюінде: Қазақстан өз еркімен ядролық мемлекет болған жоқ. Сондықтан да СШҚ - бойынша Лиссабон келісіміне қол қою оған оңайға түскен жоқ. Қазақстан енді келісімге кіргендіктен ары қарай да келісім бойынша әрекет жасайды және ТМД-ның жеті мемлекеті кірген қорғанудың топтық жүйесін құруға да қатысады. Қазақстан өзінің бүкіл ядролық қарулар жойылмайынша ядролық ел болуы туралы бағытынан бас тартты. Осыған орай, СШҚ келісім бойынша 7 жыл ішінде, яғни 1999 жылға дейін өзінің ядролық қаруларын азайтады. Алайда Қазақстан мен Ресей қорғаныстық келісімде болғандықтан, ядролық қаруды қайда орналастыруын өздері шешеді деген болатын .
Ядролық қарулар жөніндегі мәселеде Қазақстанның позициясы келесі ойлармен мүсінделеді. Бір жағынан, ондаған жылдар бойына Рсспублика ядролық қарулар сынайтын полигон ретінде пайдаланылды, ал оның халқы бұрынғы КСРО жетекшілерінің ядролық қылмысты тәжірибелерінің объектісі болды. Осындай тәжіриебелерден әбден жапа шекен Қазақстан халқы ядролық соққыға кесапаты атаулыдан арылуды көкседі, болуы мүмкін ядролық соққыға нысана болғылары келмеді. Екіншіден, ядролық қаруды қауіпсіздік кепілдігі мен тежеу құралы ретінде қарайтын ондаған жылдар бойы қалыптасқан психологиялық инерция да бар-ды. Үшіншіден, ядролық каруды бөлшектеу және жою үлкен қаржы көздерін, ұсынықты мамандар мен тиісті құрал-жабдықтарды қажет ететін күрделі де қымбат тұратын техникалық және технологиялық процестер болып табылады, қауіпсіздік шаралары да зор дайындықты талап етеді. Ал мұндай бірде-бір жағдай белгілі себептерге байланысты Қазақстанда жоқ. Төртіншіден, Қазақстан өзін қоршаған геосаяси төңірегін, бірқатар көрші елдердегі тұрақсыздық жағдайларын ескере отырып, өзінің қауіпсіздігі жөнінде алаңдаушылық білдірді және ядролық мәртебесінен бас тартуына байланысты қажетті кепілдіктер жөнінде занды мәселе қойды. Осындай ой-пікірлер Перзидент Н.Ә. Назарбаев тарапынан әлденеше рет айтылған болатын. Қазақстанның мұндай алаң болушылығын американдық әріптестері де тиісті дәрежеде түсіне білді. Алматыға келіп кеткен сенаторлар Крэнстон (1992 ж. кыркүйегі), С. Нанн және Р. Лугар (1992 ж. қарашасы) ядролық қаруларды бөлшектеу мәселесінде АҚШ-тың Қазақстанға қаржылық және техникалық көмек көрсетуге және осы мақсаттарға ірі көлемдегі ақша қаражатын бөлуге зар екендігін хабардар етті. Қазақстан қауіпсіздігін камтамасыз ету проблемалары жөнінде де АҚШ шет қалмай, 1993 ж. қаңтарынан бастап мұндай кепілдіктер нысандары мен мазмұнын бірлесе іздестіру процесі бастаған болатын.
Қазақстан-Американ қатынастарының даму перспективаларына күмәнмен қараушылар, яғни АҚШ-тың түпкі мақсаты Қазақстанның қолынан ядролық ракеталарды қағып түсіру , ал Вашингтонның бұл ойы орындалысымен, Қазақстан Американ сыртқы саясатының қақпақылына айналады деушілер де кездесті. Олардың ойынш,а біз ядролық қаруды уысымыздан шығармай, Ақ үйдің назарын Астанаға үнемі ауып отыруы үшін тиімді пайдаланып қалуымыз керек екен. Әрине, бұл ойдың дұрыс емес, өрескел де тиімсіздігі көзге ұрынары сөзсіз. Себебі жоғарыдағы 4 тұжырым бұған дәлел, бұл біріншіден, ал егер қазіргі көзқарасқа салар болсақ, СШҚ-1 келісім бойынша, қазіргі жаңа Қазақстан территориясындағы бүкіл ядролық арсенал не жойылды, не Ресейге көшіріліп әкетілді, ал полигондар мен ядролық қаруға байланысты мекемелердің көп бөлігі - зерттеу институттары, ғылыми мекемелерге айналғандығы анық айғақ. Осыған орай, американдықтар жағынан осы жағдайды пайдаланып, не қарым-қатынасты тоқтату, не өз сыртқы саясатының ықпалына айналдыру әрекеттері байқалмайды. Үшіншіден, екі жақты қарым-қатынастардың көптеген салаларда тереңдеуі, жан-жақтылығы американдықтарға сенімнің арта түсуіне алып келуде. Сонымен, Қазақстан өз еркімен ядролық қарудан бас тартты, бұл әрине, республиканың әскери қуатын әлсіретті, алайда, әлемдік тұрғыда Қазақстанның бұл әрекеті позитивтік көзқарас туғызып, оның беделін көтереді, бейбіт өмір сүруге мүмкіндік береді, ал ең бастысы экономикамызды өте зор қаржылық шығыннан құтқарды. Әл-Фараби атындағы Қазақ мсмлекеттік университетінің философия және саясаттану факультетінің саясаттану кафедрасы базасында өткізген 1998 жылғы ғалымдар, саясаткерлер, дипломат, т.б. арасында өткізген сұрақ-жауап тәжірибе барысында осы ядролық қару жөніндегі көзқарастарын сұрағанда, көпшілік жауаптар оң көзқараста екендігін көрсетті.
Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тарту экономиканың тұрақталуына, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыздандыру үшін қажет және ол елдің теңестірілген экономикасының дамуына бағытталған, ашықтықтың протекционизммен келісілуіне жағдай жасайтын, таразыланған мемлекеттік саясатты талап етеді, яғни инвестицияларды тарту саясатында тоқтатпалар мен керітартпа күштер механизмі жұмыс істеу керек.
Тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан Әлемдік банктың мүшесі болып, мақсаты дамушы елдердің экономикалық дамуына көмек көрсету болып табылатын ірі қаржылық мекемемен белсенді түрде қарым-қатынастар жасауда. Банктың қаражаттары кедейлікті азайту мен экономикалық өсуге жағдай жасайтын жобаларды қаржыландыру мақсатында жұмсалады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстан мен Америка арасындағы тығыз саяси байланысқа, экономикалық, атап айтсақ энергетикалық факторлар әсер етті, бұл дегеніміз американдықтардың республикамыздағы мұнай өндіру саласына аса қызығушылықпен қарауы. Екі елдің үкіметтері арасында, жалпы инвестиция көлемі 20 млрд. долларды құрайтын Батыс Қазақстандағы мұнай көздерін бірігіп игеру көзделуде. Мұндай ірі инвестициялық жобалар Қазақстан Республикасының экономикасына тікелей ықпал етуге шамасы келеді. 1995 ж. сәуір айында АҚШ-тың энергетика министрінің орынбасары У. Уайттың ресми сапары барысында Қазақстан-Американдық іскерлік даму комитеті мен Атомдық энергия агенттігінің өкілдерімен өткен алғаш мәжілісте "Қазақстан Республикасы мен Америка Құрама Штаттары арасында энергетикалық саясат саласында қарым-қатынас жасасу туралы арызға қол қойылған болатын Мұндай қызығушылықтың тууына әсер еткен Каспий мұнайы келесі онжылдықта үлкен сұранысқа ие болатын болса, газы тек Таяу Шығыс пен Ресейден ғана аз мөлшерде, ал АҚШ пен Мексиканың газ қорын қосқаннан біршама көп екендігі болар.
Американың мұнай компаниялары өз саласына 60%-дан аса тікелей инвестициялар өндіруде. Республикамыздағы ең ірі инвестициялық келісімге Теңіз мұнай көзімен Шеврон компаниясының арасындағы келісім жатады. Алайда, 1995 ж инвестиция көлемі 10 есеге дейін қысқартылып, 65 млн долларды құрайды. Жоспардың өзгеруіне мұнайдың шетке шығарылуының қиындығы әсер ететін көрінеді. Б. Клинтонның саясаты көрсеткендей, Каспий мұнайы жақын арада ешбір қиындықтарға қарамай игерілуі тиіс, өйткені АҚШ-қа мұнай өте керек. АҚШ келешекте, Қазақстан-Грузия көліктік коммуникациялық коридор құруды көздейді, осыған байланысты бүкіл мұнай тасымалдау желісі бойынша орналасқан теміржол, порт, әуе, тасымал желісі мен телекоммуникациялық инфраструктураларды модернизациялау көзделуде, АҚШ коридордың транзиттік орталығын Грузия деп алып, Иранды ойыннан шығарып тастамақшы деген тұжырым жасайды Л. Иватова өз мақаласында. Сонымен Батыс Қазақстан мұнайын сыртқа шығару проблемасын шешу қазіргі таңда республикамыздың мұнай және газ саласының дамуына және екі жақтама қарым-қатынастардың өсуіне жағдай жасайды.
Алайда, екі ел арасындағы экономикалық байланыстарды жоғары дәрежеде деп бағалауға болмайды. Басты бөгет - Қазақстан тауарларының американ рыногына шығармауы, яғни сауда-экономикалық қарым-қатынастардың әлсіз біржақтама дамуы. Әрине, бірінші себеп бұл екі ел арасындағы территориялық алшақтық пен жолға байланысты жоғары тариф. Ал, екіншіден, Джексон-Вэник түзетпесінің Қазақстанға жоғары технологиялық құрал-жабдықтардың экспортталуына шектеме қоюы. АҚШ әкімшілігі ТМД мемлекеттерінің бірнешеуін бұл түзетуге кіретін елдер қатарынан алып тастауды ұсынған болатын, осы мемлекеттерге Қазақстанның да кіруі қарастырылуда көрінеді.
АҚШ-тың ресми және іскер ортасының Қазақстанмен сауда-экономикалық қарым-қатынастардың бүкіл салаларында өзара тиімді де жемісті қарым-қатынасты дамуға ынталы екендігін толық негізде айтуға болады. Екі мемлекеттің мұндай экономикалық саясаты жаңа технологияларды алуға, капиталдың негізделуіне, жаңа жұмыс орындарын ашуға және Қазақстан экономикасын одан ары реформалауды күшейтуге айтарлықтай жол ашты, мүмкіншілік берері сөзсіз.
Қазақстан тәуелсіздік алуына байланысты шетелдік мемлекеттермен тікелей толыққанды экономикалық, сауда-саттық қарым-қатынастар жасауға мүмкіндік алады. Америка Құрама Штаттарымен алғаш экономикалық байланыстардың ресми тұғыры 1992 ж. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа алғашқы сапары барысында жасалған болатын. Джордж Буш пен Н.Ә.Назарбаев 4 құжатқа қол қояды - Сауда қатынастары жөніндегі келісім, Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт, Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара түсіністік женіндегі меморандум, Қос-қабат салық салуды болдырмау жәніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен мәлімдемелер. Осы сапар барысында елбасымыз, бірлескен Тенгизшевронойл кәсіпорнын құру туралы келісімге "Шеврон" компаниясының басшылар кеңесінің төрағасы К.Деррмен бірге 18 мамырда қол қояды. Теңіз және Королев мұнай көздерін "Шеврон" компаниясымен бірлесіп игеруден 40 жыл ішінде ортақ табыс 50 млрд долларды қүрау тиіс, осы табыстың 80,4% қазақстан, 19,6% - Шеврон компаниясы иеленетін болады деп шартта келісілген. Сонымен қатар, жоба бойынша 2010 жылы тәулігіне 700 000 баррельден (100 000 т) асатын мұнай өндіруге қол жеткізу көзделіп отыр.
Бірлескен кәсіпорын жұмысына қатыса отырып, Шеврон Қазақстанның аймақтық инфрақұрылымын жетілдіруге, мысалы, аурухана, мектеп, жол құрылыстарын салуға көмектесіп, әлеуметтік экономикалық бағдарламаға да қатысатын болады. Бұл бағдарламаның орындалуының дәлелі ретінде 1999 жылғы Шеврон компаниясының Атырау облысындағы орта және шағын кәсіпорындарды қолдау туралы кең көлемді бағдарламасының басталғанын айта кетуге болады, бұл туралы келесі беттерде кеңінен тоқталынады.
Шевронмен мұндай ғасыр контрактысына қол жеткізу, американ капиталының Қазақстан экономикасына ірі көлемде тартылуының бастамасы болды дейді сыртқы істер министрлігінің қызметкерлері. Сонымен қатар, елбасымыздың АҚШ-қа алғашқы ресми сапарының кезінде, 21 мамыр күні Нью-Йорктың іскерлерімен кездесуде, өзінің сұраушы ретінде емес, тиянақты өзара тиімді қарым-қатынас жасауға мүмкіншілігі бар мемлекеттің өкілі ретінде келгенін дәлелдей отырып, екіжақты тиімді сауда-саттық т.б. саладағы 125 жобасын үсынады. Бұған қоса, шетел инвесторларының алғашқы пайдасын ала бастаған 3 жылына салық төлейтінін, ал келесі 3 жылда тек 50% салық салынатынын Қазақстанның үкімет органдары зандастырғандығын мәлімдеуі елге инвестиция, күрделі қаржының көптсгсн көптеген түрлерінің ағылуына жағдай жасайды. Осыған орай, экономикалық байланыстар үнемі өсу үстінде.
1992 ж. мамыр айында өткен елбасымыздың Вашингтонға ресми сапары Қазақстан экономикасына инвестицияның көптеп енуіне Шевронмен келісімге келуіне және өзге де компанияларды, жалпы АҚШ үкіметі мен іскер азаматтарының Қазақстанға қызығуын арта түсіргені мәлім.
АҚШ-тың сауда министрлігінің санауы бойынша 1992-94 жж. кезеңдегі Қазақстанға АҚШ-тың тікелей жеке капиталын ендіруі шамамен 1,5 млрд долларды құрайды. Инвесторлардың ішіндегі ең ірілері Шеврон 750 млн долларға тарта, Филипп Моррис - 300 млн доллар, Р.Джей, Р.Рейнольдс 100 млн. доллар, Мобил 50 млн доллар күрделі қаржы алады.
Статистикадан белгілі болып түрғандай, АҚШ өз капиталын негізінен, Қазақстанның мұнай және газ өндірістен темекі өндірісіне жүмсайтын көрінеді. Өйткені, Ф. Моррис пен Р. Дж. Р. Рейнольдс темекі компаниялары бақталастықпен дами келе, Қазақстанның бүкіл ірі қалаларында өз фабрикаларын салып үлгерді Мысалы, Алматыдан Филипп Моррис, Шымкентте Р.Джей Р.Рейнольдс компаниялары. Алайда, бұл компаниялар тек темекі шығарып қана қоймай, қалаларда көптеген мәдени-қайырымдылық - спорттық шараларға белсенді қатысып, көмек беріп түруда.
1994 ж. Моторола компаниясы Қазақстан жағымен радиотелефон байланысының ұлттық жүйесін салу туралы келісім жасайды, жалпы қаржы көлемі 33 млн долларды құрайды, ал Орикс компаниясы 11,3 млн доллар көлеміндегі, мұнай көздерін барлау және игеру туралы 2 келісімге қол қояды. Тікелей байланыстарды қалыптастыру және дамыту, әртүрлі қазақстандық және американдық компаниялардың арасындағы қарым-қатынастарды күшейту мақсатымен елшілік АҚШ-тың Қазақстандағы өз бастамасымен министрліктерге, обылыс әкімшіліктеріне өздерінің ұсыныстарымен нақты жобаларын американ инвесторларына қаржыландыруға жіберуін өтінген болатын. Нәтижеде Қазақстанның 10 министрлігі 9 облыс әкімшілік басшылары мен бірқатар банктерден көптеген ұсыныстар түсіп, олар инвестициялық жобалардың ортақ пакетіне біріктіріліп ОПИК-тің шетелдік жеке инвестициялар компаниясы, американ компаниялары мен фирмаларының талқысына беріледі. ОПИК Қазақстан экономикасына елеулі инвестициялардың енуіне жол ашады, атап айтсақ экономиканың алтын, мұнай газ өндіріс салаларына сонымен қатар, шетел капиталын қауіпсіздендіруге аса көңіл бөледі. Осы жобалардың барлығына 120 млн долларға жуық күрделі қаржы жүмсайды.
Қазақстандық кәсіпкерліктің дамуы мен қолдауына Эксимбанк (АҚШ) қарыздар мен гарантия берумен атсалысуда. Оның қарарында 9 бірлескен қазақ-американ жобалары жүзеге асуда. Талдықорған қант зауытында лимон қышқылын шығаруда қаржыландыруға байланысты жобаны іске асыруға 20,8 млн. доллар бөледі.
Осы жылдары Алматыда кәсіпкерліктің Орталық Азиялық қоры ашылады, оның басты мақсаты республиканың жеке секторының өндіріс орындарын қарыздар мен тікелей инвестициялармен қамтамасыз ету болып табылады.
1994 ж. МБРР Реконструкция және Дамыту Халықаралық Банкі және МВФ Халықаралық Валюта қоры мен Қазақстан экономикасының транспорттық секторына 40 млн, мұнай секторына -- 15,7 млн доллар қаржылық көмек көрсету жөніндегі кредиттік келісіміне қол қойылады. Осы жылы әскери конверсия саласында жетістіктерге қол жеткізу басталады. Атап айтсақ, 1994 ж. АҚШ-тың ӘОО компаниялары мен фирмалары қатынасқан, Қазақстанның қорғаныс комплексінің 8 өндіріс орындарының презентациясы өтеді.
"Казинформтелекомның бірлескен жобасы бойынша 22,5 млн долларға бағаланатын жұмыстар іске аса бастайды . 1996 жылға дейін-ақ АҚШ компанияларының көмегімен инвестицияларының арқасында елбасы Н.Ә. Назарбаевтың баяндауынша 25 ірі жоба қорытындырылды, мұнай-газ саласына 1,5 млрд доллар салынды. Республикаға Шеврон, Мобил, Роялс сияқты ірі компаниялар келді. Мұнай өндірісі -- 25%-ке өсті. Статистикаға жүгінер болсақ, егер 1994-95 жылдары елімізде қазақ-американ бірлескен кәсіпорындар саны -- 117, ал американ компаниялар өкілдіктері 20-ға тарта болса, 1997 ж. республикамызда 200-ге таман бірлескен кәсіпорын, 80-ге жуық өкілдіктер жұмыс істейді. Американ компанияларының қызметтері Қазақстан өнімінің бүкіл сфераларын қамтып, инвестицияларының жалпы көлемі қазақстан экономикасындағы 1,7 млрд доллардан асып Қазақстан- Американ сыртқы сауда айналымы (1996 ж.) - 125 млн доллар құрайды. Американың өнімдері Қазақстанда үлкен сұранысқа ие болып, компаниялардың экономикамыздың аяққа тұруына пайдасы тиеді. Американың Қазақстандағы елшісі Элизабет Джоунс (1997 ж.) ханымның ойынша: Қазірге танда АҚШ пен Қазақстан - өзара достыққа сенім мен қүрметке негізделген және көптеген салаларды қамтыған әріптестік құрды. Мысалы: Америка Қазақстан екеуі елімізде қалған шахталық пуекілік қондырғылар мен сынақтық туннельдерді, яғни ядролық қарудың инфрақұрылымдарын демонтаждау жұмыстарымен айналысуда. Тұрғындардың денсаулығын жақсарту мен экологиялық мәселе, қоршаган орта проблемаларын шешуге АҚШ миллиондаған долларға медициналық құрал-жабдықтар ауруханаларға ретінде қайырымдылық жасап, Семей полигонындағы ядролық сынақтардың тигізген зияндылықтарының мөлшерін өлшеу мәселесін бірігіп шешуде.
1997 ж. мұндай экономикалық қарым-қатынастардың жоғары деңгейіне жетуінің басты түрткісі мен ұйытқысы Мемлекет басшысының 1997 ж. АҚШ-қа сапары кезінде келісілген экономикалық әріптестік бойынша ықпалдастық бағдарламасы болып табылады.
Екі елдің арасында экономикалық байланыстардың күшеюіне тек Қазақстан жағынан ғана әрекет жасалып қойған жоқ, америка жағынан да қызығушылық байқалады. Мәселен: 1996 ж. 11-14 сәуір аралығында АҚШ-тың экс-премьері Дж.Бейкер Алматыға келген сапарында, өзімен бірге 20-дан астам ірі өнсркәсіп компанияларының басшылары мен мамандарын, банкирлерді ертіп жүрді. Олардың арасында Амоко - Евразия , Кейс Корпорэйшн, Шеврон Оверсиз Петролеум Компани Инк , Ситибэнк , Дир энд Компани , Эксон Венгерс ,Прайс Уолтерхаус, Санта Фе Пасифик боулд, Филип Моррис Интернэйшнл, т.б. Қазіргі танда аталған компаниялардың барлығы дерлік Қазақстанмен өзара тиімді байланыстар жасап, жұмыс істейде. 1997 ж Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа сапарына қайта келер болсақ, сапар барысында 8 қарашада Вашингтонда президснт Н.Назарбаев пен АҚШ-тың вице-президенті А.Гор қол қойған Экономикалық әріптестікті дамыту жөніндегі іс-қимыл бағдарламасының баға жетпес маңызы болмақ дейді дипломатия мамандары. С.Абдулпаттаевтың мақаласына сүйенсек Қазақстан экономикасына шетел мемлекеттері салған инвестицияның 40% АҚШ-тың үлесіне келіп отыр. Ал, қараша айындағы президент Назарбаевтың АҚШ-қа сапарының стратегиялық мәні - Қарашығанақта бұрғылау жұмыстарын жүргізе отырып, онда газ өңдейтін завод құрылысын аяқтау және газ құбырын осы жерден бастап Қазақстанның орталығына жеткізу жөнінде АҚШ-псн контрактіге қол қою болып табылады. Мұндай елімізге тиімді келісім болған смес (80% пайда Қазақстанға берілмек). Ескере кететіні, халықаралық эксперттердің тұжырымдауына қарағанда, Теңіз және Қарашығанақ мұнай-газ көздері дүние жүзіндегі ірі кеміртегі қойнауларының алғашқы ондығына кіреді. Теңіз мұнай көзіндегі орналасқан мұнай қорында 25 млрд баррельдей мұнай бар көрінеді.
Еліміздегі мұнайды өндеуге аса көп көңіл бөліп отырган американ компанияларының ішіндегі ең алыбы - Шеврон мұнай компаниясы болып табылады. Шеврон оверсиз петролеум, ИНК (ШЮПИ) компаниясы - бұл дүнисжүзінің 20-дан аса мемлекеттерінде өз жұмысын атқаратын, мұнайды барлау және өндірумен айналысатын халықаралық компаниясы, Шеврон компаниясының иелігіндегі өндіріс орны. Шеврон компаниясы болса 105 жылдық акционерлік мультиұлттық мұнай концерні, әлемдегі ірілігі жағынан 5-ші мұнай компаниясы, оның 60 мыңнан аса қыметкерлері жұмыс атқарып, өз өнімдерін 90-нан аса елге таратады. Табысы шамамен бір жылда 40 млрд долларды (1991 ж. 40,1 млрд) құрайды Шевронның Қазақстанның аймақтық инфрақүрылымын жетілдіруге атсалысуымен қатар Атырау облысында шағын және орта бизнесті қолдау туралы кең көлемді багдарламасына 1999 ж. бері кіріскені туралы жоғарыда айтылған болатын. Осы кезде Атырауда консультативтік кәсіпкерлік - орталық ашылады. Ол өз ісі техникалық көмек пен әкімшілікпен айналысу сабақтарын өткізуді жақсы жетістіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ тыныштығы мен ұрпақ амандығы.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай, әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Қырғыз елінде демократия жоғары екені белгілі, бірақ экономикалық әлсіздікті пайдаланып отырған радикалды топтар ішкі тұрақсыздықты туындатуда. Оппозицияның күшеюі елде төңкеріс жасады. Бұдан Қырғызстанның айығып кетері екіталай.
Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға мүше елдер халықаралық терроризмге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. Соңғы жылдары Қырғызстан астанасындағы Манас әуежайында НАТО-ның әскери-әуе күштерінің шоғырлануы осының дәлелі.
Ал, Түркменстанда Нирзовтың жеке билігі қалыптасқан болса, ол сыртқы әлемнен алшақтатылған Халық наразы болмас үшін арзан энерго көздерімен қамтамасыз етіп отыр, дегенмен бұның барлығы аймақтың тұрақсыздық бұғауына түспеуіне және одан құтқаруына ешкім кепіл бермейді.
Тәжікстан болса азамат соғысын басынан кешіріп отыр, осы аймақтың ең кедей және тұрақсыз еліне жатқызамыз.
Өзбекстан аймақтағы шиеленістің негізгі эпицентріне айналуы әбден мүмкін. Шиеленіс көзі радикалды топтар, оған қоса ірі державалардың елдің ішкі және сыртқы істеріне араласуы жағдайды ушықтырып отыр. Елде фундаментальды идеялар ошағы көбейіп, көршілес елдердің діни экстремистік бағытына айналды.
Қазақстандық саясаткер Сәрсекеевтің айтуынша, аймақтағы туындап отырған проблемелар әлемдік проблема деңгейіне шықты, олар - халықаралық терроризм, наркотрофик, заңсыз миграция
Тақырптың өзектілігі Нарық саласында жаңа пайда болған егеменді ОА мемлекеттері аумалы-төкпелі қиын-қыстау кезеңін бастарынан кешіруде. Бұның барлығы көптеген өзекті мәселелерді туындатуда.Олар болса өзіндік сын көз-қарастар мен зерттеуді талап етеді. Осы бір қарастырар бес мемлекет (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан) ғасыр соңында тәуелсіздігін алғаннан кейінгі саяси-экономикалық және әлеуметтік даму ерекшеліктері біршама шиеленісе түсті. Оған себеп, нарықтық экономикаға көшуде ішкі әлеуметтік-этникалық, шекаралық қайшылықтармен қоса діни мәселелердің кері әсері артып отыр.
Әлемдік ынтымақтастық пен жахандану ОА елдерінің даму нышандарын әлемдік даму процестеріне тәуелді қылды. Яғни сыртқы күштердің әсері аймақты Балқан, Таяу Шығыстағыдай ойын алаңына айналу қаупі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі.
Геосаяси жағдай мен саяси жүйедегі өзгерістерді қылмыстық топтар пайдаланып кетті. Олардың дұрыс реттелмеуі жалпы аймақта қылмыстық кландардың, қылмыс түрлерінің, яғни наркобизнестің, басқа да заңсыз әрекеттердің белең алуына әкеп соқты.
АҚШ ықпалының мейлінше артып, аймақтағы мемлекеттердің болашағы үшін маңызды кезеңнің басталуымен негізделеді. АҚШ әскери тұрақтарының Орталық Азия мемлекеттерінде пайда болуы және орналасуы Орталық Азия геостратегиялық саясаты үшін қажетті тың мәселелерді анықтап, пайымдауды міндеттеп отыр. Сондықтан аймаққа АҚШ-тың кірігуі, оның стратегиясының аймақтағы мемлекеттер үшін қандай перспективаларды ашатынын немесе әкеле алатынын зерттеу бүгінгі күн үшін аса өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты АҚШ-тың ОА аймағындағы сыртқы саясатын кешенді зерттеу. Бұл мақсат келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- геостратегиялық тәжірибе негізінде АҚШ сыртқы саясатының басым бағыттарын айқындау;
АҚШ-тың дүниежүзінің түрлі аймақтарына қатысты сыртқы саяси тәжірибесі аясында оның Орталық Азияға байланысты сыртқы саясатына тән жалпы және дара ерекшеліктерді анықтау, жария және шынайы мақсаттарын көрсету;
АҚШ сыртқы саясатына қатысты Орталық Азия аймақтық ынтымақтастық қарым-қатынас сипатын ашу;
АҚШ-тың сыртқы саясатын Қазақстан үшін тиімді пайдаланудың маңызын анықтау.
Орталық Азия және АҚШ қарым-қатынастарының орнауының сатыларын айқындау;
Зерттеу жұмысының дерек көздері Бітіру жұмысында тақырыпты зерттеу барысында пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н.Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл Эпицентр мира атты еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытары мен қоса аймақтағы басты геосаяси ойыншылардың саясаты қарастырған. Оның ішінде ОА елдерінің АҚШ пен қатнастары, АҚШ - тың бұл мемлекеттермен және өзара тиімді экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстанның аймақ елдерімен дипломатиялық қатнастарын және Америка Құрама Штаттары мен Өзбекстанның қатынастарының жаңа қауіптер жағдайындағы саясат ерекшеліктері АҚШ - тың аймақтағы саясатына Өзбекстан факторының ықпалын ҚР экс - сыртқы істер министрі, қазіргі таңда ҚР Сенат төрағасы Қ.Тоқаевтың Под стягом независимости, Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации, Беласу атты еңбектерінде қарастылады.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан және қолданған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бұл еңбектерде ОА елдерінің сыртқы саясаттағы қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Қазақстанның экономикалық даму және экономикалық салалаларды реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына және АҚШ тың Орталық Азиядағы саясатына баға беріледі.
Сонымен қатар жұмыстың тақырыбын ашуда АҚШ, Ресей және Орталық Азия республикалары басшыларының және саяси қайраткерлерінің еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында Өзбекстан президенті И.Каримовтың, Түркменстан президенті С.Ниязовтың Мадлен Олбрайт, З. Бжезинский, Г. Киссинджердің еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің пәні - АҚШ-тың Орталық Азия елдеріне сыртқы саясаттағы қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Орталық Азияның экономикалық даму және экономикалық салалаларды реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына және АҚШ тың Орталық Азиядағы саясатына баға беріледі.
I-БӨЛІМ. АҚШ-ТЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯМЕН САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАРЫМ- ҚАТЫНАСЫ
1.1.АҚШ - Қазақстан достық қатынасы
1991 жылы желтоқсандағы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болып жариялануы еліміздің тез қарқынмен әлемге танылып, көптеген елдермен дипломатиялық қатынас жасауға мүмкіншілік жасады. Алғашқылардың бірі болып Қазақстанды Америка таныған, ал 1992 жылы 4 ақпанда-ақ Алматыда тұңғыш рет тәуелсіз Қазақстан мемлекетінде Америка Құрама Штаттарының елшілігі ашылады. Елшіліктің қызметкерлері бірден республикамен танысуға кіріседі. Американың Қазақстандағы мәселелерінің Уақытша Сенімді өкілі У. Кортни мен АҚШ елшілігінің экономикалық мәселелер бойынша бірінші хатшысы Дж. Сколатт өздерінің алғашқы сапарын Семей облысынан бастаған болатын. Бұл кездейсоқтық емес-ті, өйткені Семей облысын Америка көпшілігі Невада-Семей антиядролық қозғалыс бойынша білетін. Іс-сапар АҚШ-тың ТМД-ға гуманитарлық көмек акциясымен жалғасып, Семейге азық-түлік пен дәрі-дәрмекке толы 3 ұшақ жеткізіледі. Американ елшілігінің қызметкерлері Шығыс, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан облыстарында болады. Іс-сапар туралы У. Кортни мырза Шынында да Қазақстан біз, американдықтар өте аз білетін, өкінішке орай, үлкен мемлекет, ел екен. Мұнда табиғи байлықтар мол, білімді адамдар көп. Көптеген селоларда қарым-қатынас жасауға мүмкіншілік бар. АҚШ-тың тәжірибесі көрсеткендсй еркін рынок, ойдың еркін дамуы -
демократиялық қоғамның негізі тәуелсіз Қазақстанда өз дамуын табады, ал бұл өз кезегінде екі ел арасындағы жемісті қарым-қатынасқа жағдай жасайды, деген тұжырымға келеді.
Кеңес қоғамының қайта құру кезеңінен өту барысында республиканың халықаралық байланыстары белгілі дәрежеде кеңейіп, жан-жақты терендетіле түседі. Әсіресе осы кезеңде Америкамен тікелей байланысты қамтуға көп көңіл бөлініп, әртүрлі дәрежеде белсенді делегациялық алмасулар басталады. Алғаш кездесулердің бірі сонау КСРО қойнауында пайда болған "Невада-Семей" антиядролық қозғалыстың қайраткерлерінің бас қосуы еді.
Қазақстан Республикасының Президснті Н.Ә. Назарбаевтың 1990 жылдың шілде айында американдық сауда консорциумы Президенті Дж.Гиффеннің шақыруымен АҚШ-қа алғаш рет ресми емес сапары Американдықтарға Қазақстан туралы ресми түрде жалпы түсінік беріп, екі ел арасындағы толыққанды да жемісті қарым-қатынасардың бастамасы болды. Тәуелсіздік сайалы енді өсе бастаған осы 1990 жылы наурызда Н.Ә. Назарбаев алғаш рет үш бірдей АҚШ президенттерінің (Дж. Форд, Р. Рейган, Дж. Буш) тұсында аса жауапты мемлекеттік қызметкер атқарған Джеймс Бейкер мырза қызметтен босағаннан соң да, тікелей атсалысуының арқасында Вашингтонда Қазақстан-американ кеңесі құрылып, бұл кеңесті Дж. Бейкердіің өзі басқаруға келіседі. Кеңестің екі жақты саяси, экономикалық мәдени байланыстарды күшейтудің тиімді құралы болып табылатынына Дж. Бейкер мырзаның күмәні жоқ. Екі ел арасындағы қызуқанды байланыстардың жоғарғы деңгейде үнемі қолдау тауып келе жатқандығы мемлекеттердің ұйымдары мен шаруашылық негіздерінің тікелей байланысуына жағдай жасайды. Осы кезеңде Қазақстандағы болып жатқан саяси оқиғалар, оның экономикалық жағдайы мен тікелей байланыстар жасауға американдықтар талап білдіре бастайды.
Осыған орай, 1991 жылы қыркүйекте Алматыға Американың мемлекеттік хатшысы Дж. Бейкер мырза сапар шегіп, көптеген ұсыныстарын тапсырады. Олар сауда-экономикалық байланыстар орнату, Қазақстан үшін американдық инвестициялық қор ашу, оның Халықаралық валюта - қаржылық ұйымдарға кіруіне көмектесу туралы, Қазақстанның АҚШ-та, АҚШ-ң Қазақстанда өз өкілдіктерін ашу, республикамызға жан-жақты көмек беру, рыноктық экономикаға тездетіп кіруіне байланысты экономикалық және басқару кадрларын дайындауда көмектесу туралы ұсыныстар болатын.
Қазақстанның ашық саясаты, орасан зор экономикалық мүмкіншілігі, өзгеше табиғи байлықтары Американың саяси және іскер орталарын барған сайын қатты қызықтыра берді. Республика экономикасының жандануына бұл қарқын тым баяулық ететін. 1991 жылғы тамыз оқиғасы орталықтың тағдырын шешіп, елдегі қоғамдық-саяси процестердің тездетуіне әкеліп, ақырында КСРО-ның құлап, ТМД-ның құрылуына жол ашады. Қазақстанның әлемдік саяси маңыздылығы оның Еуразиялық континенттің орталығындағы географиялық орналасуымен іспеттес болып қалды. Бұл жағдай, ең алдымен, Қазақстанның ядролық қаруға иелік етуіне байланысты болды.
1991 жылы 17 желтоқсанда Алматыға екінші ресми сапарымен мемлекеттік хатшы Дж. Бейкердің келуінің басты мақсаты да, осы ядролық қарудың болашағы еді. Сонымен қатар хатшы мырза Дж. Буш АҚШ президентінің елбасымызды ресми сапарға келіп қайтуға ресми шақыруын табыс етеді.
Невада штаты мен Семей облысындағы сынақтарды тоқтату талабын қойған екі елдің озық ойлы азаматтарының қозғалысының бірігу тарихы туралы Вирджиния университетінің профессорының Ақиқат журналындағы мақаласы осыған дәлел. Бұл қозғалыстағы О. Сүлейменов ағамыздың орны мен маңызы туралы айта кетуге болады.
1992 жылы 3 сәуірде Қазақстан үкіметі Американдық Сколден, Арис Елейт, Мигер энд Флай адвокаттық конторасымен келісім шартқа отырады. Бұл мекеме Қазақстанның АҚШ-пен ЕЭС Европаның экономикалық Одағы аралық келіссөздерде шетелдік инвестициялар, жекешелендіру, сауда, салық салу, әртүрлі үкіметаралық келісімдер салаларында өкілі болады. Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағы елдерінің ішінде бірінші болып американ компанияларынан АҚШ-пен келіссөздерде кеңестер алу үшін келісімге отырады.
