Ресейдің Батыс Еуропадағы интеграциялық үрдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.9
1. РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ СТРАТЕГИЯСЫ
1.1 КСРО.ның ыдырауының геосаяси нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.18
1.2 Қауіпсіздік, ұлттық.мемлекеттік қызығушылық және геосаясат ... ... ... ... .19.23
2. РЕСЕЙ МЕН БАТЫС ЕУРОПА ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 Ресейдің Каспий мұнайына қызығушылығының артуы және оның Батыс Еуропаға әсері ... ... ... ..24.30
2.2 Еуропалық Одақ және Ресей: әріптестік келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.39
РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ӘСКЕРИ.САЯСИ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ АРТУЫ
3.1 НАТО.ның Шығысқа қарай кеңеюі және Ресейдің ұстанымы ... ... ... ... ... ...40.46
3.2 Ресейдің жаңа идеологиялық бастамасы және оның келешегі ... ... ... ... ... ...47.61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 62.63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ СТРАТЕГИЯСЫ
1.1 КСРО.ның ыдырауының геосаяси нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.18
1.2 Қауіпсіздік, ұлттық.мемлекеттік қызығушылық және геосаясат ... ... ... ... .19.23
2. РЕСЕЙ МЕН БАТЫС ЕУРОПА ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 Ресейдің Каспий мұнайына қызығушылығының артуы және оның Батыс Еуропаға әсері ... ... ... ..24.30
2.2 Еуропалық Одақ және Ресей: әріптестік келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.39
РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ӘСКЕРИ.САЯСИ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ АРТУЫ
3.1 НАТО.ның Шығысқа қарай кеңеюі және Ресейдің ұстанымы ... ... ... ... ... ...40.46
3.2 Ресейдің жаңа идеологиялық бастамасы және оның келешегі ... ... ... ... ... ...47.61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... 62.63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
«Қырғи-қабақ» соғысының нәтижесінде КСРО саяси-мемлекеттік және экономикалық жағынан ескіргенін көрсеткенімен, әскери жағынан бәсекелестікке лайық екендігін дәлелдеді. КСРО-дан қалған әскери потенциал Ресей еншісінде қалғаны баршаға аян. Қазіргі таңда Ресей көптеген түрлі халықаралық қоғамдар мен мемлекеттер арасында жаңа формадағы байланыс құрған. Осыған байланысты империялық рухтан арынғысы келмейтін Ресей державасы ұлттық негізде жаңа империя құруға бет бұрды. Бұл ұстанымның тездеп жүруіне мұрындық болған АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің әлем кеңістіктегі ықпалдастық саясаттарының артуы болды. Сондықтан мәселені нақты тұрғыдан айғақтау үшін бірінші кезекте Ресей құатының геосаяси динамикасын және оның осал жақтарын қарастырған абзал. Қазіргі кезде Ресейдің геосаяси жағдайы тұрақты емес. Ол геосаясаттың тек негативті жақтарын көрсетіп отыр. Себебі Батыс Еуропа елдерімен АҚШ-тың посткеңестік кеңістікте негізгі энергоресурс қорларына деген қызығушылығы артта түсті. Ал бұған төтеп беру Ресейдің негізгі мақсатына айналды. Мәселен, Грузия, Әзірбайжан, Украина батыстық саясатты ұстанып, Ресейге қарсы пиғылдарын ашық білдіріп келеді. Бұл аймақтар Ресей үшін өмірлік маңызы бар елдер болғандықтан, түрлі сылтаулар негізінде «түрлі-түсті» революциялар ұйымдастырып, Ресейге лайық адамды қоюмен әлек болды. Бірақ, ол нәтиже бере қойған жоқ. Ұзақ мерзімді даму келешегінде Ресейдің басты проблемаға айналып келген-демографиялық мәселелер тұындап отыр. Психологиялық, физикалық және рухани деградация нәтижесінде Ресей территориясы мен оның табиғи энергоресурстарын игеретін сапалы халық күннен күнге азайып бара жатыр. Ресей президенті В. Путиннің демография проблемасын шешуді көздеп, әрбір балаға 250 мың рубль (2 мың АҚШ доллары) көлемінде ақша бөлудің себебі де осында.
1. Сорокин К.Э. Геополитика современного мира и Россия. М., 1998.
2. Розуваев В.А. Россия и постсоветское геополитическое пространство. М., 1994.
3. Осипов Г.А. Россия и ее геополитическое направление. М., 2001;
4. Гущин В.С. Геополитические интересы России и Западной Европы. М., 2003.
5. Мигранян А.А. Эволюция Российской геополитики. М., 2000.
6. Евстигнеев В.Р. Геополитическая стратегия России и Западной Европы в 90-е годы ХХ века. М., 2001.
7. Арах М. Европейский союз: видение политического объединения. М., 1998.
8. Кальвокоресси П. История европейской интеграции (1945-1994 г.г.). М., 1995.
9. Зотхаймер К. Федеративная Республика Германия сегодня. М., 1996.
10. Истягин Л.Г. Политический портрет Г.Коля. М., 1995.
11. Ламперт Х. Социальная рыночная экономика: германский путь. М., 1993.
12. Трухановский В.Г.Новейшая история Англии. М., 1998.
13. Грегори П. Действительно ли реформы в России оказались столь неудачными. // Вопросы экономики.-1997, № 11.-с. 20-32.
14. Глухарев Л.И. Общеевропейский процесс и гуманитарная Европа. М.: Изд-во МГУ. 1995.
15. Реймент П. Восточная Европа 5 лет реформ. // Мировая экономика и международные отношения. 1996, № 5.-с. 59-77.
16. Тарасов Д. Чужая война. // Новый мир. 1998, № 3.-с. 125-142.
17. Тоқаев Қ.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политики Казахстана. Алматы: Білім, 1997.
18. Загорский А., Злобин А. Россия в новом мире. М., 1992.
19. Загорский А., Лунас М. Россия перед европейским вызовом. М., 1993.
20. Тиммерман Х. Внешняя политика России: поиск новой идентичности. // Мировая экономика и международные отношения. 1994. №2. С.19-21.
21. Силин Е. Идея евроатлантического сотрудничества в евроазиатской стране. // МЭ и МО. 1993. №10. С. 40-52.
22. Материалы круглого стола «Еврозейство – атлантизм: кто победит в России. М.,1992.
23. Независимая газета. 02.10.92.
24. Новые контуры Западной Европы. // Под ред. Барановского В., Гурьева И., Зуева В. М., 1992.
25. Рогов С. Россия и США в многополярном мире // США: ЭПИ. 1992. №10. С.3-14.
26. Загорский А. Крен от СБСЕ к НАТО? Больше внимания к европейским делам. // Международная жизнь. 1993. №12. С.13-20.
27. Лабезникова О. Запад и борьба в политических и научных кругах России по вопросам ее внешней политики в Европе 1991- 1994. // Доклады Института Европы РАН. Доклад №16. М., 1995.
28. Станкевич С. Держава в поисках себя. Заметки о российской внешней политике. // Независимая газета. 28.03.92.
29. Новая геополитическая ситуация в Европе, позиции запада и интересы безопасности России. Доклады Института Европы. Доклад №7.// Под ред. С Караганова. М., 1994. С.30-35.
30. Эволюция военно-политической стратегии НАТО на современном этапе. М.. 1993. Т.3. С.189-195.
31. Языкова А. Где пройдет новая линия безопасности» в Европе? // МЭ и МО. 1995. №9. С.76-83.
32. Дашичев В. Россия и расширение НАТО на Восточную Европу. // Вестник научной информации ИМЭПИ. 1996. Вып.3. С.87-88.
33. Самойлов С. Будущее НАТО: интересы США и интересы России. // ЭПИ. 1994. №1. С.75-82.
34. Михеев В. Новые подходы в европейской политике Вашингтона. // ЭПИ. 1993. №2. С, 18-27.
35. Проскурин С. Проблемы разработки военной политики. // Полис. 1995. №4. С.148-149.
36. Чирков В., Евстафьев Д., Котин В., Мигранян А.// Независимая газета. 23.02.94.; 25.02.94.;15.03.94.
37. Выступления депутатов от оппозиции в верховном Совете и Государственной Думе. //Сборник. Югославский кризис и Россия: Документы, факты, комментарии. М., 1993. С.170-185.
38. Никонов В. Партнерство во имя мира» // Независимая газета. 07.04.94.
39. Дашичев В. Россия и расширение НАТО на Восточную Европу. //Вестник научной информации Института Международных и политических исследований (ИМЭПИ). М., 1996.
40. Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 1998), в 2 Т. М., 1999.
41. Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 2002). В 4 Т. М., 2002.
42. Мигранян А.М. Внешняя политика России: катастрофические итоги трех лет. Пора сделать паузу, поменяв и политику и министра. // Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 1998). Т.1 Кн.1. М.,1999.
43. Кортунов С.В. Холодная война: парадоксы одной стратегии. // Там же. Т.1. Кн.1.
44. Богатуров А.Д., Кременюк В.А. Сами американцы не остановятся никогда.// Там же Т.1. Кн.2.
45. Нарочинцкая Н.А. Политика России на пороге третьего тысячелетия. // Там же. Т.1. Кн.1.
46. Соколов С.В. Партнерство с НАТО в свете геополитического, формационного и цивилизационного кризиса России. // Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 2002). Т.4.
47. Арбатов А. Россия в поисках стратегии безопасности. Проблемы безопасности, ограничения вооружений и миротворчества. М., 1996.
48. Арбатов А. О военной доктрине и военной политике России. // Россия в поисках стратегии безопасности. Проблемы безопасности, ограничения вооружений и миротворчества. М., 1996.
2. Розуваев В.А. Россия и постсоветское геополитическое пространство. М., 1994.
3. Осипов Г.А. Россия и ее геополитическое направление. М., 2001;
4. Гущин В.С. Геополитические интересы России и Западной Европы. М., 2003.
5. Мигранян А.А. Эволюция Российской геополитики. М., 2000.
6. Евстигнеев В.Р. Геополитическая стратегия России и Западной Европы в 90-е годы ХХ века. М., 2001.
7. Арах М. Европейский союз: видение политического объединения. М., 1998.
8. Кальвокоресси П. История европейской интеграции (1945-1994 г.г.). М., 1995.
9. Зотхаймер К. Федеративная Республика Германия сегодня. М., 1996.
10. Истягин Л.Г. Политический портрет Г.Коля. М., 1995.
11. Ламперт Х. Социальная рыночная экономика: германский путь. М., 1993.
12. Трухановский В.Г.Новейшая история Англии. М., 1998.
13. Грегори П. Действительно ли реформы в России оказались столь неудачными. // Вопросы экономики.-1997, № 11.-с. 20-32.
14. Глухарев Л.И. Общеевропейский процесс и гуманитарная Европа. М.: Изд-во МГУ. 1995.
15. Реймент П. Восточная Европа 5 лет реформ. // Мировая экономика и международные отношения. 1996, № 5.-с. 59-77.
16. Тарасов Д. Чужая война. // Новый мир. 1998, № 3.-с. 125-142.
17. Тоқаев Қ.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политики Казахстана. Алматы: Білім, 1997.
18. Загорский А., Злобин А. Россия в новом мире. М., 1992.
19. Загорский А., Лунас М. Россия перед европейским вызовом. М., 1993.
20. Тиммерман Х. Внешняя политика России: поиск новой идентичности. // Мировая экономика и международные отношения. 1994. №2. С.19-21.
21. Силин Е. Идея евроатлантического сотрудничества в евроазиатской стране. // МЭ и МО. 1993. №10. С. 40-52.
22. Материалы круглого стола «Еврозейство – атлантизм: кто победит в России. М.,1992.
23. Независимая газета. 02.10.92.
24. Новые контуры Западной Европы. // Под ред. Барановского В., Гурьева И., Зуева В. М., 1992.
25. Рогов С. Россия и США в многополярном мире // США: ЭПИ. 1992. №10. С.3-14.
26. Загорский А. Крен от СБСЕ к НАТО? Больше внимания к европейским делам. // Международная жизнь. 1993. №12. С.13-20.
27. Лабезникова О. Запад и борьба в политических и научных кругах России по вопросам ее внешней политики в Европе 1991- 1994. // Доклады Института Европы РАН. Доклад №16. М., 1995.
28. Станкевич С. Держава в поисках себя. Заметки о российской внешней политике. // Независимая газета. 28.03.92.
29. Новая геополитическая ситуация в Европе, позиции запада и интересы безопасности России. Доклады Института Европы. Доклад №7.// Под ред. С Караганова. М., 1994. С.30-35.
30. Эволюция военно-политической стратегии НАТО на современном этапе. М.. 1993. Т.3. С.189-195.
31. Языкова А. Где пройдет новая линия безопасности» в Европе? // МЭ и МО. 1995. №9. С.76-83.
32. Дашичев В. Россия и расширение НАТО на Восточную Европу. // Вестник научной информации ИМЭПИ. 1996. Вып.3. С.87-88.
33. Самойлов С. Будущее НАТО: интересы США и интересы России. // ЭПИ. 1994. №1. С.75-82.
34. Михеев В. Новые подходы в европейской политике Вашингтона. // ЭПИ. 1993. №2. С, 18-27.
35. Проскурин С. Проблемы разработки военной политики. // Полис. 1995. №4. С.148-149.
36. Чирков В., Евстафьев Д., Котин В., Мигранян А.// Независимая газета. 23.02.94.; 25.02.94.;15.03.94.
37. Выступления депутатов от оппозиции в верховном Совете и Государственной Думе. //Сборник. Югославский кризис и Россия: Документы, факты, комментарии. М., 1993. С.170-185.
38. Никонов В. Партнерство во имя мира» // Независимая газета. 07.04.94.
39. Дашичев В. Россия и расширение НАТО на Восточную Европу. //Вестник научной информации Института Международных и политических исследований (ИМЭПИ). М., 1996.
40. Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 1998), в 2 Т. М., 1999.
41. Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 2002). В 4 Т. М., 2002.
42. Мигранян А.М. Внешняя политика России: катастрофические итоги трех лет. Пора сделать паузу, поменяв и политику и министра. // Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 1998). Т.1 Кн.1. М.,1999.
43. Кортунов С.В. Холодная война: парадоксы одной стратегии. // Там же. Т.1. Кн.1.
44. Богатуров А.Д., Кременюк В.А. Сами американцы не остановятся никогда.// Там же Т.1. Кн.2.
45. Нарочинцкая Н.А. Политика России на пороге третьего тысячелетия. // Там же. Т.1. Кн.1.
46. Соколов С.В. Партнерство с НАТО в свете геополитического, формационного и цивилизационного кризиса России. // Внешняя политика и безопасность современной России (1991 – 2002). Т.4.
47. Арбатов А. Россия в поисках стратегии безопасности. Проблемы безопасности, ограничения вооружений и миротворчества. М., 1996.
48. Арбатов А. О военной доктрине и военной политике России. // Россия в поисках стратегии безопасности. Проблемы безопасности, ограничения вооружений и миротворчества. М., 1996.
Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ШЫМКЕНТ ИНСТИТУТЫ
СЫРТТАЙ ОҚУ ФАКУЛЬТЕТІ
БҮКІЛӘЛЕМ ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ресейдің Батыс Еуропадағы интеграциялық
үрдістері
050203-Тарих
Орындаған: 742-14 тобының
студенті Тилесов С.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Наушабаев
Ж.Ә.
ШЫМКЕНТ-2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-9
1. РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ СТРАТЕГИЯСЫ
1. КСРО-ның ыдырауының геосаяси
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-18
2. Қауіпсіздік, ұлттық-мемлекеттік қызығушылық және
геосаясат ... ... ... ... .19-23
2. РЕСЕЙ МЕН БАТЫС ЕУРОПА ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
1. Ресейдің Каспий мұнайына қызығушылығының артуы және оның Батыс Еуропаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-30
2. Еуропалық Одақ және Ресей: әріптестік
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-39
РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ӘСКЕРИ-САЯСИ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ АРТУЫ
3.1 НАТО-ның Шығысқа қарай кеңеюі және Ресейдің
ұстанымы ... ... ... ... ... ...40-4 6
3.2 Ресейдің жаңа идеологиялық бастамасы және оның
келешегі ... ... ... ... ... ...47-6 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62-63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...64-67
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қырғи-қабақ соғысының
нәтижесінде КСРО саяси-мемлекеттік және экономикалық жағынан ескіргенін
көрсеткенімен, әскери жағынан бәсекелестікке лайық екендігін дәлелдеді.
КСРО-дан қалған әскери потенциал Ресей еншісінде қалғаны баршаға аян.
