Тәуекел хан (1583-1598 жылдары билік құрған)

1 Ташкент көтерілісі
2 Мәскеумен қатынас
3 Сауда байланысы
4 Жаңа шапқыншылық

Тәуекел хан[1] — (1583-1598 жылдары билік құрған) Шығай хандың ұлы1586-1594 жылдар аралығында ол өзге сұлтандармен хан тағына таласып, біраз уақытын соған жұмсады. Ақыры хандыққа қол жеткізді. Өзбек ханына қарсы күресте әскери одақтас ету үшін ол Мәскеумен қарым-қатынасын жолға қойды. Сөйтіп, 1598 жылы Орта Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы қалаларды қайтарып алар жолда ұрыстар жүргізілген кезде Тәуекел ауыр жараланып, Ташкентте қайтыс болды.
XVI ғасырдың 90-жылдарынан XVII ғасырдың басына дейінгі Қазақ хандығының тарихы Шығайдың Абдаллахқа өтіп кетуі,Тәуекелдің одан қалуы, қазақ сұлтандары қатысқан 1588 жылғы Ташкент көтерілісі, 1594-1595 жылдардағы Тәуекел Түркістанды,Ташкентті, Ферғананы, Самарқандты басып алған кездегі соғыс оқиғалары сияқты деректермен белгілі. Бұл аймақтардың Қазақ хандығы құрамына қосылуының тарихи маңызы зор болды, бір тарихи кезеңнің екіншісімен алмасуын көрсетті. Бұл оқиғалар текҚазақ хандығына ғана емес, шайбанилік мемлекеттерге де елеулі ықпал жасады, өйткені Орта Азиядағы әулеттер ауысуының солармен тікелей байланысы болды. 1582 жылы Шығай хан өлгеннен кейін Тәуекел хан болды. Абдаллахқа вассалдық тәуелділік оның кезінде де сақталып қалды. Бірақ 1582 жылдың бас кезінде-ақ «Әндіжан мен Ферғанаға жорықтан қайтып келе жатқанда Тәуекел өзіне ханның теріс ниетінен күдіктеніп, оны тастап, өзінің Дешті Қыпшағына кетіп қалды» делінген дерек те бар.Тәуекелді осындай қадам жасауға итермелеген себептер деректемелерде түсіндірілгенімен бірсыпыра пікір айтуға болады.

2. Байболұлы Қ. Тәуекел хан: Дастан // Байболұлы Қ. Төле би: Дастандар.- Алматы, 1991.- Б. 21-35
3. Қазақ хандығының қайта дәуірлеуі. Тәуекел хан тұсында // Қазақтың көне тарихы.- Алматы, 1999.- Б. 255-256
4. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары. Тәуекел хан // Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б. 15-19
5. Мағауин М. Тәуекел хан заманында: [інісі Ораз-Мұхамед хан туралы] // Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 150-177
6. Мағауин М. Тәуекел – Бахадүр ханның ұлы жеңісі // Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 30-41
7. Тәуекел хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.- Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 72
8. Әбусейітова М. XVI-XVII ғасырдағы қарым-қатынастар және Тәуекел ханның тұсындағы кезеңдер // Егемен Қазақстан.- 1998.- 25 қараша
9. Мағауин М. Тәуекел хан заманында // Қазақ әдебиеті.- 1995.- 25 шілде (№14).- Б.10-11.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Тәуекел хан
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Тәуекел хан

9-шы Қазақ ханы

1583 — 1598
Ізашары: Шығай хан
Ізбасары: Есім хан

Әкесі: Шығай хан

Тәуекел хан[1] — (1583-1598 жылдары билік құрған) Шығай хандың ұлы1586-
1594 жылдар аралығында ол өзге сұлтандармен хан тағына таласып, біраз
уақытын соған жұмсады. Ақыры хандыққа қол жеткізді. Өзбек ханына қарсы
күресте әскери одақтас ету үшін ол Мәскеумен қарым-қатынасын жолға қойды.
Сөйтіп, 1598 жылы Орта Азияға жаңа жорық жасады. Сырдария бойындағы
қалаларды қайтарып алар жолда ұрыстар жүргізілген кезде Тәуекел ауыр
жараланып, Ташкентте қайтыс болды.

