Топырақ - жануарлар өмір сүретін орта

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Топырақ - жануарлар өмір сүретін орта

Топырақта көптеген тірі ағзалар өмір сүреді. 1м ² топырақта ондаған мың құрттар, майда буын аяқтылар

кездеседі. Сонымен бірге топырақта кейбір сүтқоректілер: кеміргіш тышқандар, көртышқан, сарышұнақ т. б. жануарлар өмір сүреді.

Топырақ құрамында ұсақ ағзалар топтары көп кездеседі. 1 г топырақта жүздеген миллион бақтериялар саңырауқұлақтар, бірнеше мындаған қарапайымдылар тіршілік етеді. Орташа шамамен 1 га құмды топырақта 10 кг, қылтанақты орманда топырағында 200 кг, ал жалпақ жапырақты орман топырағында 1000 кг дейін зоо масса құрайды. Топырақ құрамындағы жәндіктер оның әртүрлі қабаттарын араластыру органикалық заттардың тереңге сіңіру және оларды ыдырату арқасында топырақ кұнарлығын арттырады. Мысалы 1 м ² баулы жерде 400-дей шұбалшаң жаз мезгілінде топыраққа 1 см қалындықтығы ыдыраған органикалық заттар қосады екен. Топырақтың белглі бір терендігінде тәуліктеп температура өзгеруі білінбей біркелкі болады. Сонымен бірге ылғалдылық мөлшері тұрақталынады. Сондықтан бұндай жағдай, ылғалдылық және температура өзгерістеріне сезімтал ағзаларға қолайлы экологиялық фактор болып саналады. Қосмекенділер жұмыртқалары осындай қолайлы жағдайда дамиды. Сондай-ақ топырақпен көптеген омыртқалылар шөлбақа, тритоп мен омыртқасыздар /қоңыздар, насекомдар/ тіршілігінің белгілі бір кезеңі байланысын жатады. Жер бедерінің теңіз бетінен әртүрлі биіктікте болуы оның орографикалық экологиялық факторын көрсетеді. Орографикалық факторға макрорельф /таулар, ойпаттар, жазықтар/, мезорсльф /төбелер, жыралар/, микрорельф /майда тебешіктер, ін қазған жануарлардың шығарып тастаған топырақтары/. Макрорельф өсімдіктердің географиялық таралуына ыкпал етеді. Мысалы таулар биіктерін алуға болады. Жоғары қарай өрлеген сайын әрбір 100 метр сайын орта температурасы 0, 55°С төмендейді. Сонымен бірге топырақ ылғалдылығы мен тұздылығы өзгереді. Соған сәйкес өсімдік түрлері де өзгеріп отырады.

Мезорельф аймактық экологиялық фактор есебінде өсімдіктердің төбелердің солтүстік жәнс батыс беттеріне қарағанда

оңтүстік және шығыс беттерінде көп өсінділердің беттерін де әр түрлі жарық сүйгіш көлеңкеге, күн сүйгіш, суыққа төзімді т. с. с. өсімдіктер түрлеріне әсер етеді. Мысалы, жарық далалардағы сайларға қытай, кир тоқтауы және жазғы жаңбырлар суларының жиналуына байланысты ылғалдылығы басқа жерлерге қарағанда көп болғандықтан, ол жерлерде өсімдіктер қалың болып өседі.

Микрорельефтің де өсімдіктер түрлерің түптеніп-түптеніп өсуі шамалы алаңдарда олар алмасып отыруыққа ықпал етеді Әсіресе микрорельеф кұрғақшылықты, батпақты. мәңгі мұзды аймақтарда ойдым-ойдым жерлерде лайлы болуы әсерінен өсімдіктердің өсуімен жақсы көрінеді.

7 БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР

Даралар және популяциялар арасындағы өзара әрекеттесуді биотикалық факторлар деп атайды. Биотикалық факторлар екі топқа - түр аралық және түр ішіндегі қарым-катынастарға бөлінеді.

Бір түрге жататын даралар арасындағы өзара әрекеттесулер гомотиптік реакциялар деп аталады. Бірлесіп күнелткен жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік әрекеті едәуір дәрежеде популяцияның саны мен тығыздығына тәуелді болады. Сол себепті топ және масса эффектілерімен байланысты құбылыстар байқалады.

Топ эффектісі дегеніміз - өзімен бір түрге жататын дараларлын сезім мүшелері арқылы түйсінуден туындайды. Топ саны даралардын мінез-күлқына, дамуы мен көбеюіне ықпалы болады. Көптеген жәндіктер: кұмырсқа, бал арасы тарақшлар. шегірткелер және т. б. жеке дара тіршілік еткендегімен салыстырғанда, топ ішінде тезірек. өсіп-жетілелі. Бірлесе тіршілік еткенде азық іздеп табу да, сондай-ақ жауларынан қорғану да оңайға түседі. Үйір болып біріккен қасқырлар, жеке жортқан қасқырға қарағаида анағұрлым ірі жануарларды олжалауға қабілетті. Бизондар, бұғылар, тағы басқа күйіс қайырушы жануарлар қорасымен жүргенде жыртқыштардан жақсырақ қорғанады.

Көп жағдайда топ эффектісі жағымды ғана емес, жағымсыз нәтижелерге де әкеліп соғуы мүмкін. Әдетте, саны шамалы кезде жағымды эффектілер басым болып, ал жануарлардың тығыздығы тым өсіп кеткенде жалпы құбылыстар көбірек орын алады

мысалы, ін тышқандарының аса тығыз орналасқан топтарының өсімталдығы төмендеп, тіпті көбеюі мүлдем тоқталады.

Топтық эффекті әсіресс фазалық құбылысқа тән болып отырған жануарлардан, яғни бір мезгілде екі формада - жеке-жеке және топтық формада тіршілік етуге қабілетті жануарлар түрлерінен айқын көрінеді. Мысалы, көшпелі шегірткелер жеке-жеке өсірілгенде олар жасыл түске боялған саяқ фазасына айналады, ал тар жерде тобымен өсірілген жағдайда - қызғылт сары немесе қоңырқай денесінде бажырайған қара дақтары бар үйірлі фазасы пайда болады.

Масса зффектісінің топ эффектісінен айырмашылығы, ол даралар саны және популяция тығыздығы артқан кезде тіршілік ету ортасында - пайда болатын, өзгерістерден туындайды. Әдетте, масса эффсктісі жануарлардың көбею кабілетіне, өсу жылдамдығына, тіршілік ету ұзақтығына жағымсыз ықпал етеді. Мысалы, ін бітесінің популяциясы дамыған кезде үйда экскременттер, түлеу қабықтары жиналып қалады. Бұл бітелер популяцнясының көбею қабілетін төмендетіп, өлім-жітімін арттырады.

Топ және масса эффектілері кең жағдайларда қатар білінетіндіктен, табиғатта оларды ажырату оңайға түспейді. Топтық және массалық эффектілер, кері байланыс принципі бойына популяциялар саны динамикасына ерекше әсер етеді. Әр түр үшін оптималды топ мөлшері және оптималды популяция тығыздығы бар. Тым тығыз қоныстану да, тым сирек коныстану да жағымсыз әсер етуі мүмкін. Бұл кағида көптеген зерттеулер және эксперименттер арқылы дәлелденген. Мысалы, қалыпты тіршілік етуі үшін жылқылардың үйірі ең кем дегенде 12 бастан, ал сиырлардың табыны 300 бастан түруы тиіс.

Гомотиптік реакцияларға бір түр даралары арасындағы әрекеттесулер - түр ішіндегі бәсекелестік (конкуренция) жатады. Өсімдіктер күн сәулесі, ал жануарларға қоректік материалдар түрінде алатын энергия қажет. Сондықган энергия көздерін иелену үшін күресте қатаң бәсекелестік орын алады. Бәсекелестердің мұқтаждары неғұрлым ұқсас болса, бәсекелестік соғұрлым қатаң болады, Бәсекелестік күресте жеңіп шыққандар ұрпақ қалдыру мүмкіндігіне ие болады. Бәсекелестік күресте жеңілгендер жойылады. Сөйтіп түр ішіндегі бәсекелестіктің негізгі нәтижесі популяциялар дивергенция болып табылады.

Бәсекелестіктің екі түрі - тікелей және жанама бәсекелестік кездеседі. Тікелей бәсекелестік даралардың бір-біріне тікелей ықпал етуі арқылы жүзеге асырылады.

Жанама бәсекелестік даралардың аралық буындар арқылы

әр түрлі жануарлардың шектеулі болатын ресурстарды пайдалануынан туады. Сондықтан бұндай бәсекелестікті, әдетте, пайдаланушылық бәсекелестік деп атайды. Бәсекелестік кез-келген шектеулі ресурсқа, сондай-ақ көбею жәнс паналау үшін қолайлы орындарға байланысты туындауы мүмкін.

Түр ішіндегі бәсекелестік көп жағдайларда территориялық, яғни жекелеген жануарлардың немесе олардың топтарының өз танаптарын қоруынан байқатады. Кез-келген шектеулі ресурс үшін бәсекелестік, әдетте жануарлардың кеңістікте біркелкі орналасуына әкеліп соғады. Түр ішіндегі бәсекелестіктін негізі энергня болатын дықтан, өсімдіктер арасындағы күрес жарық үішін жүреді. Тым жиі өскен өсімдіктср бірін-бірі көлсейленді. Бәсекелестік нәтижесінде олардың тығыздығы кемиді. Бұл құбылыс кейбір ауылшаруашылық дақылдарынан (сәбіз, қызылша) анық көрінеді.

Жарық үшін бәсекелестік ағаштардың пішініне дә әсер Мысалы, егер емен оқшау өссе, төменгі қапталдас бұтақтары жоғарғыларынан кем дамымайтындай жеткілікті мөлшерде жарық алатындықтан, оның бөрікбасы шар тәрізді келеді. Орманды жерде өссе, керісінше төменгі бұтақтардын жапырақтары осы ағаштың өз бұтақтарымен де көрші өсімдіктермен де көлеңкеленеді. Бойлап өскен сайып төменгі бұтақтарының қурап төгіледі, сөйтіп ағаш цилиндр тәріздес тік діңінің көп бөлігінің бұтақтарынан айрылған ормандық пішінге ие болады.

Әр турлі түрлерге жататын даралар арасындағы озара әрекеттесулер гетеротиптік реакциялар деп аталады. Егер екі популяцияның әрқайсысы екіншісіне жағымсыз әсер ететін болса, онда олардың арасындағы қарым-қатынас бәсекелестік сипатта болады. Егер екі популяция өзара әрекстгеспейтін болса, онда экологиялық мәні жоқ жағдай - нейтрализм орын алады. Нағыз нейтрализм табиғатта өте сирек кездеседі. себебі кез-келген экожүйеде барлық популяциялардың арасында жанама әрекеттесулер болады. Екі жақка бірдей пайда әкелетін қарым-қатынастар мугуализм деп аталады. Егер екі популяцияның бірлестігі облигатты болса (екі жақ бірінсіз-бірі күнелте алмаса), бұндай қатынасты симбиоз дейді. Симбиозға мысалы ретінде балдыр мен саңырауқұлақтың қарым-қатынасын келтіруге болады. Жануарлар әлемінде ең бір кемеліне жеткен снмбиоздың мысалын термиттерден табамыз: олардың ас қорыту жолдары

талшықтылардың мекені болып табылады. Термиттер, оздерінің целлюлозаны гидролиздеуші ферментгері болмауына қарамастан, ағашпен коректенуге қабілетімен аты шыққан. Бұл жұмысты олар үшін талшықтылар атқарады. Түзілстін қантты негізінен қарапайымдылар пайдаланады, дегенмеп термиттер де сүр қалмайды. Термиттер бұл ішек фаунасынсыз тіршілік ете алмайды: жұмыртқадан жаңа шыққан терміиттер талшықтыларды термиттердің өзге дараларын инстинктті түрде жалау арқылы алады. Әрбір түлеуден кейін термиттер барлық талшықтылардан айрылады, бірақ - олар колония құрып, тіршілік ететіндіктен, әр дара түлегеннең соң талшықтыларды көршілерінен алады. Өз кезегінде талшықтылар көршілерінен жаңадан алады. Өз кезегінде талшықтылар термиттердің әрекеті арқасында азықтың кажетті мөлшерімен жабдықталып, толық қауіпсіздік жәие ортаның біршама тұрақтылығы жағдайында тіршілік етеді. Актинияның бақа шаянмен ынтымақтасу мысалы әдебиетте кең таралғам. Актиния өзінің күндіргіш қармауыштарымен бұқпа шаянды жауларынан қорғайды, есесінс одан шаян тамағының қалдыктары тиеді.

Симбиоз манызды экологиялық роль атқарады. Азот сіңіруші бактерпялармен симбиоз құрып тіршілік ететін өсімдіктер топырақты азотты заттармен байытады. Азот сіңіруші түймектері бар ағаш түрлері көп жағдайда кұнарсыз топырақтарға бірінші болып қоныстанады.

Ынтымақтастық кезінде екі популяция қауымдастық кұрады. Әр түр өз бетінше тіршілік ете алатындықтан, бұндай бірлесу -міндетті емес, дегенмен кауымдастық құрамында тіршілік ету екеуінеде тиімді.

Комменсализм жағдайында қауымдастық құраушы түрлердің бірінің популяциялары (комменсал) бірлесіп тіршілік етуден пайда табады. ал екінші түрдің популяциялары (иеленуші) ешқандай пайда көрмейді. Комменсал мен иеленушілерінін арасындағы қарым-қатынастар екеуара төзімділік көрсету арқылы реттеледі.

Комменсал иеленушісін көп жағдайда келік ретінде пайдаланады. Құрлық қоңыздарында, әсіресе қорда және өлексе қоңыздарында жиі кездесетін гамазоид кенелерінің дернәсілдері нақ осындай әдіспен таралады. Бұқпа шаянның бақталшағында тіршілік ететін шығыршық, құрт иеленушісінің азығының қалдыктарын тікелей оның аузынан жырып алып қоректенеді.

Бір түрдің өсуі мен көбеюі тежелуін аменсализм дейді.

Аменсализм тек өсімдіктер, саңырауқүлақтар бактерияларда кездеседі.

Жыртқыштық деп, бір түр екіншісін жемтік ретінде пайдалану қатынастарын айтады.

Паразитизм шын мәнісінде жыртқыштық болып табылады, бірақ иеленушісі әдетте бірден опат болмай, паразитпен оны белгілі бір уақыт бойы пайдаланады.

Өсімдіктер - биотикалық фактор ( Дүние жүзінде 300 мыңнан астам жоғары сатыдан өсімдік түрлері бар. Олардың адамдар мен биосфера үшін маңызы зор. Өсімдіктер топырақтың құңарлығын арттыруға, қара шірікті қышқыл газдан фотосинтез арқылы көміртекті алып, ауаға оттек бөледі. Теңіз суларының газдың құрамы да өсімдіктермен байланысты болады,

1 миллиард жылдан астам уақыт бұрын басталған фотосинтез процесі арқылы өсімдіктер орасан көп оттек пен органикалық заттар өндірді. Олардың бір бөлігі көмір, мұнай, газ, шымтезек сияқты пайдалы заттарға айналып сақталуда.

Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер азық-түліктің, техникалық және дәрі-дәрмектік шикізаттың құрылыс материалдарының сенімді көзі болып саналады. Өсімдіктер ішінде ағаштардың алатын орны бөлек. Барлық өсімдіктер дүниесінің 88 проценті ағаштардан құралған.

Жер жүзіндегі орман көлемі 4 млрд гектар, оның тең жартысы тропикалық ормандарға жатады. Соңғы 300 жылда 8 миллиард гектар жердің ормандары жойылды. Осының салдарынан климат және топырақтың химялық құрамы өзгеріп, қалыптасқан су мен оттек қоры азайып, кейбір экологиялық жүйелердің жойылып кетуі мүмкін.

Казақстанның табиғаты алуан түрлі болуы себепті мұндағы өсімдік түрлері де көп. Республикада 4750 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер бары көрсетілген "Бұлардың көбі шөпті өсімдіктер, ағаштар мен бұталардың үлесі аз. Орманды дала экологиялық жүйеге жататын аудандарда түкті қайың, шоқ қарағайлар кездеседі. Шағын ормандарда аласа ағаш ретінде тал өседі. Құмды және құмақ жерлерде қылқан жапырақтылар, ал борлы жерде шоқ қарағай, олардың арасында ит бүлдіргені, қара жидек, алмұрт, еседі. Шөптерден астық тұқымдас шөптер, боз бөтеге, жатаған бидайық, сұлыбасы, жырырқусан кездеседі.

Дала экологиялық жүйесі аудандарында шөптерден астық тұқұмдас түрлері қызғылт және қылтанды боз, бөтеге, коңырбас, атқонақ, шөл сұлыбасы, сары жоңышқа, бәрі

бұршақ, беде, қызыл бояу, бөдене шөп, қазтабан, жусан, ақ жапырақ т. б. өседі.

Шөлейт экологиялық жүйесіне жататын аудандарда бетеге боз, жусан, бұйырғын, итенгек, еркек шөп, қияқ, бидайық жәме эфомерлі шөптер өседі. Шөл аймақтарда бетегелі-бозды өсімдіктер - астық тұқымдас бидайық, елеу, құм сұлысы, боз туыстылардан-еркек шөп, қияқ, тырысқақ, тырса аралас жусан, бұйырғын, эфемерлі шөптер тараған.

Ағаштардан ақ сексеуіл, бұталардың жүзгін, бұта таспалар, құм қарлғашы, оседі. Таулы аудандарда ағаштардан шырша, қарағай, самырсын, көктерек, кайың, бұталардан тобылғы, ешкі-сабақ, шөптерден - астық түқымдастар, боз туыстылар, жусан, түрлі-түсті шөптер, эфемерлі шөптер бау-бақша өсімдіктері өседі.

Ағаштардың адамдар мен биосфера үшін зор маңызы бар. Орман - құстар мен аңдардың мекені, су қорлары көп жиналатын жер. Жер қалың болғандықтан жер қыртысы терең қатпайды да, жазғытүры тез жібиді. Сондықтан еріген кар суы сай-салаға ағып кетпей, топыраққа жақсы сіңеді. Өсімдік калындықтарынан құралған жамылғы нөсер жауын мен қар сулары топырақтың жуылып кетуіне кедергі болады. Ормандар - ауыл шаруашылығына да пайдалы. Топырақты жел және су эрозиясынан сақтап, жердің құнарлығын арттырады. Аңызақ желден сақтайды. Қонысты және жазғытұрым әрбір гектар жерге 540 тоннадай су жиналып, әсіресе өсімдіктердің жаңа өсе бастаған кезінде оларды ылғалмен қамтамасыз етеді. Қар тоқтатуға, сай-саланы болдырмауға ағаштардың көмегі көп.

Орманды - жердің өкпесі деуге де болады. 1 гектар орман тәуілігіне ауадан 220-280 кг. Көмір қышқыл газды алып, орнына 180-200 кг. оттегі береді. Ағаштың жапырақтары, бұталары қабықтары қурап, жерге түсіп, топырақты органикалық заттармен байытады. Оларды топырақтағы бактериялар біртіндеп шірітіп органикалық тыңайтқышқа /азотқа/ айналдырады, отгегі, көмірқышқыл газ және азот қалыптасқан теңдестігін сақтауға көмектеседі.

Ормандар, әсіресе кылқанды ағаштар, фитонцид /гректің фитоп - өсімдік, - өлтіру деген сөздерінен құралған/ деп аталатын жеңіл химиялық заттарды бөліп, ауру тарататын микробтарды /бактерия, саңырауқүлақ, жабайы микрос т. б. / өлтіреді, ауаны тазалайды.

Ормандар - ауаны ластауды химиялық заттарды, әсіресс газдарды, тотықтырып өзгертіп, олардың зиянды әсерлерін азайтады, ауаны шаң-тозаңнан тазалайды. Ағаш жапырақтарына жиналған шаң-тозаң жауын жауғанда жер бетіне жуылып түседі. Қала ауасымен салыстырғанда ормандарда бактериялар 300 есе кем болады. 1 гектар қылқанды орман жылына 40 тонна, жапырақты орман - 100 тонна шаң-тозаң ұстайды.

Орман күн сәулесінін әсерін кемітіп, адамға зиянын азайтады. Топырақ бетіндегі органикалық жапырақтар радиоактивті сәулені сіңіріп, ортаны бейтарап жасайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.