Қазіргі таңда Ресей көптеген түрлі халықаралық қоғамдар мен мемлекеттер
арасында жаңа формадағы байланыс құрған. Осыған байланысты империялық
рухтан арынғысы келмейтін Ресей державасы ұлттық негізде жаңа империя
құруға бет бұрды. Бұл ұстанымның тездеп жүруіне мұрындық болған АҚШ пен
Батыс Еуропа елдерінің әлем кеңістіктегі ықпалдастық саясаттарының артуы
болды. Сондықтан мәселені нақты тұрғыдан айғақтау үшін бірінші кезекте
Ресей құатының геосаяси динамикасын және оның осал жақтарын қарастырған
абзал. Қазіргі кезде
Ресейдің геосаяси жағдайы тұрақты емес. Ол геосаясаттың тек негативті
жақтарын көрсетіп отыр. Себебі Батыс Еуропа елдерімен АҚШ-тың посткеңестік
кеңістікте негізгі энергоресурс қорларына деген қызығушылығы артта түсті.
Ал бұған төтеп беру Ресейдің негізгі мақсатына айналды. Мәселен, Грузия,
Әзірбайжан, Украина батыстық саясатты ұстанып, Ресейге қарсы пиғылдарын
ашық білдіріп келеді. Бұл аймақтар Ресей үшін өмірлік маңызы бар елдер
болғандықтан, түрлі сылтаулар негізінде түрлі-түсті революциялар
ұйымдастырып, Ресейге лайық адамды қоюмен әлек болды. Бірақ, ол нәтиже бере
қойған жоқ. Ұзақ мерзімді даму келешегінде Ресейдің басты проблемаға
айналып келген-демографиялық мәселелер тұындап отыр. Психологиялық,
физикалық және рухани деградация нәтижесінде Ресей территориясы мен оның
табиғи энергоресурстарын игеретін сапалы халық күннен күнге азайып бара
жатыр. Ресей президенті В. Путиннің демография проблемасын шешуді көздеп,
әрбір балаға 250 мың рубль (2 мың АҚШ доллары) көлемінде ақша бөлудің
себебі де осында. Сонымен қатар Сібір мен Қиыр шығыстың табиғи байлықтарын
игеру келешекте Ресей үшін үлкен мәселеге айналуы мүмкін. Осыған байланысты
КСРО ыдырағаннан кейін Ресей нақты геосаяси ұстанымды жоспарларын әзірлей
алмады, ал Батыс Еуропа елдері болса Еуро Одаққа бірігудің сапалы негізін
қалап, оңтүстік-шығыс Еуропадағы коммунистік рухтағы мемлекеттерге ықпалын
арттыра түсірді. 1991 жылғы Мәскеу төңкерісінен кейін Ресей
Кеңестік мемлекетті сақтап қалу мақсатында бірқатар жұмыстар атқарды.
Тіпті, Б.Н. Ельцин ТМД кеңістігін Ресейдің өмірлік қажетті аймаққа
айналдыру қажіттілігі туралы үндеулер жасаған-ды. Ал В. Жириновский болса
шовинистік көзқарастарын ашық түрде білдіре бастаған еді. Бұл әрине
Ресейдің империалистік рухтағы негізгі лозунгтары болып қала берді. Ресей
ТМД кеңістігінде ұлттық-мемлекеттік ұстанымдарын сақтап қалу жоспарларын
асыру барысында, Батыс елдері шығысқа қарай негізгі интеграциялық
геосаясатын іс-жүзіне асыра бастады. Осы мәселелерді сараптай келе Ресейдің
Батыс Еуропадағы интеграциялық үрдістердің негізгі динамикасын ашу және
геосаяси үрдістердің басты себептерін, міндеттерін, барысын айқындау диплом
жұмысының өзекті мәселелері болып табылатыны анық. Себебі қазіргі таңда
Ресей Батысқа қарай нақты және сенімді қадамдарын басып келеді, сондай-ақ,
Ресейдің Батыс Еуропадағы геосаяси стратегиясы Қазақстан үшін де маңызды
болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Ресейдің Батыс Еуропадағы
интеграциялық үрдістердің жандануы В. Путиннің келуімен тікелей байланысты.
Сондықтан осы күнге дейін тақырыпқа байланысты нақты зерттеу жұмыстар
жүргізілмеген. Диплом жұмысында Ресейде жарық көрген бірқатар
монографиялар, баспа материалдары, интернет материалдары кеңінен
пайдаланылды. Осыған байланысты жұмыстың зерттеу құрылымының сатысын
жасауды жөн көрдік. Біріншіден, КСРО ыдырағаннан кейін Ресейде жарық көрген
монографиялар. К.Э. Сорокиннің Геополитика современного мира и Россия [1]
атты монографиясы Ресейдің Батыстағы геосаяси мақсаттары мен келешектегі
жоспарларын анықтауға жол ашты. Оның жұмысында КСРО-ның ыдырауының
алышарттары мен Ресейдің 1990-1995 жылдар аралығында ішкі экономикалық
қиыншылықтар нақты мұрағат құжаттары негізінде дәріптелген. Сондй-ақ,
монографияда Ресейдің Батыс Еуропадағы стратегиялық ұстанымы және оның
барысы айқындалған. В.А.Разуваевтің Россия и постсоветское геополитическое
пространство [2] атты монографиясы Ресейдің 1991 жылдан кейінгі геосаяси
дамуы мен ТМД құрамындағы үстемдікке ұмтылу талпыныстары сипатталған.
Жұмыста Ресейдің геосаяси стратегиясын Батыс Европаға бағыттаудың себептері
мен салдары айғақталған. Автордың пікірінше Ресейдің Батыс Еуропадағы саяси
ұстанымы НАТО-ның шығысқа қарай жылжуына тосқауыл қою және мұндағы АҚШ-тың
позициясына шек қою болып табылады. Дегенмен, автор 1991 жылдан кейінгі
Ресей экономикасының және саяси-психологиясының коммунистік принциптер
негізінен шыға алмағандығын ескермеген. Қазігі таңда Ресейдің геосаяси
бағыттарын нақты анықтайтын Г.А.Осиповтың, В.С.Гущиннің, А.А.Мигранянның,
В.Р.Евстигнеевтің [3] жұмыстарын атаған жөн. Бұл жұмыстардың барлығы Ресей
мен Батыс Еуропаныңы негізгі геосаяси динамикасын ашуға арналған және
ұлттық-мемлекеттік тұрғыдан жазылғандығы көзге түседі. Еуропа Одағының
құрылуы мен оның даму үрдісі Ресейдің геосаяси ұстанымымен тікелей
байланысты. Еуропа әр уақытта Ресейдің энергоресурсына мұқтаж аймақ болып
табылады. Ал Ресей болса өз мұнайы мен Орталық Азия елдерінің
энергокөздерін өзінің жерлері арқылы тасылмалдануын қалайды. Соған
байланысты Грузия, Украина, Өзбекстан мемлекеттеріне Ресей барынша бақылау
саясатын жалғастырып келуде. Осы мәселелерге байланысты М.Арахтың
Европейский союз:видение политического объединения [4] атты көлемді
монографиясы арналған. Автор жұмысында Еуро Одақтың құрылуының алғышарттары
мен оның даму стратегиясына және саяси қайшылықтарына тоқталған. Жұмыста
бірқатар статистикалық, сараптамалы мәліметтер берілген. Еуропаның
интеграциялық тарихына арналған жұмыстарының бірі ол П. Кальвокорессидің
История европейской интеграции (1945-1994 г.г.) [5]. Автор Еуропа
елдерінің Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін даму динамикасы мен КСРО
ыдырағаннан кейінгі интеграциялық даму тенденциясына тоқталған. Бұл жұмыста
көптеген мұрағат құжаттары пайдаланылғаны көзге түседі. Диплом жұмысында
Германияның бірігу барысында Г.Колльдің қызметі мен оның Ресей ұстанымы
қрастырылды. Сонымен қатар, Ресейдің Германия, Франция, Ұлыбритания
байланыстарына назар аударылды. Бұл мәселелердің көзін ашу мақсатында
К.Зотхаймердің, Л.Г.Истягиннің, Х.Ламперттің, В.Г.Трухановскийдің,
Ю.В.Борисовтың жұмыстары кеңінен қарастырылды [6] Ресейдің нақты геосаяси
мақсаттарын ашуда және оның негізгі хронологиясын анықтауда П.Грегоридің,
Л.И.Глухаревтің, П.Рейменттің, Д.Тарасовтың [7] мақалалары диплом жұмысында
кеңінен сарапталып, қарастырылды. Сонымен қатар, Ресейдің Орталық Азия
елдерімен байланыстарын ашуда Қ.К.Тоқаевтың Под стягом независимости.
Очерки о внешней политики Казахстана [8] атты көлемді монографиясы
пайдаланылды. Бұл жұмыс Ресейдің геосаяси үрдістерінің баста Евразиялық
құрлыққа бағытталып, сонан соң Батысқа қарай бағытталудың алғышарттарын
айқындайда көмектесті. Диплом жұмысында кеңінен газет-журнал материалдары
пайдаланылды. Әсіресе Ресейде жарық көретін Независимая газета,
Российская газета. Орган Правительства Российской федерации, Вопросы
экономики, Мировая экономика и междунарожные отношения, Свободная
мысль, Наука и жизнь газет-журналдарының беттерінде жарық көрген
материалдары ғылыми айналымға тартылды.
Диплом жұмысының деректік негізі: Диплом жұмысын зерттеу барысында
тікелей тақырыпқа байланысты нақты деректік материалдар ғылыми айналымға
тартылды. Тақырыпқа байланысты деректер www.google.ru сайтынан табылған
Б.Н.Ельциннің, В.В.Путиннің бұйрықтары, хаттамалары және үндеулері табылды.
Аталмыш деректер жұмыстың шынайылық дәрежесін белгілуде үлесін қосты. Атап
айтқанда Б.Н.Ельциннің О присоединении Российской Федерации к Генеральному
соглашению о привилегиях т иммунитетах Совета Европы и протоколам к нему,
О мерах по обеспечению перехода к конвертируемости рубля. Указ,
Радиообращение Президента об итогах перегворов в Хельсинки. 26.031997,
Постановление Правительства РФ от 14.10.1994 г. 1166 О мерах по развитию
экономического и технического сотрудничества Российской федерации с
зарубежными странами, Постановление правительства РФ от 22.02.1993 г.
141. О межведомственной комиссии по вопросам Всемирной торговой
организации.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: КСРО ыдырағаннан кейін
алпауыт елдердің геосаяси үрдістері ТМД кеңістігіне жайылғаны баршаға аян.
Қазіргі таңда Каспий айналасы мемлекеттері мен Орталық Азияның негізгі
энергоресурс қоры АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің қызығушылығын артыра
түсірді. Оның бір дәлелі ретінде АҚШ-Ауғанстан, АҚШ-Ирак соғыстары мен
қазіргі кездегі АҚШ-Иран саяси қайшылықтары бола алады.
АҚШ-Ауғанстан соғысы басталған сәтте Орталық Азияда, яғни Өзбекстан
мен Қырғызстанда оның екі әскери базалары ашылды. Грузиядағы Раушан
төңкерісінен кейін мұндағы АҚШ ұстанымы күшейе түсті. Осыған байланысты
АҚШ-тың Каспий аймағындағы стратегиялық саясаты қуаттандырылды. Бұл НАТО-
ның Шығысқа қарай кеңеюінің бір айғағы.
Ендігі жерде АҚШ Иран Ислам Республикасын уран байыту саясатын
сылтауратып, жаңа геосаяси ұстанымды күшейтіп отыр. Иран, Қытай және
Оңтүстік-Шығыс Азияны энергоқуатпен қамтамасыз етіп отырған ел. АҚШ Орталық
Азиядан бір жақтан Қытайдың, екінші жақтан Ресейдің әсерін әлсіретуді
көздеуде. Ал, Батыс елдері үнемі Шығыстың энергоресуртарына мұқтаж аймақ
екендігі белгілі. АҚШ мұнда Орталық Азия мұнайын төмен бағамен Батыс
Еуропаның базарына экспорттаушы елге айналмақшы. Ресей болса, АҚШ пен Батыс
Еуропа елдерінің Еуразиялық құрлықта орнығуына мүлдем қарсы. Бұл
геосаясаттың бір көрінісі. Сондықтан, Ресей өзінің геосаяси стратегиясын
Батыс Еуропаға бағыттап, Орталық Азия елдерінің мұнайын делдалсыз Еуропаға
өзі тасымалдауды көздеп отыр. Бұл геосаясаттың екінші көрінісі. Осы
мәселелерді сараптай келе диплом жұмысында Ресейдің Батыс еуропадағы
геосаяси үрдістерін ашуды мақсат еттік. Сонымен қатар, оның негізгі
себептерін, салдарын және Евро Одақ пен Ресей арасындағы байланыстарды,
НАТО-ның Шығысқа қарай кеңеюінде Ресей позициясын ашуды көздедік. Бұл
мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді іске асыруды жөн көрдік:
- КСРО ыдырағаннан кейін Ресейдің ішкі саяси-экономикалық дамуына баға беру
және әлеуметтік-экономикалық жағдайын ашу;
- Ресейдің Батыс Еуропаға бағытталған геосаяси аспектілерін нақтылау және
оның даму тенденцияларын айқындау;
- Ресейдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру талпыныстары мен Батыс елдерінің
позициясын ашу;
- НАТО-ның Шығысқа қарай кеңеюінде Ресейдің геосаяси ұстанымына баға беру;
- Батыс Еуропа елдері мен Ресейдің келешекте даму үрдісін айқынау;
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың соңына қарай КСРО-
ның саяси-экономикалық, ұлттық-мәдени және әлеуметтік мәселелердің
шиеленісуне байланысты, империалистік мемлекеттердің геосаяси ұстанымы
Еуразияға бағытталды. Осы кезден бастап батыстық геосаясаттың іздері нақты
айқындала бастады. Ресей ішкі проблемаларына орай нақты геосаясатты ұстанып
қалудың орнына Кеңес өкіметін сақтап қалуды тырысты. Б.Н.Ельцин Ресейді
экономикалық бытыраңқылықтан шығара алмады. Тек В.В.Путиннің келуімен
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарып, халықаралық аренада
беделі өсті. Осыған байланысты диплом жұмысында нақты хронологиялық шек
қойылды, яғни 1990 жылдан бастап, КСРО-ның ыдырауының аяқталуы мен бүгінгі
күнге дейінгі кезең қамтылды.
Диплом жұмысының методологиялық негізі: Жұмысты жазу барысында
көптеген материалдардың түрлілігіне және ондағы ойдың тек Ресейлік рухта
жазылғандығына байланысты сын көзбен қараушылық басты қағидаға айналды.
Сондай-ақ жұмыста тарихи принцип ұстанып, тарихилық, салыстырмалы анализ
жасау тәсілдері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен қатар
бірінші тарау өзара екі тараушадан, екінші тарау-үш тараушадан және үшінші
тарау-екі тараушадан тұрады. Әрбір тарауда хронологиялық динамика қатаң
қадағаланып, жұмыстың негізгі мазмұнын ашуға бағытталған.
1. РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ СТРАТЕГИЯСЫ
1. КСРО-ның ыдырауының геосаяси нәтижесі.
КСРО-ның ыдырау процесін бүгінгі тарихшылар, сарапшылар, саясаттанушылар
т.б. бірнеше факторлармен байланыстырып келеді. Оның басты факторларының
бірі империя ішіндегі ұлттық мәселенің шешілмеуі мен саяси-экономикалық
қатынастардың әлем деңгейіне бәсеке бола алмауы. Дегенмен, империяның әрі
қарай өмір сүруі заңды үрдістерінің бірі деп те санауға болады. Кезінде, Үш
славян республикасы өзара одақ құруға бет алғанын көрген соң, ал Беловеж
орманында олардың осындай да ойлары – үш елді біріктіретін Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын құрғысы келген ойлары болғаны белгілі, Орталық
Азиядағы республикалар да Ашғабадқа жиналып, Конфедерация құру туралы
әңгімелесті. Оқиғалардың бұдан кейінгі даму барысы қалай өрбігені, бұрынғы
әріптестері-басқа одақтас республикалар өздері құрған ұйымға қолдарын
қусырып жетіп келеді деген астамшыл ойда болған Б.Н.Ельцин ол райынан
бірден қайтып, Орталық Азия республикаларының қандай да бір одағын құрмауды
өтінгені Нұрсұлтан Әбішұлының бірқатар еңбектерінде, соның ішінде “Ғасырлар
тоғысында” деген кітабында егжей-тегжейлі айтылған [9]. Қазақстанның
лидері Нұрсұлтан Назарбаев Ашғабадтағы кездесуде екінші одақ құруға қарсы
болып, славян республикаларымен бірге тәуелсіз елдер достастығын құрудың
дұрыстығын дәлелдеп шықты. Осы туралы Президент өзінің “Ғасырлар тоғысы”
кітабында былай деп жазған болатын: “Мен бұрынғы КСРО аумағында түркілер
мен славяндар одақтарын құру сценарийіне жол бермеуге бар күшімді салдым”.
Әрине бұл бұрынғы КСРО-ның халқын славяндық және түркітілдес
республикалардың текетіресі болуынан сақтаған бірден-бір парасатты, өте
дұрыс жол еді. Оның үстіне, бұрын бір елдің құрамында болғандықтан,
республикалардың арасындағы өмірдің түрлі саласындағы байланыстар айқыш-
ұйқыш болып, шырмалып жатқан еді. Бір де бір кәсіпорын дербес жағдайда, өз
бетімен өнім шығара алмайтын. Мәселен, Павлодардың трактор зауыты дайын
өнімін шығару үшін КСРО-ның 90 қаласындағы кәсіпорындардан құрамдас
бөліктер алған екен. Басқа кәсіпорындардың да бәрі сондай шырмауықта-тын.
Мәдени, қоғамдық, әлеуметтік байланыстар да берік шырмалған еді. Бүкіл КСРО-
ның қорғаныс қуаты Мәскеудегі бір орталықтан басқарылып тұрған болатын.
Сондықтан бұрын қорғаныспен айналыспаған Тәуелсіздік алған елдерге
шекарасын қорғап тұрудың өзі мұң болар еді. Міне, осы жайдың бәрін ескерген
болу керек, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев КСРО-
дан тараған республикалардың бәрін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға
шақырды. Осыған байланысты оның “Қазақстан жолы” деген кітабында мынадай
пікір бар: “Меніңше, объективті себептер әрдайым айқындаушы болып
табылмайды, өте көп нәрсе басшылардың субъективтік қасиеттеріне де
байланысты болады” [10]. ТМД-ның нақ қазақ жерінен, оның сол кездегі
астанасы-Алматы қаласынан қанат қағуында жағдайдың солай тоқайласуы да,
Минск пен Ашғабад арасындағы географиялық орналасуы да, екі түрлі
көзқарасты жақындастыратын, сөйтіп екі жаққа да бірдей парасатты мәміленің
ұсынылуы да бар шығар. Осылайша 1991 жылғы 21 желтоқсанда Алматыда ТМД-ның
алғашқы құрылтай саммиті өтті. Оған Әзірбайжан Республикасының Президенті
А.Муталибов, Армения Республикасының Президенті Л.Тер-Петросян, Беларусь
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы С.Шушкевич, Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев, Қырғызстан Республикасының
Президенті А.Ақаев, Молдова Республикасының Президенті М.Снегур, Ресей
Федерациясының Президенті Б.Ельцин, Тәжікстан Республикасының Президенті
Р.Нәбиев, Түркіменстанның Президенті С.Ниязов, Өзбекстан Республикасының
Президенті И.Каримов, Украинаның Президенті Л.Кравчук қатысып, бірнеше
құжатқа қол қойды. Оларда “тең құқылы негізде және Жоғары дәрежелі келісуші
жақтар ретінде Тәуелсіз мемлекеттердің достастығын құрады”, “Тәуелсіз
мемлекеттердің достастығын құру туралы келісім Жоғары дәрежелі Келісуші
Жақтардың оны бекіткен сәтінен бастап күшіне енеді”, “Тәуелсіз мемлекеттер
достастығының құрылуына байланысты Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
өзінің өмір сүруін тоқтатады” деп көрсетілді [11]. Ұзаққа созылған
келіссөздерден кейін Балтық бойы елдері мен Грузиядан басқа
республикалардың басшылары Н.Ә.Назарбаевтің бастамасын қолдап, жаңа ұйым
құрудың бәтуасына келгені белгілі. Сөйтіп, ТМД идеясының авторы
Н.Ә.Назарбаев, туған жері Қазақстанның Алматы қаласы деп айтуға толық
қақымыз бар деуімнің себебі осы. Ал 1993 жылғы желтоқсанда оған Грузия да
қосылды.
Кез келген мемлекет қандай да болсын бастама көтергенде алдымен өз
еліне келетін тиімділікті ойлайтыны сөзсіз. Ресей – алып ел. Сол кезеңде
оның ішкі субъектілерінде де әрқилы оқиғалар болды. Алайда Мәскеу өз
құрамындағы бір де бір автономиялық республикасын тырп еткізген жоқ. Қатты
бұлқынған Чешенстанда не болғаны белгілі. Соның ішінде казачество өкілдері
Ресейдегі ағайындарының азғыруымен де болуы керек, әрқилы қоқан-лоққы
әрекеттерге барды. КСРО-ға байланысты болған осы оқиғаны Югославиядағы
жағдаймен салыстыруға болады. Бір федерацияның құрамында болған туыстас
халықтар бір-біріне қанды соғыс жариялады. Сөйтіп, олардағы христиандар мен
мұсылмандарды әлемнің түрлі-түрлі елдері қолдай жөнеліп, соғыс өртін
қаулатып жіберді.
КСРО ыдырап, оның орнында 15 тәуелсіз ел пайда болған кезде алып
державалар дүние жүзін ықпал ету жағынан да, қазба байлықтарын сатып алу
немесе өз өнімдерін шығарып сататын рыноктық тұрғыдан да әлдеқашан бөліп
алған болатын. ТМД аумағы дегеніңіз үлкен рынок іспетті. Сондай-ақ әр
республика жеке-жеке шауып, жаһанданып үлгерген әлемге кірігуі қиынға
түсер еді. Ал ТМД арқылы бұл міндет әлдеқайда жеңілдейді. Тағы бір шешуші
фактор бірлескен елдердің қорғаныс қабілеті жоғары болатыны әлімсақтан
белгілі. Н.Ә.Назарбаев өзінің “Ғасырлар тоғысында” деген еңбегінде:
“Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы – жүз шайыспай ажырасу болмаса, жамырасып
қайта табысуға қауқары жетпейтініне көз жете бастады. Оның талай-талай
себептері де бар еді” деп жазды. ТМД басшыларының кездесуінде келісілген
құжаттарға қол қойғанымен, оның талаптарын түрлі себептермен орындауға
асықпаған мемлекеттердің ішіндегі ең бастысы Ресейдің өзі болды. Ол ішінара
бұрынғыдай тең бөлісуді қойып, экономикалық қысым жасасақ, басқалар
бауырымызға еріксіз тығылады деген пиғылда болғаны жасырын емес. Соның
ішінде тізесі ең қатты батқаны Қазақстан болды. Мысал үшін айтатын болсақ,
1992 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан үкіметі әлі де жарты жыл қоя тұруды
өтінгеніне қарамастан, Ресей бағаны еркіне жіберді. Ортақ рубль аймағында
тұрып жатқан соң Қазақстан да амалсыз бағаны босатуға мәжбүр болды. Алатын
өнім қат болған соң ақша да құнсызданып, 1993 жылы инфляция екі жарым мың
пайызға жетті.
ТМД-ның басқа елдері де өзіндік жолмен келе жатыр. Мәселен, соның
ішінде Түркіменстан ешкімге қосылмайтын, бейтарап бағдар ұстады. Сол
секілді кейбір мемлекеттер “сыртқы күштердің” экономикалық қолдауына иек
артқысы келіп, солардың ықпал аймақтарының талаптарын орындап келе жатыр.
Бұл тұрғыда АҚШ-тың қолдауымен құрылып, Ресейдің қатысуымен құрылған
аймақтық бірлестіктерге қарама-қарсы тұрған ГУӨӘМ (Грузия, Украина,
Өзбекстан, Әзірбайжан, Молдова) ұйымын айтуға болады. Бірақ олардың да
арасынан мүдделері жараспағандықтан, кейбіреулері шығып жатыр. Міне, осының
бәрі де ТМД елдерінің шеңберінде болып жатыр. Осының өзі-ақ бұл ұйымның
талабының қатты, құрсауының берік емес, ерікті түрде қосылған еркін ұйым
екенін көрсетед.
ТМД-ға реформа жүргізу қажеттігі қашаннан бері сөз болып келеді.
Әртүрлі әрекеттер жасалды, бастамалар көтерілді. Кейбір мүше мемлекеттердің
аңсары Еуропа Одағына ауып тұрса, кейбіреулері мұхиттың ар жағына мойын
созады. Әрине, барлығы олай етпейді. ТМД құрамындағы бірер мемлекеттің
интеграцияны қарқынды жүргізуге экономикалық қуаты жетпей отырғаны да
шындық.
Бүгінгі күнге дейін Әзірбайжан, Армения, Молдова, Ресей және Украина
Еуропа Кеңесінің мүшелері екені баршаға аян. Ал Қырғызстан, Грузия және
Молдова Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) енді. Қазақстан да оған енуге
талап қылып жатыр. Қазақстанның бастамашылдығымен ұйымдасқан Азиядағы өзара
ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңеске (АӨСШК) Қазақстаннан
басқа Әзірбайжан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан кірді. Ал
Шанхай ынтымақтастық ұйымына (ШЫҰ) Қытайдан басқа ТМД-ның Қазақстан, Ресей,
Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан секілді бес елі енген. Экономикалық
ұйымдардың ішінде ең маңыздысы қатарында ТМД елдері басшыларының 1993 жылғы
құрған Кеден одағын айтуға болады. Бұл ұйым Достастық елдері шеңберінде
Біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыру мақсатымен құрылған еді [12].
2000 жылғы 1 қазанда Н.Ә.назарбаевтің бастамасымен бұрынғы Кедендік
одақтың негізінде Еуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) құрылды.
Оның құрамына қазір Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан
секілді бес мемлекет кіреді. Бүгінгі таңда ТМД аумағында ең тиімді жұмыс
істеп тұрған осы ұйым. Ол ЕуроОдақ елдерінің бірігу қағидаты негізінде
құрылған. Оған жуырда Өзбекстан да толық мүше болып енді. 2002 жылдың 28
ақпанында құрамына Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан елдері енген
Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы (ОАЭ) да ЕурАзЭҚ-пен бірігіп
кетті. Бұл ұйымның шешімдері консенсус негізінде қабылданады және орындалуы
міндетті.
Экономикалық ынтымақтастықтардың ішінде ТМД-дағы экономикасы
салыстырмалы түрде жоғары дамыған Қазақстан, Ресей, Беларусь және Украина
төртеуінің қатысуымен ұйымдасқалы отырған Біртұтас экономикалық кеңістікті
(БЭК) айрықша атап өтуге тұрады. Бірақ 2003 жылы мәлімделген бұл ұйым да
түрлі себептермен әлі күнге толық күшінде жұмыс істей алмай келеді. Ұйымның
мақсаты-еркін сауданың толыққанды аймағын құру болатын. Сонымен бірге кеден
одағын құрып, тауарлардың, қызметтің, капиталдың және жұмыс күшінің жалпы
рыногын құру көзделген. Шу дегеннен оның мақсатына Украина түрлі
себептермен кедергілер жасаған еді, енді басқалардың да кейбір мүдделеріне
келмей жатыр.
ТМД елдерінің ішіндегі әскери қауіпсіздікті сақтау үшін құрылған
ынтымақтастық-1992 жылдың 15 мамырында құрылған-Ұжымдық қауіпсіздік туралы
шарт ұйымы (ҰҚШҰ). Оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей және Тәжікстан елдері кіреді. Міне, осы және басқа да бірнеше
ынтымақтастық ұйымдары ТМД елдерінің қатысуымен құрылған. Сонымен қатар ТМД
елдері бұлардан басқа түрлі саладағы бірнеше әлемдік ынтымақтастық
ұйымдарына мүше болып енген.
1992 жылғы 27 наурызда Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан елдері парламенттері басшыларының қол
қоюымен жалпы мүддені көздейтін заңдылықтар жобасын дайындайтын кеңесші
органы ретінде ТМД-ның Парламеттік Ассамблеясы (ТМДПА) өмірге келді. 1993-
95 жылдары оның құрамына Әзірбайжан, Грузия және Молдова республикалары да
енді. Соңғы болып 1999 жылы оған Украина да енуге келісім берді.
Ұйым бірте-бірте ТМД ішіндегі елдердің заңнамаларындағы қайшылықтарды
реттейтін ұйымға айналып келеді. Оның негізгі мақсаты Достастық елдері
мемлекеттерінің заңнамаларын бір-біріне үйлестіру және жақындастыру болды.
Осындай халықаралық ұйымдардың тәжірибесін қолдана отырып, жұмыс істеген
ұйым өзі құрылғаннан бері 200-ден артық құжаттар қабылдады [13]. Бұлардың
бәрі де ТМД елдері заңнамаларының бір-біріне жақындауына үлес қосты. Соның
ішінде Азаматтық, Қылмыстық, Қылмысты істерді жүргізу кодекстері және Салық
кодексінің Жалпы бөлігі де бар. Парламентаралық Ассамблеяның шешімдері
консенсус негізінде қабылданады. Штаб-пәтері Санкт-Петербург қаласында
орналасқан. 1995 жылы 26 мамырда Минск қаласында ТМД-ға қатысушы елдердің
Парламентаралық Ассамблеясы туралы Конвенция қабылданды.
Соңғы жылдары әлеуметтік саясат, адамның бостандығы мен құқы,
гуманитарлық ынтымақтастық салаларында бірлескен келісімді шаралар
қабылдауда Парламентаралық Ассамблеяның рөлі артып келеді. Соның бір
көрінісі ретінде халықты нарық жағдайында әлеуметтік жағынан қолдауға
арналған жеке бастың құқылары және азаматтық кепілдемелер Хартиясын
қабылдағанды айтуға болады. Сонымен бірге ПАА қоршаған ортаны қорғау
саласында интеграциялық ынтымақтастықтарды дамытуға, ТМД-дағы қылмыс пен
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің келісілген заңнамасын жасауда елеулі
қызметтер атқаруда. Осы қатарда 2004 жылғы қазанда ПАА-ның негізінде соның
бастамашылдығымен лаңкестік, қылмыс және есірткіге қарсы күрес жөніндегі
Бірлескен комиссияның құрылғанын ауыз толтырып айтуға болады. Оның құрамына
Достастық елдері парламенттері мүшелерінен басқа қатысушы мемлекеттердің
құқық қорғау органдарының да өкілдері енгізілді. Сонымен бірге ПАА көптеген
мемлекетаралық құжаттарды да алдын-ала қарастырады.
1991 жылдан кейін Ресейдің сыртқы саяси аппараты мен президент
айналасындағы саясаттанушылар мен сарапшылар Ресей саясатының негізін
батыстық даму қалыбы бойынша жүргізу қажеттілігі жөнінде тілге тиек ететін.
1991-1993 жылдар аралғында орыс тарихында бұрын-соңды байқалмаған, Ресейдің
бұрынғы идеологиялық қарсыластарымен байланыстар орнатыла бастады. Осының
арасында, тамыз 1991 жылдағы төңкерістен соң антибатыстық ұстанымның орнына
Батысқа деген қызығушылық арта түсті. Батыста болса Ресейдің өзгеруіндегі
тұрақтылыққа сенімділіктің болмауына қарамастан, Ресейге деген қызығушылық
пайда болды. Кейбір сарапшылар соғыссыз жаңа кезең басталды деп
пайымдады. Бір-біріне деген симпатияның пайда болуы негізінде жаңа Ресей-
Батыс қарым-қатынастар туралы болжам жасауға да болатын еді. Көптеген
әскери шығындарды енді өндіруге бағыттауға болатын еді. Әскери өнеркәсіп
технологиясын енді халықтың күнделікті қаражатына жұмсалу қажет-деген
ұрандар Ресейде жиі-жиі айтыла бастады. Көптеген сарапшылар Ресейдің Қытай
экономикасы негізінде дамитындығын атайтын, яғни ашық сауда аймақтары,
батыс инвестициясына деген мүмкіншіліктер, Ресейдің халықаралық рынокқа
тартылуы т.б. мәселелер айтылатын.
Алайда Ресей КСРО-ның тең жартысына иеленіп, қоғамдық, экономикалық және
моральді дағдарысқа ұшырады. ТМД-ның құрылуы Ресейдің экономикалық
сенімділігінен шыға алмады. Ресей президентінің РФ бекітілген Стратегиялық
бағытта ТМД аймағының Ресейдің қызығушылық территориясы деп белгіленген [8,
48]. Дегенмен Ресей этникалық және экономикалық байланыстарын сақтап қалды.
Көптеген тәуелсіз мемлекеттердің арасында ұлттық мәселе шиелене түсті:
Кавказ, Тәжікістан. ТМД елдерінің өкілетті-Украина мен Белорусия да
тұрақсыз жағдайға бет бұрды. Ресей оған қол сұғып, сол мемлекеттерді өзіне
тәуелді етуді қарап бақты.
Батыс болса экономикалық көмек көрсетуді асықпады. Тіптен өз
инициативасы негізінде оның геосаяси қызығушылығын қорғаудан да алшақ
тұрды. Батыс Ресеймен жаңа байланыстарға енуден аулақ тұрып, тәуелсіз
мемлекеттердің келешек даму стратегиясын болжап отырды. Егер олар өз
еркімен даму үрдісін таңдаса, онда Батыс тәуелсіз мемлекеттердегі саяси
ұстанымын күшейтеді жоспарлады.
Бастапқы жылдары Ресейдің сыртқы саясаты толығымен пасиивті деңгейге
түсті. Ресейдің Сыртқы Істер Министрлігі, Жоғарғы лауазымды мемлекет
тұлғалар Батыспен тұрақты және сенімді байланыстарды орната алмады.