1992 жылы 18-24 мамыр аралығында Қазақстан Республикасының президенті АҚШ-та бірінші ресми сапарында болып қайтады. Ресми сапардың екі ел арасындағы саяси-экономикалық байланыстардың жаңа деңгейге көтерілуіне жасаған ықпалы өте зор. Сапар барысында Президенттер төрт құжатқа қол қояды, олар: Сауда катынастары жөніндегі келісім, Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт, Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара түсіністік жөніндегі меморандум, Қос қабат салық салуды болдырмау жөніндегі конвенция туралы бірлескен мәлімдемелер. Осылай, екі жақты карым-қатынастардың шарттық құқылық негіздері қаланды . Осы сапар барысында елбасымыз Нью-Йорк қаласындағы БҰҰ штаб-пәтерінде БҰҰ бас хатшысы Бутрос Галимен, кейіннен қаланың ірі іскер адамдарымен кездесіп, сонымен қатар сапар соңына таман Қазақстан 164-ші мемлекет болып, БҰҰ-ның құрамындағы білім беру, ғылым және мәдениет жөніндегі бөліміне кіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа екінші сапары 1994 жылы ақпан айында өтіп, онда АҚШ президенті Б.Клинтонмен бірге 14 ақпанда Демократиялық әріптестік жөніндегі Хартияға қол қоюлары Қазақстан-Американ қатынастарының жаңа кезеңін белгілейді. Кездесу қорытындылары жөнінде айта келіп АҚШ Президенті Б.Клинтон: Біз Құрама Штаттары үшін зор маңызы және экономикалық потенциалы бар ұзақ мерзімді әріптестікке негіз салдық - деп мәлімдейді. Екі мемлекет қарым-қатынастарының көлемі және перспективасы, олардың аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі өзара әрекеттері тұрғысынан қарағанда, бұл әріптестікті стратегиялық деп атауға толық негіз бар. Қазақстан қауіпсіздігіне, оның аумақтық тұтастығына сол Хартиядағы кепілдік республиканың егеменді дамуына, оның жас мемлекеттілігіне айрықша маңызды екенін айта кету керек. Хартия екі ел арасындағы саясат және қорғаныс, экономика және экология, ғылым мен техника, сайып келгенде, іс жүзінде барлық бағыттардағы кең ауқымды қарым-қатынастардың дамуын ұзақ жылдарға белгілеп берді. Сапар нәтижесінде Қазақстанның нарықтық реформаларына американ көмегінің жаңа перспективалары ашылды: іскерлікті дамытудың екі тараптық кеңесін, Орта Азияның кәсіпкерлік қорын құру, корғаныс конверсияларына қаржылық көмек және т.б. Содан бері бұл бағытта талай жүйелі оң қадам жасалды. Алматыға АҚШ жағынан вице-президент А.Гор, мемлекетік хатшы У. Кристофер, қорғаныс министрі У. Перри, энергетика министрі О. Лири, президенттің ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі көмекшісі Э. Пейк және басқа бірқатар жоғары лауазымды қызметкерлер арнайы сапармен келіп қайтады. 1991 жылдан бері қаншама іс сапармен келіп, өзімен бірге көптеген іскер адамдарды ертіп, АҚШ-пен арадағы байланыстың тұрақты әрі іскерлік алуына, Қазақстанның өркениет әлеміне кең танылуына игі ықпал етіп келуіне оң ақуалдың қалыптасуына өлшеусіз еңбек сіңіріп жүрген қайраткерлердің бірі - Джеймс Бейкер мырзаның орны бөлек екенін елбасымыз да мойындады. Хартия қабылданғаннан кейін АҚШ-ғы Қазақстанның демократиялық жолмен дамудағы мемлекет ретіндегі беделі өсіп, Американың іскер де қаржылық әлемінің Қазақстанмен қарым-қатынасты орнату және дамытуға қызығушылығы артып, сонымен қатар американ компаниялары мен фирмаларының бізбен әріптестік байланыс жасауға ұмтылысы артады.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа үшінші сапары 1997 жылы қараша айының орта шенінде өткен еді. Осы сапар барысында 18 қарашада Вашингтонда Қазақстан Республикасының Президенті мен АҚШ-тың вице-президенті Альберт Гор екеуі қол қойған Экономикалық әріптестікті дамыту жөніндсгі іс-қимыл бағдарламасының екі ел арасындағы экономикалық байланыстарға жақсы әсер еткендігі баршаға аян .
Сапар алдында 12 қарашада Президент Н.Ә. Назарбаев АҚШ-тың Халықаралық қатынастар жөніндегі төрағасы Питер Питерсон және осы ұйымның құрметті төрағасы, белгілі қаржыгер Дэвид Рокфеллерлер бастаған осы кеңестің делегациясын қабылдайды. Делегация мүшелері Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа ресми сапарға баруына байланысты, ондағы кездесуде экономикалық мәселелердің жан-жақты шешілуіне жәрдемдесетіндігі жөнінде уәде береді,нында да сапардың стратегиялық маңызы зор болды. Экономикалық әріптестікті дамыту келісімімен қатар, стратегиялық мәнді Қарашығанақта , яғни Каспийде бұрғылау жұмыстарын жүргізе отырып, онда газ өндейтін завод құрылысын аяқтау және газ құбырын осы жерден бастап Қазақстанның орталығына жеткізу жөнінде АҚШ-пен келісімшартқа қол қойылады. 1997 жылы қараша айындағы іс-сапардың Қазақстанға экономикалық маңызы да айтарлықтай зор еді, өйткені Американың алдыңғы қатарлы компанияларын Каспийдің Қазақстандағы жағалауларына назарын аудартып, көптеген инвестициялармен қатар жаңа технологиялы завод салуға мүмкіндік әперді. Тек Каспий ғана емес, көптеген қазақстандық фирмалар мен кәсіпорындарға да Әріптестікті дамыту келісімінің пайдасы тигені сөзсіз.
1999 жылы сәуір айының соңына таман Қазақстан Республикасының Президентінің АҚШ-қа төртінші ресми сапары сәтті аяқталады. Б. Клинтон мырза Қазақстанның өз аймағындағы бейбітшілікті сақтаудағы алатын орнының маңыздығын атап айтқанда, Азияда тұрақтылық псн сенімділікті орнатудағы басшылығын ескеріп өтеді. Сол кездің маңызды оқиғалары аясында, дәл осындай позиция, біздің еліміз ғана емес, бүкіл дүниежүзілік қоғамның позициясы екені айдан анық. Саяси мәселелермен қатар елбасымыз Вашингтонда дүниежүзілік ірі компаниялардың және корпорациялардың басшыларымен кездесті. Сонымен қатар Халықаралық валюта қорының директор-басшысы М. Камдессю мырзамен, Халықаралық Реконструкция және даму банкісінің басшысы Дж. Вульфенсонмен кездесіп, келіссөздер жүргізеді. Бұл шарттар мен келісімдер туралы келесі тарауда кеңірек талқыланады. 1999 жылы желтоқсан айының ортасында өткен Президентіміздің Вашингтондағы бесінші ресми сапары туралы айтпастан бұрын, онда өткен Қазақстан-американдық бірлескен комиссияның алтыншы мәжілісі туралы айту тиіс. Вашингтонда 17-20 желтоқсан аралығында, ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев және АҚШ-тың вице-президенті А. Гордың басшылығымен өз іргетасын 1996 жылы сәуірде премьер- министр Джеймс Бейкердің атсалысуымен қалаған Қазақстан - Американ кеңесінің алтыншы мәжілісінде негізінен, бұрынғы әскери, ғылыми-техникалық кешендердің тағдыры мен Халықаралық ғылыми-техникалық орталық құру мәселесі қарастырылады .
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Вашингтонға жасаған бесінші ресми сапарының нәтижесі ретінде, 2000 жылы қаңтар айының соңына таман кеңестің шешіміне байланысты Қазақстанға АҚШ-тың ресми делегациясы келген болатын. Делегация құрамында АҚШ-тың энергетика және қорғаныс министрлігі Мемлекеттік департамент өкілдері, елшілік пен ұлттық зертханалардың техникалық эксперттері кіріп, оны энергетика министрінің орынбасары Рауз Готмюллер басқарды. Мұндағы өз әріптестсрімен кездесіп, Астанада іскерлік жиналыстар мен кеңестер өтіп, бұрынғы әскери ғылыми- техникалық кешендерді конверсиялау аясындағы проблемалар мен келешектегі байланыстар, халықаралық ғылыми-техникалық орталықпен бірлескен түрде қауіпті азайту бағдарламасының жобасын дамыту туралы мәселе қозғады.
Бірлескен Қазақстан-Американ кеңесі Қазақстанның салмақты саяси және экономикалық әлеуметін Вашингтонның ескергендігінің және АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің маңызы межелеріндегі геостратегиялық орналасуын мойындай отырып, оған айрықша мән беретінінің дәлелі екендігін Қазақстан Республикасының АҚШ-тағы төтенше және өкілетті елшісі Болат Нұрғалиев атап көрсете отырып, сөзіне дәлел келтірді. Б.Клинтон әкімшілігі өзі билік басында болған 8 жылда американ жағынан АҚШ-тың вице-президенті басқаратын бірлескен комиссияларды әлемнің бес мемлекетімен ғана: Египетпен, Қазақстанмен, Ресеймен, Украинамен және Оңтүстік Африка Республикасымен құрып, осындай дәрежедегі бірлескен комиссияларды АҚШ басқа елдермен құрған емес. Болат Нүрғалиевтің Егемен Қазақстандағы мақаласында 1999 жылдың желтоқсанында кабылданған АҚШ-тың XXI ғасырдағы ұлттық қауіпсіздік стратегиясында негізгі мақсаттар ретінде американ азаматтарының құқығын елдің ішінде және одан тыс жерлерде қорғау, сондай-ақ егемендікті, аумақтық тұтастықты және ұлттық берекетін сақтау белгіленген. Ол негізгі үш міндетті көздейді: ұлттық қауіпсіздікті нығайту, экономиканы одан әрі дамыту, демократияға жәрдемдесу және шетелде адам құқығын қорғау .
Америка өзінің жаңа стратегиясының бағдарламасына, стратегиялық шабуыл қаруларын шектеу туралы шартты СШҚ-2-ні жеделдетіп бекіту және іске асыру және СШҚ-3-тің аясын айқындау жөнінде Ресеймен келіссөзді жалғастыра бермек. Ядролық сынақтарға жалпыға бірдей тыйым салу шартын (ЯСЖТШ) бекіту қажеттігін көтеріп отырған да Америка болып табылады. СШҚ-2 шартына Қазақстан және басқалар кіргенімен, Ресей өз жауабын әлі толық қайтармады.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттер (ЖТМ), Вашингтонда бұрынғы КСРО республикаларын осылай атайтын көрінеді АҚШ-тың сыртқы саясатының Еуразиялық бағытының өзегі болып отыр. Бұл мемлекеттердің көпшілігі адал деп көрсетіледі. Соған орай АҚШ олармен сайлау процесін жетілдіру, үкіметтік емес ұйымдар мен тәуелсіз баспасөздің қалыптасуы саласында ықпалдасуды жақындастырмақ.
Сонымен, қорыта келгенде, Америка мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастардың өркендеп өсуі екі ел арасындағы лауазымды қызметкерлердің ресми сапарлары барысындағы келіссөздерге байланысты екенін аңғардық. Американдықтар туралы айтып кеттік, ал қазақстандықтардан елбасымыз бес мәрте 1992 ж. мамырда, 1994 ж. ақпанда, 1997 ж. қарашада, 1999 ж. сәуір мен желтоқсанда Ақ үйдің ресми мейманы болып, 1996 ж. өзінде-ақ кезіндегі экс-премьер-министр Ә. Қажыгелдин, экс-сыртқы істер министрі Қ. Тоқаев, экс-қорғаныс министрі Ә. Қасымовтар ресми сапармен болып қайтты. Көптеген бірлескен құжаттардың ішінен 1994 жылы қол қойылған Демократиялық әріптестік хартиясы және 1997 келісілген экономикалық әріптестік бойынша ықпалдастық бағдарламасы болашаққа бағытталғанымен дараланып тұрады.
Бұл екі шарт содан кейінгі кезеңде Қазақстан мен АҚШ-тың арасындағы жасалған көптеген келісімдердің бастауы қызметін атқарады.
Сапардың ең маңызды мәселесі мен нәтижесі, американдықтардың қатты қызыққаны, 22 мамырда ядролық қаруды таратпау және ядролық ракеталық қаруды біртіндеп бұзып, Ресейге көшіріп әкету, олардың оқшантайларына салынған уранның құнын Қазақстанға ақшалай қайыру жөніндегі Лиссабон келісіміне қол қойылады.
Қазақстандағы ядролық қарудың дүниежүзілік маңызын дұрыс түсінген АҚШ еліміздің қауіпсіздігі туралы кепілдік береді. Кепілдік беру туралы Сыртқы істер министрлігі АҚШ-тың Қазақстанға назарының арта түсуі ең жаңа да ұтымды, құрылықаралық 104 баллистикалық ракеталар (СС-IX) және 1040 ядролық оқтұмсықтардың мұның аумағында орналасуынан, Вашингтонның өз қауіпсіздігіне қатердің бәсеңдеуіне ұмтылуынан және бұрынғы КСРО-ның ядролық қаруына мұрагер есебіндегі жаңа ядролық державаларды болғызбауға тырысуы екендігі құпия емес деп хабарлады. Оның үстіне, Казақстан аумағындағы 240 қанатты ядролық ракетамен каруланған ТУ-95 МС сериялы 40 стратегиялық бомба тастағыш ұшақ орналасқан. Сондықтан да бұл келісімгс қол коюдың қаншама маңыздығы мен жалпы сапардың маңыздығын басып айтуға болады.
Президент Н.Ә. Назарбаев Стратегиялық Шабуыл қарулары-1 келісіміне қол қою туралы журналистерге интервьюінде: Қазақстан өз еркімен ядролық мемлекет болған жоқ. Сондықтан да СШҚ - бойынша Лиссабон келісіміне қол қою оған оңайға түскен жоқ. Қазақстан енді келісімге кіргендіктен ары қарай да келісім бойынша әрекет жасайды және ТМД-ның жеті мемлекеті кірген қорғанудың топтық жүйесін құруға да қатысады. Қазақстан өзінің бүкіл ядролық қарулар жойылмайынша ядролық ел болуы туралы бағытынан бас тартты. Осыған орай, СШҚ келісім бойынша 7 жыл ішінде, яғни 1999 жылға дейін өзінің ядролық қаруларын азайтады. Алайда Қазақстан мен Ресей қорғаныстық келісімде болғандықтан, ядролық қаруды қайда орналастыруын өздері шешеді деген болатын .
Ядролық қарулар жөніндегі мәселеде Қазақстанның позициясы келесі ойлармен мүсінделеді. Бір жағынан, ондаған жылдар бойына Рсспублика ядролық қарулар сынайтын полигон ретінде пайдаланылды, ал оның халқы бұрынғы КСРО жетекшілерінің ядролық қылмысты тәжірибелерінің объектісі болды. Осындай тәжіриебелерден әбден жапа шекен Қазақстан халқы ядролық соққыға кесапаты атаулыдан арылуды көкседі, болуы мүмкін ядролық соққыға нысана болғылары келмеді. Екіншіден, ядролық қаруды қауіпсіздік кепілдігі мен тежеу құралы ретінде қарайтын ондаған жылдар бойы қалыптасқан психологиялық инерция да бар-ды. Үшіншіден, ядролық каруды бөлшектеу және жою үлкен қаржы көздерін, ұсынықты мамандар мен тиісті құрал-жабдықтарды қажет ететін күрделі де қымбат тұратын техникалық және технологиялық процестер болып табылады, қауіпсіздік шаралары да зор дайындықты талап етеді. Ал мұндай бірде-бір жағдай белгілі себептерге байланысты Қазақстанда жоқ. Төртіншіден, Қазақстан өзін қоршаған геосаяси төңірегін, бірқатар көрші елдердегі тұрақсыздық жағдайларын ескере отырып, өзінің қауіпсіздігі жөнінде алаңдаушылық білдірді және ядролық мәртебесінен бас тартуына байланысты қажетті кепілдіктер жөнінде занды мәселе қойды. Осындай ой-пікірлер Перзидент Н.Ә. Назарбаев тарапынан әлденеше рет айтылған болатын. Қазақстанның мұндай алаң болушылығын американдық әріптестері де тиісті дәрежеде түсіне білді. Алматыға келіп кеткен сенаторлар Крэнстон (1992 ж. кыркүйегі), С. Нанн және Р. Лугар (1992 ж. қарашасы) ядролық қаруларды бөлшектеу мәселесінде АҚШ-тың Қазақстанға қаржылық және техникалық көмек көрсетуге және осы мақсаттарға ірі көлемдегі ақша қаражатын бөлуге зар екендігін хабардар етті. Қазақстан қауіпсіздігін камтамасыз ету проблемалары жөнінде де АҚШ шет қалмай, 1993 ж. қаңтарынан бастап мұндай кепілдіктер нысандары мен мазмұнын бірлесе іздестіру процесі бастаған болатын.
Қазақстан-Американ қатынастарының даму перспективаларына күмәнмен қараушылар, яғни АҚШ-тың түпкі мақсаты Қазақстанның қолынан ядролық ракеталарды қағып түсіру , ал Вашингтонның бұл ойы орындалысымен, Қазақстан Американ сыртқы саясатының қақпақылына айналады деушілер де кездесті. Олардың ойынш,а біз ядролық қаруды уысымыздан шығармай, Ақ үйдің назарын Астанаға үнемі ауып отыруы үшін тиімді пайдаланып қалуымыз керек екен. Әрине, бұл ойдың дұрыс емес, өрескел де тиімсіздігі көзге ұрынары сөзсіз. Себебі жоғарыдағы 4 тұжырым бұған дәлел, бұл біріншіден, ал егер қазіргі көзқарасқа салар болсақ, СШҚ-1 келісім бойынша, қазіргі жаңа Қазақстан территориясындағы бүкіл ядролық арсенал не жойылды, не Ресейге көшіріліп әкетілді, ал полигондар мен ядролық қаруға байланысты мекемелердің көп бөлігі - зерттеу институттары, ғылыми мекемелерге айналғандығы анық айғақ. Осыған орай, американдықтар жағынан осы жағдайды пайдаланып, не қарым-қатынасты тоқтату, не өз сыртқы саясатының ықпалына айналдыру әрекеттері байқалмайды. Үшіншіден, екі жақты қарым-қатынастардың көптеген салаларда тереңдеуі, жан-жақтылығы американдықтарға сенімнің арта түсуіне алып келуде. Сонымен, Қазақстан өз еркімен ядролық қарудан бас тартты, бұл әрине, республиканың әскери қуатын әлсіретті, алайда, әлемдік тұрғыда Қазақстанның бұл әрекеті позитивтік көзқарас туғызып, оның беделін көтереді, бейбіт өмір сүруге мүмкіндік береді, ал ең бастысы экономикамызды өте зор қаржылық шығыннан құтқарды. Әл-Фараби атындағы Қазақ мсмлекеттік университетінің философия және саясаттану факультетінің саясаттану кафедрасы базасында өткізген 1998 жылғы ғалымдар, саясаткерлер, дипломат, т.б. арасында өткізген сұрақ-жауап тәжірибе барысында осы ядролық қару жөніндегі көзқарастарын сұрағанда, көпшілік жауаптар оң көзқараста екендігін көрсетті.
Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тарту экономиканың тұрақталуына, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыздандыру үшін қажет және ол елдің теңестірілген экономикасының дамуына бағытталған, ашықтықтың протекционизммен келісілуіне жағдай жасайтын, таразыланған мемлекеттік саясатты талап етеді, яғни инвестицияларды тарту саясатында тоқтатпалар мен керітартпа күштер механизмі жұмыс істеу керек.
Тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан Әлемдік банктың мүшесі болып, мақсаты дамушы елдердің экономикалық дамуына көмек көрсету болып табылатын ірі қаржылық мекемемен белсенді түрде қарым-қатынастар жасауда. Банктың қаражаттары кедейлікті азайту мен экономикалық өсуге жағдай жасайтын жобаларды қаржыландыру мақсатында жұмсалады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстан мен Америка арасындағы тығыз саяси байланысқа, экономикалық, атап айтсақ энергетикалық факторлар әсер етті, бұл дегеніміз американдықтардың республикамыздағы мұнай өндіру саласына аса қызығушылықпен қарауы. Екі елдің үкіметтері арасында, жалпы инвестиция көлемі 20 млрд. долларды құрайтын Батыс Қазақстандағы мұнай көздерін бірігіп игеру көзделуде. Мұндай ірі инвестициялық жобалар Қазақстан Республикасының экономикасына тікелей ықпал етуге шамасы келеді. 1995 ж. сәуір айында АҚШ-тың энергетика министрінің орынбасары У. Уайттың ресми сапары барысында Қазақстан-Американдық іскерлік даму комитеті мен Атомдық энергия агенттігінің өкілдерімен өткен алғаш мәжілісте "Қазақстан Республикасы мен Америка Құрама Штаттары арасында энергетикалық саясат саласында қарым-қатынас жасасу туралы арызға қол қойылған болатын Мұндай қызығушылықтың тууына әсер еткен Каспий мұнайы келесі онжылдықта үлкен сұранысқа ие болатын болса, газы тек Таяу Шығыс пен Ресейден ғана аз мөлшерде, ал АҚШ пен Мексиканың газ қорын қосқаннан біршама көп екендігі болар.
Американың мұнай компаниялары өз саласына 60%-дан аса тікелей инвестициялар өндіруде. Республикамыздағы ең ірі инвестициялық келісімге Теңіз мұнай көзімен Шеврон компаниясының арасындағы келісім жатады. Алайда, 1995 ж инвестиция көлемі 10 есеге дейін қысқартылып, 65 млн долларды құрайды. Жоспардың өзгеруіне мұнайдың шетке шығарылуының қиындығы әсер ететін көрінеді. Б. Клинтонның саясаты көрсеткендей, Каспий мұнайы жақын арада ешбір қиындықтарға қарамай игерілуі тиіс, өйткені АҚШ-қа мұнай өте керек. АҚШ келешекте, Қазақстан-Грузия көліктік коммуникациялық коридор құруды көздейді, осыған байланысты бүкіл мұнай тасымалдау желісі бойынша орналасқан теміржол, порт, әуе, тасымал желісі мен телекоммуникациялық инфраструктураларды модернизациялау көзделуде, АҚШ коридордың транзиттік орталығын Грузия деп алып, Иранды ойыннан шығарып тастамақшы деген тұжырым жасайды Л. Иватова өз мақаласында. Сонымен Батыс Қазақстан мұнайын сыртқа шығару проблемасын шешу қазіргі таңда республикамыздың мұнай және газ саласының дамуына және екі жақтама қарым-қатынастардың өсуіне жағдай жасайды.
Алайда, екі ел арасындағы экономикалық байланыстарды жоғары дәрежеде деп бағалауға болмайды. Басты бөгет - Қазақстан тауарларының американ рыногына шығармауы, яғни сауда-экономикалық қарым-қатынастардың әлсіз біржақтама дамуы. Әрине, бірінші себеп бұл екі ел арасындағы территориялық алшақтық пен жолға байланысты жоғары тариф. Ал, екіншіден, Джексон-Вэник түзетпесінің Қазақстанға жоғары технологиялық құрал-жабдықтардың экспортталуына шектеме қоюы. АҚШ әкімшілігі ТМД мемлекеттерінің бірнешеуін бұл түзетуге кіретін елдер қатарынан алып тастауды ұсынған болатын, осы мемлекеттерге Қазақстанның да кіруі қарастырылуда көрінеді.
АҚШ-тың ресми және іскер ортасының Қазақстанмен сауда-экономикалық қарым-қатынастардың бүкіл салаларында өзара тиімді де жемісті қарым-қатынасты дамуға ынталы екендігін толық негізде айтуға болады. Екі мемлекеттің мұндай экономикалық саясаты жаңа технологияларды алуға, капиталдың негізделуіне, жаңа жұмыс орындарын ашуға және Қазақстан экономикасын одан ары реформалауды күшейтуге айтарлықтай жол ашты, мүмкіншілік берері сөзсіз.
Қазақстан тәуелсіздік алуына байланысты шетелдік мемлекеттермен тікелей толыққанды экономикалық, сауда-саттық қарым-қатынастар жасауға мүмкіндік алады. Америка Құрама Штаттарымен алғаш экономикалық байланыстардың ресми тұғыры 1992 ж. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың АҚШ-қа алғашқы сапары барысында жасалған болатын. Джордж Буш пен Н.Ә.Назарбаев 4 құжатқа қол қояды - Сауда қатынастары жөніндегі келісім, Қаржы салымдарын өзара қорғау жөніндегі шарт, Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара түсіністік женіндегі меморандум, Қос-қабат салық салуды болдырмау жәніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен мәлімдемелер. Осы сапар барысында елбасымыз, бірлескен Тенгизшевронойл кәсіпорнын құру туралы келісімге "Шеврон" компаниясының басшылар кеңесінің төрағасы К.Деррмен бірге 18 мамырда қол қояды. Теңіз және Королев мұнай көздерін "Шеврон" компаниясымен бірлесіп игеруден 40 жыл ішінде ортақ табыс 50 млрд долларды қүрау тиіс, осы табыстың 80,4% қазақстан, 19,6% - Шеврон компаниясы иеленетін болады деп шартта келісілген. Сонымен қатар, жоба бойынша 2010 жылы тәулігіне 700 000 баррельден (100 000 т) асатын мұнай өндіруге қол жеткізу көзделіп отыр.
Бірлескен кәсіпорын жұмысына қатыса отырып, Шеврон Қазақстанның аймақтық инфрақұрылымын жетілдіруге, мысалы, аурухана, мектеп, жол құрылыстарын салуға көмектесіп, әлеуметтік экономикалық бағдарламаға да қатысатын болады. Бұл бағдарламаның орындалуының дәлелі ретінде 1999 жылғы Шеврон компаниясының Атырау облысындағы орта және шағын кәсіпорындарды қолдау туралы кең көлемді бағдарламасының басталғанын айта кетуге болады, бұл туралы келесі беттерде кеңінен тоқталынады.
Шевронмен мұндай ғасыр контрактысына қол жеткізу, американ капиталының Қазақстан экономикасына ірі көлемде тартылуының бастамасы болды дейді сыртқы істер министрлігінің қызметкерлері. Сонымен қатар, елбасымыздың АҚШ-қа алғашқы ресми сапарының кезінде, 21 мамыр күні Нью-Йорктың іскерлерімен кездесуде, өзінің сұраушы ретінде емес, тиянақты өзара тиімді қарым-қатынас жасауға мүмкіншілігі бар мемлекеттің өкілі ретінде келгенін дәлелдей отырып, екіжақты тиімді сауда-саттық т.б. саладағы 125 жобасын үсынады. Бұған қоса, шетел инвесторларының алғашқы пайдасын ала бастаған 3 жылына салық төлейтінін, ал келесі 3 жылда тек 50% салық салынатынын Қазақстанның үкімет органдары зандастырғандығын мәлімдеуі елге инвестиция, күрделі қаржының көптсгсн көптеген түрлерінің ағылуына жағдай жасайды. Осыған орай, экономикалық байланыстар үнемі өсу үстінде.
1992 ж. мамыр айында өткен елбасымыздың Вашингтонға ресми сапары Қазақстан экономикасына инвестицияның көптеп енуіне Шевронмен келісімге келуіне және өзге де компанияларды, жалпы АҚШ үкіметі мен іскер азаматтарының Қазақстанға қызығуын арта түсіргені мәлім.
АҚШ-тың сауда министрлігінің санауы бойынша 1992-94 жж. кезеңдегі Қазақстанға АҚШ-тың тікелей жеке капиталын ендіруі шамамен 1,5 млрд долларды құрайды. Инвесторлардың ішіндегі ең ірілері Шеврон 750 млн долларға тарта, Филипп Моррис - 300 млн доллар, Р.Джей, Р.Рейнольдс 100 млн. доллар, Мобил 50 млн доллар күрделі қаржы алады.
Статистикадан белгілі болып түрғандай, АҚШ өз капиталын негізінен, Қазақстанның мұнай және газ өндірістен темекі өндірісіне жүмсайтын көрінеді. Өйткені, Ф. Моррис пен Р. Дж. Р. Рейнольдс темекі компаниялары бақталастықпен дами келе, Қазақстанның бүкіл ірі қалаларында өз фабрикаларын салып үлгерді Мысалы, Алматыдан Филипп Моррис, Шымкентте Р.Джей Р.Рейнольдс компаниялары. Алайда, бұл компаниялар тек темекі шығарып қана қоймай, қалаларда көптеген мәдени-қайырымдылық - спорттық шараларға белсенді қатысып, көмек беріп түруда.
1994 ж. Моторола компаниясы Қазақстан жағымен радиотелефон байланысының ұлттық жүйесін салу туралы келісім жасайды, жалпы қаржы көлемі 33 млн долларды құрайды, ал Орикс компаниясы 11,3 млн доллар көлеміндегі, мұнай көздерін барлау және игеру туралы 2 келісімге қол қояды. Тікелей байланыстарды қалыптастыру және дамыту, әртүрлі қазақстандық және американдық компаниялардың арасындағы қарым-қатынастарды күшейту мақсатымен елшілік АҚШ-тың Қазақстандағы өз бастамасымен министрліктерге, обылыс әкімшіліктеріне өздерінің ұсыныстарымен нақты жобаларын американ инвесторларына қаржыландыруға жіберуін өтінген болатын. Нәтижеде Қазақстанның 10 министрлігі 9 облыс әкімшілік басшылары мен бірқатар банктерден көптеген ұсыныстар түсіп, олар инвестициялық жобалардың ортақ пакетіне біріктіріліп ОПИК-тің шетелдік жеке инвестициялар компаниясы, американ компаниялары мен фирмаларының талқысына беріледі. ОПИК Қазақстан экономикасына елеулі инвестициялардың енуіне жол ашады, атап айтсақ экономиканың алтын, мұнай газ өндіріс салаларына сонымен қатар, шетел капиталын қауіпсіздендіруге аса көңіл бөледі. Осы жобалардың барлығына 120 млн долларға жуық күрделі қаржы жүмсайды.
Қазақстандық кәсіпкерліктің дамуы мен қолдауына Эксимбанк (АҚШ) қарыздар мен гарантия берумен атсалысуда. Оның қарарында 9 бірлескен қазақ-американ жобалары жүзеге асуда. Талдықорған қант зауытында лимон қышқылын шығаруда қаржыландыруға байланысты жобаны іске асыруға 20,8 млн. доллар бөледі.
Осы жылдары Алматыда кәсіпкерліктің Орталық Азиялық қоры ашылады, оның басты мақсаты республиканың жеке секторының өндіріс орындарын қарыздар мен тікелей инвестициялармен қамтамасыз ету болып табылады.
1994 ж. МБРР Реконструкция және Дамыту Халықаралық Банкі және МВФ Халықаралық Валюта қоры мен Қазақстан экономикасының транспорттық секторына 40 млн, мұнай секторына -- 15,7 млн доллар қаржылық көмек көрсету жөніндегі кредиттік келісіміне қол қойылады. Осы жылы әскери конверсия саласында жетістіктерге қол жеткізу басталады. Атап айтсақ, 1994 ж. АҚШ-тың ӘОО компаниялары мен фирмалары қатынасқан, Қазақстанның қорғаныс комплексінің 8 өндіріс орындарының презентациясы өтеді.
"Казинформтелекомның бірлескен жобасы бойынша 22,5 млн долларға бағаланатын жұмыстар іске аса бастайды . 1996 жылға дейін-ақ АҚШ компанияларының көмегімен инвестицияларының арқасында елбасы Н.Ә. Назарбаевтың баяндауынша 25 ірі жоба қорытындырылды, мұнай-газ саласына 1,5 млрд доллар салынды. Республикаға Шеврон, Мобил, Роялс сияқты ірі компаниялар келді. Мұнай өндірісі -- 25%-ке өсті. Статистикаға жүгінер болсақ, егер 1994-95 жылдары елімізде қазақ-американ бірлескен кәсіпорындар саны -- 117, ал американ компаниялар өкілдіктері 20-ға тарта болса, 1997 ж. республикамызда 200-ге таман бірлескен кәсіпорын, 80-ге жуық өкілдіктер жұмыс істейді. Американ компанияларының қызметтері Қазақстан өнімінің бүкіл сфераларын қамтып, инвестицияларының жалпы көлемі қазақстан экономикасындағы 1,7 млрд доллардан асып Қазақстан- Американ сыртқы сауда айналымы (1996 ж.) - 125 млн доллар құрайды. Американың өнімдері Қазақстанда үлкен сұранысқа ие болып, компаниялардың экономикамыздың аяққа тұруына пайдасы тиеді. Американың Қазақстандағы елшісі Элизабет Джоунс (1997 ж.) ханымның ойынша: Қазірге танда АҚШ пен Қазақстан - өзара достыққа сенім мен қүрметке негізделген және көптеген салаларды қамтыған әріптестік құрды. Мысалы: Америка Қазақстан екеуі елімізде қалған шахталық пуекілік қондырғылар мен сынақтық туннельдерді, яғни ядролық қарудың инфрақұрылымдарын демонтаждау жұмыстарымен айналысуда. Тұрғындардың денсаулығын жақсарту мен экологиялық мәселе, қоршаган орта проблемаларын шешуге АҚШ миллиондаған долларға медициналық құрал-жабдықтар ауруханаларға ретінде қайырымдылық жасап, Семей полигонындағы ядролық сынақтардың тигізген зияндылықтарының мөлшерін өлшеу мәселесін бірігіп шешуде.
1997 ж. мұндай экономикалық қарым-қатынастардың жоғары деңгейіне жетуінің басты түрткісі мен ұйытқысы Мемлекет басшысының 1997 ж. АҚШ-қа сапары кезінде келісілген экономикалық әріптестік бойынша ықпалдастық бағдарламасы болып табылады.
Екі елдің арасында экономикалық байланыстардың күшеюіне тек Қазақстан жағынан ғана әрекет жасалып қойған жоқ, америка жағынан да қызығушылық байқалады. Мәселен: 1996 ж. 11-14 сәуір аралығында АҚШ-тың экс-премьері Дж.Бейкер Алматыға келген сапарында, өзімен бірге 20-дан астам ірі өнсркәсіп компанияларының басшылары мен мамандарын, банкирлерді ертіп жүрді. Олардың арасында Амоко - Евразия , Кейс Корпорэйшн, Шеврон Оверсиз Петролеум Компани Инк , Ситибэнк , Дир энд Компани , Эксон Венгерс ,Прайс Уолтерхаус, Санта Фе Пасифик боулд, Филип Моррис Интернэйшнл, т.б. Қазіргі танда аталған компаниялардың барлығы дерлік Қазақстанмен өзара тиімді байланыстар жасап, жұмыс істейде. 1997 ж Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың АҚШ-қа сапарына қайта келер болсақ, сапар барысында 8 қарашада Вашингтонда президснт Н.Назарбаев пен АҚШ-тың вице-президенті А.Гор қол қойған Экономикалық әріптестікті дамыту жөніндегі іс-қимыл бағдарламасының баға жетпес маңызы болмақ дейді дипломатия мамандары. С.Абдулпаттаевтың мақаласына сүйенсек Қазақстан экономикасына шетел мемлекеттері салған инвестицияның 40% АҚШ-тың үлесіне келіп отыр. Ал, қараша айындағы президент Назарбаевтың АҚШ-қа сапарының стратегиялық мәні - Қарашығанақта бұрғылау жұмыстарын жүргізе отырып, онда газ өңдейтін завод құрылысын аяқтау және газ құбырын осы жерден бастап Қазақстанның орталығына жеткізу жөнінде АҚШ-псн контрактіге қол қою болып табылады. Мұндай елімізге тиімді келісім болған смес (80% пайда Қазақстанға берілмек). Ескере кететіні, халықаралық эксперттердің тұжырымдауына қарағанда, Теңіз және Қарашығанақ мұнай-газ көздері дүние жүзіндегі ірі кеміртегі қойнауларының алғашқы ондығына кіреді. Теңіз мұнай көзіндегі орналасқан мұнай қорында 25 млрд баррельдей мұнай бар көрінеді.
Еліміздегі мұнайды өндеуге аса көп көңіл бөліп отырган американ компанияларының ішіндегі ең алыбы - Шеврон мұнай компаниясы болып табылады. Шеврон оверсиз петролеум, ИНК (ШЮПИ) компаниясы - бұл дүнисжүзінің 20-дан аса мемлекеттерінде өз жұмысын атқаратын, мұнайды барлау және өндірумен айналысатын халықаралық компаниясы, Шеврон компаниясының иелігіндегі өндіріс орны. Шеврон компаниясы болса 105 жылдық акционерлік мультиұлттық мұнай концерні, әлемдегі ірілігі жағынан 5-ші мұнай компаниясы, оның 60 мыңнан аса қыметкерлері жұмыс атқарып, өз өнімдерін 90-нан аса елге таратады. Табысы шамамен бір жылда 40 млрд долларды (1991 ж. 40,1 млрд) құрайды Шевронның Қазақстанның аймақтық инфрақүрылымын жетілдіруге атсалысуымен қатар Атырау облысында шағын және орта бизнесті қолдау туралы кең көлемді багдарламасына 1999 ж. бері кіріскені туралы жоғарыда айтылған болатын. Осы кезде Атырауда консультативтік кәсіпкерлік - орталық ашылады. Ол өз ісі техникалық көмек пен әкімшілікпен айналысу сабақтарын өткізуді жақсы жетістіктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz