Т.Джефферсон АҚШ-тың үшінші президенті: саяси өмірбаяны
КІРІСПЕ 3
1.тарау. Т.Джефферсонның өмірі және саяси қайраткерлігінің қалыптасуы 7
1.1. Т. Джефферсонның өмір жолы 7
1.2. Т. Джефферсон саяси қайраткер: депутат, реформатор, елші және губернатор
1.3. Т. Джефферсон Республикалық партияның басшысы 20
2.тарау. Т. Джефферсонның президенттік билігі жылдарындағы 28
(1801.1809 жж.) АҚШ 28
2.1. Т. Джефферсонның президенттік билігі қарсаңындағы АҚШ 28
2.2. Республикашылар үкіметінің ішкі саясаты
2.3 Республикашылар үкіметінің сыртқы саясаты 40
ҚОРЫТЫНДЫ 45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
ҚОСЫМШАЛАР 49
1.тарау. Т.Джефферсонның өмірі және саяси қайраткерлігінің қалыптасуы 7
1.1. Т. Джефферсонның өмір жолы 7
1.2. Т. Джефферсон саяси қайраткер: депутат, реформатор, елші және губернатор
1.3. Т. Джефферсон Республикалық партияның басшысы 20
2.тарау. Т. Джефферсонның президенттік билігі жылдарындағы 28
(1801.1809 жж.) АҚШ 28
2.1. Т. Джефферсонның президенттік билігі қарсаңындағы АҚШ 28
2.2. Республикашылар үкіметінің ішкі саясаты
2.3 Республикашылар үкіметінің сыртқы саясаты 40
ҚОРЫТЫНДЫ 45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
ҚОСЫМШАЛАР 49
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы он алты жылдық егеменді ел болу жолында өзінің мемлекеттілігін қалыптастыру бағытында үлкен шараларды атқарды. Өткен кезеңде еліміз түрлі салада өз дамуының негізгі басымдықтарын айқындады. Сол басым бағыттардың бірі Қазақстан жастарына сапалы білім беру. Қазіргі таңда әлем қауымдастығы салауатты әрі сапалы білімді ұрпағы бар ел ғана қарыштап дамитындығын мойындап отыр.
Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі. Оның тарихы да әлем тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазіргі таңда бізге әлем елдерінің тарихи тәжірибелерін оқып, білу маңызды. Олардың мемлекет қалыптастыру тәжірибелері бізге үлкен сабақ болмақ. Біздің тарихымыз тағдырлас сондай елдердің бірі Америка Құрама Штаттары. АҚШ-та біздің ел сияқты барлығын таза беттен бастап, экономикасы дамыған, күшті мемлекет құра алды. Осы бағыттағы олардың тәжірибелерінің оң жақтарын меңгеру бізге пайдалы. АҚШ-тың тәуелсіз, дамыған мемлекет ретінде құрылып, үлкен жетістіктерге жетуінде тарихи тұлғалардың рөлі ерекше. Сондай тарихи тұлғалардың бірі – Томас Джефферсонға біздің бүгінгі диплом жұмысымыз арналып отыр.
Томас Джефферсон – Америка Құрама Штаттары мемлекетінің құрылу негізінде тұрғандардың бірі. Ол өз заманының көрнекті саяси қайраткері, ғалым-гуманист, ағартушы, американдық революцияның демократиялық бағытының идеологтарының және басшыларының бірі болатын. Оның өмір жолы мен саяси қайраткерлік қызметі өз отанын, мемлекетін аяқтан тұрғызу, оны одан әрі дамыту, халықтарының әл-ауқатын жақсартуға бағытталған күш-жігерге толы болды.
Томас Джефферсонның өз халқының азаттық алауы мен тәуелсіз мемлекеттерін құру мақсаттарына қосқан сүбелі үлесі «Тәуелсіздік Декларациясы» атты құжатты жасақтап, сол құжатта орын алған қағидалардың өмірде жүзеге асуына күш салуы болды. Оның осы мақсаттарының көпшілігі қабылданды, жүзеге асты да. Себебі, ол өз отанының патриоты, өз халқының адал қызметшісі болатын. Міне, Томас Джефферсонның осындай саяси қайраткерлік қырларын, Америка Құрама Штаттарының ел болып қалыптасу тарихын оқып, білу маңызды. Сондықтанда осы жұмысымыз арқылы осы ұлы мақсаттың орындалуына өз үлесімізді кішкентай болса да қосу.
Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі. Оның тарихы да әлем тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазіргі таңда бізге әлем елдерінің тарихи тәжірибелерін оқып, білу маңызды. Олардың мемлекет қалыптастыру тәжірибелері бізге үлкен сабақ болмақ. Біздің тарихымыз тағдырлас сондай елдердің бірі Америка Құрама Штаттары. АҚШ-та біздің ел сияқты барлығын таза беттен бастап, экономикасы дамыған, күшті мемлекет құра алды. Осы бағыттағы олардың тәжірибелерінің оң жақтарын меңгеру бізге пайдалы. АҚШ-тың тәуелсіз, дамыған мемлекет ретінде құрылып, үлкен жетістіктерге жетуінде тарихи тұлғалардың рөлі ерекше. Сондай тарихи тұлғалардың бірі – Томас Джефферсонға біздің бүгінгі диплом жұмысымыз арналып отыр.
Томас Джефферсон – Америка Құрама Штаттары мемлекетінің құрылу негізінде тұрғандардың бірі. Ол өз заманының көрнекті саяси қайраткері, ғалым-гуманист, ағартушы, американдық революцияның демократиялық бағытының идеологтарының және басшыларының бірі болатын. Оның өмір жолы мен саяси қайраткерлік қызметі өз отанын, мемлекетін аяқтан тұрғызу, оны одан әрі дамыту, халықтарының әл-ауқатын жақсартуға бағытталған күш-жігерге толы болды.
Томас Джефферсонның өз халқының азаттық алауы мен тәуелсіз мемлекеттерін құру мақсаттарына қосқан сүбелі үлесі «Тәуелсіздік Декларациясы» атты құжатты жасақтап, сол құжатта орын алған қағидалардың өмірде жүзеге асуына күш салуы болды. Оның осы мақсаттарының көпшілігі қабылданды, жүзеге асты да. Себебі, ол өз отанының патриоты, өз халқының адал қызметшісі болатын. Міне, Томас Джефферсонның осындай саяси қайраткерлік қырларын, Америка Құрама Штаттарының ел болып қалыптасу тарихын оқып, білу маңызды. Сондықтанда осы жұмысымыз арқылы осы ұлы мақсаттың орындалуына өз үлесімізді кішкентай болса да қосу.
1. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон. М., 1976. 5-10 бб.
2. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 10-11 бб.
3. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 11-12 бб.
4. Невинс А., Коммаджер Г. История США. От английской колонии до
мировой державы. Пер. с анг. В.Оболенского и Б.Прянишникова.
Нью-Йорк, 1991. 147-148 бб.
5. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 12-16 бб.
6. Невинс А., Коммаджер Г. История США... 149-150 бб.
7. Т. Джефферсон. Автобиография. Л., 1990. 25-б.
8. Т. Джефферсон. Автобиография... 26-б.
9. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 32-34 бб.
10. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 35-36 бб.
11. Т. Джефферсон. Автобиография... 48-б.
12. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 39-41 бб.
13. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 43-44 бб.
14. http://www.ovsem.com/
15. http://www.ovsem.com/
16. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 222-223 бб.
17. http://www.ovsem.com/
18. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 245-246 бб.
19. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 245-249 бб.
20. Новая история. Ч.1. 1640-1870. Учеб. для пед. институтов. Под ред. проф.
А.Л.Нарочницкого. М., 1963. 221-б.
21. История США. В 4-х тт. Т.1. м., 1983. 63-б.
22. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 251-252 бб.
23. Т. Джефферсон. Автобиография. Л., 1990. 18-б.
24. Невинс А., Коммаджер Г. История США... 158-159 бб.
25. Аптекер Г. История американского народа. Американская революция
1763-1783. М., 1962. 47-49 бб.
26. Рене Ремонд. История США. М., 2006. 185-186 бб.
27. Шлезингер А.-мл. Циклы американской истории. М., 1992. 37-б.
28. Иванян Э.А. История США: Пособие для вузов. М., 2004. 182-б.
29. Иванян Э.А. Хрестоматия по истории США. М., 2005. 223-б.
30. Согрин В.В. Основатели США: исторические портреты. М., 1983.
31. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 268-271 бб.
32. Согрин В.В. Мифы и реальности американской истории. М., 1986.
33. История США. В 4-х тт. Т.1. м., 1983. 110-111 бб.
34. Согрин В.В. Политическая история США. ХҮІІ-ХХ вв. М., 2001.
35. Согрин В.В. История США. Учеб. пос. СПб., 2003.
36. Конституция США: История и современность. Под ред. А.А. Мишина,
Е.Ф. Язькова. М., 1988.
37. США: Конституция и права граждан. М., 1987.
2. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 10-11 бб.
3. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 11-12 бб.
4. Невинс А., Коммаджер Г. История США. От английской колонии до
мировой державы. Пер. с анг. В.Оболенского и Б.Прянишникова.
Нью-Йорк, 1991. 147-148 бб.
5. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 12-16 бб.
6. Невинс А., Коммаджер Г. История США... 149-150 бб.
7. Т. Джефферсон. Автобиография. Л., 1990. 25-б.
8. Т. Джефферсон. Автобиография... 26-б.
9. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 32-34 бб.
10. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 35-36 бб.
11. Т. Джефферсон. Автобиография... 48-б.
12. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 39-41 бб.
13. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 43-44 бб.
14. http://www.ovsem.com/
15. http://www.ovsem.com/
16. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 222-223 бб.
17. http://www.ovsem.com/
18. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 245-246 бб.
19. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 245-249 бб.
20. Новая история. Ч.1. 1640-1870. Учеб. для пед. институтов. Под ред. проф.
А.Л.Нарочницкого. М., 1963. 221-б.
21. История США. В 4-х тт. Т.1. м., 1983. 63-б.
22. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 251-252 бб.
23. Т. Джефферсон. Автобиография. Л., 1990. 18-б.
24. Невинс А., Коммаджер Г. История США... 158-159 бб.
25. Аптекер Г. История американского народа. Американская революция
1763-1783. М., 1962. 47-49 бб.
26. Рене Ремонд. История США. М., 2006. 185-186 бб.
27. Шлезингер А.-мл. Циклы американской истории. М., 1992. 37-б.
28. Иванян Э.А. История США: Пособие для вузов. М., 2004. 182-б.
29. Иванян Э.А. Хрестоматия по истории США. М., 2005. 223-б.
30. Согрин В.В. Основатели США: исторические портреты. М., 1983.
31. Севостьянов Г.Н., Уткин А.И. Томас Джефферсон... 268-271 бб.
32. Согрин В.В. Мифы и реальности американской истории. М., 1986.
33. История США. В 4-х тт. Т.1. м., 1983. 110-111 бб.
34. Согрин В.В. Политическая история США. ХҮІІ-ХХ вв. М., 2001.
35. Согрин В.В. История США. Учеб. пос. СПб., 2003.
36. Конституция США: История и современность. Под ред. А.А. Мишина,
Е.Ф. Язькова. М., 1988.
37. США: Конституция и права граждан. М., 1987.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих факультеті
Тарих кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Т.Джефферсон АҚШ-тың үшінші президенті: саяси өмірбаяны
Орындаған:.
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
200 ж.
Ақтөбе 200
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1-тарау. Т.Джефферсонның өмірі және саяси қайраткерлігінің қалыптасуы 7
1.1. Т. Джефферсонның өмір жолы 7
1.2. Т. Джефферсон саяси қайраткер: депутат, реформатор, елші және
губернатор 14
1.3. Т. Джефферсон Республикалық партияның басшысы 20
2-тарау. Т. Джефферсонның президенттік билігі жылдарындағы 28
(1801-1809 жж.) АҚШ 28
2.1. Т. Джефферсонның президенттік билігі қарсаңындағы АҚШ 28
2.2. Республикашылар үкіметінің ішкі саясаты 31
2.3 Республикашылар үкіметінің сыртқы саясаты 40
ҚОРЫТЫНДЫ 45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
ҚОСЫМШАЛАР 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасы он алты жылдық
егеменді ел болу жолында өзінің мемлекеттілігін қалыптастыру бағытында
үлкен шараларды атқарды. Өткен кезеңде еліміз түрлі салада өз дамуының
негізгі басымдықтарын айқындады. Сол басым бағыттардың бірі Қазақстан
жастарына сапалы білім беру. Қазіргі таңда әлем қауымдастығы салауатты әрі
сапалы білімді ұрпағы бар ел ғана қарыштап дамитындығын мойындап отыр.
Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі. Оның тарихы
да әлем тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазіргі таңда бізге әлем
елдерінің тарихи тәжірибелерін оқып, білу маңызды. Олардың мемлекет
қалыптастыру тәжірибелері бізге үлкен сабақ болмақ. Біздің тарихымыз
тағдырлас сондай елдердің бірі Америка Құрама Штаттары. АҚШ-та біздің ел
сияқты барлығын таза беттен бастап, экономикасы дамыған, күшті мемлекет
құра алды. Осы бағыттағы олардың тәжірибелерінің оң жақтарын меңгеру бізге
пайдалы. АҚШ-тың тәуелсіз, дамыған мемлекет ретінде құрылып, үлкен
жетістіктерге жетуінде тарихи тұлғалардың рөлі ерекше. Сондай тарихи
тұлғалардың бірі – Томас Джефферсонға біздің бүгінгі диплом жұмысымыз
арналып отыр.
Томас Джефферсон – Америка Құрама Штаттары мемлекетінің құрылу
негізінде тұрғандардың бірі. Ол өз заманының көрнекті саяси қайраткері,
ғалым-гуманист, ағартушы, американдық революцияның демократиялық бағытының
идеологтарының және басшыларының бірі болатын. Оның өмір жолы мен саяси
қайраткерлік қызметі өз отанын, мемлекетін аяқтан тұрғызу, оны одан әрі
дамыту, халықтарының әл-ауқатын жақсартуға бағытталған күш-жігерге толы
болды.
Томас Джефферсонның өз халқының азаттық алауы мен тәуелсіз
мемлекеттерін құру мақсаттарына қосқан сүбелі үлесі Тәуелсіздік
Декларациясы атты құжатты жасақтап, сол құжатта орын алған қағидалардың
өмірде жүзеге асуына күш салуы болды. Оның осы мақсаттарының көпшілігі
қабылданды, жүзеге асты да. Себебі, ол өз отанының патриоты, өз халқының
адал қызметшісі болатын. Міне, Томас Джефферсонның осындай саяси
қайраткерлік қырларын, Америка Құрама Штаттарының ел болып қалыптасу
тарихын оқып, білу маңызды. Сондықтанда осы жұмысымыз арқылы осы ұлы
мақсаттың орындалуына өз үлесімізді кішкентай болса да қосу.
Тақырыптың деректік көзі. Тақырыптың деректік көзін ХҮІІ-ХІХ
ғасырлардағы АҚШ тарихына қатысты құрастырылған құжаттық жинақтар құрайды.
Мұндай жинақтардың қатарында ең алдымен АҚШ тарихының хрестоматияларын
атаймыз. Осындай жинақтардың бірі АҚШ тарихының көрнекті маманы Э.А. Иванян
құрастырған Хрестоматия по истории США (М., 2005) атты еңбек. Мұнда сол
кезеңдегі АҚШ тарихына қатысты көптеген құжаттар жинақталған. Одан басқа
Т.Джефферсонның өмір жолы мен қоғамдық-саяси қызметінің тарихына арналған
өмірбаяндық жанрдағы жазылған еңбектер де жұмысымыздың дерек көзі бола
алады. Мұндай шығармалар құнды құжаттарды тарту арқылы жазылған.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс тақырыбына қатысты
әдебиеттер баршылық. Бірақ бұл әдебиеттердің көпшілігі кеңестік кезеңде
жарық көрген және орыс тілінде жазылған еңбектер. Қазақ тіліндегі
әдебиеттердің болмауы дипломдық жұмысты жазу барысында бірқатар
қиыншылықтар туғызуда. Кеңестік кезеңде жарық көрген еңбектердің қатарында
алдымен оқулықтарға тоқталсақ. 1963 жылы Новая история (ч. 1. 1640-1870)
атты оқулық шықты. Бұл педагогикалық институттарға арналған классикалық
оқулықта Т.Джефферсонның президенттік жылдары, оның үкіметінің ішкі және
сыртқы саясаты қысқаша баяндалған. Екінші кезекте История США (В 4-х тт.
Т. 1. М., 1983) атты 4 томдық еңбекті атауымыз қажет. Бұл еңбекте де
Т.Джефферсонға қатысты материалдар қысқа, толық емес түрде берілген. Одан
әрі Э.А. Иванянның История США (Пособие для вузов. М., 2004) және В.В.
Согриннің История США (Учебн. пос. СПб., 2003) атты оқу құралдарын
қарадық. Бұл соңғы жарық көрген оқу құралдарында Т.Джефферсонның қызметі
және оның саясаты жаңаша көзқараспен баяндалған.
Тақырыптың тарихнамалық әдебиеттерінің қатарында Т.Джефферсонның өмір
жолына, оның саяси қайраткерлік қырларының қалыптасуына, саяси қызметінің
тарихына арналған автобиографиялық жанрдағы жазылған шығармалардың алатын
орны ерекше. Солардың негізгілері Г.Н. Севостьянов пен А.И. Уткиндер жазған
Томас Джефферсон (М., 1976) және Т.Джефферсон. Автобиография (Л., 1990)
атты еңбектер. Бұл шығармаларда Т.Джефферсонның өмірбаяны, оның ішінде
балалық шағы, жасөспірімдік кезеңі жан-жақты баяндалған. Олардан басқа
Т.Джефферсоның саяси қызметінің басталуы, оның қызмет бабында өсу тарихы,
партияның басшысы, президент ретіндегі қызметі көрініс тапқан.
Келесі кезекте жоғарыда ата аталған АҚШ тарихының үлкен маманы В.В.
Согриннің еңбектеріне талдау берсек. Оның жоғарыда аталған еңбегінен басқа
Основатели США: исторические портреты (М., 1983), Мифы и реальности
американской истории (М., 1986) және Политическая история США. ХҮІІ-ХХ
вв. (М., 2001) шығармалары бар. Автор бұл еңбектерінде АҚШ тарихын
көптеген деректерді тарту арқылы жан-жақты суреттейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты
Томас Джефферсонның өмір жолын, қоғамдық-саяси қызметін, сол кезеңдегі
тұтас АҚШ тарихын жан-жақты қарастырып, олардың маңызын көрсету. Осы
мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Т.Джефферсонның өмірбаянын қарастыру;
- Т.Джефферсонның жеке тұлға ретінде қалыптасуының кезеңдерін
айқындау;
- Т.Джефферсонның реформаторлық, заңгер ретіндегі қырларын ашып,
көрсету;
- Т.Джефферсонның ел басқарушы ретіндегі қызметінің кезеңдерін
айқындау;
- Т.Джефферсонның Президент ретіндегі қызметін, оның үкіметінің ішкі
және сыртқы саясатының ерекшеліктерін көрсету;
- Т.Джефферсон тұлғасының АҚШ тарихындағы алатын орнын анықтау.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде тарих ғылымының объективтілік,
тарихилық, жүйелілік тәрізді негізгі принциптері басышылыққа алынды.
Сонымен бірге, бітіру жұмысын жазу барысында салыстырмалы-тарихи талдау,
сыни талдау, логикалық зерттеу әдістері кеңінен пайдаланды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Аталмыш тақырып университет деңгейінде
кезекті рет қарастырылып, Т.Джефферсонның өмірбаянын, реформатор, заңгер,
елші, елбасшы ретіндегі қызметтерін жан-жақты талдап, маңызын көрсетуге
талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың алғашқы отыз жылдығы
аралығын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, тараушаларға бөлінген
екі үлкен тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және қосымшалардан тұрады.
1-тарау. Т.Джефферсонның өмірі және саяси қайраткерлігінің қалыптасуы
1.1. Т. Джефферсонның өмір жолы
Көрнекті саяси қайраткер, ғалым-гуманист, ағартушы, американдық
революцияның демократиялық бағытының идеологтарының және басшыларының бірі
Томас Джефферсон 1743 жылы 13-сәуірде Виргиния штатындағы Альбемарл
графтығының Шедвел усадьбасында дүниеге келді. Джефферсондар Америкаға
Уэльстен қоныс аударған. Бірақ олардың қоныс аудару уақыты белгісіз. Бізге
жеткен мәліметтер бойынша Америка Құрама Штаттары тәуелсіздік
Декларациясының авторының арғы атасы - Томас Джефферсон ХҮІІ ғасырдың 70-
жылдарында Джеймс өзені бойындағы қазіргі Ричмонд аймағындағы Хенрико
графтығында өмір сүрген. Ол табысты аңшы ретінде белгілі болды және
фермерлердің кедей бөлігіне жатты немесе тіптен жері де болмады. Томас
Джефферсон ауқатты көршісінің қызы – Мэри Брэнчке үйленгеннен кейін ғана,
соның жасауы арқылы 1682 жылы 167 акрлық жер телімін сатып алуға мүмкіндік
алады. Сол кезеңдегі өлшем бойынша бұл өте ұсақ келісім болатын.
Джефферсондардың шаруашылығының одан әрі нығаюына оның сайланбалы жол
инспекторы қызметін атқаруына байланысты болды. Оның міндеті жергілікті
тракторлардың жарақтылығын қадағалау болды. Томас Джефферсонның орталау
сословиеге өткендігі оның жергілікті сотқа алқа би болып сайлануы да дәлел
бола ала алады. Себебі кедейлер бұл мәртебеге ие бола алмайтын еді. Оның
үстіне 1697 жылы дүние салған ол өз ұлы – Томасқа жер телімімен қатар,
бірнеше құлдарды мұралыққа қалдырған болатын [1].
Қоғамдық қызмет және табысты некелесу Джефферсондардың кейінгі буынына
да дәстүрге айналды. Осы фактордың арқасында Джефферсондардың әулеті
әлеуметтік баспалдақта күннен – күнге жоғарылай берді. Екінші Томас
Джефферсон да сотта алқа би болды. Одан басқа ол графтықта милиция капитаны
шенін алады. Екінші Томас Джефферсон бай плантатор Рендольфтардың туысы
майор Питер Филдтың қызына үйленген. Осы жағдай оған үлген иелікті мұра
етіп, жұмыс барысында қызметтік өсуіне ықпал етті. Ол графтықтың шерифі
болып, ХҮІІІ ғасырдың бірінші ширегінде кішігірім жер өсімқорлығына
қатысады. Алайда, оның өмірінің аяғына қарай жағдайы күрт төмендейді. Оған
өрт себеп болды. Ол өрттен үлкен шығындарға ұшырап, тіпті отарлық
әкімшіліктен материалдық көмек сұрауға мәжбүр болады. Мәліметтер бойынша
одан қарызы үшін айыппұлдар өндірілген. Осыған қарамастан, 1731 жылғы оның
өлімінен кейін үш ұлына біршама мұра қалады.
Ұлдарының ішінде қабылданған дәстүр бойынша кіші ұлы – Питерге аз
мөлшерде мұра қалады. Дегенмен, ол екі құл мен екі жылқыға ие болған. Жер
теліміне келетін болсақ, оған қашықтау жерде 1707 жылы әкесімен Файнкрик
аумағынан сатып алынған 150 акрлық телім тиісілі болды. Файнкрик сол
уақытта Хенрико графтығынан бөлініп шыққан Гучланд графтығында орналасты.
Питер Джефферсон да өз әкесі мен атасы сияқты сотта алқа би және шериф
қызметтерін атқарады. Ал одан кейін одан да жоғарылап жер өлшеуші қызметін
атқарады. Жер өлшеуші техникалық маман болумен қатар, әрбір графтықтағы
көрнекті тұлға болды. Осындай қызметті кейін бірінші президент болған
Джордж Вашингтон да Виргинияда атқарады. Питер Джефферсоннның қызмет
бабында жоғарылауы жеке басының қасиеттерімен қатар, оның шешесі жағынан
алыс туыстары болған адамдармен де достық қарым-қатынаста болуы шешуші
ықпал етті. Мысалға, осындай туысы Гучланд графтығында ірі поместьенің иесі
болған Уильям Рендольфпен достығы [2].
1739 жылы 32 жасар Питер Уильямның туысы – 19 жасар Джейн Айшем
Рендольфқа үйленеді. Оның әкесі өз заманында көпті көрген, білімді адам
болған. Оның үш мың акрлық жерінде 350 негр құлдар жұмыс істеген. Питер
Джефферсонға тиісті жерлер Джеймс өзенінің бір бетінде болса,
Рендольфтардың иелігі өзеннің келесі жағасында орналасты. Қыздың жасауына
Питер өз досы Уильямнан 200 акр жер сатып алады. Осылайша Питердің Шедвел
аталған усадьбасының негізі қаланған еді. Шедвел атауы жас әйелінің
Лондонда дүниеге келген жерінің есімі.
Питер Джефферсон Батыстағы жерлерді игеруге де қатысты. Ол
экспедицияның құрамында саяхат жасап, алғашқылардың қатарында Аллиган
тауларының шындарында болған. Осы экспедицияның нәтижесінде сол кезеңдегі
Виргинияның батыс шептерінің бірінші картасы жасалады. Картаны
құрастырушылардың бірі Питер Джефферсон болды. Ол жергілікті әскери жасақты
да басқарып, графтықтың бітістіруші соты ретінде сайланады. Кейін отардың
ағылшындық губернаторы жанындағы кеңесуші орган - Виргинияның заң шығарушы
палатысының мүшелігіне де сайланады. Болашақ американдық президенттің
әкесіне қоғамдық қызмет жанына сай келді. Уильм Рендольфпен достықтың тағы
бір маңызды салдары болды. Уильм Питерден 6 жасқа кіші болды, дегенмен одан
12 жыл ерте қайтыс болды. Уильмнің өлер алдындағы өсиетін орындау
мақсатымен Джефферсон оның помесьтесі Такахоэге қоныс аударып, оған жеті
жыл бойы басшылық жасайды. Такахоэге қоныс аудару кішкентай Томас
Джефферсонның бірінші саяхаты болды. Көші-қонның негізгі көлігі жылқы
болды. Кішкентай Томас ат үстінде отырып, жол бойы көргендерін сұрап,
бойына тоқып отырды.
Томас Джефферсонның алғашқы мұғалімі Такахоэде пайда болды. Оның есімі
белгісіз. Бұл кезде Т. Джефферсон бес жаста болатын. Үйдегі балалар
мұғалімнен негізінен ағылшын әліппейі мен арифметикаға үйренді. Бұған төрт
жыл кетті. Томас Джефферсон басқа балаларға қарағанда мұғалім берген
білімді тез әрі қызығушылықпен қабылдады. Мұғалім Томастың әкесіне
қабілетті баланы мектепке беру жөнінде ұсыныс жасады [3].
Такахоэде тұра Питер Джефферсон жер өлшеуші қызметін атқаруды
жалғастырды. Сонымен бірге марқұм болған досының да иелігіндегі шаруаны да
дөңгелетіп, темікі өндіруді жылдан-жылға ұлғайта түсті. Полковник
Джефферсон бос уақытында өзі жасақтаған шағын кітапханасында кітап оқығанды
ұнатты. Бірақ ол асқан білімпаздығымен мақтана алмады және осы жағдай өзіне
өмірде жетістіктерге жетуге кедергі жасады деп есептеді. Ол өз балам оқыған
үлкен адам болуы тиіс деген тоқтамға келіп, мұғалімнің ұсынысын қабылдады.
1752 жылы Такахоэ поместьесінің мұрагеріне қамқорлық ету мерзімі
аяқталғаннан кейін Джефферсонның отбасы Шедвелге қайтып оралды. Осында 9
жасар Томас жақын жердегі пастор Уильям Дугластың мектебіне оқуға барды.
Томас мектепке салт атпен барып, аптаның аяғында Шедвелге қайтып оралып
отырды. Сол уақыттың өзінде оны жақсы шабарман деп атаған. Жас Томас
құралайды көзге атқан мерген де болатын. Бірақ ол өзінің құрдастары сияқты
аңшылыққа құмар болмады. Оның орнына ол табиғаттың сұлулығына құмартты.
Томас бір күн бойы ат үстінде кең даланы аралап, табиғаттың сұлулығын
тамашалауға дайын еді. Ол жастайынан алдымен әкесінің, одан кейін мектеп
кітаптарын оқып өсті. Бос уақытының барлығын кітап оқуға арнады.
Пастор Дугластың мектебінен кейін Томастың мұғалімі Джеймс Моури
болды. Оның тәрбиесіне Томас 14 жасында келді. Жаңа мұғалімнен Томас
ағылшын әдебиеті жөнінен жүйелі білім алды, география, тарих, математика
бойынша бастапқы түсініктерге қанықты. Осы уақытта ол француз және итальян
тілдерін меңгеруде алғашқы жетістіктерге қол жеткізді. Томас оқшауланып,
ойлануға құмар бола отыра музыканы, биді жақсы көрді. Түрлі ойындарға
қатысты [4].
Томас Джеймс Моуридің мектебіне оқуға түскен жылы Питер Джефферсон
өмірден өзді. Жас Томас үшін бұл үлкен қаза болды. Томас өзінің басты
ақылшысынан, кеңесшісінен айырылды. Бұл уақытқа дейін Джефферсондардың
иелігіндегі жер 2650 акрға дейін жетті. Олардың плантацияларында 60 құлмен
өсірілген темікі мұхит асып кетіп отырды. Одан басқа шаруашылықта 25 жылқы,
70 бас ірі қара мал және екі жүздей шошқа болды. Дегенмен, отағасының
өлуімен Джефферсондардың мүліктік жағда йы біршама шайқалды. Аналары
Джейн Джефферсон үй шаруасынан және он баланы бағып-қалудан босамады.
14 жасар Томас үлкен ұл ретінде әкесінің иелігінің үлкен бөлігін мұра
етуге тиіс болды. Сөйтіп, ол таңдау алдында қалды, яғни, шаруашылық
айналысу немесе оқуын жалғастыру. Әкесінің өлер алдындағы қалауы ұлының
оқуын жалғастыруы болды. Томастың оқуын жалғастыруды шешісі және үлкен
әпкелері – Джейн және Марта да қалады. Екінші жағынан, Томас 2 жасар
санамағанда үйдегі жалғыз ер адам екендігін ойлады. Өзінің еске алуынша осы
уақытта барлық жауапкершіліктер жалғыз оған артылды, қасында оған кеңес
беріп, басшылық жасайтын туысы немесе басқа жан болмады. Осындай жағдайда
барлық мәселелерді өзі шешіп, Моуридің мектебіне қайтып оралады. Джеймс
Моури Америкаға қоныс аударған француздық гугеноттардың отбасынан шықты. Ол
отарлық үкіметтің қанаушылық саясатын айыптады. Оның кітапханасында төрт
жүз том болатын ежелгі және сол заманғы философтардың шығармалары маңызды
орын алды. Уақыт өте Томас осы шығармаларды оқуға қол жеткізді. Мұғалім
баланың қабілеттілігін байқап, оның оқуын қадағалауға көшті. Көп жылдардан
кейін Джефферсон Моури мектебінен терең әрі маңызды рухани азықтар
алғанын мойындап, жазды [5].
Моури берген білімдерге ізденістер оны Уильям және Мэри колледжіне
әкелді. Уильям және Мэри колледжі 1693 жылы негізі қаланған Англияның
американдық отарларындағы бірінші колледждердің бірі болды. Бұл уақытқа
дейін Виргинияда ондаған ірі имениялар болды. Осы иеліктердің басшылары
ағылшын басшыларынан осы колледжді салуға рұқсат алды. Колледж Виргинияның
әкімшілік орталығына айналған Вильямсбургте ашылды. Бұл колледждің
ерекшелігі құдай ілімі туралы ілімдерді оқытумен қатар, математика, физика,
философия, тарих, география, әдебиет, заңды оқытты. Томас осы
ерекшеліктерін ескере отырып, ойланбастан аталмыш колледжге оқуға келді.
Оны әскери қызмет пен сауда да қызықтырмады. Сөйтіп, Томас медицина мен
заңгерліктің ішінен қорғаушы (адвокат) болуды таңдайды. Жас Томастың бұл
мамандықты неліктен таңдағаны туралы тап басып пікір айту қиын.
Томас Джефферсон Уильям және Мэри колледжіне 1760 жылы түседі.
Колледжде оған еуропалық ағартушылықтың жақтасы доктор математика
профессоры Уильям Смолл және антироялист, виргиниялық көрнекті қорғаушы
Джордж Уайт сынды оқытушылар дәріс береді. Екі оқытушы да Томастың
дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етеді. Уақыт өте Шотландиядан
шыққан доктор Уильям Смолл және студент Томас Джефферсонның арасында үлкен
достық орнайды. Томас Уильям Смоллға өзін 35 жасар Джордж Уайтпен
таныстырғаны үшін де қарыздар болды. Джордж Уайтпен оның арасында да ұзақ
жылдарға созылған жақсы қарым-қатынас орнады. Құқықтың профессоры Джордж
Уайт жас досы Томасты тек заңгерлікке оқытып қоймай, ел билеудің
республикалық формасының артықшылығы туралы өз ойларымен де бөлісіп отырды.
Көп жылдар өткен соң дәл осы Джордж Уайт өзінің шәкірті авторы болған
Тәуілсіздік декларациясына өз қолын қойды.
Томас колледжде үлкен қызығушылықпен оқыды. Тіпті дәрістен бос
уақытының өзін ол өзімен құрылған кестені қатаң сақтау арқылы өткізді. Ол
күніне оқуға 15 сағат бөліп отырды. Ертеңгісін алғашқы сағаттарда
математика мен физиканы, одан кейін құқықты оқыды. Күндіз философиялық
трактаттарды, тарихты оқуға, ал кешкісін әдебиетті оқуға көңіл бөлді.
Томастың достарының бірі Нейдждің еске алуы бойынша ол тіпті жақын
достарының өзінен өз кітаптарына қарай қашуға тырысып отырды [6].
Томас балалық шағынан Гомер, Вергилия поэмаларын, кейіннен Сократ,
Плутарх және Сенека шығармаларын сүйіп оқыды. Оны Демокрит және Эпикурдың
адамдардың бақыты туралы ойлары қызықтырды. Смоллдан ол сол заманғы
ағартушылықтың өкілдері Вольтер, Монтескье және Руссомен танысты. Кейінірек
Джефферсон олардың көзқарастарымен танысты. Оған дейін ол Бэкон, Ньютонның,
әсіресе, Локктың Адамның ой-ақылы туралы тәжірибесімен қанықты.
Джефферсонның гуманистік дүниетанымын қалыптастырған бұл кітаптар оны
қоршаған шындықтан алаңдата алмады. Керісінше, жас жер иеленуші және
болашақ адвокат бұл шығармалар авторларының идеяларынан тәжірибелік
құндылық іздеді.
Джефферсонның колледжде оқыған жылдары америка тарихындағы дауылды
кезең болды. Бұл кезеңде революцияға көп жылдар қалса да метрополиямен
жанжал өрши түсті. Ішкі әлеуметтік қайшылықтар шиелінісі түсті.
Революциялық идеологияның қалыптасуы Джефферсонда колледжде оқып жүргенде
орын алды. Джефферсон үнемі көп білуге және түсінуге тырысты. Джефферсон
отарлардағы жағдайға байланысты басқа отарларға барып, сондағы өмірді
көзімен көруге, оны Виргиниядағы ахуалмен салыстыруға құштар болды. Осы
құштарлығымен ол колледжді бітіре салысымен саяхатқа шықты. Ол үш айы бойы
Мэриленд, Делавэр, Пенсильвания, Нью-Йорк жерлерін аралады. Саяхат
барысында Джефферсон отарлар халқының ауыр жағдайын көзімен көрді. Отарлар
халқының тағдырлас екіндігіне көз жеткізді.
Виргинияға қайтып оралған 20 жасар Джефферсон алдымен отардың жоғарғы
соттық органындағы қорғаушылар алқасына тіркелуге қол жеткізеді. Бұл жағдай
оған заңдық тәжірибе алуға мүмкіндік берді. Сонымен бірге Джефферсон өзінің
досы Джордж Уайтқа қарасты заңгерлік контораға оқуға түсіп, оның
басшылығымен оқуын жалғастырады. Бес жылдан кейін Джефферсон өзінің
практикасын бастайды. 1767 жылы көктемде ол өзінің соттағы бірінші ісін
жеңеді. Одан кейінгі уақытта ол жаңа жеңістерге жетіп, танымал қорғаушыға
айналды. Джефферсонның адвокаттық қызметінің бастапқы кезеңіне оның соттағы
адамзат құқықтарының теңдегі туралы алғашқы сөйлеген сөздері жатады. Осы
тақырыпқа қатысты бір істегі қорғау сөзінде ол: Табиғат заңы бойынша біз
барлығымыз азат болып туылғанбыз деген сөзді айтты.
Уақыт өте Джефферсон Виргиниядағы жетекші қорғаушылардың біріне
айналады. Онымен тең дәрежеде Уайт, Пендлтон, Генрилар кеңесті. Оның
клиенттерінің ішінде Бирд, Ли, Бурэлл, Нельсон сияқты бай отбасылар болды.
Алайда, Джефферсон жарлы-жақыбайлардыңда сұрауынан бас тартпады. Оларға
көрсеткен қызметі үшін ақы да алмады [7].
1769 жылы 26 жастағы Шедвелдің қожайыны Виргиния заң шығарушы
палатасының мүшесі болып сайланады. Бір жылдан кейін Албемарл графтығының
жасағын басқарады. Дегенмен, алғашқы сәттілікпен қатар, алғашқы
бақытсыздықта қатар келді: 1770 жылы өрт Шедвелдегі иелікті жойды. Онымен
бірге, Джефферсонның ең бағалы заты кітапханасы да өртеніп кетеді.
Дегенмен, Джефферсон мойымай иелігіндегі Монтиселло атты төбеде жаңа үйін
тұрғызады. Осы жұмыста оның архитектор, жобалаушы, инженер, құрылысшы, ағаш
ұстасы сияқты қырлары көрінді.
1772 жылы 1-қаңтарда Томас Джефферсон жас жесір әйел Марта Скелтонға
үйленеді. Марта Скелтон бай отбасыдан шықты. Мартаның әкесі өлгеннен кейін
оларға үлкен мұра қалып, Джефферсонның иелігі ұлғайды.
1776 жылы наурыз айында Т. Джефферсонның анасы қайтыс болады [8].
1.2. Т. Джефферсон саяси қайраткер: депутат, реформатор, елші және
губернатор
1769 жылы мамыр айының күндері 26 жасар Т. Джефферсонның Албемарл
графтығынан депутат ретінде Виргинияның заң шығарушы палатасына сайлануымен
оның саяси қызметі басталды. Депутат ретінде Т. Джефферсон метрополияның
енгізген гербтік заңын заңсыз деп таныған 1765 жылғы 30-мамыр күнгі
Виргинияның заң шығарушы палатасының резолюциясын қабыдауға қатысты. Т.
Джефферсон бастапқыда өзіне назар аудартпағанмен, уақыт өте оның саяси
ұстанымдары мен көзқарастары өзінің үлкен әріптестерінен бір беткейлігімен
ерекшеленді.
Т. Джефферсонның заң шығарушы органның өкілі ретінде алғашқы көтерген
мәселелері - құлдардың құқығы, халыққа діни еркіндік беру болды. Ол
Виргиниядағы англикан шіркеуінің үстемдік етуін сынға алды. Басқаларынан
бірінші болып Джефферсон Солтүстік Американың революциялық күштерінің
әлсіздігін, олардың күресінің оқшаулығын сезінді. Осыны ескерген ол
отаршылдарға қарсы күресте барлық отарлардың күш біріктіру мәселесін
көтерді. Оның бұл ойын бастапқыда депутаттардың шағын тобы ғана қолдады.
Оның ішінде сенімді досы Дабни Кар және Патрик Генри болды. 1773 жыл бойы
барлық отарларда байланыс комитеттері құрылды. 1774 жылы 5-қыркүйекте
ашылып, жеті аптадан артық уақыт жұмыс істеген Бірінші құрлықтық конгреске
Т. Джефферсон науқастануына байланысты қатыса алмайды.
Тәуелсіздік жолындағы соғыс барысында Т. Джефферсон Тәуелсіздік
декларациясының қабылдануына шешуші үлес қосты. Бұл құжатты жасақтау үшін
бес адамнан құралған комиссия құрылады. Оған революциялық идеологияның ірі
атасы Бенджамин Франклин, Джон Адамс, Томас Джефферсон және Пенсильвания
мен Нью-Йорктың бәсең өкілдері Дикинсон және Ливингстон кірді. Алғашқы
кездесуде комиссия құжаттың мәтінін бір мүше жазып, оны комиссияға ұсынады
деп келісті. Комиссия мүшелері мәтінді дайындауды Джефферсонға ұсынды. Он
жеті күннің ішінде Джефферсон өзінің атын әйгілі еткен осы құжаттың мәтінін
дайындап шықты. 30-маусым күні комиссия көпшілік дауыспен конгреске
Декларацияны бекітуді ұсынды. 1776 жылы 4-шілдеде конгресс Тәуелсіздік
декларациясын қабылдайды [9].
1776 жылы шілде күндері Америка халқы өздеріне тәуелсіздік әкелген
Тәуелсіздік декларациясын тойлап жатқанда Джефферсонды екі жақты ойлар
бойлады. Ол өзінің саяси ұстанымын бүкіл ел қабылдағаны үшін өзін бақытты
санады. Джефферсонды елдің ішкі қарама-қарсы тұрушылығы да алаңдатты.
Сондықтанда, Джефферсон конгрестің және көптеген комиссиялардың жұмысына
қатысты.
Конгрестегі қызу жұмысына қарамастан Джефферсон Виргинияға
Конституция жобасын жасақтап, оны маусым айының аяғында Вильямсбургке
Джордж Уайт апарып берді. Алайда, онда бұл уақытқа дейін консерваторлар
жеңіске жеткен болатын. 1776 жылғы виргиниялық Конституция отарлық кезеңнен
қалған сайлау жүйесіне өзгерістер енгізгенмен, сайлауға тек ерікті
жериеленушілерді жіберді. Қара түстілерді айтпағанда ақ кедейлер сайлау
құқын ала алмады.
Консерваторлық блок Джефферсон ұсынған басқа бірқатар ұсыныстарды да
қайтарды. Оның ішінде құлдарды тасуға және сатуға, мемлекеттік жерлерді
бөлуге тиым салу сияқты ұсыныстар болатын. Джефферсон латифундистерге қарсы
күшті іздеу үстінде халықтың орта табы – фермерлікті нығайтты. Ол осы
ұстанымды өмір бойы ұстанды.
1776 жылы тамыз айының аяғында Джефферсон Филадельфиядан кетіп,
Виргиния заң шығарушы палатасына оралды. Дегенмен, ол өз туған штатының
саяси өміріне етене араласып үлгермеді. Қазан айының басында Құрлықтық
Конгресс оны жауапты миссияға сайлап, ол Франклинмен бірге Парижге
француздық үкіметпен келіссөз жүргізуге баратын болды. Елшілердің алдында
Англиямен соғыс үшін Францияның әскери және қаржылық көмегін алу міндеті
тұрды. Дегенмен, 1776 жылы 11-қазанда Джефферсон Конгреске жауап хат жазып,
өзінің отбасы жағдайына байланысты бұл ұсынысты қабыл ала алмайтынын
жазады. Ол өз өлкесінде қалып, күш алған консерваторлармен күресіп,
демократиялық қоғам құруға күш салды.
Т.Джефферсон Виргиния штатындағы реформаторлық қызметі барысында
бірқатар үлкен жетістіктерге жетті. Соның ең бастысы консерваторлардың заң
шығарушы органдағы басымдығынан айырылуы. 1778 жылы Джефферсонның күш
салуымен виргиниялық ассамблея Африкадан құл тасуға тиым салатын заң
қабылдады. Ол діни бостандықтың орнатылуына да күш салды. 1776 жылдың
күзінің өзінде Джефферсон ассамблеядағы сөйлеген сөзінде англикан
шіркеуінің артықшылығын жоюды үзілді-кесілді талап етті. Діни бостандық
орнату бағытында Джефферсон он жылға жуық уақыт күрес жүргізді. Діни
бостандық туралы статус тек 1786 жылдың басында қабылданды. Бұл құжат
кейін кеңінен танылып, француз және итальяндық тілдерге аударылған.
Джефферсонның заң шығарушы ретіндегі 1776-1779 жылдардағы қызметі
орасан зор. Ол көптеген заң жобаларын дайындап, ол заңдардан автордың
көзқарасы, оның мәселеге терең бойлау қабілеті, дәйектеу шеберлігі көрінеді
[10].
1779 жылы 1-маусымда Томас Джефферсон Виргинияның губернаторы болып
сайланады. Штаттың Ассамблеясы оған ауыр кезеңде үлкен міндеттемелер
жүктеді. Бұл уақытқа дейін бірнеше жыл бойы тәуелсіздік үшін соғыс жүріп
жатқан болатын. Халықаралық жағдай америкалықтарға қолайлы жағдай туғызды.
Келесі жылы Испания Англияға соғыс жариялады. Англияға Голландия да қарсы
шықты, ал Ресей болса қаскөй Лондонға қарулы бейтарап лигасын ұйымдастырды.
Нәтижесінде Ұлыбритания оқшауланды. 1778 жылдың шілде айының басынан
тәуелсіздік үшін америкалық күрескерлерге олардың еуропалық басты одақтасы
– Франция көмекке келді. 1779 жылы отыз алты жасар Джефферсон Виргинияның
губернаторы болып сайланғанда осындай әскери жағдай қалыптасып тұрды. Ол
губернатор болған екі жылда әскери жағдай үздіксіз нашарлай берді.
Сайланған жаңа губернатор штаттағы орын алған экономикалық хаосты
көзімен көрді, ол штаттың жаумен күресте одан да жоғары үлес қосатынына
көзі жетті. Қаржы жағдайы аса күрделі болды. Қаржының басты кірісі – темекі
саудасы тоқтап қалды. Ауыздықсыз инфляция штаттың революциялық күштеріне
үлкен соққы берді. Ақшаның құнсыздануынан келетін қауіп туралы Джефферсон
былай деп айтты: ақшаның құнсыздануы біздің ашық жауымыздың қаруы істей
алмаған нәрсені істеуі мүмкін. Жаңа губернатор осы қиыншылықтардың әскери
жағдайға байланысты туындап отырғандығын түсіне отыра, олармен күресті
жалғастыра берді. Джефферсон Виргинияның және бүкіл елдің қаржылық жағдайын
күшті валюта түзей алады деген пікірде болды. Джефферсон жергілікті
өнеркәсіпті, оның ішінде армия қажеттілігі үшін дамыту бағытында бірқатар
жетістіктерге қол жеткізді.
Дегенмен, губернатордың өкілеттіліктері өте шектеулі болды. Себебі,
губернатордың әрбір шешімі штаттың мемлекеттік кеңесі бекіткеннен кейін
барып күшіне енетін болды. Республикаға қауіп төніп тұрған кезеңде
Джефферсон өзінің барлық күш-жігерін өз парызын өтеуге жұмсады. Ол
губернатор қызметінің екінші мерзімін қабылдап, өзінің өкілеттіліктерін
ортақ іске орай кеңейтуді талап етті. Мұндай талапты Виргиния ассамблеясына
әскери бас қолбасшы Вашингтон да қойды. Нәтижесінде, ассамблея губернаторды
жолын бөгейтін барлық шектеулерден босатты. Бірақ оқиға барысы бұл шараның
кеш қабылданғанын көрсетті. Себебі, тәуелсіздік үшін күресушілер ағылшын
әскерлерінен үсті-үстіне жеңіліс тапқан болатын.
Бұл уақытқа дейін Виргиния штатының астанасы Ричмонд болды. Онда екі
мыңға жуық тұрғын болатын, оны қала деп атаудың өзі мүмкін емес еді. Бірақ
штаттың ортасында, қолайлы жерде орналасуы оған үлкен болашақ берді.
Астананы Вильямсбургтен Ричмондқа көшіру Джефферсонның ұсынысы болатын. Ол
бұл шарамен шығыс графтықтардың ірі плантаторлар мен қаржылық тұздарының
блогіның ықпалын әлсіретуге тырысты. Бастапқыда бұл ұсынысқа ассамлея
келісім бермегенмен, 1780 жылы көктемде соғыс жағдайында ассамблея бұл
ұсынысқа келісім беруге мәжбүр болды. Жаңа астанада Джефферсон ағылшын
әскерлерінің Виргинияға басып кіргенін естіді [11].
Осы оқиғадан кейін Джефферсон соғыс жағдайында құрлықтық конгреспен
және Вашингтонмен, сондай-ақ, барлаушылармен байланыс орнатуға бағытталған
маңызды мәселелерді шешуге күш салды. Бұл жерде де Джефферсон тапқырлық
танытты. Оның бұйрығымен Ричмондтан оңтүстікке қарай атты посттар қойылды.
Шабармандардың міндеті ағылшындар әскерінің қозғалысын бақылап, ондағы
өзгерістерді тез арада Ричмондқа жеткізу. Осындай басқа шеп құрлықтық
конгреспен байланыс үшін Филадельфияға дейін созылды. Осындай шараға
байланысты солтүстіктен және оңтүстіктен келетін басты жаңалықтар
Джефферсонға екі күнде, яғни, үш еседен аса тез уақытта жетті. Хабар
таратудың Виргиниялық қызметі конгрестің жоғарғы бағасын алды.
Джефферсонның ойлаған ойлары оның ең жас көмекшісі АҚШ болашақ бесінші
президенті – Джеймс Монроның басшылығымен жүзеге асты. Бұл Джефферсонның
тағы бір қасиетін, яғни адам тану, оның қабілетін ашу, оған тиімді ықпал
ету қырларын көрсетеді.
Революцияның философы және идеологі Джефферсон әскери істе де жоғарғы
біліктілігін көрсетті. Ол қалыптасқан жағдайда партизандық соғыстың басым
екендігін сезді. Әскери қимылдар жүргізу барысында ол бүкіл халықтық соғыс
идеясы маңызды орын алуы қажет деп есептеді. Бұл идеяны халық жасағы жүзеге
асыруы тиіс деген пікірде болды.
1782 жылдың аяғында Филадельфиядан келген курьер Джефферсонға оны
конгрестің Парижге депломатиялық миссиямен жібергелі жатырғандығын
жеткізді. 19-желтоқсанда ол жедел түрде жас мемлекеттің астанасына жол
тартты. Бұл уақытқа дейін әлемде үлкен саяси өзгерістер орын алды. Йорктаун
түбінде ағылшындардың жеңіліс табуы Британдық империяның позицияларын
әлсіретті.
1785-1789 жылдар аралығында Томас Джефферсон Парижде американ
елшілігін басқарды. Оған жуапты міндеттер жүктелді. Ол елдің егемендігін
сақтап, оқшауланудан қорғанып, АҚШ-тың саяси тәуелсіздігін нығайтуға,
экономика мен сауданың дамуына қолайлы жағдай туғызуға міндетті болды. АҚШ
өз тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында үлкен қаржылық қиыншылықтарға тап
болды. Франциядан жаңа заимдар алу үшін, оған бұрынғы қарыздарын қайтару
керек болды. Қазына болса бос болды. Осыған байланысты саудаға үлкен үміт
артылды. Бейбіт өмір орнағаннан кейін АҚШ тауарлары тұманды Лондонға жол
тартты. Тек осында ғана американдық көпестер ұзақ мерзімді несие алып,
Америка халқына қажетті тауарларды сатып алуға мүмкіндік алды. 1789 жылға
қарай американдық импорт пен экспорттың негізгі бөлігі Англияға тиісілі
болды [12].
Дипломатиялық қызмет Джефферсонға бұрын таныс емес, жаңа қызмет түрі
болды. Елшілік қызметке кетер алдында Джефферсон халықаралық жағдаймен
танысып, он үш штаттың ахуалды бағамдады. 1783 жылы маусымда виргиниялық
ассамблея Джефферсонды штат делегациясының басшысы ретінде Филадельфиядағы
конгреске жіберді. Онда 1783 жылы 3-қыркүйекте Парижде Англиямен қол
қойылған бітім келісім заңдастырылуы тиіс болатын. Келісім-шартқа соғысушы
үш держава – Англия, Франция және Испанияның өкілдері қол қойды. Бірінші
бабы бойынша он үш Құрама Штаттардың тәуелсіздігі мойындалды. Екінші бапқа
сәйкес АҚШ-қа Миссисипи өзеніне дейінгі үлкен территория өтті. Үшінші бап
американдық балықшыларға канадалық суларда балық кәсіпшілігімен айналысуға
рұқсат берді. Англияның мұндай шегініс жасауының сыры АҚШ пен Францияны
айыру еді.
1784 жылдың алғашқы айларында Парижге сапарының қарсаңында Джефферсон
жаңа мемлекетті құру бағытында белсенді қызмет жасады. Конгрестің көптеген
комиссияларының төрағасы ретінде ол елшілерді тағайындау, оларға
міндеттемелер жүктеу, ішкі басқару жүйесін құру, батыс территориялардың
статусын анықтау, тағы басқа жұмыстарды атқарды. 1784 жылы 8-маусымда шағын
Церес аталған сауда кемесі Еуропаға жол тартты. Оның бортында Джефферсон,
оның қызы Пэтси және тағы алты жолаушылар болды. 30-маусымда Джефферсон
қызымен бірге Гаврға келіп, сол жерден тура жолмен Парижге тартты. Парижге
келісімен оның елшілік қызметі басталды. Оның миссия құрамындағы
көмекшілері – Шорт және Хэмфрис [13].
1.3. Т. Джефферсон Республикалық партияның басшысы
Республикалық партияның алғашқы қадамдары 1791 жылы Ұлттық газета
(National Newspaper) деп аталған баспасөз органын құрудан басталады. Бұл
газет уақытылы әрі орынды шыққан газет болатын. Себебі, Александр Гамильтон
бастаған федералистер өздерінің Құрама Штаттардың газетасы аталған
баспасөз орталығын шығаруды бастаған еді. Бұл газет 1789 жылы олардың
фракциясының мүддесін қорғады. Республикалық партияның құрылуы барысында
Джефферсонның ұйымдастырушылық және тактикалық қабілеттері ашыла бастаған
болатын. 1791 жылы Джефферсон Дж. Мэдисонмен бірге Нью-Йоркке саяхат
жасап, оның барысында жергілікті антифедералистердің көсемдерімен барынша
тығыз байланыстар орнатылады. Кейін Джефферсонның Пенсильваниядағы
Гамильтонның қарсыластарымен күшті байланысынан кейін республикалық
партияның стержнына айналған Виргиния – Нью-Йорк - Пенсильвания өсі
құрылды [14].
Саяси күрес Джефферсонды 1793 жылы отставкіге кетуге мәжбүр етті.
Себебі, АҚШ-тың сыртқы саясатының басшысы Джефферсон мен қаржы министрі
Вашингтонның сыртқы саяси бағытының арасында үлкен айырмашылықтар орын
алған болатын. 1793 жылы Джефферсон өзінің туған поместьесі Мончителлоға
жол тартады. Ал республикалық партияны Мэдисонның қамқорлығына қалдырды.
Мэдисон болса өзін ақылды басшы ретінде көрсетіп, үш жыл бойы партияны
басқарып, оны көлемді әлеуметтік базасы бар ұйымдасқан организмге
айналдырады. Дегенмен, республикалық партияның нығаюына осы оқиғаның өзі
қолайлы жағдай туғызды. 1794 жылы федералистердің Американдық революцияның
буржуазиялық-демократиялық бастауларын шектеуде асыра сілтеушілік жасағаны
анықталды. 1793-1794 жылдары федералистер елдегі демократиялық нормаларға
қарсы шаралар ұйымдастырды. Бұл сөз, баспасөз, жиналыс бостандықтарын
орнатқан конституция мен құқық туралы билльге ашық шабуыл болатын. 1794
жылы фермерлердің баскөтеруін басу және одан кейін Англиямен сауда
келісімін жасау Гамильтонға қарсы демократиялық күштердің одағының
құрылуына жол ашты. Бұл одақты тек Джефферсон басқаруы тиіс болатын [15].
1794 жылы 16-қаңтарда Томас Джефферсон Монтиселлоға қайтып оралды.
Осында ол өз отбасымен толық құрамда жиналды. Бұл кезеңде ол елу жасқа
шыққан болатын. Джефферсон туған жеріне саясаттан кету ойымен оралды.
Дегенмен, оны бейбіт демалыс емес, үлкен еңбек күтіп тұрған болатын. Оның
үстіне отбасының және жеке өмірін де жөнге салу қажеттілігі тұрды. 1794
жылы Джефферсонның қарызы 7,5 мың фунтты құрады [16].
1796 жылы күзде Джефферсон партияның басшыларына өзінің алдағы
президент сайлауына қатысуға келісетіндігін жеткізді. Желтоқсан айында ол
сайлау қорытындыларын алады: федералситердің кандидаты Джон Адамс
сайлаушылардың 71 дауысын алса, Джефферсон – 68 дауыс алады. Конституция
бойынша Томас Джефферсон вице-президент қызметін иеленді [17]. 1797 жылы
Джефферсон тек вице-президент болып қоймай, Америка философиялық қоғамының
президенті, яғни елдің бірінші ғалымы қызметін иеленеді. Америка
философиялық қоғамының президенті қызметін ол 1814 жылға дейін атқарды
[18].
1797 жылы шілдеде Джефферсон іс-жүзінде партия басшылығында тұрды.
Джефферсон айналасында оның сенімді адамдары жинақталды. Оның жақын
жақтастары – Медисон, Монро және Албемарл округінен сайланған конгресс
депутаты Вильсон Кери Николас.
Республикалық партия 1798 жылы үлкен сын сағатына ұшырады. Бұл жылы
Бонапарт 18-брюмер қастандығын жүзеге асырып, еуропалық әлем өзінің саяси
бет бейнесін өзгертті. Сол жылы Америкада реакция шешуші шабуылға шықты.
Дегенмен, жаңа жыл тұрақты жағдайда басталды. Вице-президент күн өткен
сайын өзінің жаңа қызметіне үйренісе бастады. Президент Джон Адамс күшті
басшылықты жүзеге асыруды қалады және тура әрі шешімді түрде әрекет етуге
тырысты. Оның бұл қасиеті өзін жиі тығырыққа тіреп отырды. Соған қарамастан
Адамс өз саясатын осы бағытта жалғастырды. Ол өз саясатын жүргізуде кең
көлемдегі әлеуметтік базаға сүйенуге тырыспады. Оны көзі ашық азшылықтың
қараңғы сауатсыз халықты өз артына ертіп жүретін басқарудың ақсүйектік
үлгісі қызықтырды. Джон Адамстың атынан американдық буржуазияның ең күшті
бөлігі, авангард – жаңа ағылшындық буржуазия ағылшындық идеологты алды.
Олар демократияны үстемдік етудің орнына конституциялық монархияны жақтады.
Джефферсон және Адамс бір-бірін бұрыннан танитын. Олардың тәуелсіздік
жолындағы күрес жақындастырды, құрлықтық конгресте олардың көзқарастары бір
жерден шығып, жас республикаға қатысты маңызды бірқатар мәселелерді
бірлесіп алға тартты. Бірақ Джефферсон республиканың әлеуметтік негізін
кеңейтуді, оның барлық тұрғындарын азаматтық тәрбилеуді ұсынса, Адамс
иерархиялық жүйесі бар шектеулі республиканы құруды көкседі. Бұл таласта
үлкен ұлттық маңыздағы шешуші мәселе халық, оның мүмкіншіліктері және рөлі
болды. Адамс үшін халық шексіз ұғым ретінде болды. Ол халықтың тұрмыс-
тіршілігіне мән бермеді. Керісінше Джефферсон қара бұқараның болашағына,
олардың мүмкіншіліктеріне сенді. Джефферсон қоғамда ғылыми ойды дамыту
демократиялық күштердің дамуына серпін беретіндігін түсінді. Ол күн өткен
сайын барлық болашақ демократияда деп сенді.
Халықтың өзін-өзі басқару мәселесіне келгенде көзқарастары алшақ
болған Адамс және Джефферсон саясатта да ажырап кетуі тиіс болатын. Бұған
олардың жеке сапалық қасиеттері де ықпал етті. Өр көкірек Адамс
Джефферсонға қарағанда айналасындағы қоршаған адамдарға тәуелді болды,
солардың пікірлерінен, ықпалдарынан шыға алмады. Джефферсон монархо-
аристократиялық деп атаған фракция оған үлкен ықпалын тигізді. 1798 жылы
аристократия жеңіске жетітіндей көрінді. Халықты басқарудың сипаты туралы
талас күрестің мәні болатын. Бірақ сырттай жанжалға басқа идеологиялық
түсінік берілуі тиіс еді.
1798 жылдың басында Джефферсон бұл екі күштің күресі туралы
төмендегідей пікір білдірді: Құрама Штаттардың ішінде екі саяси топ пайда
болғандығын барлығы түсінді; ... бұл топтардың біріншісі федералистер,
кейде аристократтар немесе монократтар, ал кейде көзқарастарының
ұқсастығына қарай ағылшын жүйесіндегі партия атауымен тори деп аталады;
екінші партия өздерін республикашылар, вигилер, якобиншілер, анархистер деп
атайды. Тори атауымен Джефферсон федералистік партияның
антидемократиялық сипатын көрсетуге тырысты. Джефферсон президент Вашингтон
тұсына қарағанда президент Адамс тұсында республикаға монархо-
аристократиялық торизм тарапынан үлкен қауіп төнетіндігін түсіндірді. Бұл
идея оның Франсис-отельдегі резиденциясынан бүкіл елге тарады.
Төніп келе жатқан қауіпті түсінген федералистер 1798 жылы наурызда
қарсы шабуылға шықты. Президент Адамс Франциямен келіссөздердің
тоқтатылатындығын жариялайды және конгресті әскери қорғаныс бойынша шаралар
қабылдауға шақырады. Президент конгрестен Францияға соғыс жариялауды
сұрамағанмен, талап еткен шаралары Джефферсонның пікірінше осыған әкелді.
Республикашылардың лидері нақты білмегенмен, Адамста соғыс жариялау
жөніндегі дайын мәтін болғандығын жорамалдады. Бірақ Адамс соңғы кезде ғана
бұл мәтінді қарулы күштерді күшейту жөніндегі талаптармен алмастырды [19].
Федералистердің мұндай жоспарының астарында не жатты? Джефферсон
соғыс федералистердің ішкі жоспарларының – АҚШ-тағы басқарудың сипатын
өзгерту немесе Солтүстік штаттардың бір бөлігін бөлшектеу мақсатындағы
келісімдерін бүркемелеу қызметін атқарды. Бұлай болмайтын күнде де әскери
террордың оппозицияға бағытталғандығы айқын болды. Осы жағдайда
республикашыларға қандай шаралар қабылдау керек болды? Фрэнсис – отельден
партия лидері үш басты шара туралы жазды. Біріншіден, президенттен
Франциямен келіссөз барасы туралы толық ақпаратты талап ету. Адамс барлық
маңызды дипломатиялық құжаттарды терең құпияда сақтады, Оның дипломатиясы
жақын жақтастарынан басқа ешкімге мәлім болмады. Егер де үкімет басшысы
елді қаруға шақыруға дайын болса, ол өзінің келіссөздердегі өкілдерінің іс-
әрекетін толық жариялап отыруға міндетті. Ұлт бұған толық құқылы.
Екіншіден, президенттен конгресс тарапынан қысым жасау жолымен сауда
кемелерін қаруландыруға рұқсат беруді жою туралы шешім қабылдауына қол
жеткізу. Сауда кемелерін қаруландыру деген сөз мұхитта жарияланбаған
соғыстың орын алатындығын білдірді. Бұл жағдай бақылаудан шықпас үшін АҚШ
және Францияға қатысты жанар-жағай материалдарының көлемін қысқарту қажет
еді.
Үшіншіден, орайы келген жағдайда сенаторлар мен конгрессмендердің
қызметін сайлаушылар сотына беру мақсатында конгресті тарату. Бұл пункте
Джефферсонның демократиялық пікірлері ерекше күшті болды. Ол халықтың
бұрынғы одақтастарына қарсы соғысқа шықпайтындығына сенді. 1798 жылдың
наурыз айының аяғына қарай Филадельфиядағы жағдай ушыға түсті.
Федералистердің қысымымен сенат әскери кемелерді сатып алу, жағалау
бекіністерін нығайту, оқ-дәрілердің қорларын қалыптастыру туралы биллдерді
мақұлдады. Елде АҚШ Англиямен одақ құрады деген қауесет тарады. Оппозицияға
шешуші соққы беру мақсатында Адамс 2-сәуірде француздармен келіссөздің
мәліметтерін жариялады. Американ-француз қарым-қатынастарының нашарлап
кетуіне Адамстың 1797 жылғы мамырдағы сөйлеген сөзі себеп болды. Ол өз
сөзінде Францияны балағаттайды [20].
Соғысқа дайындала отыра Гамильтон айналасына жинақталған федералистер
ядросы екі мақсатты көздеді: біріншіден, Англиямен одақта Францияға қарсы
соғыс испандық отарлар Луизиана, Флорида, Антиль аралдарын, мүмкіндік болса
Латын Америкасын да жаулап алуға мүмкіндік береді. Федералистердің
пікірінше американдық армия мен британдық флоттың одағы болмайтын жағдайды
болдырады. Гамильтон өзінше армияны басқаруды жоспарлады. Англиямен одақты
мемлекеттік хатшы Пикеринг және Лондондағы АҚШ елшісі Руфус Кинг жүзеге
асыру тиіс болатын. Екінші мақсат - әскери жағдайды елдің ішінде толық
басымдыққа ие болу үшін пайдалану. Шет елдіктер және бүліктер туралы заңдар
осы бағыттағы үлкен қадам болды.
Осындай күрделі жағдайда Джефферсон өзінше дипломатиялық қадамдар
жасады: Парижге республикалық қайраткер Джордж Логанның сапарын
ұйымдастырды. Джефферсонның ескі досы Логан революция принциптерінің қатаң
жақтаушысы болды. Логанның Парижге аттануы федералистер қатарында үлкен
абыржу туғызды. Олар Джефферсон мен француз үкіметінің арасында тура құпия
байланыс орнайды деп қауіптенді. Конгресте федералист Харпер американдық
якобиншілерді француздармен сатқындық келісім жасады деп айыптады. Бұл
мәселе Логан мен Джефферсонға қарсы бағытталған болатын. Жоғарыда аталған
бүлік туралы заң бойынша президент пен оның кабинетінің мүшелеріне қарсы
кімде-кім балағаттау мақсатымен ауызша немесе жазбаша сөз сөйлесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Тарих кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Т.Джефферсон АҚШ-тың үшінші президенті: саяси өмірбаяны
Орындаған:.
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
200 ж.
Ақтөбе 200
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1-тарау. Т.Джефферсонның өмірі және саяси қайраткерлігінің қалыптасуы 7
1.1. Т. Джефферсонның өмір жолы 7
1.2. Т. Джефферсон саяси қайраткер: депутат, реформатор, елші және
губернатор 14
1.3. Т. Джефферсон Республикалық партияның басшысы 20
2-тарау. Т. Джефферсонның президенттік билігі жылдарындағы 28
(1801-1809 жж.) АҚШ 28
2.1. Т. Джефферсонның президенттік билігі қарсаңындағы АҚШ 28
2.2. Республикашылар үкіметінің ішкі саясаты 31
2.3 Республикашылар үкіметінің сыртқы саясаты 40
ҚОРЫТЫНДЫ 45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
ҚОСЫМШАЛАР 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасы он алты жылдық
егеменді ел болу жолында өзінің мемлекеттілігін қалыптастыру бағытында
үлкен шараларды атқарды. Өткен кезеңде еліміз түрлі салада өз дамуының
негізгі басымдықтарын айқындады. Сол басым бағыттардың бірі Қазақстан
жастарына сапалы білім беру. Қазіргі таңда әлем қауымдастығы салауатты әрі
сапалы білімді ұрпағы бар ел ғана қарыштап дамитындығын мойындап отыр.
Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі. Оның тарихы
да әлем тарихының құрамдас бөлігі болып табылады. Қазіргі таңда бізге әлем
елдерінің тарихи тәжірибелерін оқып, білу маңызды. Олардың мемлекет
қалыптастыру тәжірибелері бізге үлкен сабақ болмақ. Біздің тарихымыз
тағдырлас сондай елдердің бірі Америка Құрама Штаттары. АҚШ-та біздің ел
сияқты барлығын таза беттен бастап, экономикасы дамыған, күшті мемлекет
құра алды. Осы бағыттағы олардың тәжірибелерінің оң жақтарын меңгеру бізге
пайдалы. АҚШ-тың тәуелсіз, дамыған мемлекет ретінде құрылып, үлкен
жетістіктерге жетуінде тарихи тұлғалардың рөлі ерекше. Сондай тарихи
тұлғалардың бірі – Томас Джефферсонға біздің бүгінгі диплом жұмысымыз
арналып отыр.
Томас Джефферсон – Америка Құрама Штаттары мемлекетінің құрылу
негізінде тұрғандардың бірі. Ол өз заманының көрнекті саяси қайраткері,
ғалым-гуманист, ағартушы, американдық революцияның демократиялық бағытының
идеологтарының және басшыларының бірі болатын. Оның өмір жолы мен саяси
қайраткерлік қызметі өз отанын, мемлекетін аяқтан тұрғызу, оны одан әрі
дамыту, халықтарының әл-ауқатын жақсартуға бағытталған күш-жігерге толы
болды.
Томас Джефферсонның өз халқының азаттық алауы мен тәуелсіз
мемлекеттерін құру мақсаттарына қосқан сүбелі үлесі Тәуелсіздік
Декларациясы атты құжатты жасақтап, сол құжатта орын алған қағидалардың
өмірде жүзеге асуына күш салуы болды. Оның осы мақсаттарының көпшілігі
қабылданды, жүзеге асты да. Себебі, ол өз отанының патриоты, өз халқының
адал қызметшісі болатын. Міне, Томас Джефферсонның осындай саяси
қайраткерлік қырларын, Америка Құрама Штаттарының ел болып қалыптасу
тарихын оқып, білу маңызды. Сондықтанда осы жұмысымыз арқылы осы ұлы
мақсаттың орындалуына өз үлесімізді кішкентай болса да қосу.
Тақырыптың деректік көзі. Тақырыптың деректік көзін ХҮІІ-ХІХ
ғасырлардағы АҚШ тарихына қатысты құрастырылған құжаттық жинақтар құрайды.
Мұндай жинақтардың қатарында ең алдымен АҚШ тарихының хрестоматияларын
атаймыз. Осындай жинақтардың бірі АҚШ тарихының көрнекті маманы Э.А. Иванян
құрастырған Хрестоматия по истории США (М., 2005) атты еңбек. Мұнда сол
кезеңдегі АҚШ тарихына қатысты көптеген құжаттар жинақталған. Одан басқа
Т.Джефферсонның өмір жолы мен қоғамдық-саяси қызметінің тарихына арналған
өмірбаяндық жанрдағы жазылған еңбектер де жұмысымыздың дерек көзі бола
алады. Мұндай шығармалар құнды құжаттарды тарту арқылы жазылған.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс тақырыбына қатысты
әдебиеттер баршылық. Бірақ бұл әдебиеттердің көпшілігі кеңестік кезеңде
жарық көрген және орыс тілінде жазылған еңбектер. Қазақ тіліндегі
әдебиеттердің болмауы дипломдық жұмысты жазу барысында бірқатар
қиыншылықтар туғызуда. Кеңестік кезеңде жарық көрген еңбектердің қатарында
алдымен оқулықтарға тоқталсақ. 1963 жылы Новая история (ч. 1. 1640-1870)
атты оқулық шықты. Бұл педагогикалық институттарға арналған классикалық
оқулықта Т.Джефферсонның президенттік жылдары, оның үкіметінің ішкі және
сыртқы саясаты қысқаша баяндалған. Екінші кезекте История США (В 4-х тт.
Т. 1. М., 1983) атты 4 томдық еңбекті атауымыз қажет. Бұл еңбекте де
Т.Джефферсонға қатысты материалдар қысқа, толық емес түрде берілген. Одан
әрі Э.А. Иванянның История США (Пособие для вузов. М., 2004) және В.В.
Согриннің История США (Учебн. пос. СПб., 2003) атты оқу құралдарын
қарадық. Бұл соңғы жарық көрген оқу құралдарында Т.Джефферсонның қызметі
және оның саясаты жаңаша көзқараспен баяндалған.
Тақырыптың тарихнамалық әдебиеттерінің қатарында Т.Джефферсонның өмір
жолына, оның саяси қайраткерлік қырларының қалыптасуына, саяси қызметінің
тарихына арналған автобиографиялық жанрдағы жазылған шығармалардың алатын
орны ерекше. Солардың негізгілері Г.Н. Севостьянов пен А.И. Уткиндер жазған
Томас Джефферсон (М., 1976) және Т.Джефферсон. Автобиография (Л., 1990)
атты еңбектер. Бұл шығармаларда Т.Джефферсонның өмірбаяны, оның ішінде
балалық шағы, жасөспірімдік кезеңі жан-жақты баяндалған. Олардан басқа
Т.Джефферсоның саяси қызметінің басталуы, оның қызмет бабында өсу тарихы,
партияның басшысы, президент ретіндегі қызметі көрініс тапқан.
Келесі кезекте жоғарыда ата аталған АҚШ тарихының үлкен маманы В.В.
Согриннің еңбектеріне талдау берсек. Оның жоғарыда аталған еңбегінен басқа
Основатели США: исторические портреты (М., 1983), Мифы и реальности
американской истории (М., 1986) және Политическая история США. ХҮІІ-ХХ
вв. (М., 2001) шығармалары бар. Автор бұл еңбектерінде АҚШ тарихын
көптеген деректерді тарту арқылы жан-жақты суреттейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты
Томас Джефферсонның өмір жолын, қоғамдық-саяси қызметін, сол кезеңдегі
тұтас АҚШ тарихын жан-жақты қарастырып, олардың маңызын көрсету. Осы
мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды.
- Т.Джефферсонның өмірбаянын қарастыру;
- Т.Джефферсонның жеке тұлға ретінде қалыптасуының кезеңдерін
айқындау;
- Т.Джефферсонның реформаторлық, заңгер ретіндегі қырларын ашып,
көрсету;
- Т.Джефферсонның ел басқарушы ретіндегі қызметінің кезеңдерін
айқындау;
- Т.Джефферсонның Президент ретіндегі қызметін, оның үкіметінің ішкі
және сыртқы саясатының ерекшеліктерін көрсету;
- Т.Джефферсон тұлғасының АҚШ тарихындағы алатын орнын анықтау.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде тарих ғылымының объективтілік,
тарихилық, жүйелілік тәрізді негізгі принциптері басышылыққа алынды.
Сонымен бірге, бітіру жұмысын жазу барысында салыстырмалы-тарихи талдау,
сыни талдау, логикалық зерттеу әдістері кеңінен пайдаланды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Аталмыш тақырып университет деңгейінде
кезекті рет қарастырылып, Т.Джефферсонның өмірбаянын, реформатор, заңгер,
елші, елбасшы ретіндегі қызметтерін жан-жақты талдап, маңызын көрсетуге
талпыныс жасалды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың алғашқы отыз жылдығы
аралығын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, тараушаларға бөлінген
екі үлкен тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және қосымшалардан тұрады.
1-тарау. Т.Джефферсонның өмірі және саяси қайраткерлігінің қалыптасуы
1.1. Т. Джефферсонның өмір жолы
Көрнекті саяси қайраткер, ғалым-гуманист, ағартушы, американдық
революцияның демократиялық бағытының идеологтарының және басшыларының бірі
Томас Джефферсон 1743 жылы 13-сәуірде Виргиния штатындағы Альбемарл
графтығының Шедвел усадьбасында дүниеге келді. Джефферсондар Америкаға
Уэльстен қоныс аударған. Бірақ олардың қоныс аудару уақыты белгісіз. Бізге
жеткен мәліметтер бойынша Америка Құрама Штаттары тәуелсіздік
Декларациясының авторының арғы атасы - Томас Джефферсон ХҮІІ ғасырдың 70-
жылдарында Джеймс өзені бойындағы қазіргі Ричмонд аймағындағы Хенрико
графтығында өмір сүрген. Ол табысты аңшы ретінде белгілі болды және
фермерлердің кедей бөлігіне жатты немесе тіптен жері де болмады. Томас
Джефферсон ауқатты көршісінің қызы – Мэри Брэнчке үйленгеннен кейін ғана,
соның жасауы арқылы 1682 жылы 167 акрлық жер телімін сатып алуға мүмкіндік
алады. Сол кезеңдегі өлшем бойынша бұл өте ұсақ келісім болатын.
Джефферсондардың шаруашылығының одан әрі нығаюына оның сайланбалы жол
инспекторы қызметін атқаруына байланысты болды. Оның міндеті жергілікті
тракторлардың жарақтылығын қадағалау болды. Томас Джефферсонның орталау
сословиеге өткендігі оның жергілікті сотқа алқа би болып сайлануы да дәлел
бола ала алады. Себебі кедейлер бұл мәртебеге ие бола алмайтын еді. Оның
үстіне 1697 жылы дүние салған ол өз ұлы – Томасқа жер телімімен қатар,
бірнеше құлдарды мұралыққа қалдырған болатын [1].
Қоғамдық қызмет және табысты некелесу Джефферсондардың кейінгі буынына
да дәстүрге айналды. Осы фактордың арқасында Джефферсондардың әулеті
әлеуметтік баспалдақта күннен – күнге жоғарылай берді. Екінші Томас
Джефферсон да сотта алқа би болды. Одан басқа ол графтықта милиция капитаны
шенін алады. Екінші Томас Джефферсон бай плантатор Рендольфтардың туысы
майор Питер Филдтың қызына үйленген. Осы жағдай оған үлген иелікті мұра
етіп, жұмыс барысында қызметтік өсуіне ықпал етті. Ол графтықтың шерифі
болып, ХҮІІІ ғасырдың бірінші ширегінде кішігірім жер өсімқорлығына
қатысады. Алайда, оның өмірінің аяғына қарай жағдайы күрт төмендейді. Оған
өрт себеп болды. Ол өрттен үлкен шығындарға ұшырап, тіпті отарлық
әкімшіліктен материалдық көмек сұрауға мәжбүр болады. Мәліметтер бойынша
одан қарызы үшін айыппұлдар өндірілген. Осыған қарамастан, 1731 жылғы оның
өлімінен кейін үш ұлына біршама мұра қалады.
Ұлдарының ішінде қабылданған дәстүр бойынша кіші ұлы – Питерге аз
мөлшерде мұра қалады. Дегенмен, ол екі құл мен екі жылқыға ие болған. Жер
теліміне келетін болсақ, оған қашықтау жерде 1707 жылы әкесімен Файнкрик
аумағынан сатып алынған 150 акрлық телім тиісілі болды. Файнкрик сол
уақытта Хенрико графтығынан бөлініп шыққан Гучланд графтығында орналасты.
Питер Джефферсон да өз әкесі мен атасы сияқты сотта алқа би және шериф
қызметтерін атқарады. Ал одан кейін одан да жоғарылап жер өлшеуші қызметін
атқарады. Жер өлшеуші техникалық маман болумен қатар, әрбір графтықтағы
көрнекті тұлға болды. Осындай қызметті кейін бірінші президент болған
Джордж Вашингтон да Виргинияда атқарады. Питер Джефферсоннның қызмет
бабында жоғарылауы жеке басының қасиеттерімен қатар, оның шешесі жағынан
алыс туыстары болған адамдармен де достық қарым-қатынаста болуы шешуші
ықпал етті. Мысалға, осындай туысы Гучланд графтығында ірі поместьенің иесі
болған Уильям Рендольфпен достығы [2].
1739 жылы 32 жасар Питер Уильямның туысы – 19 жасар Джейн Айшем
Рендольфқа үйленеді. Оның әкесі өз заманында көпті көрген, білімді адам
болған. Оның үш мың акрлық жерінде 350 негр құлдар жұмыс істеген. Питер
Джефферсонға тиісті жерлер Джеймс өзенінің бір бетінде болса,
Рендольфтардың иелігі өзеннің келесі жағасында орналасты. Қыздың жасауына
Питер өз досы Уильямнан 200 акр жер сатып алады. Осылайша Питердің Шедвел
аталған усадьбасының негізі қаланған еді. Шедвел атауы жас әйелінің
Лондонда дүниеге келген жерінің есімі.
Питер Джефферсон Батыстағы жерлерді игеруге де қатысты. Ол
экспедицияның құрамында саяхат жасап, алғашқылардың қатарында Аллиган
тауларының шындарында болған. Осы экспедицияның нәтижесінде сол кезеңдегі
Виргинияның батыс шептерінің бірінші картасы жасалады. Картаны
құрастырушылардың бірі Питер Джефферсон болды. Ол жергілікті әскери жасақты
да басқарып, графтықтың бітістіруші соты ретінде сайланады. Кейін отардың
ағылшындық губернаторы жанындағы кеңесуші орган - Виргинияның заң шығарушы
палатысының мүшелігіне де сайланады. Болашақ американдық президенттің
әкесіне қоғамдық қызмет жанына сай келді. Уильм Рендольфпен достықтың тағы
бір маңызды салдары болды. Уильм Питерден 6 жасқа кіші болды, дегенмен одан
12 жыл ерте қайтыс болды. Уильмнің өлер алдындағы өсиетін орындау
мақсатымен Джефферсон оның помесьтесі Такахоэге қоныс аударып, оған жеті
жыл бойы басшылық жасайды. Такахоэге қоныс аудару кішкентай Томас
Джефферсонның бірінші саяхаты болды. Көші-қонның негізгі көлігі жылқы
болды. Кішкентай Томас ат үстінде отырып, жол бойы көргендерін сұрап,
бойына тоқып отырды.
Томас Джефферсонның алғашқы мұғалімі Такахоэде пайда болды. Оның есімі
белгісіз. Бұл кезде Т. Джефферсон бес жаста болатын. Үйдегі балалар
мұғалімнен негізінен ағылшын әліппейі мен арифметикаға үйренді. Бұған төрт
жыл кетті. Томас Джефферсон басқа балаларға қарағанда мұғалім берген
білімді тез әрі қызығушылықпен қабылдады. Мұғалім Томастың әкесіне
қабілетті баланы мектепке беру жөнінде ұсыныс жасады [3].
Такахоэде тұра Питер Джефферсон жер өлшеуші қызметін атқаруды
жалғастырды. Сонымен бірге марқұм болған досының да иелігіндегі шаруаны да
дөңгелетіп, темікі өндіруді жылдан-жылға ұлғайта түсті. Полковник
Джефферсон бос уақытында өзі жасақтаған шағын кітапханасында кітап оқығанды
ұнатты. Бірақ ол асқан білімпаздығымен мақтана алмады және осы жағдай өзіне
өмірде жетістіктерге жетуге кедергі жасады деп есептеді. Ол өз балам оқыған
үлкен адам болуы тиіс деген тоқтамға келіп, мұғалімнің ұсынысын қабылдады.
1752 жылы Такахоэ поместьесінің мұрагеріне қамқорлық ету мерзімі
аяқталғаннан кейін Джефферсонның отбасы Шедвелге қайтып оралды. Осында 9
жасар Томас жақын жердегі пастор Уильям Дугластың мектебіне оқуға барды.
Томас мектепке салт атпен барып, аптаның аяғында Шедвелге қайтып оралып
отырды. Сол уақыттың өзінде оны жақсы шабарман деп атаған. Жас Томас
құралайды көзге атқан мерген де болатын. Бірақ ол өзінің құрдастары сияқты
аңшылыққа құмар болмады. Оның орнына ол табиғаттың сұлулығына құмартты.
Томас бір күн бойы ат үстінде кең даланы аралап, табиғаттың сұлулығын
тамашалауға дайын еді. Ол жастайынан алдымен әкесінің, одан кейін мектеп
кітаптарын оқып өсті. Бос уақытының барлығын кітап оқуға арнады.
Пастор Дугластың мектебінен кейін Томастың мұғалімі Джеймс Моури
болды. Оның тәрбиесіне Томас 14 жасында келді. Жаңа мұғалімнен Томас
ағылшын әдебиеті жөнінен жүйелі білім алды, география, тарих, математика
бойынша бастапқы түсініктерге қанықты. Осы уақытта ол француз және итальян
тілдерін меңгеруде алғашқы жетістіктерге қол жеткізді. Томас оқшауланып,
ойлануға құмар бола отыра музыканы, биді жақсы көрді. Түрлі ойындарға
қатысты [4].
Томас Джеймс Моуридің мектебіне оқуға түскен жылы Питер Джефферсон
өмірден өзді. Жас Томас үшін бұл үлкен қаза болды. Томас өзінің басты
ақылшысынан, кеңесшісінен айырылды. Бұл уақытқа дейін Джефферсондардың
иелігіндегі жер 2650 акрға дейін жетті. Олардың плантацияларында 60 құлмен
өсірілген темікі мұхит асып кетіп отырды. Одан басқа шаруашылықта 25 жылқы,
70 бас ірі қара мал және екі жүздей шошқа болды. Дегенмен, отағасының
өлуімен Джефферсондардың мүліктік жағда йы біршама шайқалды. Аналары
Джейн Джефферсон үй шаруасынан және он баланы бағып-қалудан босамады.
14 жасар Томас үлкен ұл ретінде әкесінің иелігінің үлкен бөлігін мұра
етуге тиіс болды. Сөйтіп, ол таңдау алдында қалды, яғни, шаруашылық
айналысу немесе оқуын жалғастыру. Әкесінің өлер алдындағы қалауы ұлының
оқуын жалғастыруы болды. Томастың оқуын жалғастыруды шешісі және үлкен
әпкелері – Джейн және Марта да қалады. Екінші жағынан, Томас 2 жасар
санамағанда үйдегі жалғыз ер адам екендігін ойлады. Өзінің еске алуынша осы
уақытта барлық жауапкершіліктер жалғыз оған артылды, қасында оған кеңес
беріп, басшылық жасайтын туысы немесе басқа жан болмады. Осындай жағдайда
барлық мәселелерді өзі шешіп, Моуридің мектебіне қайтып оралады. Джеймс
Моури Америкаға қоныс аударған француздық гугеноттардың отбасынан шықты. Ол
отарлық үкіметтің қанаушылық саясатын айыптады. Оның кітапханасында төрт
жүз том болатын ежелгі және сол заманғы философтардың шығармалары маңызды
орын алды. Уақыт өте Томас осы шығармаларды оқуға қол жеткізді. Мұғалім
баланың қабілеттілігін байқап, оның оқуын қадағалауға көшті. Көп жылдардан
кейін Джефферсон Моури мектебінен терең әрі маңызды рухани азықтар
алғанын мойындап, жазды [5].
Моури берген білімдерге ізденістер оны Уильям және Мэри колледжіне
әкелді. Уильям және Мэри колледжі 1693 жылы негізі қаланған Англияның
американдық отарларындағы бірінші колледждердің бірі болды. Бұл уақытқа
дейін Виргинияда ондаған ірі имениялар болды. Осы иеліктердің басшылары
ағылшын басшыларынан осы колледжді салуға рұқсат алды. Колледж Виргинияның
әкімшілік орталығына айналған Вильямсбургте ашылды. Бұл колледждің
ерекшелігі құдай ілімі туралы ілімдерді оқытумен қатар, математика, физика,
философия, тарих, география, әдебиет, заңды оқытты. Томас осы
ерекшеліктерін ескере отырып, ойланбастан аталмыш колледжге оқуға келді.
Оны әскери қызмет пен сауда да қызықтырмады. Сөйтіп, Томас медицина мен
заңгерліктің ішінен қорғаушы (адвокат) болуды таңдайды. Жас Томастың бұл
мамандықты неліктен таңдағаны туралы тап басып пікір айту қиын.
Томас Джефферсон Уильям және Мэри колледжіне 1760 жылы түседі.
Колледжде оған еуропалық ағартушылықтың жақтасы доктор математика
профессоры Уильям Смолл және антироялист, виргиниялық көрнекті қорғаушы
Джордж Уайт сынды оқытушылар дәріс береді. Екі оқытушы да Томастың
дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етеді. Уақыт өте Шотландиядан
шыққан доктор Уильям Смолл және студент Томас Джефферсонның арасында үлкен
достық орнайды. Томас Уильям Смоллға өзін 35 жасар Джордж Уайтпен
таныстырғаны үшін де қарыздар болды. Джордж Уайтпен оның арасында да ұзақ
жылдарға созылған жақсы қарым-қатынас орнады. Құқықтың профессоры Джордж
Уайт жас досы Томасты тек заңгерлікке оқытып қоймай, ел билеудің
республикалық формасының артықшылығы туралы өз ойларымен де бөлісіп отырды.
Көп жылдар өткен соң дәл осы Джордж Уайт өзінің шәкірті авторы болған
Тәуілсіздік декларациясына өз қолын қойды.
Томас колледжде үлкен қызығушылықпен оқыды. Тіпті дәрістен бос
уақытының өзін ол өзімен құрылған кестені қатаң сақтау арқылы өткізді. Ол
күніне оқуға 15 сағат бөліп отырды. Ертеңгісін алғашқы сағаттарда
математика мен физиканы, одан кейін құқықты оқыды. Күндіз философиялық
трактаттарды, тарихты оқуға, ал кешкісін әдебиетті оқуға көңіл бөлді.
Томастың достарының бірі Нейдждің еске алуы бойынша ол тіпті жақын
достарының өзінен өз кітаптарына қарай қашуға тырысып отырды [6].
Томас балалық шағынан Гомер, Вергилия поэмаларын, кейіннен Сократ,
Плутарх және Сенека шығармаларын сүйіп оқыды. Оны Демокрит және Эпикурдың
адамдардың бақыты туралы ойлары қызықтырды. Смоллдан ол сол заманғы
ағартушылықтың өкілдері Вольтер, Монтескье және Руссомен танысты. Кейінірек
Джефферсон олардың көзқарастарымен танысты. Оған дейін ол Бэкон, Ньютонның,
әсіресе, Локктың Адамның ой-ақылы туралы тәжірибесімен қанықты.
Джефферсонның гуманистік дүниетанымын қалыптастырған бұл кітаптар оны
қоршаған шындықтан алаңдата алмады. Керісінше, жас жер иеленуші және
болашақ адвокат бұл шығармалар авторларының идеяларынан тәжірибелік
құндылық іздеді.
Джефферсонның колледжде оқыған жылдары америка тарихындағы дауылды
кезең болды. Бұл кезеңде революцияға көп жылдар қалса да метрополиямен
жанжал өрши түсті. Ішкі әлеуметтік қайшылықтар шиелінісі түсті.
Революциялық идеологияның қалыптасуы Джефферсонда колледжде оқып жүргенде
орын алды. Джефферсон үнемі көп білуге және түсінуге тырысты. Джефферсон
отарлардағы жағдайға байланысты басқа отарларға барып, сондағы өмірді
көзімен көруге, оны Виргиниядағы ахуалмен салыстыруға құштар болды. Осы
құштарлығымен ол колледжді бітіре салысымен саяхатқа шықты. Ол үш айы бойы
Мэриленд, Делавэр, Пенсильвания, Нью-Йорк жерлерін аралады. Саяхат
барысында Джефферсон отарлар халқының ауыр жағдайын көзімен көрді. Отарлар
халқының тағдырлас екіндігіне көз жеткізді.
Виргинияға қайтып оралған 20 жасар Джефферсон алдымен отардың жоғарғы
соттық органындағы қорғаушылар алқасына тіркелуге қол жеткізеді. Бұл жағдай
оған заңдық тәжірибе алуға мүмкіндік берді. Сонымен бірге Джефферсон өзінің
досы Джордж Уайтқа қарасты заңгерлік контораға оқуға түсіп, оның
басшылығымен оқуын жалғастырады. Бес жылдан кейін Джефферсон өзінің
практикасын бастайды. 1767 жылы көктемде ол өзінің соттағы бірінші ісін
жеңеді. Одан кейінгі уақытта ол жаңа жеңістерге жетіп, танымал қорғаушыға
айналды. Джефферсонның адвокаттық қызметінің бастапқы кезеңіне оның соттағы
адамзат құқықтарының теңдегі туралы алғашқы сөйлеген сөздері жатады. Осы
тақырыпқа қатысты бір істегі қорғау сөзінде ол: Табиғат заңы бойынша біз
барлығымыз азат болып туылғанбыз деген сөзді айтты.
Уақыт өте Джефферсон Виргиниядағы жетекші қорғаушылардың біріне
айналады. Онымен тең дәрежеде Уайт, Пендлтон, Генрилар кеңесті. Оның
клиенттерінің ішінде Бирд, Ли, Бурэлл, Нельсон сияқты бай отбасылар болды.
Алайда, Джефферсон жарлы-жақыбайлардыңда сұрауынан бас тартпады. Оларға
көрсеткен қызметі үшін ақы да алмады [7].
1769 жылы 26 жастағы Шедвелдің қожайыны Виргиния заң шығарушы
палатасының мүшесі болып сайланады. Бір жылдан кейін Албемарл графтығының
жасағын басқарады. Дегенмен, алғашқы сәттілікпен қатар, алғашқы
бақытсыздықта қатар келді: 1770 жылы өрт Шедвелдегі иелікті жойды. Онымен
бірге, Джефферсонның ең бағалы заты кітапханасы да өртеніп кетеді.
Дегенмен, Джефферсон мойымай иелігіндегі Монтиселло атты төбеде жаңа үйін
тұрғызады. Осы жұмыста оның архитектор, жобалаушы, инженер, құрылысшы, ағаш
ұстасы сияқты қырлары көрінді.
1772 жылы 1-қаңтарда Томас Джефферсон жас жесір әйел Марта Скелтонға
үйленеді. Марта Скелтон бай отбасыдан шықты. Мартаның әкесі өлгеннен кейін
оларға үлкен мұра қалып, Джефферсонның иелігі ұлғайды.
1776 жылы наурыз айында Т. Джефферсонның анасы қайтыс болады [8].
1.2. Т. Джефферсон саяси қайраткер: депутат, реформатор, елші және
губернатор
1769 жылы мамыр айының күндері 26 жасар Т. Джефферсонның Албемарл
графтығынан депутат ретінде Виргинияның заң шығарушы палатасына сайлануымен
оның саяси қызметі басталды. Депутат ретінде Т. Джефферсон метрополияның
енгізген гербтік заңын заңсыз деп таныған 1765 жылғы 30-мамыр күнгі
Виргинияның заң шығарушы палатасының резолюциясын қабыдауға қатысты. Т.
Джефферсон бастапқыда өзіне назар аудартпағанмен, уақыт өте оның саяси
ұстанымдары мен көзқарастары өзінің үлкен әріптестерінен бір беткейлігімен
ерекшеленді.
Т. Джефферсонның заң шығарушы органның өкілі ретінде алғашқы көтерген
мәселелері - құлдардың құқығы, халыққа діни еркіндік беру болды. Ол
Виргиниядағы англикан шіркеуінің үстемдік етуін сынға алды. Басқаларынан
бірінші болып Джефферсон Солтүстік Американың революциялық күштерінің
әлсіздігін, олардың күресінің оқшаулығын сезінді. Осыны ескерген ол
отаршылдарға қарсы күресте барлық отарлардың күш біріктіру мәселесін
көтерді. Оның бұл ойын бастапқыда депутаттардың шағын тобы ғана қолдады.
Оның ішінде сенімді досы Дабни Кар және Патрик Генри болды. 1773 жыл бойы
барлық отарларда байланыс комитеттері құрылды. 1774 жылы 5-қыркүйекте
ашылып, жеті аптадан артық уақыт жұмыс істеген Бірінші құрлықтық конгреске
Т. Джефферсон науқастануына байланысты қатыса алмайды.
Тәуелсіздік жолындағы соғыс барысында Т. Джефферсон Тәуелсіздік
декларациясының қабылдануына шешуші үлес қосты. Бұл құжатты жасақтау үшін
бес адамнан құралған комиссия құрылады. Оған революциялық идеологияның ірі
атасы Бенджамин Франклин, Джон Адамс, Томас Джефферсон және Пенсильвания
мен Нью-Йорктың бәсең өкілдері Дикинсон және Ливингстон кірді. Алғашқы
кездесуде комиссия құжаттың мәтінін бір мүше жазып, оны комиссияға ұсынады
деп келісті. Комиссия мүшелері мәтінді дайындауды Джефферсонға ұсынды. Он
жеті күннің ішінде Джефферсон өзінің атын әйгілі еткен осы құжаттың мәтінін
дайындап шықты. 30-маусым күні комиссия көпшілік дауыспен конгреске
Декларацияны бекітуді ұсынды. 1776 жылы 4-шілдеде конгресс Тәуелсіздік
декларациясын қабылдайды [9].
1776 жылы шілде күндері Америка халқы өздеріне тәуелсіздік әкелген
Тәуелсіздік декларациясын тойлап жатқанда Джефферсонды екі жақты ойлар
бойлады. Ол өзінің саяси ұстанымын бүкіл ел қабылдағаны үшін өзін бақытты
санады. Джефферсонды елдің ішкі қарама-қарсы тұрушылығы да алаңдатты.
Сондықтанда, Джефферсон конгрестің және көптеген комиссиялардың жұмысына
қатысты.
Конгрестегі қызу жұмысына қарамастан Джефферсон Виргинияға
Конституция жобасын жасақтап, оны маусым айының аяғында Вильямсбургке
Джордж Уайт апарып берді. Алайда, онда бұл уақытқа дейін консерваторлар
жеңіске жеткен болатын. 1776 жылғы виргиниялық Конституция отарлық кезеңнен
қалған сайлау жүйесіне өзгерістер енгізгенмен, сайлауға тек ерікті
жериеленушілерді жіберді. Қара түстілерді айтпағанда ақ кедейлер сайлау
құқын ала алмады.
Консерваторлық блок Джефферсон ұсынған басқа бірқатар ұсыныстарды да
қайтарды. Оның ішінде құлдарды тасуға және сатуға, мемлекеттік жерлерді
бөлуге тиым салу сияқты ұсыныстар болатын. Джефферсон латифундистерге қарсы
күшті іздеу үстінде халықтың орта табы – фермерлікті нығайтты. Ол осы
ұстанымды өмір бойы ұстанды.
1776 жылы тамыз айының аяғында Джефферсон Филадельфиядан кетіп,
Виргиния заң шығарушы палатасына оралды. Дегенмен, ол өз туған штатының
саяси өміріне етене араласып үлгермеді. Қазан айының басында Құрлықтық
Конгресс оны жауапты миссияға сайлап, ол Франклинмен бірге Парижге
француздық үкіметпен келіссөз жүргізуге баратын болды. Елшілердің алдында
Англиямен соғыс үшін Францияның әскери және қаржылық көмегін алу міндеті
тұрды. Дегенмен, 1776 жылы 11-қазанда Джефферсон Конгреске жауап хат жазып,
өзінің отбасы жағдайына байланысты бұл ұсынысты қабыл ала алмайтынын
жазады. Ол өз өлкесінде қалып, күш алған консерваторлармен күресіп,
демократиялық қоғам құруға күш салды.
Т.Джефферсон Виргиния штатындағы реформаторлық қызметі барысында
бірқатар үлкен жетістіктерге жетті. Соның ең бастысы консерваторлардың заң
шығарушы органдағы басымдығынан айырылуы. 1778 жылы Джефферсонның күш
салуымен виргиниялық ассамблея Африкадан құл тасуға тиым салатын заң
қабылдады. Ол діни бостандықтың орнатылуына да күш салды. 1776 жылдың
күзінің өзінде Джефферсон ассамблеядағы сөйлеген сөзінде англикан
шіркеуінің артықшылығын жоюды үзілді-кесілді талап етті. Діни бостандық
орнату бағытында Джефферсон он жылға жуық уақыт күрес жүргізді. Діни
бостандық туралы статус тек 1786 жылдың басында қабылданды. Бұл құжат
кейін кеңінен танылып, француз және итальяндық тілдерге аударылған.
Джефферсонның заң шығарушы ретіндегі 1776-1779 жылдардағы қызметі
орасан зор. Ол көптеген заң жобаларын дайындап, ол заңдардан автордың
көзқарасы, оның мәселеге терең бойлау қабілеті, дәйектеу шеберлігі көрінеді
[10].
1779 жылы 1-маусымда Томас Джефферсон Виргинияның губернаторы болып
сайланады. Штаттың Ассамблеясы оған ауыр кезеңде үлкен міндеттемелер
жүктеді. Бұл уақытқа дейін бірнеше жыл бойы тәуелсіздік үшін соғыс жүріп
жатқан болатын. Халықаралық жағдай америкалықтарға қолайлы жағдай туғызды.
Келесі жылы Испания Англияға соғыс жариялады. Англияға Голландия да қарсы
шықты, ал Ресей болса қаскөй Лондонға қарулы бейтарап лигасын ұйымдастырды.
Нәтижесінде Ұлыбритания оқшауланды. 1778 жылдың шілде айының басынан
тәуелсіздік үшін америкалық күрескерлерге олардың еуропалық басты одақтасы
– Франция көмекке келді. 1779 жылы отыз алты жасар Джефферсон Виргинияның
губернаторы болып сайланғанда осындай әскери жағдай қалыптасып тұрды. Ол
губернатор болған екі жылда әскери жағдай үздіксіз нашарлай берді.
Сайланған жаңа губернатор штаттағы орын алған экономикалық хаосты
көзімен көрді, ол штаттың жаумен күресте одан да жоғары үлес қосатынына
көзі жетті. Қаржы жағдайы аса күрделі болды. Қаржының басты кірісі – темекі
саудасы тоқтап қалды. Ауыздықсыз инфляция штаттың революциялық күштеріне
үлкен соққы берді. Ақшаның құнсыздануынан келетін қауіп туралы Джефферсон
былай деп айтты: ақшаның құнсыздануы біздің ашық жауымыздың қаруы істей
алмаған нәрсені істеуі мүмкін. Жаңа губернатор осы қиыншылықтардың әскери
жағдайға байланысты туындап отырғандығын түсіне отыра, олармен күресті
жалғастыра берді. Джефферсон Виргинияның және бүкіл елдің қаржылық жағдайын
күшті валюта түзей алады деген пікірде болды. Джефферсон жергілікті
өнеркәсіпті, оның ішінде армия қажеттілігі үшін дамыту бағытында бірқатар
жетістіктерге қол жеткізді.
Дегенмен, губернатордың өкілеттіліктері өте шектеулі болды. Себебі,
губернатордың әрбір шешімі штаттың мемлекеттік кеңесі бекіткеннен кейін
барып күшіне енетін болды. Республикаға қауіп төніп тұрған кезеңде
Джефферсон өзінің барлық күш-жігерін өз парызын өтеуге жұмсады. Ол
губернатор қызметінің екінші мерзімін қабылдап, өзінің өкілеттіліктерін
ортақ іске орай кеңейтуді талап етті. Мұндай талапты Виргиния ассамблеясына
әскери бас қолбасшы Вашингтон да қойды. Нәтижесінде, ассамблея губернаторды
жолын бөгейтін барлық шектеулерден босатты. Бірақ оқиға барысы бұл шараның
кеш қабылданғанын көрсетті. Себебі, тәуелсіздік үшін күресушілер ағылшын
әскерлерінен үсті-үстіне жеңіліс тапқан болатын.
Бұл уақытқа дейін Виргиния штатының астанасы Ричмонд болды. Онда екі
мыңға жуық тұрғын болатын, оны қала деп атаудың өзі мүмкін емес еді. Бірақ
штаттың ортасында, қолайлы жерде орналасуы оған үлкен болашақ берді.
Астананы Вильямсбургтен Ричмондқа көшіру Джефферсонның ұсынысы болатын. Ол
бұл шарамен шығыс графтықтардың ірі плантаторлар мен қаржылық тұздарының
блогіның ықпалын әлсіретуге тырысты. Бастапқыда бұл ұсынысқа ассамлея
келісім бермегенмен, 1780 жылы көктемде соғыс жағдайында ассамблея бұл
ұсынысқа келісім беруге мәжбүр болды. Жаңа астанада Джефферсон ағылшын
әскерлерінің Виргинияға басып кіргенін естіді [11].
Осы оқиғадан кейін Джефферсон соғыс жағдайында құрлықтық конгреспен
және Вашингтонмен, сондай-ақ, барлаушылармен байланыс орнатуға бағытталған
маңызды мәселелерді шешуге күш салды. Бұл жерде де Джефферсон тапқырлық
танытты. Оның бұйрығымен Ричмондтан оңтүстікке қарай атты посттар қойылды.
Шабармандардың міндеті ағылшындар әскерінің қозғалысын бақылап, ондағы
өзгерістерді тез арада Ричмондқа жеткізу. Осындай басқа шеп құрлықтық
конгреспен байланыс үшін Филадельфияға дейін созылды. Осындай шараға
байланысты солтүстіктен және оңтүстіктен келетін басты жаңалықтар
Джефферсонға екі күнде, яғни, үш еседен аса тез уақытта жетті. Хабар
таратудың Виргиниялық қызметі конгрестің жоғарғы бағасын алды.
Джефферсонның ойлаған ойлары оның ең жас көмекшісі АҚШ болашақ бесінші
президенті – Джеймс Монроның басшылығымен жүзеге асты. Бұл Джефферсонның
тағы бір қасиетін, яғни адам тану, оның қабілетін ашу, оған тиімді ықпал
ету қырларын көрсетеді.
Революцияның философы және идеологі Джефферсон әскери істе де жоғарғы
біліктілігін көрсетті. Ол қалыптасқан жағдайда партизандық соғыстың басым
екендігін сезді. Әскери қимылдар жүргізу барысында ол бүкіл халықтық соғыс
идеясы маңызды орын алуы қажет деп есептеді. Бұл идеяны халық жасағы жүзеге
асыруы тиіс деген пікірде болды.
1782 жылдың аяғында Филадельфиядан келген курьер Джефферсонға оны
конгрестің Парижге депломатиялық миссиямен жібергелі жатырғандығын
жеткізді. 19-желтоқсанда ол жедел түрде жас мемлекеттің астанасына жол
тартты. Бұл уақытқа дейін әлемде үлкен саяси өзгерістер орын алды. Йорктаун
түбінде ағылшындардың жеңіліс табуы Британдық империяның позицияларын
әлсіретті.
1785-1789 жылдар аралығында Томас Джефферсон Парижде американ
елшілігін басқарды. Оған жуапты міндеттер жүктелді. Ол елдің егемендігін
сақтап, оқшауланудан қорғанып, АҚШ-тың саяси тәуелсіздігін нығайтуға,
экономика мен сауданың дамуына қолайлы жағдай туғызуға міндетті болды. АҚШ
өз тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында үлкен қаржылық қиыншылықтарға тап
болды. Франциядан жаңа заимдар алу үшін, оған бұрынғы қарыздарын қайтару
керек болды. Қазына болса бос болды. Осыған байланысты саудаға үлкен үміт
артылды. Бейбіт өмір орнағаннан кейін АҚШ тауарлары тұманды Лондонға жол
тартты. Тек осында ғана американдық көпестер ұзақ мерзімді несие алып,
Америка халқына қажетті тауарларды сатып алуға мүмкіндік алды. 1789 жылға
қарай американдық импорт пен экспорттың негізгі бөлігі Англияға тиісілі
болды [12].
Дипломатиялық қызмет Джефферсонға бұрын таныс емес, жаңа қызмет түрі
болды. Елшілік қызметке кетер алдында Джефферсон халықаралық жағдаймен
танысып, он үш штаттың ахуалды бағамдады. 1783 жылы маусымда виргиниялық
ассамблея Джефферсонды штат делегациясының басшысы ретінде Филадельфиядағы
конгреске жіберді. Онда 1783 жылы 3-қыркүйекте Парижде Англиямен қол
қойылған бітім келісім заңдастырылуы тиіс болатын. Келісім-шартқа соғысушы
үш держава – Англия, Франция және Испанияның өкілдері қол қойды. Бірінші
бабы бойынша он үш Құрама Штаттардың тәуелсіздігі мойындалды. Екінші бапқа
сәйкес АҚШ-қа Миссисипи өзеніне дейінгі үлкен территория өтті. Үшінші бап
американдық балықшыларға канадалық суларда балық кәсіпшілігімен айналысуға
рұқсат берді. Англияның мұндай шегініс жасауының сыры АҚШ пен Францияны
айыру еді.
1784 жылдың алғашқы айларында Парижге сапарының қарсаңында Джефферсон
жаңа мемлекетті құру бағытында белсенді қызмет жасады. Конгрестің көптеген
комиссияларының төрағасы ретінде ол елшілерді тағайындау, оларға
міндеттемелер жүктеу, ішкі басқару жүйесін құру, батыс территориялардың
статусын анықтау, тағы басқа жұмыстарды атқарды. 1784 жылы 8-маусымда шағын
Церес аталған сауда кемесі Еуропаға жол тартты. Оның бортында Джефферсон,
оның қызы Пэтси және тағы алты жолаушылар болды. 30-маусымда Джефферсон
қызымен бірге Гаврға келіп, сол жерден тура жолмен Парижге тартты. Парижге
келісімен оның елшілік қызметі басталды. Оның миссия құрамындағы
көмекшілері – Шорт және Хэмфрис [13].
1.3. Т. Джефферсон Республикалық партияның басшысы
Республикалық партияның алғашқы қадамдары 1791 жылы Ұлттық газета
(National Newspaper) деп аталған баспасөз органын құрудан басталады. Бұл
газет уақытылы әрі орынды шыққан газет болатын. Себебі, Александр Гамильтон
бастаған федералистер өздерінің Құрама Штаттардың газетасы аталған
баспасөз орталығын шығаруды бастаған еді. Бұл газет 1789 жылы олардың
фракциясының мүддесін қорғады. Республикалық партияның құрылуы барысында
Джефферсонның ұйымдастырушылық және тактикалық қабілеттері ашыла бастаған
болатын. 1791 жылы Джефферсон Дж. Мэдисонмен бірге Нью-Йоркке саяхат
жасап, оның барысында жергілікті антифедералистердің көсемдерімен барынша
тығыз байланыстар орнатылады. Кейін Джефферсонның Пенсильваниядағы
Гамильтонның қарсыластарымен күшті байланысынан кейін республикалық
партияның стержнына айналған Виргиния – Нью-Йорк - Пенсильвания өсі
құрылды [14].
Саяси күрес Джефферсонды 1793 жылы отставкіге кетуге мәжбүр етті.
Себебі, АҚШ-тың сыртқы саясатының басшысы Джефферсон мен қаржы министрі
Вашингтонның сыртқы саяси бағытының арасында үлкен айырмашылықтар орын
алған болатын. 1793 жылы Джефферсон өзінің туған поместьесі Мончителлоға
жол тартады. Ал республикалық партияны Мэдисонның қамқорлығына қалдырды.
Мэдисон болса өзін ақылды басшы ретінде көрсетіп, үш жыл бойы партияны
басқарып, оны көлемді әлеуметтік базасы бар ұйымдасқан организмге
айналдырады. Дегенмен, республикалық партияның нығаюына осы оқиғаның өзі
қолайлы жағдай туғызды. 1794 жылы федералистердің Американдық революцияның
буржуазиялық-демократиялық бастауларын шектеуде асыра сілтеушілік жасағаны
анықталды. 1793-1794 жылдары федералистер елдегі демократиялық нормаларға
қарсы шаралар ұйымдастырды. Бұл сөз, баспасөз, жиналыс бостандықтарын
орнатқан конституция мен құқық туралы билльге ашық шабуыл болатын. 1794
жылы фермерлердің баскөтеруін басу және одан кейін Англиямен сауда
келісімін жасау Гамильтонға қарсы демократиялық күштердің одағының
құрылуына жол ашты. Бұл одақты тек Джефферсон басқаруы тиіс болатын [15].
1794 жылы 16-қаңтарда Томас Джефферсон Монтиселлоға қайтып оралды.
Осында ол өз отбасымен толық құрамда жиналды. Бұл кезеңде ол елу жасқа
шыққан болатын. Джефферсон туған жеріне саясаттан кету ойымен оралды.
Дегенмен, оны бейбіт демалыс емес, үлкен еңбек күтіп тұрған болатын. Оның
үстіне отбасының және жеке өмірін де жөнге салу қажеттілігі тұрды. 1794
жылы Джефферсонның қарызы 7,5 мың фунтты құрады [16].
1796 жылы күзде Джефферсон партияның басшыларына өзінің алдағы
президент сайлауына қатысуға келісетіндігін жеткізді. Желтоқсан айында ол
сайлау қорытындыларын алады: федералситердің кандидаты Джон Адамс
сайлаушылардың 71 дауысын алса, Джефферсон – 68 дауыс алады. Конституция
бойынша Томас Джефферсон вице-президент қызметін иеленді [17]. 1797 жылы
Джефферсон тек вице-президент болып қоймай, Америка философиялық қоғамының
президенті, яғни елдің бірінші ғалымы қызметін иеленеді. Америка
философиялық қоғамының президенті қызметін ол 1814 жылға дейін атқарды
[18].
1797 жылы шілдеде Джефферсон іс-жүзінде партия басшылығында тұрды.
Джефферсон айналасында оның сенімді адамдары жинақталды. Оның жақын
жақтастары – Медисон, Монро және Албемарл округінен сайланған конгресс
депутаты Вильсон Кери Николас.
Республикалық партия 1798 жылы үлкен сын сағатына ұшырады. Бұл жылы
Бонапарт 18-брюмер қастандығын жүзеге асырып, еуропалық әлем өзінің саяси
бет бейнесін өзгертті. Сол жылы Америкада реакция шешуші шабуылға шықты.
Дегенмен, жаңа жыл тұрақты жағдайда басталды. Вице-президент күн өткен
сайын өзінің жаңа қызметіне үйренісе бастады. Президент Джон Адамс күшті
басшылықты жүзеге асыруды қалады және тура әрі шешімді түрде әрекет етуге
тырысты. Оның бұл қасиеті өзін жиі тығырыққа тіреп отырды. Соған қарамастан
Адамс өз саясатын осы бағытта жалғастырды. Ол өз саясатын жүргізуде кең
көлемдегі әлеуметтік базаға сүйенуге тырыспады. Оны көзі ашық азшылықтың
қараңғы сауатсыз халықты өз артына ертіп жүретін басқарудың ақсүйектік
үлгісі қызықтырды. Джон Адамстың атынан американдық буржуазияның ең күшті
бөлігі, авангард – жаңа ағылшындық буржуазия ағылшындық идеологты алды.
Олар демократияны үстемдік етудің орнына конституциялық монархияны жақтады.
Джефферсон және Адамс бір-бірін бұрыннан танитын. Олардың тәуелсіздік
жолындағы күрес жақындастырды, құрлықтық конгресте олардың көзқарастары бір
жерден шығып, жас республикаға қатысты маңызды бірқатар мәселелерді
бірлесіп алға тартты. Бірақ Джефферсон республиканың әлеуметтік негізін
кеңейтуді, оның барлық тұрғындарын азаматтық тәрбилеуді ұсынса, Адамс
иерархиялық жүйесі бар шектеулі республиканы құруды көкседі. Бұл таласта
үлкен ұлттық маңыздағы шешуші мәселе халық, оның мүмкіншіліктері және рөлі
болды. Адамс үшін халық шексіз ұғым ретінде болды. Ол халықтың тұрмыс-
тіршілігіне мән бермеді. Керісінше Джефферсон қара бұқараның болашағына,
олардың мүмкіншіліктеріне сенді. Джефферсон қоғамда ғылыми ойды дамыту
демократиялық күштердің дамуына серпін беретіндігін түсінді. Ол күн өткен
сайын барлық болашақ демократияда деп сенді.
Халықтың өзін-өзі басқару мәселесіне келгенде көзқарастары алшақ
болған Адамс және Джефферсон саясатта да ажырап кетуі тиіс болатын. Бұған
олардың жеке сапалық қасиеттері де ықпал етті. Өр көкірек Адамс
Джефферсонға қарағанда айналасындағы қоршаған адамдарға тәуелді болды,
солардың пікірлерінен, ықпалдарынан шыға алмады. Джефферсон монархо-
аристократиялық деп атаған фракция оған үлкен ықпалын тигізді. 1798 жылы
аристократия жеңіске жетітіндей көрінді. Халықты басқарудың сипаты туралы
талас күрестің мәні болатын. Бірақ сырттай жанжалға басқа идеологиялық
түсінік берілуі тиіс еді.
1798 жылдың басында Джефферсон бұл екі күштің күресі туралы
төмендегідей пікір білдірді: Құрама Штаттардың ішінде екі саяси топ пайда
болғандығын барлығы түсінді; ... бұл топтардың біріншісі федералистер,
кейде аристократтар немесе монократтар, ал кейде көзқарастарының
ұқсастығына қарай ағылшын жүйесіндегі партия атауымен тори деп аталады;
екінші партия өздерін республикашылар, вигилер, якобиншілер, анархистер деп
атайды. Тори атауымен Джефферсон федералистік партияның
антидемократиялық сипатын көрсетуге тырысты. Джефферсон президент Вашингтон
тұсына қарағанда президент Адамс тұсында республикаға монархо-
аристократиялық торизм тарапынан үлкен қауіп төнетіндігін түсіндірді. Бұл
идея оның Франсис-отельдегі резиденциясынан бүкіл елге тарады.
Төніп келе жатқан қауіпті түсінген федералистер 1798 жылы наурызда
қарсы шабуылға шықты. Президент Адамс Франциямен келіссөздердің
тоқтатылатындығын жариялайды және конгресті әскери қорғаныс бойынша шаралар
қабылдауға шақырады. Президент конгрестен Францияға соғыс жариялауды
сұрамағанмен, талап еткен шаралары Джефферсонның пікірінше осыған әкелді.
Республикашылардың лидері нақты білмегенмен, Адамста соғыс жариялау
жөніндегі дайын мәтін болғандығын жорамалдады. Бірақ Адамс соңғы кезде ғана
бұл мәтінді қарулы күштерді күшейту жөніндегі талаптармен алмастырды [19].
Федералистердің мұндай жоспарының астарында не жатты? Джефферсон
соғыс федералистердің ішкі жоспарларының – АҚШ-тағы басқарудың сипатын
өзгерту немесе Солтүстік штаттардың бір бөлігін бөлшектеу мақсатындағы
келісімдерін бүркемелеу қызметін атқарды. Бұлай болмайтын күнде де әскери
террордың оппозицияға бағытталғандығы айқын болды. Осы жағдайда
республикашыларға қандай шаралар қабылдау керек болды? Фрэнсис – отельден
партия лидері үш басты шара туралы жазды. Біріншіден, президенттен
Франциямен келіссөз барасы туралы толық ақпаратты талап ету. Адамс барлық
маңызды дипломатиялық құжаттарды терең құпияда сақтады, Оның дипломатиясы
жақын жақтастарынан басқа ешкімге мәлім болмады. Егер де үкімет басшысы
елді қаруға шақыруға дайын болса, ол өзінің келіссөздердегі өкілдерінің іс-
әрекетін толық жариялап отыруға міндетті. Ұлт бұған толық құқылы.
Екіншіден, президенттен конгресс тарапынан қысым жасау жолымен сауда
кемелерін қаруландыруға рұқсат беруді жою туралы шешім қабылдауына қол
жеткізу. Сауда кемелерін қаруландыру деген сөз мұхитта жарияланбаған
соғыстың орын алатындығын білдірді. Бұл жағдай бақылаудан шықпас үшін АҚШ
және Францияға қатысты жанар-жағай материалдарының көлемін қысқарту қажет
еді.
Үшіншіден, орайы келген жағдайда сенаторлар мен конгрессмендердің
қызметін сайлаушылар сотына беру мақсатында конгресті тарату. Бұл пункте
Джефферсонның демократиялық пікірлері ерекше күшті болды. Ол халықтың
бұрынғы одақтастарына қарсы соғысқа шықпайтындығына сенді. 1798 жылдың
наурыз айының аяғына қарай Филадельфиядағы жағдай ушыға түсті.
Федералистердің қысымымен сенат әскери кемелерді сатып алу, жағалау
бекіністерін нығайту, оқ-дәрілердің қорларын қалыптастыру туралы биллдерді
мақұлдады. Елде АҚШ Англиямен одақ құрады деген қауесет тарады. Оппозицияға
шешуші соққы беру мақсатында Адамс 2-сәуірде француздармен келіссөздің
мәліметтерін жариялады. Американ-француз қарым-қатынастарының нашарлап
кетуіне Адамстың 1797 жылғы мамырдағы сөйлеген сөзі себеп болды. Ол өз
сөзінде Францияны балағаттайды [20].
Соғысқа дайындала отыра Гамильтон айналасына жинақталған федералистер
ядросы екі мақсатты көздеді: біріншіден, Англиямен одақта Францияға қарсы
соғыс испандық отарлар Луизиана, Флорида, Антиль аралдарын, мүмкіндік болса
Латын Америкасын да жаулап алуға мүмкіндік береді. Федералистердің
пікірінше американдық армия мен британдық флоттың одағы болмайтын жағдайды
болдырады. Гамильтон өзінше армияны басқаруды жоспарлады. Англиямен одақты
мемлекеттік хатшы Пикеринг және Лондондағы АҚШ елшісі Руфус Кинг жүзеге
асыру тиіс болатын. Екінші мақсат - әскери жағдайды елдің ішінде толық
басымдыққа ие болу үшін пайдалану. Шет елдіктер және бүліктер туралы заңдар
осы бағыттағы үлкен қадам болды.
Осындай күрделі жағдайда Джефферсон өзінше дипломатиялық қадамдар
жасады: Парижге республикалық қайраткер Джордж Логанның сапарын
ұйымдастырды. Джефферсонның ескі досы Логан революция принциптерінің қатаң
жақтаушысы болды. Логанның Парижге аттануы федералистер қатарында үлкен
абыржу туғызды. Олар Джефферсон мен француз үкіметінің арасында тура құпия
байланыс орнайды деп қауіптенді. Конгресте федералист Харпер американдық
якобиншілерді француздармен сатқындық келісім жасады деп айыптады. Бұл
мәселе Логан мен Джефферсонға қарсы бағытталған болатын. Жоғарыда аталған
бүлік туралы заң бойынша президент пен оның кабинетінің мүшелеріне қарсы
кімде-кім балағаттау мақсатымен ауызша немесе жазбаша сөз сөйлесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz