Түрік орыс қарым-қатынастары және Қаратеңіз күресі

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

I Түрік орыс қарым-қатынастары және Қаратеңіз күресі.

I. 1Солтүстік соғыстары кезеңіндегі Ресейдің Қаратеңізге бағытталған әрекеттері.

I. 2 1736-39 жылы орыс-түрік соғысы және Белграт келісімі.

I. 3 1768-74 жылдары орыс түрік соғысы және орыс-түрік қатынастары.

II Ресейдің Қаратеңіз мемлекет аталуы және бұл мақсатын күшейту әрекеттері.

II. 1 Кіші Кайнаржа келісімі және Ресейдің қоныстандыру саясаты.

II. 2 Ресейдің Қырымды басып алулары.

III Ресейдің ұлы Қаратеңіз мемлекетіне айналуы.

III. 1 Ресейдің Қаратеңізде панисламизим саясаты.

III. 2 Ресейдің Қаратеңіз мемлекетіне айналуында Еуропа мемлекеттерінің орыс-түрік қарым-қатнастарына әсерлері.

Қорытынды

Қосымшалар

Сілтеме

Әдебиеттер

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі: Орыстардың Қаратеңізге байланысты іс - әрекеттері IX ғасырда басталған еді. IX ғасырда Қаратеңіз және Хазар теңізіне саяхат жасаған орыстар X ғасырда Византияға саяхат жасап Константинопил және Анадолы жерлеріне дейін жетті. 911 жыл жасаған саяхатының соңында Византиямен жасалған келісімшартта орыстар Қаратеңіз және Ақтеңізде еркін сауда жасауға мүмкіндік алды. Манғолдардың Қартеңіздің солтүстігіндегі далаларға басшылық етуі, XIII ғасырдың алғашқы жартысына дейін орыстардың оңтүстік теңіздерде сауда әрекеттерін жасауына мәжбүр етті. Монғолдардың Қаратеңіз солтүстігіндегі далаларға басшылық етуі орыстардың Қаратеңіз жерінде сауда қатынастарының әлсіреуіне әсер етті. XIV ғасырларда Дон және Азав жағалауларында сирек болса да орыс саудасы және кезіп жүріп сауда - саттық жасаушылар бар еді. Қырым хандығының құрылуымен Керч бұғазы бүтіндей орыстардың сауда кемелерімен толықтырылды. XV ғасырдың екінші жартысында күшейе бастаған Мәскеу мемлекеті бір кездері Дон және Азов словяндарының жасаған саудаларының орнына ауыстырылды. Бұл кезеңдерде орыстарға Қаратеңіз жерінде үлкен бәсекелестік жасаған түріктер болды.

Түріктер Истамбулдың жеңісінен кейін біраз уақыттан кейін Анадолы жағалауларында және Қаратеңіз солтүстігінде жеткен жеңістерімен Қаратеңізді бір түрік көліне айналдырды. Осман мемлекеті Қырым хандығының егемендігі, Қырым жартыаралының оңтүстігіндегі Кефені өздеріне бағындырды. Осылайша Қаратеңіздегі сауда тізгіні Осман мемлекетінің қолына өтті. XVI ғасырдың алғашқы жартысында күшейген Ресей әскери және саяси сауда және эканомикалық саясат жағынан теңіздерге иелік етуді ойластыра бастады. 1547 жылы “патша ” лауазымын иеленіп Ресей тағына отырған IV Иван Қаратеңіз, Балтық, Хазар теңізіне шығуы жабық болған, Ресейдің теңіздерге шығу жолын ашуды өзіне негізгі мақсат етті. IV Иван Ресейдің батысын көз астына алып, Хазар теңізіне шығатын жол ашу үшін 1552 жылы Қазан, 1556 жылы Астраханды өз қол астына бағындырады. Бұл екі мемлекеттің Ресейдің қол астынада болуы Хазар теңізіне жақын жерлерде жаңа бір үдерістің басталуына себеп болды. Бұл жаңа үдеріс бұл өлкелерде Орыс билігінің артуы және орыстардың Қаратеңіз жерінде күшеюуіне мүмкіндік жасады. Орыстардың Кавказ және Қаратеңіз жерінде беделін арттыру әрекеттерін, сол жердің халқын қорғау жұмыстарынан бастады. Орыстар бірінші черкес халықтары арасында беделін жоғарлатып 1555 жылы Бекетов черкестерін, 1557 жылы Хабартай черкестерін, одан кейін Дон және Терек жерлеріндегі қазақтар және Хазар теңізімен Қаратеңіз арасындағы Исмаил мырзаға қарасты Ұлы Ноғай жерлерінде өз беделдерін арттырды. Олар өз беделін қолданып, Кавказия және Қаратеңізге жол алуды көздеді. Казак және Ноғайлардың орыс билігіне алынуы Қаратеңіз және Аваз теңізіне шығу үшін жасаған әрекеттері екендігіні айқын көрсетті.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Орыстардың беделінің осылайша Кавказдармен Қаратеңізге дейін жайылуын Халил Инанч “Батыс Еуропа тарихында жаңа ғасырдың шынайы бастауы” деп түсіндіреді. Халил Инанч бұл дамуды ең аз 1300 жылы бір Түрік жұрты болған Батыс Еуропа далаларында биліктің славяндарға өтіуімен бір кезеңде Османалы императорлығының солтүстікте 80 жыл бақылау саясатының құлауы, Қаратеңіздің үрейленуіні айтады. Шындығында орыстардың Кавказ және Қаратеңіз жерінде беделінің артуы черкес және казактарға жасаған келісімдерінің нәтижесінде қысқа уақыт ішінде өздерін көрсете алды.

Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, жаңа тарихи пайымдау тұрғысынан Орыстардың Қаратеңізге байланысты іс - әрекеттері, орыс - түрік қарым қатынастары және өзара жасаған келісімдері қаратеңіз жағалауының бірде орыстарға бірде түріктерге тиесілі болуының себептерін айқындау зерттеу жұмысымның басты мақсаты. Зерттеу жұмысымда осыған сай мына міндеттер айқындалды:

Түрік орыс қарым-қатынастары және Қаратеңіз күресі.
Солтүстік соғыстары кезеңіндегі Ресейдің Қаратеңізге бағытталған әрекеттері.
1736-39 жылы орыс-түрік соғысы және Белграт келісімі.
1768-74 жылдары орыс түрік соғысы және орыс-түрік қатынастары.
Ресейдің Қаратеңіз мемлекет аталуы және бұл мақсатын күшейту әрекеттері.
Кіші Кайнаржа келісімі және Ресейдің қоныстандыру саясаты.
Ресейдің Қырымды басып алуы және ұлы Қаратеңіз мемлекетіне айналуы.
Ресейдің Қаратеңізде панисламизим саясаты.
Ресейдің Қаратеңіз мемлекетіне айналуында Еуропа мемлекеттерінің орыс-түрік қарым-қатнастарына әсерлеріне қатысты мәселелерін қарастыру.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Менің зерттеу жұмысым кіріспе, үш тарау, жеті тарауша, қорытынды, қосымшалар, сілтеме, әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Түрік орыс қарым-қатынастары және Қаратеңіз күресі.

I. 1Солтүстік соғыстары кезеңіндегі Ресейдің Қаратеңізге бағытталған әрекеттері.

Истамбул келісімімен Қаратеңізге бағытталған маңызды жеңістерге жеткен Ресей Қаратеңізге шығу үшін Қырым хандығы, Османалы мемлекеті мен күреске бармады. Орыс патшасы Петр күресті дайындықтар жасағаннан кейін Қаратеңізге бағытталған әрекеттерін бастауды мақсат етті. Бұның үшін Петр Дон және Денепр жағалауларының маңайларындағы қалалары: Азак, Тайган және Ворнежда жаңа кемелер жасатуды бастады. Қаратеңізге шығу және Осман мемлекетімен күресе білу үшін күшті бір теңіз флоты болуы керек еді. Күшті бір теңіз флоты болмай тұрып Осман мемлекетімен күресу қауіпті еді. Сол себепті Петр Қаратеңізге бағытталған дайындықтарда Осман мемлекетімен достық қарым - қатынас жасау жолдарын іздеді. Бұл жерде Петрдің мақсаты Осман мемлектімен уақытша достық қарым - қатынас орнатып, уақыт ұту дайындықты барынша күшейту еді. Бұл саясатта 1699 жылы Швед тағына отырған 17 жасар XII Карл жас және тәжірибесіз болуын пайдаланып, Балтық теңізіне шығу Ресей үшін тек эканомикалық емес, сол кезде саяси болып, өлкенің жылжуы және күшеюі үшін маңызды бір қадам еді. Орыстар оңтүстікте Осман мемлекетімен жасаған күресіне жеткен жеңістері, өлкеде жасайтын жаңа өзгертулермен күшті жағдайға жеткізгенге дейін және дайын жағдайға жеткенге дейін өздері еңбектеніп, Еуропадағы ұлтаралық тепе - теңдіктерді жақыннан қудалау, Истамбул келісіміне қол қойғаннан кейін, 1 айдан кейін Данимарка және Лехистан мен бірге Шветтерге соғыс жариялайды. Петр швед мемлекетіні қысқа уақыт аралығында сәтсіздікке ұшратып, Балтық жеріндегі топырақтарын қайтарып алып, Балтық теңізіне шығу мүмкіндігіне жетті. Қаратеңізге бағытталған әрекеттер бітпей Османдар мен күреске түсу Петр қаламаған бір жағдай еді. Петр еш шарасыз қалғаннан кейін орыс және түрік мемлекеті арасында 22 шілде 1711 жыл Прут келісімін жасауға мәжбүр болды. Прут келісімі бойынша орыстар Тайған, Жаңа қала, Каменный, Затон қалаларын талқандап, Азак қаласын Османлыларға беруге міндетті болды. Бұл талаптарды Патша Петрдың қабылдауы орыстардың Притта қаншалықты қиын жағдайға түскендігін көрсетеді. Жасалған келісіммен орыстар Истанбул келісімінің қол жеткізген барлық жетістектерінен бас тартатындығын айтты. Жаңаланған келісіммен Прут келісіміне кіргізілген бөлімдерде орыстар 3 ай ішінде Лехистаннан іәскерін алып шығып, оның ішкі ісіне араласуынан айырылды. Денепрдің батыс Киев ғана орыстарға тиісті болды және “ патша ” османылыларының қорғауына алынатын болды. Орыстар өздеріне тиесілі Чернаск және Азак аралында ешқандай қала тұрғызбайтын болды.

1. 2 1736-39 жылдары орыс - түрік соғысы және Белграт келісімі.

Солтүстік мәселесі Ресей үшін табысты болып шешілмегеннен кейін Петр оңтүстік мәселесіне немесе Қаратеңізге шығу мәселесінің шешімін табуға тырысты. Петр елінің солтүстік соғыстарынан кейін әскери, эканомикалық жағынан күшсізденгендігі және Прут келісіміндегі шешімдерінің оның ықпалын түсіруге әсер еткендігіне байланысты, әрекет етуді Қаратеңізге емес Хазар теңізіне қарай бағыттайды. Хазар теңізінің жағалауы Петр үкіметін тек сауда мағындасында емес стратегиялық әскери тұрғыдан да қызықтыратын еді. 1722 жылы Петрдың Хазар теңізі жағалауларына жасаған әскери сапары Ресейді Осман мемлекетімен қарсы қойды. Екі ел арасында 12 маусым 1724 жылы Истанбулда бір келісім жасалып Иран топырақтарын бөлісті. Бұл бөлісу Ресей - Хазар теңізіне бағытталған оңтүстік шекараларының Кавказ тауларының сотүстігіне дейін жайылуы, Ресейдің Қаратеңіз және Хазар теңізі арасындағы позицияны қамтамасыз етті. Сол кезде бұл жағдай Қырым хандығының Кибардай Дағыстан және Кубандағы мұсылман халықтарды Ресейге қарсы бағыттауды жоспарлады. Петр осылайша Ресейді Балтық теңізіне шығарғаннан кейін, Ресейдің Хазар теңізіндегі мақсатында жүзеге асыруға кірісті. Петрдың сол кезлегі басты мақсаты Қаратеңіз мәселесінің шешімін табу болды. Бірақ Петрдың өмірі осы жағдайды соңына жеткізуге жетпеді. 28 қаңтарда 1725 жылы қайтыс болды. Петр қанша қаласада Қаратеңізге шығуға қол жеткізе алмады. Бұл жерде соны айтып өтіуіміз керек. Петр мүмкін Ресейді Қаратеңізге шығармады бірақ ағылшын тарихшысы Х. Суленердің маңызды зерттеуімен “Ресейді Осман мемлекеті алдында жоғары көрсете алатын жағдайға жеткізді, әскери, саяси, рухани, эканомикалық алаңдарда жасаған жаңалықтары Ресейдің дамуына маңызды қадамдар болды. Петрдың өлімінен кейін Ресей тарихында I Екатерина таққа отырды. Екатерина Хазар және Қаратеңіз жерлеріндегі негізгі проблемаларды бір жолға қойып 1725 жылдың соңы 1726 жылдың басында Ресейдің сыртқы саясатында “Holsteın” және “Kurland” мәселелеріне көңіл аударды.

1. 3 1768-74 жылдары орыс-түрік соғысы және орыс- түрік қатынастары.

Белграт келісімі орыс - түрік қарым - қатынастарының ұзақ бір кезең ішінде бейбітшіліктің жалғасуына септігін тигізді. Бұл жағдай әр екі мемлекет тарапынан келісімнен қуанышты болуларына емес: Ресейдің халықаралық және ішкі мәселелері, Османалы мемлекеті болса Иран үрейі жіне саяси эканомикалық күйзелістері әсерінен еді. Белграт келісімінің деректерін қарағанда екі мемлекет арасында шекараның анықталуы және салынатын қалалардың салынатын орындарының белгілену жұмыстары 1741 жылы бітірілді. 1739 жылы Швед қауілінің артуы мен Ресей Осман мемлекеттерінің талаптарын қабылдады. Осылайша Ресей алдымен Шветтермен келісім жасаған Осман мемлекетімен қатынастарын жақсартып күш біріктіріп Шветтерге қарсы бағыт алды. Швед мәселесінің 1743 жылы табысты бір шешімінен кейін Ресей, Австрия тағы үшін жасалған соғысқа қатысу үшін 1747 жылы Осман мемлекетімен жаңа келісімге қол қойды. Бұл кезеңдегі ішкі және сыртқы мәселелер Османалы мемлекетіне қарсы бейбітшілік саясатын іздеу қиыншылығына тап болды. Қаратеңіз бағытында ықпалды бір саясат іздеп, бейбітшілік жолымен Қаратеңізге шығуды көздеді. Сол себепті Орыс үкіметі Истанбұлдағы жіберілетін елшілерін таңдағыштықпен таңдап, Османлы мемлекетінің ішкі саясатын ықыласпен талдап отыратын еді. Елшілерден Осман мемлекетінің әскери эканомикалық жағдайының түрлері және Орыс үкіметінің өзінің саясатында қолдана алатындай мағлұматтар, деректер жинауды бұйыратын. Австрия тағының мұрасы үшін жасалған соғыстан шыққаннан кейін Ресейдің сыртқы саясатының басты мақсатында 1748жылдан бері ашық бір тұрғыда Ресейге қарсы саясат іздеген Пруссия қиралі Карл Фридрих соғысқа қарсы дайындық жасауда еді. 1750 жылдың бастарында орыс Үкіметінің Османалы мемлекетімен бейбітшіліктің жалғастырылуы бағытында бір саясат іздеуі керек еді . Бұнымен бірге Ресей Қаратеңізге бағытталған болашақтағы стратегиялық мақсаттарын негізге алып, оңтүстікте Қырым хандығы, Оман мемлектімен шекараларын күшейтуді жалғастырған еді. Австрияның Османалы мемлекетімен болған әскери шекарклық аймақтарынан Сирп көшпелілері алып келініп 1751 жылда “Жаңа Сирбия”1752-1753 жылдары ”Славян Сирбия”есімді жаңа аймақтар пайда болды. Осылайша Ресей шетелдік көшпелілер шекара бойына орналастырылып және шекара топырақтарын пайдаланумен қамтамасыз етті және де бұл топырақтардың өлке эканомикасына араласуында қамтамасыз етті. Бахмут жақынында құрылған жаңа Сербияның қорғануы үшін 1754 жылы ингул поселкасында Азиз Элизаветта қаласының негізі қаланды. Азиз Элизаветта қаласы үшін таңдалған жер, Белграт келісіміне қайшы болмауы үшін Османылардың қарым-қатынастарының кеңеюіне себеп болды. Истанбулдағы орыс елшісі Обрелсков қаланың османлы шекарасында ұзақт орыс шекараларында құрылғанын білдіруне байланысты Осман мемлекеті қаланың құлауын қалайтын еді.

2. Ресейдің Қаратеңіз мемлекеті атануы және бұл мақсатын күшейту әрекеттері.

2. 1 Кіші Кайнаржа келісімі және Ресейдің қоныстандыру саясаты.

Кіші Кайнаржа келісімімен Ресей Қаратеңізге екі басқа жолдармен шығу мүмкіндігіне ие болды. Бұлардың біріншісі Кинбурин қаласының бағындырылуы мен Денепр жағалауы арқылы, екіншісі болса Жаңа қала және Керч бұғазы арқылы. Қаратеңіз жағалауында Ресейдің ие болған жерлері аз болса да Өзу және Таман сияқты Осман мемлекетінің қалалары олар үшін қауіпті болып саналды. Әскери және эканомикалықжағынан Ресейдің Қаратеңізге шығыуының маңызы зор. Қаратеңізге бағытталған әрекеттер арқылы бағындырған топырақтарда әскери және сауда арқылы күшеюі үшін Күшлік Кайнаржа келісімінен кейін өлкеде жаңа орналасу аймақтарын құру істерін бастады. Оңтүстік өлкелердің тез арада бір орналасу аймағына айналуы халықтың бір тобы жаңа жерлерге қоныстануы үшін үкіметмаңызды шешімдер жасады. Осман мемлекетімен шиеленіскен қарым -қатынастардың негізінде оңтүстік аймақтарына халықты орналастыруға әрекет еткен үкімет, қашқын ауылдылар үшін маңызды бір шешім шығарды. Бұл жердің топырақтарынан қашқан ауыл халқымен байланысты Г. А. Потолими 31тамыз 1775жылы Новосибирский әкімі Муровтсевке бір жасырын бұйрық жіберді. Бұл құйрықта екі Запарожьеден қашқан ауылдылардың ордаға араласып, әскерге араласпаса оларға ешқандай жер берілмейдідеді. Оңтүстікке қашқандардың кейбіреулері мемлекет жерлеріне орналасып, бос жерлерде егіншілік пен айналыса бастаған. Басқалары болса Күшік Кайнаржа келісімінен кейіние болған қалаларда және құрылыстарда жұмыс істеді. Жаңа жерге қоныстанғандарға да дасауда -саттықта жеңілдіктер ерілетін еді. Орыс үкіметі 5-ші мамыр 1779жылы шығарған құйрығында мемлекет сыртына қашқан орыс, украина халықтарыжәне Запарожье казактарының 2жыл ішінде қайтып оралып Украинаның солтүстігіне орналасуларына мүмкіндік берді. Бұл бұйрықта екі жыл ішінде қайтып оралғандарға кешірім беріліп, құнарлы жерлерге орналастырылып, бостандық және бір жылдық салық төлемеу мүмкіндігінеие болатындығы да айтылған еді. Осылайша үкімет оңтүстіктегі қоныстандыруды тездетпек болды. Оңтүстіктен түзетулерден ең маңыздыларының бірі Запарожье казаклары үшін жасалған бұйрық болды. Ресейдің Күшік Кайнаржа келісімінен кейін Солтүстік Қаратеңізге стратегиялық позициясының өзгеруімен Запарожье казактарыны Татарларға қарсы тосық ретінде қолдану мүмкіндігі қалмады. 1779жылы Солтүстік Қырым жағалауларында өмір сүрген румындар мен армяндар орыс капитаны Суворовтың басшылығымен орыс жерлеріне орналастырылды. Юнандардың Денепрге жақын Азак топырақтарына, армяндар болса Денепр жағалауларына орналастырылды, Азак пен Димитрий қаласы арасындағы жерлерде орналастырылды. Жаңадан орналастырылған шетелдік көшпелілер үшін үйлер, шіркеулер салнды, ақшалай көиектер көрсетілді. Белграт келісімімен Ресейдің Қаратеңізге және Азак теңізіне соғыс флотын дайындайтын бөлім Күшік Кайнаржа келісімінде қалдырылды. Қаратеңізде әскери флоттың құрылуы өңтүстік топырақтарын қорғау үшін еді.

2. 2 Ресейдің Қырымды басып алулары.

Күшік Кайнаржа келісімі Қырым хандығы және хандарының тәуелсіз әрекет етулері көп және қиын еді. Осман мемлекеті орыстарға қарсы тосқауыл ретінде қолданған Қырымды қолдан шығаруды қаламады. Ресей болса көп уақыттар күрескен Қаратеңіз мемлекеті болуды және Қаратеңізге әрекетін күшейту үшін Қырым хандығының топырақтарына қажеттілігі бар еді. Бұл жағдай екі мемлекеттің Қырым хандығы үшін күресуге мәжбүр етті. Сол кезде Қырым хандығындағы ішкі талас - тартыстар екі мемлекеттің Қырымға соғыс ашуарына үлкен септігін тигізді. Күшік Кайнаржа келісімі соңында Ресей Қырым тәуелсіздігін күшейту мақсатында бір саясат іздеуді бастады. Ресей үшін Осаналы мемлекетінің Қырымдық тәуелсіздігімен қатысты шешімдерге байланысты әрекет етуі өте маңызды еді. Бұл үшін Қырымдағы жағдайды қорғау үшін татарлардың өздерінің шешімдерімен әрекет етуге мүмкіндік берді. Кіші Кайнаржа келісімімен Осман мемлекетімен байланысты қарым - қатынастарды бір жолға қою келісім шарттарының дұрыстығын тексеру ушін Стамбулға Репкинді жібереді. Репкин келісім шарттару талапқа сай жасалу барысында біраз қиындықтарға тап болды. Осман мемлекеті үшін Күшлік Кайнаржа келісімінің соңында Қырым хандығының тәуелсіз болуыны яғни Ресейдің Қаратеңізге шығуы және Қаратеңізде сауданы бастауы тез қабылданылатын жағай емес еді. Прозоровский жерінде 21 қараша 1776 жылы әрекетін бастаған Ресей күштері Прекопты өз қолдарына алады. Әскерлердің Прекопты бағындырғандарынан кейін Ресей үкіметі 22 қарашада Османалы мемлекетіне бір хабар жібереді. Бұл хабарда Османлылардың Кіші Кайнаржа келісіміне бағынбай Қырымның тәуелсіздігіне кірісуі, Қырымның тәуелсізіктің қиыншылықтарын білмегендіктерін және қайтадан Осман мемлекетінің қол астына өтуге дайын екендігін білдірген еді. Бұған ұқсас хабар Қырымға да жіберілді. Бұл хабарда Осман мемлекеті Прекоптың өз қалдарына алатындығы, ол жерлердің орыстардың қолына өтуді қаламаған Перайды қайтада Қырым ханы етіп тағайындайтындықтары туралы жазылған еді.

Ресейдің Қырымды қоныстанудағы қиыншылықтарының себептері: 1. Ресей татарларға тәуелсіздігін беріп, олардың тәуелсіздігінен күткен нәтижені және өзіне байланысты оңтүстіктегі жерлердің қауіпсіздігін ойлауы. 2. Османалы мемлекетінің Қырым хандығының істеріне араласуын жалғастыруы. 3. Қырым татарларының тәуелсіздіктерінің табысты болмауы. 4. Өздерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін оңтүстікте көп әскер ұстауы. 5. Қырымдағы көтерілістерді басу үшін тез - тез Қырымға сапар шегулері. 6. Татар халықтарының бір тобының өз тәуелсіздіктері үшін күресуге көндіре алмау қиыншылықтарына тап болған Ресей үлкен материалдық шығынға ұшрады

3. Ресейдің Ұлы Қаратеңіз мемлекеіне айналуы.

3. 1 Ресейдің Қаратеңізде панисламизм саясаты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.