XVI ғасырдың 90-жылдарынан XVII ғасырдың басына дейінгі Қазақ
хандығының тарихы Шығайдың Абдаллах қа өтіп кетуі,Тәуекелдің одан қалуы,
қазақ сұлтандары қатысқан 1588 жылғы Ташкент көтерілісі, 1594-
1595 жылдардағы Тәуекел Түркістанды ,Ташкентті, Ферғананы, Самарқандты басып
алған кездегі соғыс оқиғалары сияқты деректермен белгілі. Бұл
аймақтардың Қазақ хандығы құрамына қосылуының тарихи маңызы зор болды, бір
тарихи кезеңнің екіншісімен алмасуын көрсетті. Бұл оқиғалар текҚазақ
хандығына ғана емес, шайбанилік мемлекеттерге де елеулі ықпал жасады,
өйткені Орта Азиядағы әулеттер ауысуының солармен тікелей байланысы
болды. 1582 жылы Шығай хан өлгеннен кейін Тәуекел
хан болды. Абдаллахқа вассалдық тәуелділік оның кезінде де сақталып қалды.
Бірақ 1582 жылдың бас кезінде-ақ Әндіжан мен Ферғанаға жорықтан қайтып
келе жатқанда Тәуекел өзіне ханның теріс ниетінен күдіктеніп, оны тастап,
өзінің Дешті Қыпшағына кетіп қалды делінген дерек те бар.Тәуекелді осындай
қадам жасауға итермелеген себептер деректемелерде түсіндірілгенімен
бірсыпыра пікір айтуға болады.

Мазмұны
[жасыру]
1 Ташкент көтерілісі
2 Мәскеумен қатынас
3 Сауда байланысы
4 Жаңа шапқыншылық
5 Пайдаланған
әдебиеттер

[өңдеу]Ташкент көтерілісі

Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті
бастап, 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдаллах ханның әскерлері
оңтүстікте шоғырланғанын біліп, Тәуекел Мауараннахрдың солтү стік
аймақтарына шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан,Ташкент,
тіпті Самарқанд сияқты қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей,
асығыс шегініп кетті. Сөйтіп, ТәуекелдіңТашкентті алуға жасаған алғашқы
әрекеті сәтсіз аяқталды.Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол
кезіндегі қазақ халқы тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ол
жөнінде Хафиз Тыныштың Шараф-наме – ий шахи жәнеМукимидің Зафар - наме
деген еңбектерінде қызықты мәліметтер мен жағдаяттар
келтірілген. Ташкент көтерілісіне зерттеушілер осы кезге дейін назар
аудармай келді, ал ол Орта Азия – Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына
едәуір дәрежеде ықпал еткен еді.Сол кезде қазақ
сұлтандары Сауран билеушісі Ишанкел ді аутаршы мен Наурыз би құсшының
өздеріне қакүнемдік жасауға дайындалып жатқанын біліп, өзбек әскеріне қарсы
аттанды. Алайда бұл күресте Ишанкелді би жеңіп, қазақ сұлтандары мен
бүлікші әмірлері жеңіліс тапты. Үш айға жуық уақытқа созылып, әскери бүлік
сипатында болған көтеріліс осылай аяқталды. Көтеріліске бүлікші әмірлермен
және қазақ сұлтандарымен қатар көшпелі тайпалар да қатысты. 1588жылғы
оқиғалар содан кейінгі 1598-1599 жылдардағы оқиғалардың, атап
айтқанда, Шайбани әулетін Аштархани әулетінің алмастыруы сияқты елеулі
оқиғаның алғы шарты болды.Сонау 1585 жылы-ақ Абдаллахқа дербес қарсы
шыққан Тәуекел бұл көтеріліске қатысқан жоқ. Ол жеңген жағдайда өзіне
айтарлықтай пайда келтіретін болса да, басқа қазақ сұлтандары жүргізген бұл
күреске қосылмады. Тәуекел 1582 жылдың аяғында Абдаллахтан кеткеннен кейін
оның жоғарғы билік үшін ұзақ уақыт табан тіресе күресуіне тура
келді. 1596 жылы оның хан атағы болғанымен, алайда ол осы заңды негізге
алмаған еді. Тәуекелдің сол жылғы Ташкентті шабуын суреттей келіп, Ескендір
Мұңшының өзі де өзіне хан атағын алған қазақ Тәуекел сұлтан сансыз көп
әскермен Ташкентке жақындап келді деп хабарлайды.

[өңдеу]Мәскеумен қатынас

Тәуекелдің хан жағдайын 1586 және 1594 жылдар арасында жүргізілген ұзақ та
табанды күрес нәтижесінде жеңіп алғаны, оның содан кейін Мәскеумен
қатынастар жасау кезінде нағыз хан ретінде әрекет еткені анық
болады.1594 жылы Тәуекел өзін бодандығына қабылдауды өтініп, Федор
патшаға Құл-Мұхамедті елші етіп жіберді.Қазақ елшілері орыс патшасына Қазақ
хандығының жайы туралы бірқатар қызықты мәліметтер жеткізді. Мәселен, Құл-
Мұхамед былай деп хабарлаған: Ал қазірБұхара патшасымен уақытша татумыз,
ал ноғайлармен бауырлардай татумыз, Тинехматтың балаларымен де, ұрыс
тұқымымен де ала-бөтен емеспіз. Бұл елшілік туралы істе Тәуекел хан қазақ
және қалмақ патшасы деп те аталған, бұдан оған Орталықжәне Солтүстік
Қазақсстанды мекендеген қазақтарға жақын көшіп-қонып жүрген
кейбір жоңғар рулары бағынған деген қорытынды жасауға болады.Сонымен қазақ
елшілігінің алдында Ораз-Мұхаммедті қайтаруға қол жеткізу
және Абдаллахқа қарсы күресте Мәскеудің көмегіне уәдесін алу міндеттері
қойылды. 1595 жылғы наурыз айында елшіге патшаның
жауап грамотасытапсырылды, онда Тәуекелге қазақ хандығын өзінің патшалық
қол астына алатынын хабарлаған және патша мен ханзадаларға оқ ататын
қару жіберуге уәде етеді де, одан әрі мынадай тілек
айтады: Тәуекел біздің патшалық қол астымызда болғандықтан және біздің
патшалық әміріміз бойынша Бұхара патшасымен және бізге опасыздық
жасаған сібірпатшасы [[КөшімКөшіммен соғысып, біздің ұлы мәртебелі
патшамызға жол салатын
боласыздар.Тәуекелдің елшілеріМәск еуге Иран шахы Абдаллахқа қарсы бірлесіп
күресуі туралы келісімге қол жеткізу үшін Иран елшісін өздерімен
біргеТәуекелге жіберуін сұрады. Елшілердің өтініші орындалды.Құл-
Мұхаммед елшілігіне жауап ретінде 1595 жылдың наурыз
айында Мәскеуден Тәуекел ханға тілмаш Вельямин Степанов жіберілді.

[өңдеу]Сауда байланысы

Қалыптасқан жағдайда қамқорлық туралы мәселе жөнінде келісімге келу мүмкін
болмай шыққанымен, дипломатиялық қатынастар, сондай-ақ сауда байланыстары
XVI ғасырдың кейінгі жылдарында да жалғаса берді. Қазақ-орыс дипломатиялық
қатынастарының дамуы керуен саудасының одан әрі кеңеюіне жағдай
жасады. Қазақтар рынокқа өз тауарларын: малын, мал өнімдерін апарып
отырды. Ресейден Орта Азия мен Сібірге апаратын жол Қазақ хандығының аумағы
арқылы өтті. Тобыл қаласынан Орта Азияға апаратын сауда жолы Ертіс өзені
арқылы Есіл өзенінің бас жағына қарай, ал ол жақтан Ұлытауды айналып өтіп,
Сарысу арқылы Түркістанға дейін, сонан соң Сырдария өзені
арқылы Бұхараға өтетін еді.

[өңдеу]Жаңа шапқыншылық

1598 жылы Тәуекел Шайбани ұрпақтарының мемлекетіне жаңа шапқыншылық
жасайды. Абдаллах хан Тәуекелді өзіне лайықты қарсылас деп санамай, оған
қарсы шекаралас өңірлер сұлтандарының, әмірлерінің әскерлері мен өз
әскерінің бір бөлігін жіберген. Ташкент пен Самарқанд арасындағы бір жерде
шайқас болған. Абдаллах әскері ауыр жеңіліске ұшырайды. Абдаллах өлгеннен
кейін хандық саяси дағдарыс кезеңіне енді.Сөйтіп Тәуекел аз уақыт
ішінде Түркістанды, Ташкентті, Ферғ ананыалды.1598 жылы наурызда Абдолла
хан қайтыс болып, Абдылһұмин хан болды. Иран шахы аббас оған жаулық ойлады.
Осыны пайдаланған Тәуекел хан шапқыншылық соғыс қозғап, жүз мыңнан астам
қазақ әскерімен Мауараннахрға басып
кіріп, Ахси,Әндижан, Ташкент, Самар қанд қалаларын басып алды. Тәуекел
хан өзінің туысы Есім сұлтанды 20 мыңдай әскермен Самарқанда қалдырып, өзі
70-80 мың әскерімен Бұхараны алуға аттанды. Қазақ әскерлері Бұхараны 20 күн
қоршады. Қала бекінісі түбіндегі бір шайқаста Тәуекел хан ауыр
жараланып, Ташкентке қайтып келіп қаза болды.

Тәуекел хан

Тәуекел хан (туған жылы белгісіз - 1598) – қазақ хандығының билеушісі,
Шығай ханның ұлы. 1581 жылдан әкесі Шығай ханмен бірге Мауераннахр
билеушісі Абдолла ханға қызмет етті. Тәуекел хан Абдолла ханның басты
қарсыластарының бірі Баба сұлтанмен күресте белсенділік танытты. 1582 жылы
Баба сұлтанды өлтіріп, оның басын Абдолла ханға апарып берді. Бұған сый
ретінде мол тартулармен қоса, Самарқандқа іргелес Африкент уәлаятын үлеске
алды. Ол Абдолла ханға вассалды тәуелділіктен бірден қол үзе қоймады. 1583
жылы Абдолла ханның Әндіжан мен Ферғанаға жасаған жорығына қатысып, Баба
сұлтанның ұлы Абд әл-Ғафарды тұтқынға алды. Осы жорықтан қайтып келе
жатқанда өзіне Абдолла ханның терес ниетінен күдіктеніп, қазақ даласына
кетті. Оның мұндай қадам жасауына Абдолла ханның қазақтарға Түркістан
аймағынан төрт қала беруге уәде етіп, бақталастарын жойғаннан кейін өз
уәдесін орындамауы себеп болды. Тәуекел хан ендігі жерде Сырдария өңірінің
қалалары үшін Абдолла ханмен күрес жүргізуге кірісті. 1586 жылы Ташкент,
Самарқанд және Түркістан қалаларын алуға әрекет жасады. Шарапхана түбінде
Абдолла хан аттандырған әскерді талқандады. Мұнан соң Абдолла қазақтарға
қарсы өзінің інісі, Самарқандтың билеушісі Ұбайдулла сұлтанды көп әскермен
аттандырды. Екі жақтың әскері Сайрам маңында кездесті. Бірақ Тәуекел хан
күші басым әскермен шайқасқа түспей, кері шегінді. Сөйтіп, оның Түркістан
аймағындағы қалаларды алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды. Ол
Бұқар хандығымен күресте Мәскеумен одақтасуды жөн санап, 1594 жылы Мәскеуге
елшілік аттандырды. Бұл елшілікке жауап ретінде Мәскеу 1595 жылы тілмаш
Вельямин Степановты жіберді. Тәуекел хан кезінде қазақ-орыс байланыстарының
дамуы керуен саудасының одан әрі кеңеюіне жағдай жасады. Ол Мауераннахрды
қазақ хандығына қаратып алуға әрекеттенеді. Соған орай 1598 жылы Бұхар
хандығына жорық жасады. Жорық қарсаңында Абдолла ханға өзінің ұлы, мұрагері
Абд әл-Мұмин қарсы шығып, Бұхар хандығында саяси дағдарыс орын алған еді.
Осы сәтті пайдаланған Тәуекел хан 100 мыңдай әскерімен жорыққа аттанды.
Қысқа мерзім ішінде Сайрам, Түркістан, Ташкент қалаларын басып алып,
Самарқандқа қарай жылжыды. Аболла хан Тәуекел ханды өзіне лайықты қарсылас
деп санамай, оған қарсы өз әскерінің бір бөлігін жіберді. Екі жақ әскері
Ташкент пен Самарқандтың аралығында жолығып, шайқасқа түсті. Абдолла хан
әскері ауыр жеңіліске ұшырады. Бұл оның тез арада әскер жинап, оны өзінің
басқаруына мәжбүр етті. Абдолла хан көп әскермен наурызда Бұхардан
Самарқандқа келіп жеткенде кенеттен қайтыс болды. Оның мұрагері ретінде
таққа отырған Абд-әл-Мұмин Тәуекел ханға тойтарыс беруге дәрменсіздік
танытып, көп ұзамай бүлікшіл әмірлердің қолынан қаза тапты. Бұл жағдай
Тәуекел ханның Самарқандты басып алуын оңайлатты. Тәуекел хан Самарқандты
басып алғаннан кейін онда інісі Есім сұлтанды 20 мың әскермен қалдырып, өзі
80 мың әскермен Бұхараға аттанды. Жаңадан таққа отырған билеуші Пір-
Мұхаммед қазақтармен ашық шайқасқа түспей, қала қорғанын нығайтты. Тәуекел
хан әскері қаланы он бір күн бойы шабуылдап ала алмады. Он екінші күні
Бұхараны қорғаушылар шабуылға шығып, Тәуекел хан әскерлеріне ойсырата соққы
берді. Тәуекел хан жараланып, қазақ жасақтары кері шегінуге мәжбүр болды.
Нақшбандийа ордені шейхтерінің араласуымен екі жақ бейбіт келісімге келді.
Бұл келісім бойынша қазақтар Самарқандтан бас тартты. Алайда Ташкент,
Сайрам және Түркістан қалалары қазақтар иелігіне көшті. Тәуекел ханның
Шайбани әулетімен жүргізген күресі нәтижесінде Сырдарияның орта ағысының
екі жағасындағы отырықшы-егіншілік аудандар қазақ хандығының құрамына
кірді. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 8 том
Ақназар (Хақназар) ханның мұрагері әрі ізбасарларының бірі. Ол Бұхар мен
Моғолстан бұғауынан босау жолында үздіксіз соғыс жүргізді. Бұхар әскерін
талқандаған соң, Ташкент пен Самарқанды басып алды.

Тәуекел хан Ресеймен одақтық бәтуаға келу жолында көп еңбек сіңірді.
Ресейдің бұл келісімге келгендегі мақсаты: Көшім ханға біріккен күшпен
соққы беру; Орта Азиямен келіссөздер жүргізу үшін одақтық байланысты
пайдалану; Бұхар хандығына қарсы Тәуекел ханмен, Иран шахы Аббаспен одақтық
келісімге келу.

1594 жылдың қаңтар айында патша үкіметі Тәуекел ханға көмек беруге бел
байлады. Тәуекел хан ұлы Құсайынды Мәскеуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.