Әрине Батыс елдері өзінің сыртқы саяси бағыттарын нақты белгілеп алды.
Оның ішінде ең бастысы Каспий айналасы мемлекеттермен тығыз байланыстар
орнату, Орталық Азия және Кавказ елдеріне инвестициялар құю, жалпы алғанда
аталған аймақтардан арзан бағада энергоресурстарды тасымалдау. Бұл
мақсаттар Ресейдің аймақтағы қызығушылығыққа қарсы келетіні айдан анық.
2. Қауіпсіздік, ұлттық-мемлекеттік қызығушылық және геосаясат.
Б.Н.Ельцин билік құрған тұста Ресей аузынан сөзі, қойнынан бөзі
түскен бейшара жанның күйін кешті. Алайда бүгінгі путиндік Ресей өзгеше,
тас-түйін. Бұрынғы уысынан шығарып алған мүмкіндіктердің орнын толтыруға
кірісті. Оны мынадан көруге болады. Қазір әлемде қалыптасқан саяси жағдайға
байланысты Ресей әскери доктринасын (әскери доктринаны ТМД-дағы үш ел
өзгертуге ұмтылып отыр. Олар – Қазақстан, Украина және Ресей. Соның ішінде
бірінші болып Ресей өзгертпек) өзгертуге мүдделі. Өйткені АҚШ пен НАТО
батыс жағынан мұрнын Ресей шегарасына тіреп қойды және Орталық Азия
(Қырғызстан) мен Кавказда (Грузия, Әзірбайжан) әскери базалар ашуға
ниеттенуі Мәскеуді осындай жағдайға итермелеуде. Сондай-ақ Ресейге
экономикалық тұрғыдан қажеті шамалы, бірақ саяси жағынан керек Оңтүстік
Осетия, Абхазия, Таулы Қарабақ және Днестр жағалауы республикаларын қолдауы
да амагсыздықтың шарасы. Өйткені, бұл мойындалмаған елдердің барлығы
Ресейге қырын қарап, Вашингтонның саясатын жүргізуге ұмтылған елдердің
территориясында жарыр. Олардың арасына ши жүгіртіп, әлсіретіп, реті келсе,
бөліп алып, өзіне қосу Мәскеудің жымысқы саясаты. Жалпы, Ресей ТМД
кеңістігінде ықпалын жүргізетін құрал ретінде Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
(ШЫҰ), Ұжымдық Қауіпсіздік Шарты Ұйымы (ҰҚШҰ) және ЕурАзиялық экономикалық
қауымдастықты (ЕурАзЭҚ) пайдаланып отыр. Бұлардың қай-қайсысында да Ресей
басты рөлге ие. АҚШ-тың Өзбекстандағы әскери базасын жабуы да Ресейдің
дүмпуімен болған нәрсе. Өзбекстан өз еркімен Вашингтонға әлімжеттік жасады
деу ыңғайсыз дүние. И.Каримов билігін ішкі-сыртқы теке тірестен қорғаймын
деп уәде бере отырып, Ресей Өзбекстанның бірқатар маңызды экономикалық
нысандарына ие болды [13]. Әрі ҰҚШҰ-на кіруге итермеледі. Бәлкім, алдағы
уақытта АҚШ әскерлерінен босап қалған Хан-Абад базасына Ресей сарбаздары
орналасуы мүмкін. Осылайша, Әндіжан оқиғасын Мәскеу өз пайдасына шебер
пайдалана отырып, Ташкентті шеңгеліне қайта бүрді. Тәжікстан о бастан-ақ
Ресейге саяси және экономикалық жағынан байлаулы. Бішкек Ресейдің жағына
жығыла отырып, ел территориясынан Ресей әскеріне база (Қант) ашып беруге
мәжбүр болды. Сонымен қатар Қазақстанға да экономикалық қысымдар жасау
тетіктері жеткілікті. Орталықазиялық елдердің бәрі өзгені былай қойғанда,
Ресей қару-жарағына зәру. Бұл елдердің қарулы күштері тек Ресей қаруымен
жарақтанып келгенін ұмытпаған жөн. ШЫҰ-ның аясында бас қосқанымен, Ресей
Қытайдың Орталық Азияға ықпал жасауына қарсы. Бұл Ресейдің осы аймақтағы
мүддесіне қайшы келеді. Сондай-ақ Каспий аймағындағы мұнай-газды да өзге
бір үшінші елмен бөлісуге мүдделі емес. Соңғы кезде Ресей АҚШ-қа қарсы
елдерді ашық болмаса да іштей ( АҚШ пен ашық теке тіреске келу путиндік
Ресейге ертерек) қолдай бастады. Атап айтсақ, Венесуэла (бұл елмен Ресей
әскери салада ынтымақтастығын күшейтуде), Иран (экономикалық және әскери
ынтымақ), Куба (саяси қарым-қатынас), Белоруссия (саяси, экономикалық) т.б.
елдер. Мұның өзі де әлемде АҚШ-тың ықпалын әлсіретуге арналған әрекеттер.
Мұның сыртында Ресей тек саяси қысымды ТМД елдеріне ғана қолданып қоймай,
кәрі құрлыққа (Еуропаға) да экономикалық ықпал (өткен жылы Грузия, Молдова,
Украинамен қатар Еуропаға баратын газ бағасын көтеріп, шөміштен қақты)
жасай бастады. Демек, Ресей дүниенің төрт бұрышына саяси қысым жасаумен
қатар, қолынан экономикалық ықпал жасау да келетінін көрсетті [14]. Бұл
әлемде өз дегенін істеуге ұмтылған, өзімен санасуға мәжбүрлей бастаған
Ресейдің бүгінгі келбеті. Ресейдің мүддесі бар аймақтарға ықпалын жүргізуі
үшін армиясының күштілігі бірінші орында тұр. Содан болар, биыл, яғни 2006
жылы Ресей әскери бюджеті 475 миллиард рубльді (17 миллиард доллар) құрады.
2000-2004 жылдар арасында Ресей сыртқа 26,9 миллиард доллардың қаруын сатты
[15]. Бұл АҚШ-тан 1 миллиард доллар асып түскенін көрсеткен. Бұған дейінгі
бесжылдықта АҚШ 53,4 миллард, ал Ресей 16,4 миллиард доллардың қаруын
сатқан болатын. Осылайша, Ресей қару жасау және сату саласында да алға шыға
бастады. Бүгінгі күні Ресей әскерінің саны 1 миллион көлемінде. Өзге қару-
жарағын айтпағанның өзінде, ядролық оқтұмсықтары және ядролық зарядтары 21
мың. Бұл-ядролық қуаты жөнінен АҚШ-тан кейін екінші орында тұр деген сөз.
Соңғы кезде Ресей дәліздерінде Конституцияны өзгерте отырып, В.Путинді
үшінші мерзімге президенттікке қалдыру керек деген әңгіме жиі айтыла
бастады. Демек, В.Путин Ресейге керек. Ресейдің империалистік пиғылын
нығайту үшін. Бұрынғы уысынан шығарып алған аймақтарды Ресейдің шеңгеліне
қайта әкеп салу үшін. Мұның бір айғағы ретінде Ресейдің қазіргі таңда батыс
Европаға қарай жасап жатқан геосаясатынан байқауға болады. Сонымен қатар
Ресей ТМД елдеріне, Еуропалық Одаққа қысым жасауы ықтимал. Сондықтан
Еуроодақ энергетиканың қосымша көздерін іздестіруде. Ал Украина, Грузия,
Беларусь, Әзірбайжан, Армения сияқты мемлекеттер Ресейдің газына тәуелді
болып отырғандықтан, белгілі бір саяси талаптарды орындауға мәжбүр.
Айталық, Ресейдің жүргізген саясаты нәтижесінде ресейшіл саясаткер
Янукович Украинаға премьер-министр болды. Грузия Ресейдің дегеніне әзірше
көне қойған жоқ, бірақ қиын саяси жағдайда. Әзірбайжан да бірқатар саяси
мәселелерді қайтадан қарастырып жатыр. Беларусь пен Ресейдің арасында газ
соғысы болды. Ресей Қазақстанға бұл тұрғыдан үлкен әсерін тигізе алмайды.
Бірақ Өзбекстан, Түрікменстан және Қазақстан өздерінің газын Ресей арқылы
өткізіп отырғандықтан, оның газ өктемдігін күшейтіп отыр. Қазір Қазақстан
оңтүстік, солтүстік және батыс электр қуаты жолдарын салып, өзінің
энергетикалық және газ қауіпсіздігін жасап жатыр [16]. Мұндай саясат ТМД
елдерінің ішінде тек Қазақстанда ғана бар.
Әлемде қару-жарақ сату ең көп пайда әкелетін бизнес және оны сату
мемлекет қазынасына үлкен қаржы түсіретіні белгілі. Кез келген ел өз қарулы
күштерінің жаңа заманға лайық атыс құралдарымен жарақталуына мүдделі.
Өйткені бүгінгі күн талабы саны мол сарбаздан гөрі, жедел қимылдайтын, озық
қарумен жарақтанған ықшам күштерді талап етеді. Солай бола тұрса да кез
келген мемлекеттің жаңа заманға лайық атыс құралдарын жасауға мүмкіндігі
жоқ. Қазір әлемде қарудың түр-түрін шығарып, бәсекелесіп (өзге мүмкіндігі
аз елдерді қоспағанда) отырған төрт ел бар, яғни олар: АҚШ, Ресей,
Ұлыбритания және Франция. 2004 жылы әлем бойынша қару сату үшін 37 миллиард
долларға келісім жасалды [17]. Ал 2003 жылы бар-жоғы 28,5 миллиард долларға
келісім жасалған. Ең рекордтық көрсеткіш 2000 жылы болған. Ол жылы әлем
бойынша 42,1 миллиард доллардың қаруы сатылды. Жалпы, 2004 жылы әлемнің
барлық елдері қару-жарақ сатып алуға 1 триллион доллар жұмсаған. Ол әлемнің
жалпы ішкі өнімінің 2,6 пайызын құраған.
Ресей қазір қару-жарақ сату бойынша әлемде тұңғыш рет бірінші орынға
көтерілді. Нақты деректерге қарағанда, 2000-2004 жылдары Ресей қорғаныс
кешені шет елдерге 26,9 миллиард доллардың өнімін сатқан, ал АҚШ-тың үлесі
1 миллиард доллар кем болған. Бұдан кейінгі орындарда Франция 6,3 миллиард,
Германия 4,8 миллиард, Ұлыбритания 4,4 миллиард доллармен тұр [18]. Бір
ескерте кетер мәселе, бұған дейін қару-жарақ сату өндірісінде АҚШ алдыңғы
орында тұрған болатын. Мәселен, бес жыл бұрын АҚШ 53,4 миллиард доллардың
қаруын сатып келсе, Ресейдің үлесіне 16,4 миллиард қана тиесілі еді. Мәскеу
2003 жылға қарағанда, 2004 жылы бір жарым есе көп келісім-шартқа отырған
[19]. Мәселен, ол 2003 жылы 4,3 доллар болса, 2004 жылы 5,9 долларды
құрады. Ал үстіміздегі жылы ол 6,3 миллиард долларды құрап отыр. Ресейдің
негізгі қару сатып алатын елдері Қытай мен Үндістан және сол аймақта жатқан
мемлекеттер болып саналады. Ресей әуе қорғанысына арналған атышулы С-300
зениттік-зымырандық қондырғысынан бастап, орта және жақын қашықтыққа
арналған Буг, Тор және Тунгус –М1, Игла секілді зениттік
қондырғылармен қатар МиГ-29, Су-27, Су-30 секілді төртінші буынға жататын
жойғыш ұшақтар, Т-90 секілді жаңа модельді танктер, БМП-3 және өзге де
көптеген әскери техникалармен қатар, атыс құралдарын сатумен айналысады.
Өткен жылы Ресей Үндістанмен 10 миллиард долларлық келісімшартқа отырды.
Оның ішінде ұшақтардың бесінші буынын бірлесіп жасаумен өзге де әскери және
әскери -теңіз кемелері де бар. Мұның алдында Ресей Делиге құны 1
миллиардтың үстінде тұратын Адмирал Горшков крейсерін сатқан-ды. Тағы да
сол өткен жылы Иран мен құны 1 миллиардтың көлемінде Тор атты зениттік-
зымырандық қондырғы сатуға келісім-шарт жасасты. Әрине АҚШ сияқты Ресейде
кейбір құпия болып саналатын қаруларды өзге елдерге сатпайтыны хақ. Ал
қорғаныс бюджеті-21 миллиард доллар. Әскері – 960 мың адам.
Бүгінде АҚШ пен Ресейден кейін қару сатуда Ұлыбритания тұр. 2004 жылғы
әскери бюджеті-47 миллиард доллар. Сол 2004 жылы 3,2 миллиард долларға қару-
жарақ сатқан. Әлемдегі ең үздіктердің қатарына жататын Челенджер танктері
һәм бірден орнынан көтерілетін Харирер секілді ұшақтары бар. Негізінен,
қаруды дамушы елдерге сатады.
Франция әскери бюджеті (45 миллиард доллар) жағынан үшінші орында. Бұл
ел 2004 жылы 1 миллард долларға қару-жарақ сатты. Оны әскери-теңіз
кемелерімен қатар Мираж секілді ұшқыр ұшақтар құрайды.
2. РЕСЕЙ МЕН БАТЫС ЕУРОПА ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
1. Ресейдің Каспий мұнайына қызығушылығының артуы және оның Батыс
Еуропаға әсері.
Кезінде АҚШ-тың бір президенті мұнайдан саясат иісі аңқиды
деп айтқаны бар. Шындығы-осы. Таяу Шығыс, Парсы шығанағында болған
соғыстардың өзегінде осы отын көздеріне талас, иелік ету мәселесі жатқаны
белгілі. Дегенмен бұл аймақтағы саяси тұрақсыздық, қақтығыстар әлемдік
мұнай саясатына да айтарлықтай әсер етуде. Содан болар, алпауыт елдердің
назары қазір мұнай мен газ қоры Парсы шығанағынан кем түспейтін Каспий
бойына ауған. Содан болар, әлемдік ақпарат бетерінде Каспий болашақта ірі
жанжалдың ошағына айналуы мүмкін. Себебі бұл жерде бірнеше державалардың
мүддесі тоқайласып жатыр деген алыпқашпа әңгімелер соңғы кезде жиі сөз
болуда. Бұған дәлел ретінде Каспийді жағалай жатқан елдердің өз мүддесін
қорғау үшін осы маңға әскерін біртіндеп шоғырландыра бастағаны айтылады.
Бірінші кезекте, алыста жатса да Каспий бассейнінде АҚШ пен Батыс Еуропа
елдерінің стратегиялық мүддесі барын, сондықтан түрлі жолдармен осы аймаққа
сол елдердің ірі компаниялары өз ықпалын жүргізуге тырысып отырғаны тілге
тиек етілуде. Өйткені АҚШ пен Батыс Европа елдерінің іргелі мұнай
компаниялары Қазақстан мен Әзірбайжанда ірі-ірі мұнай кеніштеріне ие. Оның
үстіне АҚШ өткен жылы іске қосылған Баку-Жейхан мұнай құбырын күзету үшін
Каспий сақшысы деген жедел қимылдайтын ұшқыр әскери топ құру үстінде.
Оған тек АҚШ-тың бюджетінен 130 миллион доллар бөлініп қойған. Каспий
сақшысының міндеті тек мұнай құбырын лаңкестерден күзету емес, Каспий
бойындағы елдерде төтенше жағдай туындай қалса, қаһарлы қарулы күшке айнала
алатыны да баршаға мәлім. Бұл жерде Ресей мен Иранды естен шығаруға
болмайды. Осы аймақтағы мүдделерін қорғау үшін осы екі ел де әскери-теңіз
күштерін қайта жарақтандырып, қуатын арттыруда. Демек, аймақтағы отын
көздеріне байланысты тартыстың оңай болмасы анық. Жалпы есеп бойынша
Каспийдегі орасан зор көмірсутегі қоры 125 миллиард баррель деп
мөлшерленген және мұнай қорындағы сол аймақтағы мемлекеттердің үлесі әр
түрлі. Мәселен, Әзірбайжан-27 млрд; Иран-7,6 млрд; Қазақстан-60 млрд; Ресей-
15 млрд; Түркіменстан-16 млрд [20].
Сондай-ақ әлі күнге Каспийді бөлу тәртібі шешімін тапқан жоқ. Әзірге Ресей,
Қазақстан, Әзірбайжан бір жақ болса, Иран мен Түркіменстан басқа
көзқараста. Каспий мәселесі осы аты аталған бес мемлекет арасында қашан
толыққанды шешімін табады, ол-белгісіз. Дегенмен, бұл аймақтың мұнайдан
өзге де шешілмеген мәселелері жетеді. Ол-Әзірбайжан мен Армения арасындағы
Таулы Қарабақ тартысы. Бүгін болмаса, ертең соғыс өрті тұтанып кетуі әбден
мүмкін. Екіншісі-Грузия мен Оңтүстік Осетия және Абхазия арасы. Кавказдағы
бұл теке-тірестердің өзі де аймақтағы саяси ахуалға айтарлықтай әсер етері
анық. Алайда аймаққа ықпал ете алар¬лық күш деп тек төрт елді, яғни Ресей,
Иран, Қазақстан және АҚШ-ты атауға болады.
Каспий әлемдегі көмірсутегі отынына өте бай мекен болғандықтан, ондай
үлестен АҚШ құр қалғысы келмейтіні белгілі. Өйткені ол энергетикалық отынды
өте көп тұтынушы ел, яғни әлемнің 25 пайыз энергиясын пайдаланады. Оның 50
пайызын импорт арқылы алатыны анық. Осыдан-ақ Каспий байлығы АҚШ-қа не үшін
керектігі белгілі. Қазір Қазақстан мен Әзірбайжанда Құрама Штаттардың
көптеген ірі мұнай компаниялары жұмыс істеп жатыр. Дегенмен АҚШ-тың бұл
маңда экономикадан да өзге мүдделері жеткілікті. Көптеген саясаткерлер АҚШ
аймақтағы елдерді өзінің одақтасы ете отырып, Иранға қарсы пайдалануға, не
болмаса ол елдерді плацдарм ретінде ұстауға тырысуда-дейді. Дегенмен мұнда
бір шындық жатқаны айқын. Оны мына бір жайттардан аңғару¬ға болады. Соңғы
жылдары АҚШ Әзірбайжанмен тек экономикалық қарым-қатынаспен қатар, әскери
ынтымақтастыққа да қол жеткізді. Әуе қорғаныс күштері, әскери-теңіз
күштеріне техникамен қатар, қаржылай да көптеп көмек беруді арттырды. Тіпті
көп ұзамай Әзірбайжан жерінде АҚШ-тың екі бірдей қозғалмалы радиолокационды
стансасы (РЛС) ашылмақ. Бірі-Иранға жақын жердегі Астра маңында , екіншісі-
Үлкен Кавказ жотасына орналасуды жоспарлауда. Бұл стансалар іске
қосылғанда, Каспий акваторының оңтүстік және солтүстік бөлігінде жүзіп
жүрген барлық кемелерді тіркеп, қалт жібермей, бақылап отырмақ. Бұл, әрине,
Ресейдің де, Иранның да мазасын алып отыр. Сонымен қатар Әзірбайжанның
теңіздегі мұнай көздерін Ираннан қорғау үшін АҚШ Әзірбайжанға шағын әскери
сүңгуір қайық бермек. Жалпы АҚШ Әзірбайжанға әскери құрылымдарын күшейту
үшін 38 миллион долларлық қаржы беруді жоспарлап отыр. АҚШ Әзірбайжанға
неге соншалықты көңіл бөле бастады? дегенге келетін болсақ, оның астарында
бір кілтипан жатқанын аңғару қиын емес. Ол-қазіргі Иран мен АҚШ арасындағы
тартыс. АҚШ Тегеранның ядролық держава атануына қарсы. Сондықтан Иранның
ядролық бағдарламадан бас тартуына қандай да бір жолмен әсер етуге
ұмтылуда. Оның бірі-келіссөздер жүзеге аспаған кезде, тікелей әскери
қақтығысқа бару. Егер осы жобаны жүзеге асыратын күн туа қалса, АҚШ
Әзірбайжан территориясы арқылы соққы берудің бір жолын қарастыруда [21].
Соңғы деректерге көз салсақ, Әзірбайжан армиясын НАТО стандартымен
құру қазірдің өзінде басталып кеткенін байқаймыз. Демек, АҚШ-тың Әзірбайжан
жеріне өз базаларын орналастыруға неге құштар болып отыр деген сауалдың бір
ұшын осыдан іздеуге болатын сынды. АҚШ-тың екінші бір мақсаты-Баку-Тбилиси-
Жейхан және Баку-Тбилиси-Эрзерум мұнай құбырларын сала отырып, Ресейді
айналып өту. Сөйтіп, Ресейді мұнай тасымалынан түсетін қомақты қаржыдан
қағу. Каспий бойындағы ықпалын азайту. Бұл да осы аймаққа арналған АҚШ-тың
стратегиялық жоспары. Баку-Жейхан құбырымен Әзірбайжанның ғана емес,
Қазақстан мұнайы да тасымалдана бастауы, Ресейдің аймақтағы ықпал ету
тетігіне селкем түсетіні қазірдің өзінде-ақ белгілі.
Ресей-Каспий аймағындағы басты ойыншы. Бұл маңның ежелден-ақ
негізгі қожасы ретінде есептеліп келеді және әзір де солай. Қазір Ресей
үш бағытта жұмыс істеуге мүдделі:
Біріншісі, Каспий бойындағы мүддесін қорғай отырып, аймақтағы ықпалын
арттыру. Екіншісі, аймақтың саяси-экономикалық тұрақтылығына мүдделі.
Үшіншісі, Каспий бойындағы елдермен қарым-қатынасты күшейтуге күш салу. Бір
мойындайтын шындық, Каспийде Ресейдің әскери флоты (кестеге қараңыз) мығым
күшке ие. Әсіресе соңғы уақытта орта қашықтыққа (жедел-тактикалық
Искандер кешені) арналған зымырандармен қаруланған жаңа типтегі
кемелердің әкелінуі Ресейдің аймақтағы күшін өзгелерге қарағанда басымдыққа
жетелеуде.
Қазақстан мен Түркменістанның табиғи газын еуропалық нарыққа шығаруға
Ресей мен Иран үзiлдi-кесiлдi қарсы. Ал саяси тұрғыда ғана емес,
экономикалық тұрғыда да тиiмдiлiктi көздейтiн АҚШ пен Батыс "каспийлiк
құбырдың" жүзеге асырылуына мүдделi. Ресейдің Украина мен Белоруссияға
қарсы жасаған "энергоқорлық қысымынан" кейiн Еуропа мен Ресей арасындағы
серiктестiк сенiмге сызат түстi. "Энергетикалық қауiпсiздiк" мәселесiн күн
тәртiбiне шығарған батыстықтар мұнай мен газды тасымалдаудың қосымша
жолдарын iздестiрiп әлек. Ал табиғи байлықтары мол елдер ынтымақтастықтың
жаңаша жолдарын табуға мүдделi. Осы орайда, Катар астанасы Дохада бас
қосқан 16 елдiң өкiлдерi халықаралық деңгейдегi газ ұйымын құруға
талпынған. Алайда, "аққу-көкке, шортан-көлге" тартқан пiкiр қайшылықтары
мұнда да кездестi. Ресей келесi халықаралық форумды Мәскеуде өткiзуге
ұсыныс бiлдiрсе, Доха газ тақырыбына арналған форумдар мен конференцияларды
өз елiнде ұйымдастыруға мүдделi. Халықаралық бұқаралық ақпарат құралдарының
осыдан екi ай бұрын газ өндiрушi елдердiң (Ресей, Иран, Катар мен
Венесуэла) "құпия келiсiмi" туралы таратқан ақпараттары, анығында, әлемдiк
деңгейдегi "газ ұйымын" құру жайлы деректер жалған боп шықты. Негiзi бұл
бастаманы өткен жылдың басында Ресей көтерген болатын. Бiрақ аталған ұсыныс
әзiрге тек сөз жүзiнде қалып келедi. Ал Катар әлемдiк нарықтағы газ бағасын
бақылауда ұстауды қалайды. Өйткенi, Иран мен АҚШ арасындағы қарым-
қатынастың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ШЫМКЕНТ ИНСТИТУТЫ
СЫРТТАЙ ОҚУ ФАКУЛЬТЕТІ
БҮКІЛӘЛЕМ ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ресейдің Батыс Еуропадағы интеграциялық
үрдістері
050203-Тарих
Орындаған: 742-14 тобының
студенті Тилесов С.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Наушабаев
Ж.Ә.
ШЫМКЕНТ-2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-9
1. РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ СТРАТЕГИЯСЫ
1. КСРО-ның ыдырауының геосаяси
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-18
2. Қауіпсіздік, ұлттық-мемлекеттік қызығушылық және
геосаясат ... ... ... ... .19-23
2. РЕСЕЙ МЕН БАТЫС ЕУРОПА ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
1. Ресейдің Каспий мұнайына қызығушылығының артуы және оның Батыс Еуропаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-30
2. Еуропалық Одақ және Ресей: әріптестік
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-39
РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ӘСКЕРИ-САЯСИ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫНЫҢ АРТУЫ
3.1 НАТО-ның Шығысқа қарай кеңеюі және Ресейдің
ұстанымы ... ... ... ... ... ...40-4 6
3.2 Ресейдің жаңа идеологиялық бастамасы және оның
келешегі ... ... ... ... ... ...47-6 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62-63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...64-67
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қырғи-қабақ соғысының
нәтижесінде КСРО саяси-мемлекеттік және экономикалық жағынан ескіргенін
көрсеткенімен, әскери жағынан бәсекелестікке лайық екендігін дәлелдеді.
КСРО-дан қалған әскери потенциал Ресей еншісінде қалғаны баршаға аян.
Қазіргі таңда Ресей көптеген түрлі халықаралық қоғамдар мен мемлекеттер
арасында жаңа формадағы байланыс құрған. Осыған байланысты империялық
рухтан арынғысы келмейтін Ресей державасы ұлттық негізде жаңа империя
құруға бет бұрды. Бұл ұстанымның тездеп жүруіне мұрындық болған АҚШ пен
Батыс Еуропа елдерінің әлем кеңістіктегі ықпалдастық саясаттарының артуы
болды. Сондықтан мәселені нақты тұрғыдан айғақтау үшін бірінші кезекте
Ресей құатының геосаяси динамикасын және оның осал жақтарын қарастырған
абзал. Қазіргі кезде
Ресейдің геосаяси жағдайы тұрақты емес. Ол геосаясаттың тек негативті
жақтарын көрсетіп отыр. Себебі Батыс Еуропа елдерімен АҚШ-тың посткеңестік
кеңістікте негізгі энергоресурс қорларына деген қызығушылығы артта түсті.
Ал бұған төтеп беру Ресейдің негізгі мақсатына айналды. Мәселен, Грузия,
Әзірбайжан, Украина батыстық саясатты ұстанып, Ресейге қарсы пиғылдарын
ашық білдіріп келеді. Бұл аймақтар Ресей үшін өмірлік маңызы бар елдер
болғандықтан, түрлі сылтаулар негізінде түрлі-түсті революциялар
ұйымдастырып, Ресейге лайық адамды қоюмен әлек болды. Бірақ, ол нәтиже бере
қойған жоқ. Ұзақ мерзімді даму келешегінде Ресейдің басты проблемаға
айналып келген-демографиялық мәселелер тұындап отыр. Психологиялық,
физикалық және рухани деградация нәтижесінде Ресей территориясы мен оның
табиғи энергоресурстарын игеретін сапалы халық күннен күнге азайып бара
жатыр. Ресей президенті В. Путиннің демография проблемасын шешуді көздеп,
әрбір балаға 250 мың рубль (2 мың АҚШ доллары) көлемінде ақша бөлудің
себебі де осында. Сонымен қатар Сібір мен Қиыр шығыстың табиғи байлықтарын
игеру келешекте Ресей үшін үлкен мәселеге айналуы мүмкін. Осыған байланысты
КСРО ыдырағаннан кейін Ресей нақты геосаяси ұстанымды жоспарларын әзірлей
алмады, ал Батыс Еуропа елдері болса Еуро Одаққа бірігудің сапалы негізін
қалап, оңтүстік-шығыс Еуропадағы коммунистік рухтағы мемлекеттерге ықпалын
арттыра түсірді. 1991 жылғы Мәскеу төңкерісінен кейін Ресей
Кеңестік мемлекетті сақтап қалу мақсатында бірқатар жұмыстар атқарды.
Тіпті, Б.Н. Ельцин ТМД кеңістігін Ресейдің өмірлік қажетті аймаққа
айналдыру қажіттілігі туралы үндеулер жасаған-ды. Ал В. Жириновский болса
шовинистік көзқарастарын ашық түрде білдіре бастаған еді. Бұл әрине
Ресейдің империалистік рухтағы негізгі лозунгтары болып қала берді. Ресей
ТМД кеңістігінде ұлттық-мемлекеттік ұстанымдарын сақтап қалу жоспарларын
асыру барысында, Батыс елдері шығысқа қарай негізгі интеграциялық
геосаясатын іс-жүзіне асыра бастады. Осы мәселелерді сараптай келе Ресейдің
Батыс Еуропадағы интеграциялық үрдістердің негізгі динамикасын ашу және
геосаяси үрдістердің басты себептерін, міндеттерін, барысын айқындау диплом
жұмысының өзекті мәселелері болып табылатыны анық. Себебі қазіргі таңда
Ресей Батысқа қарай нақты және сенімді қадамдарын басып келеді, сондай-ақ,
Ресейдің Батыс Еуропадағы геосаяси стратегиясы Қазақстан үшін де маңызды
болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Ресейдің Батыс Еуропадағы
интеграциялық үрдістердің жандануы В. Путиннің келуімен тікелей байланысты.
Сондықтан осы күнге дейін тақырыпқа байланысты нақты зерттеу жұмыстар
жүргізілмеген. Диплом жұмысында Ресейде жарық көрген бірқатар
монографиялар, баспа материалдары, интернет материалдары кеңінен
пайдаланылды. Осыған байланысты жұмыстың зерттеу құрылымының сатысын
жасауды жөн көрдік. Біріншіден, КСРО ыдырағаннан кейін Ресейде жарық көрген
монографиялар. К.Э. Сорокиннің Геополитика современного мира и Россия [1]
атты монографиясы Ресейдің Батыстағы геосаяси мақсаттары мен келешектегі
жоспарларын анықтауға жол ашты. Оның жұмысында КСРО-ның ыдырауының
алышарттары мен Ресейдің 1990-1995 жылдар аралығында ішкі экономикалық
қиыншылықтар нақты мұрағат құжаттары негізінде дәріптелген. Сондй-ақ,
монографияда Ресейдің Батыс Еуропадағы стратегиялық ұстанымы және оның
барысы айқындалған. В.А.Разуваевтің Россия и постсоветское геополитическое
пространство [2] атты монографиясы Ресейдің 1991 жылдан кейінгі геосаяси
дамуы мен ТМД құрамындағы үстемдікке ұмтылу талпыныстары сипатталған.
Жұмыста Ресейдің геосаяси стратегиясын Батыс Европаға бағыттаудың себептері
мен салдары айғақталған. Автордың пікірінше Ресейдің Батыс Еуропадағы саяси
ұстанымы НАТО-ның шығысқа қарай жылжуына тосқауыл қою және мұндағы АҚШ-тың
позициясына шек қою болып табылады. Дегенмен, автор 1991 жылдан кейінгі
Ресей экономикасының және саяси-психологиясының коммунистік принциптер
негізінен шыға алмағандығын ескермеген. Қазігі таңда Ресейдің геосаяси
бағыттарын нақты анықтайтын Г.А.Осиповтың, В.С.Гущиннің, А.А.Мигранянның,
В.Р.Евстигнеевтің [3] жұмыстарын атаған жөн. Бұл жұмыстардың барлығы Ресей
мен Батыс Еуропаныңы негізгі геосаяси динамикасын ашуға арналған және
ұлттық-мемлекеттік тұрғыдан жазылғандығы көзге түседі. Еуропа Одағының
құрылуы мен оның даму үрдісі Ресейдің геосаяси ұстанымымен тікелей
байланысты. Еуропа әр уақытта Ресейдің энергоресурсына мұқтаж аймақ болып
табылады. Ал Ресей болса өз мұнайы мен Орталық Азия елдерінің
энергокөздерін өзінің жерлері арқылы тасылмалдануын қалайды. Соған
байланысты Грузия, Украина, Өзбекстан мемлекеттеріне Ресей барынша бақылау
саясатын жалғастырып келуде. Осы мәселелерге байланысты М.Арахтың
Европейский союз:видение политического объединения [4] атты көлемді
монографиясы арналған. Автор жұмысында Еуро Одақтың құрылуының алғышарттары
мен оның даму стратегиясына және саяси қайшылықтарына тоқталған. Жұмыста
бірқатар статистикалық, сараптамалы мәліметтер берілген. Еуропаның
интеграциялық тарихына арналған жұмыстарының бірі ол П. Кальвокорессидің
История европейской интеграции (1945-1994 г.г.) [5]. Автор Еуропа
елдерінің Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін даму динамикасы мен КСРО
ыдырағаннан кейінгі интеграциялық даму тенденциясына тоқталған. Бұл жұмыста
көптеген мұрағат құжаттары пайдаланылғаны көзге түседі. Диплом жұмысында
Германияның бірігу барысында Г.Колльдің қызметі мен оның Ресей ұстанымы
қрастырылды. Сонымен қатар, Ресейдің Германия, Франция, Ұлыбритания
байланыстарына назар аударылды. Бұл мәселелердің көзін ашу мақсатында
К.Зотхаймердің, Л.Г.Истягиннің, Х.Ламперттің, В.Г.Трухановскийдің,
Ю.В.Борисовтың жұмыстары кеңінен қарастырылды [6] Ресейдің нақты геосаяси
мақсаттарын ашуда және оның негізгі хронологиясын анықтауда П.Грегоридің,
Л.И.Глухаревтің, П.Рейменттің, Д.Тарасовтың [7] мақалалары диплом жұмысында
кеңінен сарапталып, қарастырылды. Сонымен қатар, Ресейдің Орталық Азия
елдерімен байланыстарын ашуда Қ.К.Тоқаевтың Под стягом независимости.
Очерки о внешней политики Казахстана [8] атты көлемді монографиясы
пайдаланылды. Бұл жұмыс Ресейдің геосаяси үрдістерінің баста Евразиялық
құрлыққа бағытталып, сонан соң Батысқа қарай бағытталудың алғышарттарын
айқындайда көмектесті. Диплом жұмысында кеңінен газет-журнал материалдары
пайдаланылды. Әсіресе Ресейде жарық көретін Независимая газета,
Российская газета. Орган Правительства Российской федерации, Вопросы
экономики, Мировая экономика и междунарожные отношения, Свободная
мысль, Наука и жизнь газет-журналдарының беттерінде жарық көрген
материалдары ғылыми айналымға тартылды.
Диплом жұмысының деректік негізі: Диплом жұмысын зерттеу барысында
тікелей тақырыпқа байланысты нақты деректік материалдар ғылыми айналымға
тартылды. Тақырыпқа байланысты деректер www.google.ru сайтынан табылған
Б.Н.Ельциннің, В.В.Путиннің бұйрықтары, хаттамалары және үндеулері табылды.
Аталмыш деректер жұмыстың шынайылық дәрежесін белгілуде үлесін қосты. Атап
айтқанда Б.Н.Ельциннің О присоединении Российской Федерации к Генеральному
соглашению о привилегиях т иммунитетах Совета Европы и протоколам к нему,
О мерах по обеспечению перехода к конвертируемости рубля. Указ,
Радиообращение Президента об итогах перегворов в Хельсинки. 26.031997,
Постановление Правительства РФ от 14.10.1994 г. 1166 О мерах по развитию
экономического и технического сотрудничества Российской федерации с
зарубежными странами, Постановление правительства РФ от 22.02.1993 г.
141. О межведомственной комиссии по вопросам Всемирной торговой
организации.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: КСРО ыдырағаннан кейін
алпауыт елдердің геосаяси үрдістері ТМД кеңістігіне жайылғаны баршаға аян.
Қазіргі таңда Каспий айналасы мемлекеттері мен Орталық Азияның негізгі
энергоресурс қоры АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің қызығушылығын артыра
түсірді. Оның бір дәлелі ретінде АҚШ-Ауғанстан, АҚШ-Ирак соғыстары мен
қазіргі кездегі АҚШ-Иран саяси қайшылықтары бола алады.
АҚШ-Ауғанстан соғысы басталған сәтте Орталық Азияда, яғни Өзбекстан
мен Қырғызстанда оның екі әскери базалары ашылды. Грузиядағы Раушан
төңкерісінен кейін мұндағы АҚШ ұстанымы күшейе түсті. Осыған байланысты
АҚШ-тың Каспий аймағындағы стратегиялық саясаты қуаттандырылды. Бұл НАТО-
ның Шығысқа қарай кеңеюінің бір айғағы.
Ендігі жерде АҚШ Иран Ислам Республикасын уран байыту саясатын
сылтауратып, жаңа геосаяси ұстанымды күшейтіп отыр. Иран, Қытай және
Оңтүстік-Шығыс Азияны энергоқуатпен қамтамасыз етіп отырған ел. АҚШ Орталық
Азиядан бір жақтан Қытайдың, екінші жақтан Ресейдің әсерін әлсіретуді
көздеуде. Ал, Батыс елдері үнемі Шығыстың энергоресуртарына мұқтаж аймақ
екендігі белгілі. АҚШ мұнда Орталық Азия мұнайын төмен бағамен Батыс
Еуропаның базарына экспорттаушы елге айналмақшы. Ресей болса, АҚШ пен Батыс
Еуропа елдерінің Еуразиялық құрлықта орнығуына мүлдем қарсы. Бұл
геосаясаттың бір көрінісі. Сондықтан, Ресей өзінің геосаяси стратегиясын
Батыс Еуропаға бағыттап, Орталық Азия елдерінің мұнайын делдалсыз Еуропаға
өзі тасымалдауды көздеп отыр. Бұл геосаясаттың екінші көрінісі. Осы
мәселелерді сараптай келе диплом жұмысында Ресейдің Батыс еуропадағы
геосаяси үрдістерін ашуды мақсат еттік. Сонымен қатар, оның негізгі
себептерін, салдарын және Евро Одақ пен Ресей арасындағы байланыстарды,
НАТО-ның Шығысқа қарай кеңеюінде Ресей позициясын ашуды көздедік. Бұл
мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегі міндеттерді іске асыруды жөн көрдік:
- КСРО ыдырағаннан кейін Ресейдің ішкі саяси-экономикалық дамуына баға беру
және әлеуметтік-экономикалық жағдайын ашу;
- Ресейдің Батыс Еуропаға бағытталған геосаяси аспектілерін нақтылау және
оның даму тенденцияларын айқындау;
- Ресейдің Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру талпыныстары мен Батыс елдерінің
позициясын ашу;
- НАТО-ның Шығысқа қарай кеңеюінде Ресейдің геосаяси ұстанымына баға беру;
- Батыс Еуропа елдері мен Ресейдің келешекте даму үрдісін айқынау;
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың соңына қарай КСРО-
ның саяси-экономикалық, ұлттық-мәдени және әлеуметтік мәселелердің
шиеленісуне байланысты, империалистік мемлекеттердің геосаяси ұстанымы
Еуразияға бағытталды. Осы кезден бастап батыстық геосаясаттың іздері нақты
айқындала бастады. Ресей ішкі проблемаларына орай нақты геосаясатты ұстанып
қалудың орнына Кеңес өкіметін сақтап қалуды тырысты. Б.Н.Ельцин Ресейді
экономикалық бытыраңқылықтан шығара алмады. Тек В.В.Путиннің келуімен
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы жақсарып, халықаралық аренада
беделі өсті. Осыған байланысты диплом жұмысында нақты хронологиялық шек
қойылды, яғни 1990 жылдан бастап, КСРО-ның ыдырауының аяқталуы мен бүгінгі
күнге дейінгі кезең қамтылды.
Диплом жұмысының методологиялық негізі: Жұмысты жазу барысында
көптеген материалдардың түрлілігіне және ондағы ойдың тек Ресейлік рухта
жазылғандығына байланысты сын көзбен қараушылық басты қағидаға айналды.
Сондай-ақ жұмыста тарихи принцип ұстанып, тарихилық, салыстырмалы анализ
жасау тәсілдері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен қатар
бірінші тарау өзара екі тараушадан, екінші тарау-үш тараушадан және үшінші
тарау-екі тараушадан тұрады. Әрбір тарауда хронологиялық динамика қатаң
қадағаланып, жұмыстың негізгі мазмұнын ашуға бағытталған.
1. РЕСЕЙДІҢ БАТЫС ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ СТРАТЕГИЯСЫ
1. КСРО-ның ыдырауының геосаяси нәтижесі.
КСРО-ның ыдырау процесін бүгінгі тарихшылар, сарапшылар, саясаттанушылар
т.б. бірнеше факторлармен байланыстырып келеді. Оның басты факторларының
бірі империя ішіндегі ұлттық мәселенің шешілмеуі мен саяси-экономикалық
қатынастардың әлем деңгейіне бәсеке бола алмауы. Дегенмен, империяның әрі
қарай өмір сүруі заңды үрдістерінің бірі деп те санауға болады. Кезінде, Үш
славян республикасы өзара одақ құруға бет алғанын көрген соң, ал Беловеж
орманында олардың осындай да ойлары – үш елді біріктіретін Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын құрғысы келген ойлары болғаны белгілі, Орталық
Азиядағы республикалар да Ашғабадқа жиналып, Конфедерация құру туралы
әңгімелесті. Оқиғалардың бұдан кейінгі даму барысы қалай өрбігені, бұрынғы
әріптестері-басқа одақтас республикалар өздері құрған ұйымға қолдарын
қусырып жетіп келеді деген астамшыл ойда болған Б.Н.Ельцин ол райынан
бірден қайтып, Орталық Азия республикаларының қандай да бір одағын құрмауды
өтінгені Нұрсұлтан Әбішұлының бірқатар еңбектерінде, соның ішінде “Ғасырлар
тоғысында” деген кітабында егжей-тегжейлі айтылған [9]. Қазақстанның
лидері Нұрсұлтан Назарбаев Ашғабадтағы кездесуде екінші одақ құруға қарсы
болып, славян республикаларымен бірге тәуелсіз елдер достастығын құрудың
дұрыстығын дәлелдеп шықты. Осы туралы Президент өзінің “Ғасырлар тоғысы”
кітабында былай деп жазған болатын: “Мен бұрынғы КСРО аумағында түркілер
мен славяндар одақтарын құру сценарийіне жол бермеуге бар күшімді салдым”.
Әрине бұл бұрынғы КСРО-ның халқын славяндық және түркітілдес
республикалардың текетіресі болуынан сақтаған бірден-бір парасатты, өте
дұрыс жол еді. Оның үстіне, бұрын бір елдің құрамында болғандықтан,
республикалардың арасындағы өмірдің түрлі саласындағы байланыстар айқыш-
ұйқыш болып, шырмалып жатқан еді. Бір де бір кәсіпорын дербес жағдайда, өз
бетімен өнім шығара алмайтын. Мәселен, Павлодардың трактор зауыты дайын
өнімін шығару үшін КСРО-ның 90 қаласындағы кәсіпорындардан құрамдас
бөліктер алған екен. Басқа кәсіпорындардың да бәрі сондай шырмауықта-тын.
Мәдени, қоғамдық, әлеуметтік байланыстар да берік шырмалған еді. Бүкіл КСРО-
ның қорғаныс қуаты Мәскеудегі бір орталықтан басқарылып тұрған болатын.
Сондықтан бұрын қорғаныспен айналыспаған Тәуелсіздік алған елдерге
шекарасын қорғап тұрудың өзі мұң болар еді. Міне, осы жайдың бәрін ескерген
болу керек, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев КСРО-
дан тараған республикалардың бәрін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құруға
шақырды. Осыған байланысты оның “Қазақстан жолы” деген кітабында мынадай
пікір бар: “Меніңше, объективті себептер әрдайым айқындаушы болып
табылмайды, өте көп нәрсе басшылардың субъективтік қасиеттеріне де
байланысты болады” [10]. ТМД-ның нақ қазақ жерінен, оның сол кездегі
астанасы-Алматы қаласынан қанат қағуында жағдайдың солай тоқайласуы да,
Минск пен Ашғабад арасындағы географиялық орналасуы да, екі түрлі
көзқарасты жақындастыратын, сөйтіп екі жаққа да бірдей парасатты мәміленің
ұсынылуы да бар шығар. Осылайша 1991 жылғы 21 желтоқсанда Алматыда ТМД-ның
алғашқы құрылтай саммиті өтті. Оған Әзірбайжан Республикасының Президенті
А.Муталибов, Армения Республикасының Президенті Л.Тер-Петросян, Беларусь
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы С.Шушкевич, Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев, Қырғызстан Республикасының
Президенті А.Ақаев, Молдова Республикасының Президенті М.Снегур, Ресей
Федерациясының Президенті Б.Ельцин, Тәжікстан Республикасының Президенті
Р.Нәбиев, Түркіменстанның Президенті С.Ниязов, Өзбекстан Республикасының
Президенті И.Каримов, Украинаның Президенті Л.Кравчук қатысып, бірнеше
құжатқа қол қойды. Оларда “тең құқылы негізде және Жоғары дәрежелі келісуші
жақтар ретінде Тәуелсіз мемлекеттердің достастығын құрады”, “Тәуелсіз
мемлекеттердің достастығын құру туралы келісім Жоғары дәрежелі Келісуші
Жақтардың оны бекіткен сәтінен бастап күшіне енеді”, “Тәуелсіз мемлекеттер
достастығының құрылуына байланысты Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
өзінің өмір сүруін тоқтатады” деп көрсетілді [11]. Ұзаққа созылған
келіссөздерден кейін Балтық бойы елдері мен Грузиядан басқа
республикалардың басшылары Н.Ә.Назарбаевтің бастамасын қолдап, жаңа ұйым
құрудың бәтуасына келгені белгілі. Сөйтіп, ТМД идеясының авторы
Н.Ә.Назарбаев, туған жері Қазақстанның Алматы қаласы деп айтуға толық
қақымыз бар деуімнің себебі осы. Ал 1993 жылғы желтоқсанда оған Грузия да
қосылды.
Кез келген мемлекет қандай да болсын бастама көтергенде алдымен өз
еліне келетін тиімділікті ойлайтыны сөзсіз. Ресей – алып ел. Сол кезеңде
оның ішкі субъектілерінде де әрқилы оқиғалар болды. Алайда Мәскеу өз
құрамындағы бір де бір автономиялық республикасын тырп еткізген жоқ. Қатты
бұлқынған Чешенстанда не болғаны белгілі. Соның ішінде казачество өкілдері
Ресейдегі ағайындарының азғыруымен де болуы керек, әрқилы қоқан-лоққы
әрекеттерге барды. КСРО-ға байланысты болған осы оқиғаны Югославиядағы
жағдаймен салыстыруға болады. Бір федерацияның құрамында болған туыстас
халықтар бір-біріне қанды соғыс жариялады. Сөйтіп, олардағы христиандар мен
мұсылмандарды әлемнің түрлі-түрлі елдері қолдай жөнеліп, соғыс өртін
қаулатып жіберді.
КСРО ыдырап, оның орнында 15 тәуелсіз ел пайда болған кезде алып
державалар дүние жүзін ықпал ету жағынан да, қазба байлықтарын сатып алу
немесе өз өнімдерін шығарып сататын рыноктық тұрғыдан да әлдеқашан бөліп
алған болатын. ТМД аумағы дегеніңіз үлкен рынок іспетті. Сондай-ақ әр
республика жеке-жеке шауып, жаһанданып үлгерген әлемге кірігуі қиынға
түсер еді. Ал ТМД арқылы бұл міндет әлдеқайда жеңілдейді. Тағы бір шешуші
фактор бірлескен елдердің қорғаныс қабілеті жоғары болатыны әлімсақтан
белгілі. Н.Ә.Назарбаев өзінің “Ғасырлар тоғысында” деген еңбегінде:
“Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы – жүз шайыспай ажырасу болмаса, жамырасып
қайта табысуға қауқары жетпейтініне көз жете бастады. Оның талай-талай
себептері де бар еді” деп жазды. ТМД басшыларының кездесуінде келісілген
құжаттарға қол қойғанымен, оның талаптарын түрлі себептермен орындауға
асықпаған мемлекеттердің ішіндегі ең бастысы Ресейдің өзі болды. Ол ішінара
бұрынғыдай тең бөлісуді қойып, экономикалық қысым жасасақ, басқалар
бауырымызға еріксіз тығылады деген пиғылда болғаны жасырын емес. Соның
ішінде тізесі ең қатты батқаны Қазақстан болды. Мысал үшін айтатын болсақ,
1992 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан үкіметі әлі де жарты жыл қоя тұруды
өтінгеніне қарамастан, Ресей бағаны еркіне жіберді. Ортақ рубль аймағында
тұрып жатқан соң Қазақстан да амалсыз бағаны босатуға мәжбүр болды. Алатын
өнім қат болған соң ақша да құнсызданып, 1993 жылы инфляция екі жарым мың
пайызға жетті.
ТМД-ның басқа елдері де өзіндік жолмен келе жатыр. Мәселен, соның
ішінде Түркіменстан ешкімге қосылмайтын, бейтарап бағдар ұстады. Сол
секілді кейбір мемлекеттер “сыртқы күштердің” экономикалық қолдауына иек
артқысы келіп, солардың ықпал аймақтарының талаптарын орындап келе жатыр.
Бұл тұрғыда АҚШ-тың қолдауымен құрылып, Ресейдің қатысуымен құрылған
аймақтық бірлестіктерге қарама-қарсы тұрған ГУӨӘМ (Грузия, Украина,
Өзбекстан, Әзірбайжан, Молдова) ұйымын айтуға болады. Бірақ олардың да
арасынан мүдделері жараспағандықтан, кейбіреулері шығып жатыр. Міне, осының
бәрі де ТМД елдерінің шеңберінде болып жатыр. Осының өзі-ақ бұл ұйымның
талабының қатты, құрсауының берік емес, ерікті түрде қосылған еркін ұйым
екенін көрсетед.
ТМД-ға реформа жүргізу қажеттігі қашаннан бері сөз болып келеді.
Әртүрлі әрекеттер жасалды, бастамалар көтерілді. Кейбір мүше мемлекеттердің
аңсары Еуропа Одағына ауып тұрса, кейбіреулері мұхиттың ар жағына мойын
созады. Әрине, барлығы олай етпейді. ТМД құрамындағы бірер мемлекеттің
интеграцияны қарқынды жүргізуге экономикалық қуаты жетпей отырғаны да
шындық.
Бүгінгі күнге дейін Әзірбайжан, Армения, Молдова, Ресей және Украина
Еуропа Кеңесінің мүшелері екені баршаға аян. Ал Қырғызстан, Грузия және
Молдова Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) енді. Қазақстан да оған енуге
талап қылып жатыр. Қазақстанның бастамашылдығымен ұйымдасқан Азиядағы өзара
ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңеске (АӨСШК) Қазақстаннан
басқа Әзірбайжан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан кірді. Ал
Шанхай ынтымақтастық ұйымына (ШЫҰ) Қытайдан басқа ТМД-ның Қазақстан, Ресей,
Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан секілді бес елі енген. Экономикалық
ұйымдардың ішінде ең маңыздысы қатарында ТМД елдері басшыларының 1993 жылғы
құрған Кеден одағын айтуға болады. Бұл ұйым Достастық елдері шеңберінде
Біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыру мақсатымен құрылған еді [12].
2000 жылғы 1 қазанда Н.Ә.назарбаевтің бастамасымен бұрынғы Кедендік
одақтың негізінде Еуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) құрылды.
Оның құрамына қазір Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан
секілді бес мемлекет кіреді. Бүгінгі таңда ТМД аумағында ең тиімді жұмыс
істеп тұрған осы ұйым. Ол ЕуроОдақ елдерінің бірігу қағидаты негізінде
құрылған. Оған жуырда Өзбекстан да толық мүше болып енді. 2002 жылдың 28
ақпанында құрамына Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан елдері енген
Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы (ОАЭ) да ЕурАзЭҚ-пен бірігіп
кетті. Бұл ұйымның шешімдері консенсус негізінде қабылданады және орындалуы
міндетті.
Экономикалық ынтымақтастықтардың ішінде ТМД-дағы экономикасы
салыстырмалы түрде жоғары дамыған Қазақстан, Ресей, Беларусь және Украина
төртеуінің қатысуымен ұйымдасқалы отырған Біртұтас экономикалық кеңістікті
(БЭК) айрықша атап өтуге тұрады. Бірақ 2003 жылы мәлімделген бұл ұйым да
түрлі себептермен әлі күнге толық күшінде жұмыс істей алмай келеді. Ұйымның
мақсаты-еркін сауданың толыққанды аймағын құру болатын. Сонымен бірге кеден
одағын құрып, тауарлардың, қызметтің, капиталдың және жұмыс күшінің жалпы
рыногын құру көзделген. Шу дегеннен оның мақсатына Украина түрлі
себептермен кедергілер жасаған еді, енді басқалардың да кейбір мүдделеріне
келмей жатыр.
ТМД елдерінің ішіндегі әскери қауіпсіздікті сақтау үшін құрылған
ынтымақтастық-1992 жылдың 15 мамырында құрылған-Ұжымдық қауіпсіздік туралы
шарт ұйымы (ҰҚШҰ). Оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей және Тәжікстан елдері кіреді. Міне, осы және басқа да бірнеше
ынтымақтастық ұйымдары ТМД елдерінің қатысуымен құрылған. Сонымен қатар ТМД
елдері бұлардан басқа түрлі саладағы бірнеше әлемдік ынтымақтастық
ұйымдарына мүше болып енген.
1992 жылғы 27 наурызда Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан,
Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан елдері парламенттері басшыларының қол
қоюымен жалпы мүддені көздейтін заңдылықтар жобасын дайындайтын кеңесші
органы ретінде ТМД-ның Парламеттік Ассамблеясы (ТМДПА) өмірге келді. 1993-
95 жылдары оның құрамына Әзірбайжан, Грузия және Молдова республикалары да
енді. Соңғы болып 1999 жылы оған Украина да енуге келісім берді.
Ұйым бірте-бірте ТМД ішіндегі елдердің заңнамаларындағы қайшылықтарды
реттейтін ұйымға айналып келеді. Оның негізгі мақсаты Достастық елдері
мемлекеттерінің заңнамаларын бір-біріне үйлестіру және жақындастыру болды.
Осындай халықаралық ұйымдардың тәжірибесін қолдана отырып, жұмыс істеген
ұйым өзі құрылғаннан бері 200-ден артық құжаттар қабылдады [13]. Бұлардың
бәрі де ТМД елдері заңнамаларының бір-біріне жақындауына үлес қосты. Соның
ішінде Азаматтық, Қылмыстық, Қылмысты істерді жүргізу кодекстері және Салық
кодексінің Жалпы бөлігі де бар. Парламентаралық Ассамблеяның шешімдері
консенсус негізінде қабылданады. Штаб-пәтері Санкт-Петербург қаласында
орналасқан. 1995 жылы 26 мамырда Минск қаласында ТМД-ға қатысушы елдердің
Парламентаралық Ассамблеясы туралы Конвенция қабылданды.
Соңғы жылдары әлеуметтік саясат, адамның бостандығы мен құқы,
гуманитарлық ынтымақтастық салаларында бірлескен келісімді шаралар
қабылдауда Парламентаралық Ассамблеяның рөлі артып келеді. Соның бір
көрінісі ретінде халықты нарық жағдайында әлеуметтік жағынан қолдауға
арналған жеке бастың құқылары және азаматтық кепілдемелер Хартиясын
қабылдағанды айтуға болады. Сонымен бірге ПАА қоршаған ортаны қорғау
саласында интеграциялық ынтымақтастықтарды дамытуға, ТМД-дағы қылмыс пен
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің келісілген заңнамасын жасауда елеулі
қызметтер атқаруда. Осы қатарда 2004 жылғы қазанда ПАА-ның негізінде соның
бастамашылдығымен лаңкестік, қылмыс және есірткіге қарсы күрес жөніндегі
Бірлескен комиссияның құрылғанын ауыз толтырып айтуға болады. Оның құрамына
Достастық елдері парламенттері мүшелерінен басқа қатысушы мемлекеттердің
құқық қорғау органдарының да өкілдері енгізілді. Сонымен бірге ПАА көптеген
мемлекетаралық құжаттарды да алдын-ала қарастырады.
1991 жылдан кейін Ресейдің сыртқы саяси аппараты мен президент
айналасындағы саясаттанушылар мен сарапшылар Ресей саясатының негізін
батыстық даму қалыбы бойынша жүргізу қажеттілігі жөнінде тілге тиек ететін.
1991-1993 жылдар аралғында орыс тарихында бұрын-соңды байқалмаған, Ресейдің
бұрынғы идеологиялық қарсыластарымен байланыстар орнатыла бастады. Осының
арасында, тамыз 1991 жылдағы төңкерістен соң антибатыстық ұстанымның орнына
Батысқа деген қызығушылық арта түсті. Батыста болса Ресейдің өзгеруіндегі
тұрақтылыққа сенімділіктің болмауына қарамастан, Ресейге деген қызығушылық
пайда болды. Кейбір сарапшылар соғыссыз жаңа кезең басталды деп
пайымдады. Бір-біріне деген симпатияның пайда болуы негізінде жаңа Ресей-
Батыс қарым-қатынастар туралы болжам жасауға да болатын еді. Көптеген
әскери шығындарды енді өндіруге бағыттауға болатын еді. Әскери өнеркәсіп
технологиясын енді халықтың күнделікті қаражатына жұмсалу қажет-деген
ұрандар Ресейде жиі-жиі айтыла бастады. Көптеген сарапшылар Ресейдің Қытай
экономикасы негізінде дамитындығын атайтын, яғни ашық сауда аймақтары,
батыс инвестициясына деген мүмкіншіліктер, Ресейдің халықаралық рынокқа
тартылуы т.б. мәселелер айтылатын.
Алайда Ресей КСРО-ның тең жартысына иеленіп, қоғамдық, экономикалық және
моральді дағдарысқа ұшырады. ТМД-ның құрылуы Ресейдің экономикалық
сенімділігінен шыға алмады. Ресей президентінің РФ бекітілген Стратегиялық
бағытта ТМД аймағының Ресейдің қызығушылық территориясы деп белгіленген [8,
48]. Дегенмен Ресей этникалық және экономикалық байланыстарын сақтап қалды.
Көптеген тәуелсіз мемлекеттердің арасында ұлттық мәселе шиелене түсті:
Кавказ, Тәжікістан. ТМД елдерінің өкілетті-Украина мен Белорусия да
тұрақсыз жағдайға бет бұрды. Ресей оған қол сұғып, сол мемлекеттерді өзіне
тәуелді етуді қарап бақты.
Батыс болса экономикалық көмек көрсетуді асықпады. Тіптен өз
инициативасы негізінде оның геосаяси қызығушылығын қорғаудан да алшақ
тұрды. Батыс Ресеймен жаңа байланыстарға енуден аулақ тұрып, тәуелсіз
мемлекеттердің келешек даму стратегиясын болжап отырды. Егер олар өз
еркімен даму үрдісін таңдаса, онда Батыс тәуелсіз мемлекеттердегі саяси
ұстанымын күшейтеді жоспарлады.
Бастапқы жылдары Ресейдің сыртқы саясаты толығымен пасиивті деңгейге
түсті. Ресейдің Сыртқы Істер Министрлігі, Жоғарғы лауазымды мемлекет
тұлғалар Батыспен тұрақты және сенімді байланыстарды орната алмады.
Әрине Батыс елдері өзінің сыртқы саяси бағыттарын нақты белгілеп алды.
Оның ішінде ең бастысы Каспий айналасы мемлекеттермен тығыз байланыстар
орнату, Орталық Азия және Кавказ елдеріне инвестициялар құю, жалпы алғанда
аталған аймақтардан арзан бағада энергоресурстарды тасымалдау. Бұл
мақсаттар Ресейдің аймақтағы қызығушылығыққа қарсы келетіні айдан анық.
2. Қауіпсіздік, ұлттық-мемлекеттік қызығушылық және геосаясат.
Б.Н.Ельцин билік құрған тұста Ресей аузынан сөзі, қойнынан бөзі
түскен бейшара жанның күйін кешті. Алайда бүгінгі путиндік Ресей өзгеше,
тас-түйін. Бұрынғы уысынан шығарып алған мүмкіндіктердің орнын толтыруға
кірісті. Оны мынадан көруге болады. Қазір әлемде қалыптасқан саяси жағдайға
байланысты Ресей әскери доктринасын (әскери доктринаны ТМД-дағы үш ел
өзгертуге ұмтылып отыр. Олар – Қазақстан, Украина және Ресей. Соның ішінде
бірінші болып Ресей өзгертпек) өзгертуге мүдделі. Өйткені АҚШ пен НАТО
батыс жағынан мұрнын Ресей шегарасына тіреп қойды және Орталық Азия
(Қырғызстан) мен Кавказда (Грузия, Әзірбайжан) әскери базалар ашуға
ниеттенуі Мәскеуді осындай жағдайға итермелеуде. Сондай-ақ Ресейге
экономикалық тұрғыдан қажеті шамалы, бірақ саяси жағынан керек Оңтүстік
Осетия, Абхазия, Таулы Қарабақ және Днестр жағалауы республикаларын қолдауы
да амагсыздықтың шарасы. Өйткені, бұл мойындалмаған елдердің барлығы
Ресейге қырын қарап, Вашингтонның саясатын жүргізуге ұмтылған елдердің
территориясында жарыр. Олардың арасына ши жүгіртіп, әлсіретіп, реті келсе,
бөліп алып, өзіне қосу Мәскеудің жымысқы саясаты. Жалпы, Ресей ТМД
кеңістігінде ықпалын жүргізетін құрал ретінде Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
(ШЫҰ), Ұжымдық Қауіпсіздік Шарты Ұйымы (ҰҚШҰ) және ЕурАзиялық экономикалық
қауымдастықты (ЕурАзЭҚ) пайдаланып отыр. Бұлардың қай-қайсысында да Ресей
басты рөлге ие. АҚШ-тың Өзбекстандағы әскери базасын жабуы да Ресейдің
дүмпуімен болған нәрсе. Өзбекстан өз еркімен Вашингтонға әлімжеттік жасады
деу ыңғайсыз дүние. И.Каримов билігін ішкі-сыртқы теке тірестен қорғаймын
деп уәде бере отырып, Ресей Өзбекстанның бірқатар маңызды экономикалық
нысандарына ие болды [13]. Әрі ҰҚШҰ-на кіруге итермеледі. Бәлкім, алдағы
уақытта АҚШ әскерлерінен босап қалған Хан-Абад базасына Ресей сарбаздары
орналасуы мүмкін. Осылайша, Әндіжан оқиғасын Мәскеу өз пайдасына шебер
пайдалана отырып, Ташкентті шеңгеліне қайта бүрді. Тәжікстан о бастан-ақ
Ресейге саяси және экономикалық жағынан байлаулы. Бішкек Ресейдің жағына
жығыла отырып, ел территориясынан Ресей әскеріне база (Қант) ашып беруге
мәжбүр болды. Сонымен қатар Қазақстанға да экономикалық қысымдар жасау
тетіктері жеткілікті. Орталықазиялық елдердің бәрі өзгені былай қойғанда,
Ресей қару-жарағына зәру. Бұл елдердің қарулы күштері тек Ресей қаруымен
жарақтанып келгенін ұмытпаған жөн. ШЫҰ-ның аясында бас қосқанымен, Ресей
Қытайдың Орталық Азияға ықпал жасауына қарсы. Бұл Ресейдің осы аймақтағы
мүддесіне қайшы келеді. Сондай-ақ Каспий аймағындағы мұнай-газды да өзге
бір үшінші елмен бөлісуге мүдделі емес. Соңғы кезде Ресей АҚШ-қа қарсы
елдерді ашық болмаса да іштей ( АҚШ пен ашық теке тіреске келу путиндік
Ресейге ертерек) қолдай бастады. Атап айтсақ, Венесуэла (бұл елмен Ресей
әскери салада ынтымақтастығын күшейтуде), Иран (экономикалық және әскери
ынтымақ), Куба (саяси қарым-қатынас), Белоруссия (саяси, экономикалық) т.б.
елдер. Мұның өзі де әлемде АҚШ-тың ықпалын әлсіретуге арналған әрекеттер.
Мұның сыртында Ресей тек саяси қысымды ТМД елдеріне ғана қолданып қоймай,
кәрі құрлыққа (Еуропаға) да экономикалық ықпал (өткен жылы Грузия, Молдова,
Украинамен қатар Еуропаға баратын газ бағасын көтеріп, шөміштен қақты)
жасай бастады. Демек, Ресей дүниенің төрт бұрышына саяси қысым жасаумен
қатар, қолынан экономикалық ықпал жасау да келетінін көрсетті [14]. Бұл
әлемде өз дегенін істеуге ұмтылған, өзімен санасуға мәжбүрлей бастаған
Ресейдің бүгінгі келбеті. Ресейдің мүддесі бар аймақтарға ықпалын жүргізуі
үшін армиясының күштілігі бірінші орында тұр. Содан болар, биыл, яғни 2006
жылы Ресей әскери бюджеті 475 миллиард рубльді (17 миллиард доллар) құрады.
2000-2004 жылдар арасында Ресей сыртқа 26,9 миллиард доллардың қаруын сатты
[15]. Бұл АҚШ-тан 1 миллиард доллар асып түскенін көрсеткен. Бұған дейінгі
бесжылдықта АҚШ 53,4 миллард, ал Ресей 16,4 миллиард доллардың қаруын
сатқан болатын. Осылайша, Ресей қару жасау және сату саласында да алға шыға
бастады. Бүгінгі күні Ресей әскерінің саны 1 миллион көлемінде. Өзге қару-
жарағын айтпағанның өзінде, ядролық оқтұмсықтары және ядролық зарядтары 21
мың. Бұл-ядролық қуаты жөнінен АҚШ-тан кейін екінші орында тұр деген сөз.
Соңғы кезде Ресей дәліздерінде Конституцияны өзгерте отырып, В.Путинді
үшінші мерзімге президенттікке қалдыру керек деген әңгіме жиі айтыла
бастады. Демек, В.Путин Ресейге керек. Ресейдің империалистік пиғылын
нығайту үшін. Бұрынғы уысынан шығарып алған аймақтарды Ресейдің шеңгеліне
қайта әкеп салу үшін. Мұның бір айғағы ретінде Ресейдің қазіргі таңда батыс
Европаға қарай жасап жатқан геосаясатынан байқауға болады. Сонымен қатар
Ресей ТМД елдеріне, Еуропалық Одаққа қысым жасауы ықтимал. Сондықтан
Еуроодақ энергетиканың қосымша көздерін іздестіруде. Ал Украина, Грузия,
Беларусь, Әзірбайжан, Армения сияқты мемлекеттер Ресейдің газына тәуелді
болып отырғандықтан, белгілі бір саяси талаптарды орындауға мәжбүр.
Айталық, Ресейдің жүргізген саясаты нәтижесінде ресейшіл саясаткер
Янукович Украинаға премьер-министр болды. Грузия Ресейдің дегеніне әзірше
көне қойған жоқ, бірақ қиын саяси жағдайда. Әзірбайжан да бірқатар саяси
мәселелерді қайтадан қарастырып жатыр. Беларусь пен Ресейдің арасында газ
соғысы болды. Ресей Қазақстанға бұл тұрғыдан үлкен әсерін тигізе алмайды.
Бірақ Өзбекстан, Түрікменстан және Қазақстан өздерінің газын Ресей арқылы
өткізіп отырғандықтан, оның газ өктемдігін күшейтіп отыр. Қазір Қазақстан
оңтүстік, солтүстік және батыс электр қуаты жолдарын салып, өзінің
энергетикалық және газ қауіпсіздігін жасап жатыр [16]. Мұндай саясат ТМД
елдерінің ішінде тек Қазақстанда ғана бар.
Әлемде қару-жарақ сату ең көп пайда әкелетін бизнес және оны сату
мемлекет қазынасына үлкен қаржы түсіретіні белгілі. Кез келген ел өз қарулы
күштерінің жаңа заманға лайық атыс құралдарымен жарақталуына мүдделі.
Өйткені бүгінгі күн талабы саны мол сарбаздан гөрі, жедел қимылдайтын, озық
қарумен жарақтанған ықшам күштерді талап етеді. Солай бола тұрса да кез
келген мемлекеттің жаңа заманға лайық атыс құралдарын жасауға мүмкіндігі
жоқ. Қазір әлемде қарудың түр-түрін шығарып, бәсекелесіп (өзге мүмкіндігі
аз елдерді қоспағанда) отырған төрт ел бар, яғни олар: АҚШ, Ресей,
Ұлыбритания және Франция. 2004 жылы әлем бойынша қару сату үшін 37 миллиард
долларға келісім жасалды [17]. Ал 2003 жылы бар-жоғы 28,5 миллиард долларға
келісім жасалған. Ең рекордтық көрсеткіш 2000 жылы болған. Ол жылы әлем
бойынша 42,1 миллиард доллардың қаруы сатылды. Жалпы, 2004 жылы әлемнің
барлық елдері қару-жарақ сатып алуға 1 триллион доллар жұмсаған. Ол әлемнің
жалпы ішкі өнімінің 2,6 пайызын құраған.
Ресей қазір қару-жарақ сату бойынша әлемде тұңғыш рет бірінші орынға
көтерілді. Нақты деректерге қарағанда, 2000-2004 жылдары Ресей қорғаныс
кешені шет елдерге 26,9 миллиард доллардың өнімін сатқан, ал АҚШ-тың үлесі
1 миллиард доллар кем болған. Бұдан кейінгі орындарда Франция 6,3 миллиард,
Германия 4,8 миллиард, Ұлыбритания 4,4 миллиард доллармен тұр [18]. Бір
ескерте кетер мәселе, бұған дейін қару-жарақ сату өндірісінде АҚШ алдыңғы
орында тұрған болатын. Мәселен, бес жыл бұрын АҚШ 53,4 миллиард доллардың
қаруын сатып келсе, Ресейдің үлесіне 16,4 миллиард қана тиесілі еді. Мәскеу
2003 жылға қарағанда, 2004 жылы бір жарым есе көп келісім-шартқа отырған
[19]. Мәселен, ол 2003 жылы 4,3 доллар болса, 2004 жылы 5,9 долларды
құрады. Ал үстіміздегі жылы ол 6,3 миллиард долларды құрап отыр. Ресейдің
негізгі қару сатып алатын елдері Қытай мен Үндістан және сол аймақта жатқан
мемлекеттер болып саналады. Ресей әуе қорғанысына арналған атышулы С-300
зениттік-зымырандық қондырғысынан бастап, орта және жақын қашықтыққа
арналған Буг, Тор және Тунгус –М1, Игла секілді зениттік
қондырғылармен қатар МиГ-29, Су-27, Су-30 секілді төртінші буынға жататын
жойғыш ұшақтар, Т-90 секілді жаңа модельді танктер, БМП-3 және өзге де
көптеген әскери техникалармен қатар, атыс құралдарын сатумен айналысады.
Өткен жылы Ресей Үндістанмен 10 миллиард долларлық келісімшартқа отырды.
Оның ішінде ұшақтардың бесінші буынын бірлесіп жасаумен өзге де әскери және
әскери -теңіз кемелері де бар. Мұның алдында Ресей Делиге құны 1
миллиардтың үстінде тұратын Адмирал Горшков крейсерін сатқан-ды. Тағы да
сол өткен жылы Иран мен құны 1 миллиардтың көлемінде Тор атты зениттік-
зымырандық қондырғы сатуға келісім-шарт жасасты. Әрине АҚШ сияқты Ресейде
кейбір құпия болып саналатын қаруларды өзге елдерге сатпайтыны хақ. Ал
қорғаныс бюджеті-21 миллиард доллар. Әскері – 960 мың адам.
Бүгінде АҚШ пен Ресейден кейін қару сатуда Ұлыбритания тұр. 2004 жылғы
әскери бюджеті-47 миллиард доллар. Сол 2004 жылы 3,2 миллиард долларға қару-
жарақ сатқан. Әлемдегі ең үздіктердің қатарына жататын Челенджер танктері
һәм бірден орнынан көтерілетін Харирер секілді ұшақтары бар. Негізінен,
қаруды дамушы елдерге сатады.
Франция әскери бюджеті (45 миллиард доллар) жағынан үшінші орында. Бұл
ел 2004 жылы 1 миллард долларға қару-жарақ сатты. Оны әскери-теңіз
кемелерімен қатар Мираж секілді ұшқыр ұшақтар құрайды.
2. РЕСЕЙ МЕН БАТЫС ЕУРОПА ЕЛДЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
1. Ресейдің Каспий мұнайына қызығушылығының артуы және оның Батыс
Еуропаға әсері.
Кезінде АҚШ-тың бір президенті мұнайдан саясат иісі аңқиды
деп айтқаны бар. Шындығы-осы. Таяу Шығыс, Парсы шығанағында болған
соғыстардың өзегінде осы отын көздеріне талас, иелік ету мәселесі жатқаны
белгілі. Дегенмен бұл аймақтағы саяси тұрақсыздық, қақтығыстар әлемдік
мұнай саясатына да айтарлықтай әсер етуде. Содан болар, алпауыт елдердің
назары қазір мұнай мен газ қоры Парсы шығанағынан кем түспейтін Каспий
бойына ауған. Содан болар, әлемдік ақпарат бетерінде Каспий болашақта ірі
жанжалдың ошағына айналуы мүмкін. Себебі бұл жерде бірнеше державалардың
мүддесі тоқайласып жатыр деген алыпқашпа әңгімелер соңғы кезде жиі сөз
болуда. Бұған дәлел ретінде Каспийді жағалай жатқан елдердің өз мүддесін
қорғау үшін осы маңға әскерін біртіндеп шоғырландыра бастағаны айтылады.
Бірінші кезекте, алыста жатса да Каспий бассейнінде АҚШ пен Батыс Еуропа
елдерінің стратегиялық мүддесі барын, сондықтан түрлі жолдармен осы аймаққа
сол елдердің ірі компаниялары өз ықпалын жүргізуге тырысып отырғаны тілге
тиек етілуде. Өйткені АҚШ пен Батыс Европа елдерінің іргелі мұнай
компаниялары Қазақстан мен Әзірбайжанда ірі-ірі мұнай кеніштеріне ие. Оның
үстіне АҚШ өткен жылы іске қосылған Баку-Жейхан мұнай құбырын күзету үшін
Каспий сақшысы деген жедел қимылдайтын ұшқыр әскери топ құру үстінде.
Оған тек АҚШ-тың бюджетінен 130 миллион доллар бөлініп қойған. Каспий
сақшысының міндеті тек мұнай құбырын лаңкестерден күзету емес, Каспий
бойындағы елдерде төтенше жағдай туындай қалса, қаһарлы қарулы күшке айнала
алатыны да баршаға мәлім. Бұл жерде Ресей мен Иранды естен шығаруға
болмайды. Осы аймақтағы мүдделерін қорғау үшін осы екі ел де әскери-теңіз
күштерін қайта жарақтандырып, қуатын арттыруда. Демек, аймақтағы отын
көздеріне байланысты тартыстың оңай болмасы анық. Жалпы есеп бойынша
Каспийдегі орасан зор көмірсутегі қоры 125 миллиард баррель деп
мөлшерленген және мұнай қорындағы сол аймақтағы мемлекеттердің үлесі әр
түрлі. Мәселен, Әзірбайжан-27 млрд; Иран-7,6 млрд; Қазақстан-60 млрд; Ресей-
15 млрд; Түркіменстан-16 млрд [20].
Сондай-ақ әлі күнге Каспийді бөлу тәртібі шешімін тапқан жоқ. Әзірге Ресей,
Қазақстан, Әзірбайжан бір жақ болса, Иран мен Түркіменстан басқа
көзқараста. Каспий мәселесі осы аты аталған бес мемлекет арасында қашан
толыққанды шешімін табады, ол-белгісіз. Дегенмен, бұл аймақтың мұнайдан
өзге де шешілмеген мәселелері жетеді. Ол-Әзірбайжан мен Армения арасындағы
Таулы Қарабақ тартысы. Бүгін болмаса, ертең соғыс өрті тұтанып кетуі әбден
мүмкін. Екіншісі-Грузия мен Оңтүстік Осетия және Абхазия арасы. Кавказдағы
бұл теке-тірестердің өзі де аймақтағы саяси ахуалға айтарлықтай әсер етері
анық. Алайда аймаққа ықпал ете алар¬лық күш деп тек төрт елді, яғни Ресей,
Иран, Қазақстан және АҚШ-ты атауға болады.
Каспий әлемдегі көмірсутегі отынына өте бай мекен болғандықтан, ондай
үлестен АҚШ құр қалғысы келмейтіні белгілі. Өйткені ол энергетикалық отынды
өте көп тұтынушы ел, яғни әлемнің 25 пайыз энергиясын пайдаланады. Оның 50
пайызын импорт арқылы алатыны анық. Осыдан-ақ Каспий байлығы АҚШ-қа не үшін
керектігі белгілі. Қазір Қазақстан мен Әзірбайжанда Құрама Штаттардың
көптеген ірі мұнай компаниялары жұмыс істеп жатыр. Дегенмен АҚШ-тың бұл
маңда экономикадан да өзге мүдделері жеткілікті. Көптеген саясаткерлер АҚШ
аймақтағы елдерді өзінің одақтасы ете отырып, Иранға қарсы пайдалануға, не
болмаса ол елдерді плацдарм ретінде ұстауға тырысуда-дейді. Дегенмен мұнда
бір шындық жатқаны айқын. Оны мына бір жайттардан аңғару¬ға болады. Соңғы
жылдары АҚШ Әзірбайжанмен тек экономикалық қарым-қатынаспен қатар, әскери
ынтымақтастыққа да қол жеткізді. Әуе қорғаныс күштері, әскери-теңіз
күштеріне техникамен қатар, қаржылай да көптеп көмек беруді арттырды. Тіпті
көп ұзамай Әзірбайжан жерінде АҚШ-тың екі бірдей қозғалмалы радиолокационды
стансасы (РЛС) ашылмақ. Бірі-Иранға жақын жердегі Астра маңында , екіншісі-
Үлкен Кавказ жотасына орналасуды жоспарлауда. Бұл стансалар іске
қосылғанда, Каспий акваторының оңтүстік және солтүстік бөлігінде жүзіп
жүрген барлық кемелерді тіркеп, қалт жібермей, бақылап отырмақ. Бұл, әрине,
Ресейдің де, Иранның да мазасын алып отыр. Сонымен қатар Әзірбайжанның
теңіздегі мұнай көздерін Ираннан қорғау үшін АҚШ Әзірбайжанға шағын әскери
сүңгуір қайық бермек. Жалпы АҚШ Әзірбайжанға әскери құрылымдарын күшейту
үшін 38 миллион долларлық қаржы беруді жоспарлап отыр. АҚШ Әзірбайжанға
неге соншалықты көңіл бөле бастады? дегенге келетін болсақ, оның астарында
бір кілтипан жатқанын аңғару қиын емес. Ол-қазіргі Иран мен АҚШ арасындағы
тартыс. АҚШ Тегеранның ядролық держава атануына қарсы. Сондықтан Иранның
ядролық бағдарламадан бас тартуына қандай да бір жолмен әсер етуге
ұмтылуда. Оның бірі-келіссөздер жүзеге аспаған кезде, тікелей әскери
қақтығысқа бару. Егер осы жобаны жүзеге асыратын күн туа қалса, АҚШ
Әзірбайжан территориясы арқылы соққы берудің бір жолын қарастыруда [21].
Соңғы деректерге көз салсақ, Әзірбайжан армиясын НАТО стандартымен
құру қазірдің өзінде басталып кеткенін байқаймыз. Демек, АҚШ-тың Әзірбайжан
жеріне өз базаларын орналастыруға неге құштар болып отыр деген сауалдың бір
ұшын осыдан іздеуге болатын сынды. АҚШ-тың екінші бір мақсаты-Баку-Тбилиси-
Жейхан және Баку-Тбилиси-Эрзерум мұнай құбырларын сала отырып, Ресейді
айналып өту. Сөйтіп, Ресейді мұнай тасымалынан түсетін қомақты қаржыдан
қағу. Каспий бойындағы ықпалын азайту. Бұл да осы аймаққа арналған АҚШ-тың
стратегиялық жоспары. Баку-Жейхан құбырымен Әзірбайжанның ғана емес,
Қазақстан мұнайы да тасымалдана бастауы, Ресейдің аймақтағы ықпал ету
тетігіне селкем түсетіні қазірдің өзінде-ақ белгілі.
Ресей-Каспий аймағындағы басты ойыншы. Бұл маңның ежелден-ақ
негізгі қожасы ретінде есептеліп келеді және әзір де солай. Қазір Ресей
үш бағытта жұмыс істеуге мүдделі:
Біріншісі, Каспий бойындағы мүддесін қорғай отырып, аймақтағы ықпалын
арттыру. Екіншісі, аймақтың саяси-экономикалық тұрақтылығына мүдделі.
Үшіншісі, Каспий бойындағы елдермен қарым-қатынасты күшейтуге күш салу. Бір
мойындайтын шындық, Каспийде Ресейдің әскери флоты (кестеге қараңыз) мығым
күшке ие. Әсіресе соңғы уақытта орта қашықтыққа (жедел-тактикалық
Искандер кешені) арналған зымырандармен қаруланған жаңа типтегі
кемелердің әкелінуі Ресейдің аймақтағы күшін өзгелерге қарағанда басымдыққа
жетелеуде.
Қазақстан мен Түркменістанның табиғи газын еуропалық нарыққа шығаруға
Ресей мен Иран үзiлдi-кесiлдi қарсы. Ал саяси тұрғыда ғана емес,
экономикалық тұрғыда да тиiмдiлiктi көздейтiн АҚШ пен Батыс "каспийлiк
құбырдың" жүзеге асырылуына мүдделi. Ресейдің Украина мен Белоруссияға
қарсы жасаған "энергоқорлық қысымынан" кейiн Еуропа мен Ресей арасындағы
серiктестiк сенiмге сызат түстi. "Энергетикалық қауiпсiздiк" мәселесiн күн
тәртiбiне шығарған батыстықтар мұнай мен газды тасымалдаудың қосымша
жолдарын iздестiрiп әлек. Ал табиғи байлықтары мол елдер ынтымақтастықтың
жаңаша жолдарын табуға мүдделi. Осы орайда, Катар астанасы Дохада бас
қосқан 16 елдiң өкiлдерi халықаралық деңгейдегi газ ұйымын құруға
талпынған. Алайда, "аққу-көкке, шортан-көлге" тартқан пiкiр қайшылықтары
мұнда да кездестi. Ресей келесi халықаралық форумды Мәскеуде өткiзуге
ұсыныс бiлдiрсе, Доха газ тақырыбына арналған форумдар мен конференцияларды
өз елiнде ұйымдастыруға мүдделi. Халықаралық бұқаралық ақпарат құралдарының
осыдан екi ай бұрын газ өндiрушi елдердiң (Ресей, Иран, Катар мен
Венесуэла) "құпия келiсiмi" туралы таратқан ақпараттары, анығында, әлемдiк
деңгейдегi "газ ұйымын" құру жайлы деректер жалған боп шықты. Негiзi бұл
бастаманы өткен жылдың басында Ресей көтерген болатын. Бiрақ аталған ұсыныс
әзiрге тек сөз жүзiнде қалып келедi. Ал Катар әлемдiк нарықтағы газ бағасын
бақылауда ұстауды қалайды. Өйткенi, Иран мен АҚШ арасындағы қарым-
қатынастың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz