Салық механизмінің экономикалық мазмұны
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері
1.1 Салық механизмі.қаржы механизмінің құрамдас бөлігі ... ... ... 6
1.2 Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы басқаруда алатын орны
2.1 Қазақстан Республикасында салық механизмінің қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірістерін кұраудағы рөліне экономикалық талдау (Алматы қаласы Салық Комитеті бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
III. Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Әлемнің дамыған елдеріндегі салық механизмінің қызмет ету тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдарындағы түйінді мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері
1.1 Салық механизмі.қаржы механизмінің құрамдас бөлігі ... ... ... 6
1.2 Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы басқаруда алатын орны
2.1 Қазақстан Республикасында салық механизмінің қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірістерін кұраудағы рөліне экономикалық талдау (Алматы қаласы Салық Комитеті бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
III. Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Әлемнің дамыған елдеріндегі салық механизмінің қызмет ету тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдарындағы түйінді мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Кіріспе
Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бір бөлігі, және салық саясатын жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Салық механизмі ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу қатынастарын жүзеге асыру арқылы мемлекеттік орталықтандырылған ақша қаражат қорларын құруға, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеуге, шаруашылық субьектілерінің тұтынуын және қорлануын қамтамассыз етуге қажет салықтық қатынастардың амал -әдістерінің, ережелерінің жиынтығы.Қандай да болмасын мемлекеттің салық саясаты салық заңдылықтарын қабылдау, нормативтік актілерді бекіту, салықтардың түрлерін белгілеу, төлеушілердің ауқымын, ставкасын, жеңілдіктерін, төлеу мерзімдерін және салықтарды төлеу тәртібі, салықтық заңды бұзушылардың жауапкершілігі, бюджет жүйесі арқылы салықтарды бөлу, бір сөзбен айтқанда салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да салық саясатының, салық жүйесінің бірыңғай, әрі тиімді қызмет етуі салық механизміне тікелей байланысты.
Салық механизмі салық теориясындағы ұйымдастырушылық экономикалық категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың обьективті процесін айтады. Осы процестердің сферасын үш түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизмінің құрылымы мынандай негізгі элементтерден тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеумен алуды ұйымдастыру, салықтарды алу әдісі, және салықтардың уақытылы әрі толық көлемде түсуін бақылау жүргізу. Осы процестер мен кезеңдердің барлығы салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық органдары салық арқылы бақылаудың бірыңғай жүйесін құру. Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмінің ұтымды ұйымдастырылуынан жалпы салық жүйесінің жай- күйі тікелей байланысты, әрі мемлекет кірістерінің көзі бюджетке тигізер әсері де мол.
Бүгінгі салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының ұштасуы анық, өйткені, біріншіден мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуын іске асырады екен.
Осы салық механизмі бүгінгі танда мемлекеттің мақсатты түрде экономикалық саясатын жүргізе отырып, қоғамның экономикалық дамуына экономиканың және қаржылық саясаттың стратегиясы мен тактикасы арқылы кәсіпкерлік пен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметінде жүргізіледі.
2006-жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылған жаңа салық кодексі салық жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті. Салық кодесінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар, болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге салық кодексінде салықтық әкімшілендіру тәртібімен салықтық бақылау жаңаша іске асырылды. Осы және басқада мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау болды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында салық механизмінің атқаратын рөлін және мемлекеттік бюджет кірістерін толықтыруда алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін мынандай мәселелер қарастырылады:
- салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің экономикалық мазмұнын, маңызын қарастыру;
- экономиканы тұрақтандыру жағдайында салық механизмінің экономиканы басқарудағы алатын орны және Қазақстан Республикасындағысалық механизмінің негізгі элементтері: салықтық жоспарлаумен болжау, салықтық реттеу және салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;
- ҚР Ұлттық Статистикалық Агенттігінің Статистикалық мәліметтері бойынша экономикалық талдау жүргізу;
- бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық механизмінің жаңаша бағыт - бағдарына сипаттам беру.
Диплом жұмысын жазу барысында классик-экономистердің еңбектері, қаржы және салық салуға байланысты оқу құралдары мен оқулықтар, Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен нормативтік актілер қолданылды.
Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бір бөлігі, және салық саясатын жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Салық механизмі ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу қатынастарын жүзеге асыру арқылы мемлекеттік орталықтандырылған ақша қаражат қорларын құруға, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеуге, шаруашылық субьектілерінің тұтынуын және қорлануын қамтамассыз етуге қажет салықтық қатынастардың амал -әдістерінің, ережелерінің жиынтығы.Қандай да болмасын мемлекеттің салық саясаты салық заңдылықтарын қабылдау, нормативтік актілерді бекіту, салықтардың түрлерін белгілеу, төлеушілердің ауқымын, ставкасын, жеңілдіктерін, төлеу мерзімдерін және салықтарды төлеу тәртібі, салықтық заңды бұзушылардың жауапкершілігі, бюджет жүйесі арқылы салықтарды бөлу, бір сөзбен айтқанда салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да салық саясатының, салық жүйесінің бірыңғай, әрі тиімді қызмет етуі салық механизміне тікелей байланысты.
Салық механизмі салық теориясындағы ұйымдастырушылық экономикалық категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың обьективті процесін айтады. Осы процестердің сферасын үш түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизмінің құрылымы мынандай негізгі элементтерден тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеумен алуды ұйымдастыру, салықтарды алу әдісі, және салықтардың уақытылы әрі толық көлемде түсуін бақылау жүргізу. Осы процестер мен кезеңдердің барлығы салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық органдары салық арқылы бақылаудың бірыңғай жүйесін құру. Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмінің ұтымды ұйымдастырылуынан жалпы салық жүйесінің жай- күйі тікелей байланысты, әрі мемлекет кірістерінің көзі бюджетке тигізер әсері де мол.
Бүгінгі салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының ұштасуы анық, өйткені, біріншіден мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуын іске асырады екен.
Осы салық механизмі бүгінгі танда мемлекеттің мақсатты түрде экономикалық саясатын жүргізе отырып, қоғамның экономикалық дамуына экономиканың және қаржылық саясаттың стратегиясы мен тактикасы арқылы кәсіпкерлік пен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметінде жүргізіледі.
2006-жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылған жаңа салық кодексі салық жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті. Салық кодесінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар, болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге салық кодексінде салықтық әкімшілендіру тәртібімен салықтық бақылау жаңаша іске асырылды. Осы және басқада мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау болды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында салық механизмінің атқаратын рөлін және мемлекеттік бюджет кірістерін толықтыруда алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін мынандай мәселелер қарастырылады:
- салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің экономикалық мазмұнын, маңызын қарастыру;
- экономиканы тұрақтандыру жағдайында салық механизмінің экономиканы басқарудағы алатын орны және Қазақстан Республикасындағысалық механизмінің негізгі элементтері: салықтық жоспарлаумен болжау, салықтық реттеу және салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;
- ҚР Ұлттық Статистикалық Агенттігінің Статистикалық мәліметтері бойынша экономикалық талдау жүргізу;
- бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық механизмінің жаңаша бағыт - бағдарына сипаттам беру.
Диплом жұмысын жазу барысында классик-экономистердің еңбектері, қаржы және салық салуға байланысты оқу құралдары мен оқулықтар, Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен нормативтік актілер қолданылды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының "Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Салық кодексі,
10-қаңтар, Алматы, 2006 жыл.
2. Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" заңы,
1- сәуір, 2003 жыл.
3. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы
"Республикалық бюджет туралы заңы", 15-желтоқсан,
2005 жыл.
4. Баймуратов У. "Национальная экономическая система"
Алматы, 2000ж.
5. Баймурзаев Р. Л.Аносова, Г.Жарылгасимова "Налоги
в Казахстане", Алматы, 2000 г.
6. Драбозина Л.А. "Финансы" Москва-2001ж.
7. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Дрыстанбекова С.С. "Финансово-кредитные проблемы экономики Казахстана"
Алматы,1995 ж
8. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. "Налоги и налогооблажение" Алматы, 1995 ж.
9. Құлпыбаев С.Қ. "Қаржы" Алматы, 2004ж.
10. Мельников В.Д., Ильясов К.К. "Финансы" Алматы, 2003ж.
11. Оспанов М.Т. "Налоговая реформа и гармонизация налговых отношений" Санкт - Петербург 1997 ж.
12. Сейдахметова Ф.С. "Налоги в Казахстане", Алматы,2002 г.
13. Худяков А.И. "Налоговое право Республики Казахстан" Алматы
" Жеті жарғы".
14. Юткина Т.Ф. "Налоги иналогооблажение" Москва, 1999ж.
15. Ермекбаева Б.Ж. "Салықтар және салық салу" Алматы, "Қазақ университеті", 2003 ж. 8-12 бет
16. Шеденов О. "Салық - экономиканы реттеу құралы "
"Қаржы-қаражат"Алматы, 2003ж. №3
17. Елубаева Ж. "Салық жүйесін жетілдіру жолдары"
"Қаржы-қаражат" Алматы,2003ж. №5
18. Байдүйсенов А.Д. "Қаржы - қаражат" Алматы, 2004ж. №4
19. Кусаинов К.К. "Қаржы - қаражат" Алматы, 2003ж. №3
20. "Бухгалтер бюлетені" ресми газетінің 2005-2006ж. басылымдары.
1. Қазақстан Республикасының "Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Салық кодексі,
10-қаңтар, Алматы, 2006 жыл.
2. Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі туралы" заңы,
1- сәуір, 2003 жыл.
3. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы
"Республикалық бюджет туралы заңы", 15-желтоқсан,
2005 жыл.
4. Баймуратов У. "Национальная экономическая система"
Алматы, 2000ж.
5. Баймурзаев Р. Л.Аносова, Г.Жарылгасимова "Налоги
в Казахстане", Алматы, 2000 г.
6. Драбозина Л.А. "Финансы" Москва-2001ж.
7. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Дрыстанбекова С.С. "Финансово-кредитные проблемы экономики Казахстана"
Алматы,1995 ж
8. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. "Налоги и налогооблажение" Алматы, 1995 ж.
9. Құлпыбаев С.Қ. "Қаржы" Алматы, 2004ж.
10. Мельников В.Д., Ильясов К.К. "Финансы" Алматы, 2003ж.
11. Оспанов М.Т. "Налоговая реформа и гармонизация налговых отношений" Санкт - Петербург 1997 ж.
12. Сейдахметова Ф.С. "Налоги в Казахстане", Алматы,2002 г.
13. Худяков А.И. "Налоговое право Республики Казахстан" Алматы
" Жеті жарғы".
14. Юткина Т.Ф. "Налоги иналогооблажение" Москва, 1999ж.
15. Ермекбаева Б.Ж. "Салықтар және салық салу" Алматы, "Қазақ университеті", 2003 ж. 8-12 бет
16. Шеденов О. "Салық - экономиканы реттеу құралы "
"Қаржы-қаражат"Алматы, 2003ж. №3
17. Елубаева Ж. "Салық жүйесін жетілдіру жолдары"
"Қаржы-қаражат" Алматы,2003ж. №5
18. Байдүйсенов А.Д. "Қаржы - қаражат" Алматы, 2004ж. №4
19. Кусаинов К.К. "Қаржы - қаражат" Алматы, 2003ж. №3
20. "Бухгалтер бюлетені" ресми газетінің 2005-2006ж. басылымдары.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері
1.1 Салық механизмі-қаржы механизмінің құрамдас бөлігі ... ... ... 6
1.2 Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...10
II. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы
басқаруда алатын орны
2.1 Қазақстан Республикасында салық механизмінің қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...19
2.2 Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірістерін кұраудағы рөліне
экономикалық талдау (Алматы қаласы Салық Комитеті
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
III. Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Әлемнің дамыған елдеріндегі салық механизмінің қызмет ету
тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .53
3.2 Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдарындағы
түйінді мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 68
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 0
Кіріспе
Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бір бөлігі, және салық
саясатын жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Салық механизмі ұлттық табысты
бөлу және қайта бөлу қатынастарын жүзеге асыру арқылы мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қаражат қорларын құруға, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуын реттеуге, шаруашылық субьектілерінің тұтынуын және
қорлануын қамтамассыз етуге қажет салықтық қатынастардың амал -әдістерінің,
ережелерінің жиынтығы.Қандай да болмасын мемлекеттің салық саясаты салық
заңдылықтарын қабылдау, нормативтік актілерді бекіту, салықтардың түрлерін
белгілеу, төлеушілердің ауқымын, ставкасын, жеңілдіктерін, төлеу
мерзімдерін және салықтарды төлеу тәртібі, салықтық заңды бұзушылардың
жауапкершілігі, бюджет жүйесі арқылы салықтарды бөлу, бір сөзбен айтқанда
салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да салық саясатының,
салық жүйесінің бірыңғай, әрі тиімді қызмет етуі салық механизміне тікелей
байланысты.
Салық механизмі салық теориясындағы ұйымдастырушылық экономикалық
категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың
обьективті процесін айтады. Осы процестердің сферасын үш түрлі ішкі жүйеге
бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизмінің құрылымы мынандай негізгі элементтерден
тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеумен
алуды ұйымдастыру, салықтарды алу әдісі, және салықтардың уақытылы әрі
толық көлемде түсуін бақылау жүргізу. Осы процестер мен кезеңдердің барлығы
салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық
органдары салық арқылы бақылаудың бірыңғай жүйесін құру. Салық механизмінің
әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады,
өйткені салық механизмінің ұтымды ұйымдастырылуынан жалпы салық жүйесінің
жай- күйі тікелей байланысты, әрі мемлекет кірістерінің көзі бюджетке
тигізер әсері де мол.
Бүгінгі салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатының ұштасуы анық, өйткені, біріншіден мемлекеттік экономикалық
реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуын іске асырады
екен.
Осы салық механизмі бүгінгі танда мемлекеттің мақсатты түрде
экономикалық саясатын жүргізе отырып, қоғамның экономикалық дамуына
экономиканың және қаржылық саясаттың стратегиясы мен тактикасы арқылы
кәсіпкерлік пен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметінде
жүргізіледі.
2006-жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылған жаңа салық кодексі салық
жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті.
Салық кодесінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар,
болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге
салық кодексінде салықтық әкімшілендіру тәртібімен салықтық бақылау жаңаша
іске асырылды. Осы және басқада мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау
болды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында
салық механизмінің атқаратын рөлін және мемлекеттік бюджет кірістерін
толықтыруда алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін
мынандай мәселелер қарастырылады:
- салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің
экономикалық мазмұнын, маңызын қарастыру;
- экономиканы тұрақтандыру жағдайында салық механизмінің
экономиканы басқарудағы алатын орны және Қазақстан Республикасындағысалық
механизмінің негізгі элементтері: салықтық жоспарлаумен болжау, салықтық
реттеу және салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;
- ҚР Ұлттық Статистикалық Агенттігінің Статистикалық мәліметтері бойынша
экономикалық талдау жүргізу;
- бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық
механизмінің жаңаша бағыт - бағдарына сипаттам беру.
Диплом жұмысын жазу барысында классик-экономистердің еңбектері, қаржы
және салық салуға байланысты оқу құралдары мен оқулықтар, Қазақстан
Республикасының салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен нормативтік
актілер қолданылды.
І. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері
1.1 Салық механизмі - қаржы механизмінің құрамдас бөлігі
Қазіргі заманғы қоғамның дамуының айырықша ерекшелігі, оған
мемлекеттің кең ауқымды ықпал етуімен сабақтасады. Мемлекеттің
орталықтандырылған қаржы құралдары кешені ішіндегі экономикалық процестерді
басқарудың бірден - бір тетігі салық саясатын жатқызуға болады.
Салық саясаты дегеніміз - мемлекеттің салық салу саясатында мақсатты
түрде белгілі бір экономикалық құқықтық, және ұйымдастырушының - бақылау
шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық
жиынтық элементтерін іске қосу керек.
Салық механизмі- қаржы механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады және ол
салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзінің мағанасына
байланысты салықтық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін білдіреді,
осылардың көмегімен ауқымды жүйеде бөлу жәңе қайта бөлу қатынастарын
қамтиды, оның функцияларын орындау үшін мемлекеттің орталықтандырылған
қорын құру және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын, шаруашылық
субъектілерін қорландыру мен тұтынуын жандандыру болып табылады. Орыс
тіліндегі түсіндірме сөздігінде "механизм" машина, құрылғы, апаратты іске
қосып тұрған ішкі құрылым деп түсіндіріледі.
Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындар жүйесінің
салықтық қатынастарын мемлекеттің салық саясатын іске қосуын айтуға болады.
Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан
салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды
жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері
кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық
бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың
бөлінуінің салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге
асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық зандар
жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы
қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және
шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмін орындау
кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады.
Мемлекеттің салықты орындау сферасында қалыптасқан қатынасты салықтық
құқық реттейді. Салық салу жөнінде қабылданған нормативтік актілер, сонымен
қатар салық кодексі, барлық қызмет көрсету сферасындағы заңды және жеке
тұлғаларға біркелкі салық саясатын жүргізу. Салықтық механизмге салықтық
қатынастарды ұйымдастыру түрлері, нысандары, тәсілдері жатады. Олардың
сандық және сапалық қабілетіліктерін анықтайды. Жалпы ішкі өнім бөлігін
салықтардың қалыптасуымен жиналған орталықтандырылған мемлекеттік қорын
және салық салумен салықтарды жинау деңгейін жатқызуға болады.
Сапалық параметрлерін салықтың әсерімен қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуы, экономикадағы салықтық басқаруды, сұраныс пен ұсынысты,
инвестициялық саясатты, салықтық түсімдердің барлық түрлерін және жоспарлы
(болжамды) көрсеткіштердің орындалуын жатқызамыз.
Сандық параметрлерінің салық механизмінің мобильді блогы элементіне
оперативтік таңдауға мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басқа уақыт шеңберінде есептелінеді.
Салық механизмінің көмегімен мемлекет оның элементтерін біртұтастыра
отырып, екі қарама - қарсы түсінік бастауларын біріктіреді. Олар: бір
жағынан мемлекет басқаратын орталықтандырылған экономика болса, екінші
жағынан нарықтық және өркениеттік қатынастар болып табылады.
Салық механизмі мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құрал арқылы
орталықтандырылған экономикалық саясатты еркін бәсекелестік және
кәсіпкерлік жағдайында қоғамның экономикалық дамуының нақты алға қойған
мақсатына сәйкес, экономикалық және қаржы саясатының стратегиялық және
тактикалық бағдарламаларын ұсынады.
Салық механизмінің функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының игеріміне қатаң түрде қарау және осының
негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бір қалыпты өсуін қамтамасыз
ету болып табылады. Бұл, ставка және салық дифференциясы, салықтық
жеңілдіктер мен салықтарды пайдалану және т.б.
Салық механизмінің құрылымы келесі элементтерден тұрады:
- салық түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);
- салықтық төлемдерді жоспарлау және болжамдау;
- салықтық құқық және салықтық заңдылықтар;
- салық салу қағидалары;
- салықтарды басқару жүйесі;
салық элементтері;
- салықты төлеу қабілеттілігі және реттілігі;
- салықтық федерализм;
- салықтық бақылау;
- ақпараттық қамсыздандыру;
- салықтық есеп қисаптар.
Көрініп тұрғандай салық механизмі салықтарды басқарудан бастап,
салықтық есеп қисаптарға дейінгі барлық жиынтық ережелері, формалары, салық
салу қабілеттілігінің барлығын өз құрамына кіргізіп отыр. Ол кім, қашан,
қалай, қандай көлемде, қайда салық төлейтінін анықтап, салық салуға не
жатады және салықтың қайнар көзі неде, оның объектісінің өлшем бірлігін,
қандай айыппүлдар салық қүқығын бүзушылар үшін, және басқа да
салықтық түсімдермен алымдардың теориялық және практикалық
сұрақтарынан тұрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі құрылымының және территориялық
қағидасына сәйкес салық механизмін республикалық және жергілікті салықтарға
бөлуге болады.
Салықтардың қоғамдық өндіріске ықпалдылықтарын
қарасақ олардың функционалды звенолары бөлініп шығады . Олар:
фискалдық ынталандыру, реттеу, бөлінушілік, қоғамдық және бағыттаушы.
Әр буынға салықтық басқаруда және салық механизмінде өз
элементтері жатқызылған, жақсы және шебер ұйымдастырылса, салық функциялары
нақты, мақсаттарында орындалады.
1.2. Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама
Нарықтық экономиканы реттей отырып, әлеуметтік- экономикалық саясаттың
негізгі төрт мақсатын ескеріп отыру қажет:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының
тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамасыз ету;
- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы
экономикалық қызметте теңдікті қамтамасыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығын
бірмезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір
балансты табу керек. Мысалға, егер бағалар өсетін болса, онда оларды
шектеу, мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу
экономикалық өсудің баяулауына және жүмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол
сияқты толық жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек
ақыны көп адамға төлеу қажет болады, соған орай халықтың сұранысы артады.
Нарықтық экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып,
олардың оптималды мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей
экономикалық реттегіштердің көмегімен (салық салу, несиелеу т.б )
мемлекет өзінің функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл
мақсаттарда: жаңа және тапшы өнімдер өндірісін қаржыландыру, салықтық
жеңілдіктер беру, халықтық тұтыну тауарлар шығаруда несиелік және салықтық
жеңілдіктер беру, нақты тауар массасын өсірмей- ақ мүмкін болатын
кәсіпорынның шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы
салықты ендіру, капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және
құқықтық жағдай, шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын
қалыптастыру, коммерциялық ақпараттық байланыс жүйесін құру т.с.с. шаралар
жүргізуге болады. Мұндай тұбегейлі экономикаларды жүргізуде, бюджеттік
қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды орын беріледі. Әр-
түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің ешқайсысы өндіріске
қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі мүмкін емес. Бұл
қаржы-қаражаттарды шоғырландырудың негізгі формасы болып салықтар табылады.
Таза фискалдық қызметімен қатар, салықтар алымдар жүйесі мемлекет тарапынан
экономикаға әсер ету механизмі қызметін атқарады. Сонымен бірге, негізгі
мақсаттардың бірі - салықтардың әлеуметтік әділеттілігін қамтамасыз ету,
қоғамдық өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің
және меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тең
салықтық жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты
экономикада салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының рөліне ие
болады: олар тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері,
әлеуметтік кепілді қамтамасыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі
ретінде болып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық
субъектілердің және халықтың қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік
функциясын атқарады.
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда жасалуы тиіс:
олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық
кәсіпорындар мен шаруашылық жүргізуші ұйымдарының теңдігі; нақты және
тұрақты салық заңымен қамтамассыз етілген кәсіпорындар мен ұйымдардың
мемлекет пен тұрақты және ұзақ мерзімді қаржылар; министрліктер тағы басқа
орталықтардың волюнтаризмінен қорғау, салық төлегеннен кейінгі қаржы
ресурстарын пайдаланудағы негізгі өндіріс бөлімшелерінің толық
дербестілігі; кәсіпорын ұйымдарының ақша - қаражаттар тартудағы және оны
тиімді жұмсаудағы қызығушылығы; кәсіпорындардың өзін-өзі ақтау, өз
қаржылары есебінен ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету; экономика
дамуының приоритеттерін нақты анықтау және экономикалық реттеу құралы
ретінде салық жеңілдіктері кеңінен қолдану; қаржылық санкцияларының бар
болуы және оларды қолдану. Олар белгілі- бір салалардың, өндірістің және де
қызмет түрлерінің дамуын шектей алады; бюджетпен есеп айрысуда түсінікті,
қарапайым және ыңғайлы әдістер мен формаларды қолдану.
Салық жүйесінің моделі қолданылатын салық салу объектісінің, яғни
табыстар мен шығыстардың әртүрлі арақатынасында жасалуы қажет. Салық
объектісі ретінде табысты көп бөлігіне бағытталған модель табыс моделі АҚШ-
та қолданылады. Онда халықтан жиналатын табыс салығы мен корпорациялар
табысына салынатын салық үлесі салықтық түсімдердің басты бөлігі болып
табылады.
Яғни салық салудың объектісі ретінде шығыстардың басым бөлігін алатын
модель ТМД елдері ішінде, соның ішінде Қазақстанда (49%) кең өріс алды.
Бұл модельдер арасындағы принципиалды ерекшелік экономиканы салықтық
реттеу мақсаттары мен мәселелеріне әртүрлі келу жолдарының шегінен шығып
кетеді. Ол сонымен қатар салық салуды ұйымдастырудың сапасымен, яғни салық
аппаратының жағдайымен, олардың салық төлемдерін толық және уақытылы алу
мүмкіндіктерімен белгіленеді.
Әрбір салықтық алымдар салық төлеушілердің тұтынудағы мүмкіндіктерін
шектейді. Алайда салықты алу әдістері төлеушілердің экономикалық жағдайына
дифференциалды түрде әсер етеді.
Бірінші модельде бұл әсер адресті болады, және ең үлкен дәлділікке бұл
жерде жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы ие. Кәсіпорындарға салынатын
табыс салығы осы кәсіпорын ұйымының, иелері мен акционерлерінің
қызығушылығына әсер етеді. Оның адрестілігі төмендеп, жеке тұлғалар
топтарына бағытталады. Сондықтанда болар, АҚШ- тың федералдық бюджет
түсімдерінің 41% жеке түлғаларға салынатын табыс салығы құрайды.
Бұл модельді қолдану, яғни тікелей салықтарды қолдану табыс пен салық
түсімдерінің мөлшері арасында қажетті байланыстылықты орнатуға мүмкіндік
береді. Мұндай байланыстылықты мемлекеттің фискалды мақсаттарына және қолда
бар табыс мөлшерін реттеу мәселелерін шешуде кең көлемде қолдануға болады.
Тікелей салық салудың маңызды аспектісі болып салықтардың табыс
құрамына (табыс ішінде) орналасып және табыс алушылардың ол табысты алу
кезінде олардың қызығушылығына әсер ететіндігі табылады. Тікелей салықтар,
заң бойынша, тауар бағасына әсер етпейді. Тікелей салық салу шығындарын
жабу мақсатын өндіруші бағаларды көтерсе, оған кедергі болып бәсекелестік
орта табылды. Сәйкесінше бәсекелестік механизмі
нақты тауар, өнім, қызмет түріне салық салынғанда, салық салынатын пайда,
табыс көлемін азайту мақсатында өндіріс шығындарын көбейтуге жол бермейді.
Тікелей салық көлемдері алдын-ала жеңіл есептелінеді, төлеушілердің қолында
қалатын табыс көлеміне алдын-ала жұмсау жолдарын белгілеуге көмектеседі.
Екінші модельдің қызметінде, төлеушілердің тұтынуы кезінде, яғни
тауарлар мен қызметтерге ақша қаражаттарын жұмсау кезінде төленетін жанама
салықтар қолданылады. Жанама салықтардың басты ерекшелігі тауарлардың,
өнімдердің, қызметтердің бағасының өсуі болып табылады.
Жанама салықтарды қолданғанда салық төлеушінің табысын дәл, адресті
реттеуге қол жетпейді. Сонымен қатар жанама салықтар регрессивті сипатқа
ие. Төмен табысты төлеушілер жанама салықтарды төлеуге жоғарыларға
қарағанда көп ақша
қаражаттарын жүмсайды. Бұл фактор өмірге қажетті өнімдерді, қызметтерді
иемдену қажеттілігінде басқа құрамына енгізілген салықтарды төлеумен қызмет
етеді.
Тікелей және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау белгілі
бір қоғамдық-экономикалық жүйеге қатысты олардың мәні мен қолданылуын
анықтауға мүмкіндік береді:
1)негізінен тікелей салықтарды қолдану реттелген, жоғарғы
ұйымдастырылған жүйелерге тән. Оларда шаруашылық жүргізуші субьектілер әсер
ету үшін салықтық мүмкіндіктері тиімді қолданылады;
2)негізінен жанама салықтарды қолдану ұйымдастырушылық-экономикалық
мүмкіндіктері аз жүйелерге тән: халық шаруашылығының салық базасы және
салық апараты бар жүйелерге тән.
Мұндай жағдайда мемлекетке жанама салықтар арқылы фискалды саясатты
жүргізуге қолайлы. Бұл салықтарды бюджетке акуммуляциялауға оңай, себебі
мемлекетке табыстар қозғалысына қарағанда тауар қозғалысын есепке алу
жеңілірек, ал төлеушілерге салық салудан құтылу оңай емес.
Жанама салықтардың маңызды қасиеті болып олардың тауар бағаларымен
фискалды сәйкестілігі табылады, инфляция жағдайында бұл мемлекетке тұрақты
табыс көзі қызметін атқарады, бағалардың өсуіменен жанама салықтардың
түсімдері өседі. Сондықтан да болар, қазіргі өтпелі кезеңде, экономикалық
тұрақсыздық, инфляция, жұмыссыздық кезінде біздің еліміздің осындай жанама
салықтардың моделін таңдап алуы, тікелей және жанама салықтардың
ерекшеліктері мен мүмкіншіліктерін қарастыру, салық жүйесін салықтардың
оптималды құрамымен құруға, қаржылық және макроэкономикалық теңдікке жету
мақсатында олардың мөлшерін өзгертуге мүмкіндік береді.
Салықтық реттеудің тағы бір тетігі салық салу ставкасы. Салықтық
реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділікке қызығушылығын
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл салық салу ставкасының мөлшері арқылы
мүмкін болады. Салық салу мөлшері ең алдымен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесімен байланысты. Егер, олар салық түсімдерінің есебінен
құрылатын жалпы мемлекеттік ақша қорлары арқылы қанағаттандырылса, онда
салық салу деңгейі жоғары, ал егер қоғамдық қажеттіліктерді өтеу жүйесі
халықтың жеке табысымен кәсіпорындардың қаржы - қаражаттарына бағытталса,
онда сәйкесінше салық салу деңгейі де төмен болады. Мемлекеттік шығындарды
қаржыландыруға қажетті салық түсімдері сомаларының жетіспеушілігі бюджет
тапшылығын тудырады, ал ол өз кезегінде инфляцияға әкеледі.
Қаржыландырудағы тапшылық ақшалардың сатып алу қабілетілігінің түсүіне
әкеліп, оның нәтижесінде зардапты кәсіпорындар мен халық шегеді. Бұл әсер
қысқа мерзімді болуы мүмкін, егер қаржылық тапшылық кезінде мемлекеттің
мобилизацияланған ақша қаражаттары тиімді қолданылса және айналымдар
кезінде экономикалық өсуге әкелсе. Ал, егер керісінше болса, онда
қаржыландырудағы, тапшылық экономиканың натуралды затының теңсіздігінің
ұлғаюына, инфляцияның артуына және ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің
түсуіне әкеледі.
Салықтық реттеудегі салық ставкаларына байланысты маңызды аспект болып
ішкі нормаларды ұстап қалу және шетел инвестицияларын тарту мүмкіндігі
табылады. Жоғары салықтар капиталдың сыртқа қашуын тудырады, яғни капиталды
қолданудан, түскен табыстардан аз салық көлемі алынатын қоздырма салықтық
климаты бар елдерге ағылуы мүмкін. Бұл механизмнің әсер етуіне сонымен
бірге офшорлық зоналар ықпалын тигізуі мүмкін. Екінші жағынан, жоғарғы
салық ставкалары елге шетел капиталының көптеп ағылуын тежейді, себебі
шетел капиталы ішкі қорлардың жеткіліксіздігі жағдайында экономиканың
дамуын тежейді.
Сондықтан да салықтық реттеу бұл факторларды есепке алуы керек және
экономикалық қатынастардағы елдердің салықтық жағдайларының теңестірілуіне
үлес қосу керек.
Салықтық реттеуде салық ставкалары факторларымен қатар, салықтық
жеңілдіктер жүйесі маңызды мәнге ие.
Жеңілдіктер арқылы қоғамға қажетті даму бағыттары ынталандырылады.
Әлеуметтік сфераға ақша қаражаттарын салу, табиғатты қорғау және
қайырымдылық шараларын қолдау, жаңа қызмет, өнім түрлерінің дамуына, тіпті
әлеуметтік маңызды өнім мен қызмет түрлерінің өсуіне ықпал етеді. Алайда
жеңілдіктер беру шекаралар эканомиканың негізделген шектерде болуы тиіс.
Шаруашылық субьектілердің өзін-өзі қаржыландырудағы әр түрлі
мүмкіндіктеріне байланысты салықтық жеңілдіктер шаруашылық жүргізудің
тиімділігінің шынайы нәтижелерін бұрмалайды. Сонымен қатар, жеңілдіктер
беру кезінде салық салудың негізгі принципі: субьектілердің салық
алдындағы теңдігі бүзылады.
П. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы
басқаруда алатын орны
2.1 Қазақстан Республикасының салық механизмінің қызмет ету
ерекшеліктері
Салық механизмінің элементтері салықтық жоспарлау мен болжау, шешімді
қабылдау және өңдеулер жүйесінде негізгі элементтер болып табылады.
Салықтық жоспарлау мен болжаудың негізгі мақсаты- бюджеттік
тапсырмалардың сандық және сапалық көрсеткіштердің экономикалық негізін
қамтамасыз ету және салық концепциялардың заңдық тәртібінде қабылданған
және өңдеулерден елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету. Бұл
мәселенің орындалуының бірінші қаржылық жолы (ағымдағы салықты жоспарлау)
және келешектегі перспектива (салықтық болжау). Осымен байланысты салықтық
жоспарлаудың тактикасы мен стратегиясы ерекшеленеді.
Салықтар бойынша ағымдағы бюджеттік тапсырманың өңделуі, тоқсандық
салықтық түсімдердің анықталуы. Олардың шешімі салық салудағы стратегиялық
мақсаттарды зерттеуде және олар үшін құқықтық жағдай жасайды. Бұл жағдайда
салықтық болжаудың негізі болып, ғылыми зерттеу есептерінің нәтижесі және
ағымдағы салық міндеттерін орындау барысында. Бұл мәліметтерді жинау және
өңдеу олардың позитивті және неготивті жақтарын айтуға болады, оны
инвестициялау темптеріне әсері, салалар қозғалымдағы құрылымына, табыстарды
территоияларға деген сәйкестігі, корпорациялар мен тұрғындарға әсері.
Салықтық тактика - дегеніміз билік органдарының тәжірибиелік әрекет
кешені және бюджеттің табыс баптарының жалпы құрылымын өңдеу, салықтық
реттеумен бақылауды өткізу. Тактикалық қадамдардың сапалық мазмұны
барлық деңгейдегі бюджеттердің уақыттылы және толық
орындалуының дәрежесін көрсетеді.
Бюджеттік салықтың қарым-қатынасқа қолданылатын оперативті салықтық
әдістердің араласуы, салықтың әкімшілік салықтық құқық бұзушылықтың алдын
алады, және де бюджетті салықтық тексерулер нәтижесінде айқындалған
төленбеген салық сомалары арқылы толтырады. Соның нәтижесінде салық
жүйесінің тиімділігі анықталады және оның салықтық топтарымен жекелеген
салық түрлері, осының барлығы қабылданған оптималды салық концепциясын
куәландырады, яғни экономикалық шындылыққа сай салық салу процесін
реттейтін салық кодексіне өзгерістер енгізу қажет. Ағымдағы жылдағы салық
міндеттемелерін орындалуын қамтитын салықтық қатынастардың мазмұнын зерттеп
талдау, стратегиялық салықтық жоспарлаудың (болжаудың) ұтымдылығын
білдіретін негізгі шарт қызметін атқарады.
Стратегиялық салықтық жоспарлау (болжау) басқару теориясы мен
тәжірибиесінде айырықша орын алады. Ол барлық дамыған елдерде экономикалық
алдын көру тәсілі ретінде қолданылады.
Орта мерзімдік перспективаға салықтық болжамның өңделуі мыналарды
қосады:
1. Территориялық меншіктің табыстылығына баға беру (аймақтардың
қаржылық қамтамассыздандырылуы және бюджет тиімділігі, көрсеткіші
қолданылады). Аймақтық мамандандырылуының салалардың техникалық
қажеттілігін жаңарту, жалақының жағдайы, аймақтық ресурстар базасы,
территориялық экспорттың- импорттың операцияларда қатысуы, өндірістік және
әлеуметтік инфроқұрылымның сапалылығы, транспорттық магистралдармен
қамтамассыз етуі. Бұл мәліметтер аймақтың жиынтық табысының әдістемелік
есептерінің мәліметтінің базасын құрады, оның экономикалық, қаржылық және
салықтық поттенцияларын құрады.
2. Аймақтық экономикалық қарқынын ескере отырып, салықтық түсімдердің
көлемін болжау. Бюджеттің барлық деңгейлерін қалыптастыруда бұл мәліметтер
үлкен мағынаға ие, себебі оларда аймақтың қаржы ресурстарында, субсидия,
субвенция, дотация және трансферттік қаржыларда деген қажеттілігін айқын
көрсетеді. Аймақтың потенциясын білу салық салу режимінде жеңілдіктерді
пайдалануды дәлірек рәсімдейді. Ол салық заңдылығын жетілдіру сұрақтарын
шешуде қолданылады.
3. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін болжау, экономиканы
құратын ресурстар мен мүлік түрлерін жоғарғы инвестициялау негізінде,
қаржылардың үлесін анықтау, оны аймақтық меншікте қолдануда түскен және
ішкі қажеттілікті қанағаттандыру үшін айналдырады. Меншік қатынастарына
объективті қажеттіліктеріне түзету енгізу және жалпы мемлекеттік
корпоративті және жеке экономикалық қызығушылықтарының механизмімен келісу.
Салықтық жоспарлау мен болжау қаржылық менеджменттінің негізгі базалық
элементі деп қарастыруға болады. Бұл жағдайда қаржы менеджменті кең
мағынада қарастырылады. Басқару позициясынан елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуы.
Жалпы мемлекетің қаржы менеджменттінің құрамында негізгі позицияны
бюджеттік салық менеджменті алады. Бұл басқару әрекеті, мемлекетік қаржы
миистрлігі, есептеу комитеті және басқада басқару органдарымен жүргізіледі.
Жалпы мемлекеттік салықтық жоспарлаудың мақсаты, бюджетке салық
төлеушілерінің салықтарының түсуін және қаржы ресурстарын анықтау. Бұл
ресурстарды жоспарлауда басқару органдары мүмкіншілігінше жоғарғы деңгейде
алуға бағытталады. Бұл процесс қоғам дамуына байланысты жалпы мемлекеттік
тұтынушылардың өсуін есептеуге негізделеді. Қаржы қажеттілігінің өсу
объективтілігін А. Вагнер енгізген. Көптеген себептерге байланысты
мемлекеттік шығындардың өсу
тенденциясы анықталады: халықтың өсуі, қызмет салаларында қажеттіліктің
өсуі, өндірістік салада халықтың білім деңгейінің өсуі.
Салықтар бойынша нақты тапсырмалардың өңделуі есепті жылға, бір қатар
өзара байланысты әрекеттерді қосады:
- қалыптасқан экономикалық тенденция есебімен салықтық режим
варианттарын іздеу;
- оптималды салық салу варианттына баға беру;
- алдағы салық режимдерінің негізділігі,
- салықтық табыстар проектісін есептеу, өткен жылдың бюджеттік
орындалуына экспертиза өткізу нәтижиелері есебімен;
- үкімет пен парламент салықтық міндеттемелерді талқылау, олар
бюджеттік жіктелуіне сәйкес болуы және бюджет табыстарының соңғы келісімі
заңға сәйкес негізінде болуы.
Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге нақты салықтық түсімдердің есебіне үш
принципиалды мағыналы қондырғылар үлкен маңызға ие.
1. Салық төлеушімен бюджет арасындағы қарым қатынастардың негативті
және позитивті жақтарын жекелеп талдау;
2. Бюджет салық жүйесінде факторлық талдауды жүргізу, оның мақсаты
жалпы салық жүйесінің әсерін, жекелеген салық түрлерінінің қаржы-
шаруашылық көрсеткіштеріне керісінше;
3. Экономикалық фискалдық, бюджеттік және салықтық құбылыстардың пайда
болу мүмкіншіліктеріне болжамалы баға беру, салық төлеуші мақсатымен бюджет
мақсаты арасындағы аймақтық. Оларды толық жою немесе сәйкестендіру
мақсатында кешенді шараларды өндеу.
Бүгінгі таңда салық ғылымы бюджеттегі салықтық түсімдердің көлемін
болжау әдістерінің арнай тәсілін құрды. Тәжірибеде, салықты болжау мен
жоспарлауда жалпыға белгілі және кеңінен қолданылатын дәстүрлі әдістер
қолданылады: баланстық, экстрополяциялық, нормативті және тағыда басқалар.
Сонымен, табысты болжау бұл заңмен белгіленген салық пен алымдардың
құрылымындағы бюджеттік табысты жоспарлау. Осындай болжаулар негізінен
бюджеттік процесте қолданылады, яғни болашақ бюджеттік баланысты анықтау
үшін, шығынды жіктеу, қарызды қаржыландыратын құралдар және үлестік принцип
негізінде табысты үлғайту.
Табыстың анықтамасын бергенде дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджетке
табыстың түсім көлемі салық құрылымының өзгерісіне әсерін айқындайды.
Табысқа әсер еткен өзгертулерді перспективті жақсартулар деп санауға
болады. Мұндай есеп, заң органдарына жеткізімді, яғни енгізілген өзгертулер
салық заңдылығында орталық және жергілікті басқару органдарының табысына
әсерін айқындайды.
Қаржылық болжамда келесі әдістер қолданылады:
1. экстрополяциялық әдіс (немесе коэффициенттер) қаржылық
көрсеткіштерді динамикалық қаулы негізінде анықтаудан тұрады. Есеп
кезінде тұрақты түрдегі өсу немесе төмендеу түзету жетістіктер негізінде
жүргізіледі.
2. кең тараған әдістердің бірі ретінде нормативтік әдіс, жоспарлы
қаржылық көрсеткіштер бекітілген норма мен нормативтік актілер негізінде
жүргізіледі.
Осы айтылған екі негізгі әдістен басқа болжауда кең орын алған
баланыстық әдіс болып табылады. Программалық мақсаттық әдіс және кең түрде
қолданылатын экномикалық-математикалық моделдеу әдісі.
Баланыстық әдіс шығыс пен қаржылық көрсеткіштер жоспарында өзара
қүрылымдағы қайнар көздерімен келісімдік түрде жүргізіледі және де
өндірістік, қаржылық көрсеткіштер. Қаржылық банланстың талаптарын сақтау
өнеркәсіптен экономиканың барлық салаларын қамтып табыстары мен
шығыстарының арасындағы қарама-қайшылықтарды алдын-ала ескертуге
мүмкіншілік туғызады.
Программалық - мақсаттық әдіс қаржылық болжаудың ғылыми техникалық
бағдарлама әдістерінің бірі ретінде нарық жағдайында дамыту, яғни әртүрлі
деңгейде жүзеге асырылады. Есептің әртүрлі варианттылығы экономикалық-
математикалық әдістердің қолданылуы кең түрде жүргізілуін қолайлы
шешімердің таңдауына әкеліп айқындайды.
Қазақстан Республикасында табысты болжаумен Республикалық және
облыстық бюджетті болжау осы бюджеттің табыс бөлімін айқындау қаржы
министірлігіндегі табыстарды болжау департаменті айналысады. Департамент
барлық табыс түрі бойынша бір жылға болжау жасауға міндетті. Департамент
табыс бойынша болжау жасауда, барлық ұйымдардан соның ішінде
министрліктерден ақпараттар мен мәліметтер жинайды. Қаржы министрлігінің
табысын болжау әдісі өте кең, яғни жан-жақтылықты салық кодексіндегі және
бүкіл мемлекеттің қаржы саясатында болған өзгерістер есепке алынбайды.
Болжауды құру әдістемесінде негізінен қаржы министрлігінде қолданылуы
салыстырмалы түрде қарапайымдылыққа ие және де кесімді түрде бекітіледі.
Сонымен қатар ортақтандырылған болжам әрбір табыстың түріне байланысты
табыстың жалпы сомасын құрайды. Бюджеттік департамент салықтық түсімдер
бойынша өткен жылдың есеп негізінде мәліметтер береді, ол салық комитеті
Қазақстан Республикасының экономика министрлігі бойынша ақпарат береді.
Табысты болжау департаменті түбегейлі алғанда қиын әдісті қолданады, яғни
кейбір табыстың түрі негізінде, нақты көрсете " айтса занды тұлғалардан
алынатын табыс салығы. Сонымен мысал ретінде табысты болжау осы салықтан
бөлек-бөлек сектордан құралады және жалпы табыстық болжауы олардың қызмет
әрекетіне байланысты.
Осы кезде әрекет етуші жүйелік тәжірибеде табысты болжау. Біріншіден,
ол салық кодексіне өзгертулер енгізуге мүмкіншілік бермейді. Екіншіден, бұл
әдіс қаржы министрлігінде сектор ішінде қозғалысы кем есепке алынуы, олар
облыстарда жүргізілуі мүмкін, яғни осы әдістің мүмкіншілік бермеуі және
тудырмауы.
Осының өзі біздің республикамыз үшін "Бюджет жүйесі" туралы заңды 1999 жылы
1 сәуірінде қабылданғанға дейін үлкен мағынаға ие болды, оған дейін әртүрлі
бюджет деңгейлері арасында табыстарды бөлу жүйесі түрақсыз болды.
Шаруашылық өмірге тигізетін салықтардың реттеушілік әсері әр жақты
мінездемелерге ие. Қаржы шаруашлық салаларын салықтық реттеу, бюджет
табыстарын реттеуден ерекшеленеді.
Бүгінгі танда салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір буынына бекітілген. Осы
мақсатпен Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі " туралы заңына реттеулі
салықтардың аударымдары нормасы бекітілген. Салықтардың пайыздық аударым
әдісі- дәстүрлі болып табылады.
Пайыздық аударымдар әдісі ол жоғары тұрған бюджетке бюджет аралық
қарым-қатынас тәжірибесі трансферттік реттеуді енгізді. ("Трансферт" - сөзі
латын сөзі - кейінге қалдыру, орнын ауыстыру). Трансферт дегеніміз
аймақтарға қаржылық көмекті көрсетуді білдіреді, ортақтандырылған табыс
базасын толтыруды қажет ететіндіктерге. Ол реттеуші салықтардан түсетін
пайыздық аударымдар.
Экономиканы салықтық реттеу саласында (өндірістік күштердің дамуы
темпімен деңгейі, инвестициялық процесстер т.б.) салық ставкалары айырықша
орын алады. Бұл процесстің теориялық мазмұны жеткізілген тепе-тендікті
білдіреді. Нақты соманың беделдігі тәжірибиеде мағыналы болып табылады.
Барлық экономистер үшін белгілі "Лаффер" әсері онда шектен асқан салықтық
алымдар (жылдық жиынтық табыстан -35%) салықтық түсімдермен табыс
соммасының төмендеуіне әкеледі. Сол себебтен бюджет жүйесінің ішінде
салықтардың бөлінуі салықтарды болжау мен реттеуге тәуелді болып табылады.
.
Салықтық реттеу - салық механизмі элементтерінің ішінде және
мемлекеттік салық менеджменті саласында мобилді болып табылады.
Салықтық реттеу - бұл өндірісті дамыту үшін мемлекеттің жанама шаралар
жиынтығының әсері, ол жалпы салық салу деңгейін төмендету немесе жоғарылату
арқылы бюджеттік алымдардың нормасын өзгерту жолы арқылы.
Салықтық реттеудің мазмұны мен мақсаты, салық салу жүйесінің
реттеушілік қызметінде қарастырылған. Салықтық реттеу әдістерінің
мақсаттарымен салаларына байланысты, ол үшін өзара әрекет ететін салаларға
бөлінуі мүмкін: салықтық жеңілдіктер жүйесі (преференциялар), санкциялық
әдістер шарасы және бюджеттік салықтық тепе-теңдік әдістері. Бүгінгі таңда
салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір топтарына тіркелген (ҚР 1.04.1999ж.
"Бюджет туралы заң" 7 және 11 бап). Олар өзіндік және тіркелген болып
саналады, басқалары бөлшектеп сол немесе басқа бюджеттерге түседі.
(реттеуші табыстар). Мысалға, корпоротивтік табыс салығы оның бөлінуі 50 %
және 50 % болып табылады, ал мүлікке салынатын салық толығымен жергілікті
бюджетке түседі.
Тиімді салық жүйесін құру үшін, оның ішкі экономикалық құрылымы ең
алдыменен салық ставкаларының мөлшерін дұрыс қолдану қажет. Салық
ставкаларының градациясы, салықтық реттеу жүйесінің негізгі бір буынын
көрсетеді. Салық ставкаларының оптималды деңгейін есептеу процессі өте қиын
және қүбылмалы болып табылады.
Сол себептен, салықтық реттеудің негізгі бір қүралы салық ставкасы
болып табылады. Салық ставкаларын бекіту методологиясы және оның базасы өте
маңызды сұрақ болып табылады.
Мемлекет бекітетін әртүрлі салық ставкалары, өндіріс шығындарын
жоғарылатады (әлеуметтік бағдарламаларға арналған шығындар және т.б.).
Бұл жинақтық мүмкіншіліктерін кеміту, соған сай инвестицияға әсерін
тигізеді, ол өз негізінде өндірістің өсуін кемітеді де ұсынысты
төмендетеді. Қарастырылып жатқан теория "Лаффер" қисығына негізделген. Ол
салықтардан түскен бір табыс екі деңгейлі салық салуды береді - төмен және
жоғары. Мысалға, мемлекет нөлдік табысты, салықтық ставкасы (Т) немесе 100%
болған жағдайда алады. 100% салықтық ауыртпалық жағдайында өндіріс
тұншықтырылады да келешек уақытта іс әрекетін тоқтатады.
Лаффердің қисығына сүйенсек, белгіленген шектен (Т) салық салудың
нормасының жоғарлауы бюджет табыстарының соммасын өсіреді. Себебі нарықтық
экономикалық агенттердің қызығушылығын тимейді.
Теория жүзінде оптималды салық ставкасы (Т) бар деген ойлар бар, ол
мемлекетке максималды табыс әкелуге (Дтах) және сол уақытта рентабелді
кәсіпорындар үшін қуатты әсер тигізеді. Тауар өндірісін жоғарылату үшін
мемлекет жоғарғы салық ставкасын бекітпеу керек (тиым салынған зона), ол
өндірісті кеңейтуде тежеу жасайды, кәсіпорындардың өнім өндірісінің
нәтижесіне деген қызығушыльіғын төмендетеді.
А. Лаффердің ойынша "егерде нарықтың сәттілігі жоғарғы және
прогрессивті салықтармен кездессе, онда экономикалық белсенділік
төмендейді". Салық ставкасын төмен белгілеу мемлекетке максималды табыс
әкелмейді.
Салықтық реттеудің тәсілдері екі өзара байланысты салаға бөлінеді:
салық жеңілдіктері және салық санкциялары. Бұл ішкі жүйелердің оптималды
сәйкестілігі салық салуда икемділікті қамтамасыз етеді жән соңында салық
саясатының нәтижелігін көрсетеді. Салықтық техниканың ағымдағы түзетулері
экономикалық конъюктураның дамуына әсерін тигізеді. Инвестициялық
процесстерімен сыртқы экономикалық әрекетті салықтық реттеу. Жалпы елдің
шаруашылық комплексінің құрылымына позитивті әсер етеді.
Әлеуметтік салықтың тәжірибиеде салықты қуаттау жүйесінің бірқатар
ұйымдастыру принциптерін өңдеп шығарған. Олардың негізгілері төмендегідей:
- салық жеңілдіктерінің қолдануы, менщік түріне, әрекет түріне, оның
парламенттегі тобының субъективті бағалауына байланысты таңдамалы
мінездемеге ие болу керек;
- салық жеңілдіктері, оның ішкі табиғаты бойынша әкімшілік жоспарлы
мінездемеде қолдануы;
инвестициялық салық несиесі тек қана инвестициялық бағдарламалардың
орындалуын қамтамасыз ететін салық төлеушілерге беріледі.
Жалпы мемлекеттің мағыналар:
- салық жеңілдіктерін қолдану бюджет табыстарына шығын жасамауы қажет
не корпоротивтік не жеке тұлғалардың экономикалық қызығушылыққа әсерін
тигізбеу керек;
- салықтық жеңілдік портфелін қалыптастыру тәртібін анықтау жалпы
мемлекеттік деңгейде анықталады да ортақтандырылған билік заң тәртібіне
бекітіледі;
- жергілікті деңгейде жеңілдікті қолдану жоғарғы заңдылықпен
анықталады.
Сонымен, салықтық реттеу экономикалық негізделген жеңілдіктер жүйесі
арқылы жүзеге асырылады, ол өзара келісілген стратегиялық әрекеттегі
салықтық преференциялар комплексі арқылы жаңа және бәсекелестік деңгейі
жоғары өнімді шығаруда шығатын қаржы шығындарын, технологиялық процестің
модернизациялауды толықтырылады, шағын және орта өндірістік бизнесті
қалыптастырады.
Салықтық механизмді жүзеге асыру салықтық бақылаудың мәліметтерсіз
мүмкін емес. Мемлекет салықтық бақылауға тек қана фискалдық мәселелерді
шешуге ғана үлкен мағына бермейді. Ол шаруашылық субъектілердің әрекетін
әлеуметтік экономикалық реттеуде, экономикалық қылмыс деңгейін төмендетуде
және құрамды тұрақтандыруда ерекше көңіл бөлінеді.
Салықтық бақылау, салықтардың бақылау функциясының түрі болып
табылады. Одан басқа, фискалды және реттеуші функциясының жүзеге асырылуын
атқарылуы нақты салықтардың бақылауы механизмі арқылы өтеді. Соныменен,
салықтық бақылау қаржы сияқты салықтың және қаржылық тексерістер
әрекеттерімен операциялармен байланысты шаруашылық субъектілердің
әрекеттерінің сүрақтары және арнайы түрлерді қолдануды басқару. Оның
ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтармен басқа
да міндетті төлемдерді негізгі түрде мобилизациялауды өткізудің жиынтығы
болып табылады.
Бюджетке уақытылы және толық салықтардың төленуімен есептелінуінің
толық тексерістердің өткізілуі, бірінші орынды салық органдарына заң арқылы
берілген құқықтар мен міндеттеріне тәуелді болады, оларға құжаттар
ревизиясын өткізу.
Салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері
1.1 Салық механизмі-қаржы механизмінің құрамдас бөлігі ... ... ... 6
1.2 Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...10
II. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы
басқаруда алатын орны
2.1 Қазақстан Республикасында салық механизмінің қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...19
2.2 Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірістерін кұраудағы рөліне
экономикалық талдау (Алматы қаласы Салық Комитеті
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
III. Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Әлемнің дамыған елдеріндегі салық механизмінің қызмет ету
тәжірибиесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .53
3.2 Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдарындағы
түйінді мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 68
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 0
Кіріспе
Салық механизмі қаржы механизмінің құрамдас бір бөлігі, және салық
саясатын жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Салық механизмі ұлттық табысты
бөлу және қайта бөлу қатынастарын жүзеге асыру арқылы мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қаражат қорларын құруға, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуын реттеуге, шаруашылық субьектілерінің тұтынуын және
қорлануын қамтамассыз етуге қажет салықтық қатынастардың амал -әдістерінің,
ережелерінің жиынтығы.Қандай да болмасын мемлекеттің салық саясаты салық
заңдылықтарын қабылдау, нормативтік актілерді бекіту, салықтардың түрлерін
белгілеу, төлеушілердің ауқымын, ставкасын, жеңілдіктерін, төлеу
мерзімдерін және салықтарды төлеу тәртібі, салықтық заңды бұзушылардың
жауапкершілігі, бюджет жүйесі арқылы салықтарды бөлу, бір сөзбен айтқанда
салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да салық саясатының,
салық жүйесінің бірыңғай, әрі тиімді қызмет етуі салық механизміне тікелей
байланысты.
Салық механизмі салық теориясындағы ұйымдастырушылық экономикалық
категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың
обьективті процесін айтады. Осы процестердің сферасын үш түрлі ішкі жүйеге
бөлуге болады, яғни олар:
- салықтық жоспарлау мен болжау;
- салықтық реттеу;
- салықтық бақылау.
Негізінен салық механизмінің құрылымы мынандай негізгі элементтерден
тұрады, яғни, салық жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеумен
алуды ұйымдастыру, салықтарды алу әдісі, және салықтардың уақытылы әрі
толық көлемде түсуін бақылау жүргізу. Осы процестер мен кезеңдердің барлығы
салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық
органдары салық арқылы бақылаудың бірыңғай жүйесін құру. Салық механизмінің
әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады,
өйткені салық механизмінің ұтымды ұйымдастырылуынан жалпы салық жүйесінің
жай- күйі тікелей байланысты, әрі мемлекет кірістерінің көзі бюджетке
тигізер әсері де мол.
Бүгінгі салық механизмі арқылы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатының ұштасуы анық, өйткені, біріншіден мемлекеттік экономикалық
реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуын іске асырады
екен.
Осы салық механизмі бүгінгі танда мемлекеттің мақсатты түрде
экономикалық саясатын жүргізе отырып, қоғамның экономикалық дамуына
экономиканың және қаржылық саясаттың стратегиясы мен тактикасы арқылы
кәсіпкерлік пен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметінде
жүргізіледі.
2006-жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылған жаңа салық кодексі салық
жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті.
Салық кодесінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар,
болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге
салық кодексінде салықтық әкімшілендіру тәртібімен салықтық бақылау жаңаша
іске асырылды. Осы және басқада мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау
болды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында
салық механизмінің атқаратын рөлін және мемлекеттік бюджет кірістерін
толықтыруда алатын орнын көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін және диплом жұмысының тақырыбын ашу үшін
мынандай мәселелер қарастырылады:
- салық механизмінің құрылымына сипаттама бере отырып салық механизмінің
экономикалық мазмұнын, маңызын қарастыру;
- экономиканы тұрақтандыру жағдайында салық механизмінің
экономиканы басқарудағы алатын орны және Қазақстан Республикасындағысалық
механизмінің негізгі элементтері: салықтық жоспарлаумен болжау, салықтық
реттеу және салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;
- ҚР Ұлттық Статистикалық Агенттігінің Статистикалық мәліметтері бойынша
экономикалық талдау жүргізу;
- бүгінгі салық жүйесіндегі өзгерістерге барынша тоқтала отырып, салық
механизмінің жаңаша бағыт - бағдарына сипаттам беру.
Диплом жұмысын жазу барысында классик-экономистердің еңбектері, қаржы
және салық салуға байланысты оқу құралдары мен оқулықтар, Қазақстан
Республикасының салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен нормативтік
актілер қолданылды.
І. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері
1.1 Салық механизмі - қаржы механизмінің құрамдас бөлігі
Қазіргі заманғы қоғамның дамуының айырықша ерекшелігі, оған
мемлекеттің кең ауқымды ықпал етуімен сабақтасады. Мемлекеттің
орталықтандырылған қаржы құралдары кешені ішіндегі экономикалық процестерді
басқарудың бірден - бір тетігі салық саясатын жатқызуға болады.
Салық саясаты дегеніміз - мемлекеттің салық салу саясатында мақсатты
түрде белгілі бір экономикалық құқықтық, және ұйымдастырушының - бақылау
шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық
жиынтық элементтерін іске қосу керек.
Салық механизмі- қаржы механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады және ол
салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзінің мағанасына
байланысты салықтық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін білдіреді,
осылардың көмегімен ауқымды жүйеде бөлу жәңе қайта бөлу қатынастарын
қамтиды, оның функцияларын орындау үшін мемлекеттің орталықтандырылған
қорын құру және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын, шаруашылық
субъектілерін қорландыру мен тұтынуын жандандыру болып табылады. Орыс
тіліндегі түсіндірме сөздігінде "механизм" машина, құрылғы, апаратты іске
қосып тұрған ішкі құрылым деп түсіндіріледі.
Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындар жүйесінің
салықтық қатынастарын мемлекеттің салық саясатын іске қосуын айтуға болады.
Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан
салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды
жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері
кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық
бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың
бөлінуінің салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге
асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық зандар
жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы
қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және
шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмін орындау
кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады.
Мемлекеттің салықты орындау сферасында қалыптасқан қатынасты салықтық
құқық реттейді. Салық салу жөнінде қабылданған нормативтік актілер, сонымен
қатар салық кодексі, барлық қызмет көрсету сферасындағы заңды және жеке
тұлғаларға біркелкі салық саясатын жүргізу. Салықтық механизмге салықтық
қатынастарды ұйымдастыру түрлері, нысандары, тәсілдері жатады. Олардың
сандық және сапалық қабілетіліктерін анықтайды. Жалпы ішкі өнім бөлігін
салықтардың қалыптасуымен жиналған орталықтандырылған мемлекеттік қорын
және салық салумен салықтарды жинау деңгейін жатқызуға болады.
Сапалық параметрлерін салықтың әсерімен қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуы, экономикадағы салықтық басқаруды, сұраныс пен ұсынысты,
инвестициялық саясатты, салықтық түсімдердің барлық түрлерін және жоспарлы
(болжамды) көрсеткіштердің орындалуын жатқызамыз.
Сандық параметрлерінің салық механизмінің мобильді блогы элементіне
оперативтік таңдауға мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басқа уақыт шеңберінде есептелінеді.
Салық механизмінің көмегімен мемлекет оның элементтерін біртұтастыра
отырып, екі қарама - қарсы түсінік бастауларын біріктіреді. Олар: бір
жағынан мемлекет басқаратын орталықтандырылған экономика болса, екінші
жағынан нарықтық және өркениеттік қатынастар болып табылады.
Салық механизмі мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құрал арқылы
орталықтандырылған экономикалық саясатты еркін бәсекелестік және
кәсіпкерлік жағдайында қоғамның экономикалық дамуының нақты алға қойған
мақсатына сәйкес, экономикалық және қаржы саясатының стратегиялық және
тактикалық бағдарламаларын ұсынады.
Салық механизмінің функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының игеріміне қатаң түрде қарау және осының
негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бір қалыпты өсуін қамтамасыз
ету болып табылады. Бұл, ставка және салық дифференциясы, салықтық
жеңілдіктер мен салықтарды пайдалану және т.б.
Салық механизмінің құрылымы келесі элементтерден тұрады:
- салық түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);
- салықтық төлемдерді жоспарлау және болжамдау;
- салықтық құқық және салықтық заңдылықтар;
- салық салу қағидалары;
- салықтарды басқару жүйесі;
салық элементтері;
- салықты төлеу қабілеттілігі және реттілігі;
- салықтық федерализм;
- салықтық бақылау;
- ақпараттық қамсыздандыру;
- салықтық есеп қисаптар.
Көрініп тұрғандай салық механизмі салықтарды басқарудан бастап,
салықтық есеп қисаптарға дейінгі барлық жиынтық ережелері, формалары, салық
салу қабілеттілігінің барлығын өз құрамына кіргізіп отыр. Ол кім, қашан,
қалай, қандай көлемде, қайда салық төлейтінін анықтап, салық салуға не
жатады және салықтың қайнар көзі неде, оның объектісінің өлшем бірлігін,
қандай айыппүлдар салық қүқығын бүзушылар үшін, және басқа да
салықтық түсімдермен алымдардың теориялық және практикалық
сұрақтарынан тұрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі құрылымының және территориялық
қағидасына сәйкес салық механизмін республикалық және жергілікті салықтарға
бөлуге болады.
Салықтардың қоғамдық өндіріске ықпалдылықтарын
қарасақ олардың функционалды звенолары бөлініп шығады . Олар:
фискалдық ынталандыру, реттеу, бөлінушілік, қоғамдық және бағыттаушы.
Әр буынға салықтық басқаруда және салық механизмінде өз
элементтері жатқызылған, жақсы және шебер ұйымдастырылса, салық функциялары
нақты, мақсаттарында орындалады.
1.2. Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама
Нарықтық экономиканы реттей отырып, әлеуметтік- экономикалық саясаттың
негізгі төрт мақсатын ескеріп отыру қажет:
- тұрақты экономикалық өсуге жету;
- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының
тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамасыз ету;
- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып, сыртқы
экономикалық қызметте теңдікті қамтамасыз ету.
Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығын
бірмезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір
балансты табу керек. Мысалға, егер бағалар өсетін болса, онда оларды
шектеу, мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу
экономикалық өсудің баяулауына және жүмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол
сияқты толық жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек
ақыны көп адамға төлеу қажет болады, соған орай халықтың сұранысы артады.
Нарықтық экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып,
олардың оптималды мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей
экономикалық реттегіштердің көмегімен (салық салу, несиелеу т.б )
мемлекет өзінің функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл
мақсаттарда: жаңа және тапшы өнімдер өндірісін қаржыландыру, салықтық
жеңілдіктер беру, халықтық тұтыну тауарлар шығаруда несиелік және салықтық
жеңілдіктер беру, нақты тауар массасын өсірмей- ақ мүмкін болатын
кәсіпорынның шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы
салықты ендіру, капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және
құқықтық жағдай, шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын
қалыптастыру, коммерциялық ақпараттық байланыс жүйесін құру т.с.с. шаралар
жүргізуге болады. Мұндай тұбегейлі экономикаларды жүргізуде, бюджеттік
қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды орын беріледі. Әр-
түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің ешқайсысы өндіріске
қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі мүмкін емес. Бұл
қаржы-қаражаттарды шоғырландырудың негізгі формасы болып салықтар табылады.
Таза фискалдық қызметімен қатар, салықтар алымдар жүйесі мемлекет тарапынан
экономикаға әсер ету механизмі қызметін атқарады. Сонымен бірге, негізгі
мақсаттардың бірі - салықтардың әлеуметтік әділеттілігін қамтамасыз ету,
қоғамдық өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің
және меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тең
салықтық жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты
экономикада салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының рөліне ие
болады: олар тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері,
әлеуметтік кепілді қамтамасыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі
ретінде болып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық
субъектілердің және халықтың қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік
функциясын атқарады.
Салық жүйесі төмендегідей негізгі шарттарда жасалуы тиіс:
олардың ерекшеліктеріне және меншік формаларына байланыссыз, барлық
кәсіпорындар мен шаруашылық жүргізуші ұйымдарының теңдігі; нақты және
тұрақты салық заңымен қамтамассыз етілген кәсіпорындар мен ұйымдардың
мемлекет пен тұрақты және ұзақ мерзімді қаржылар; министрліктер тағы басқа
орталықтардың волюнтаризмінен қорғау, салық төлегеннен кейінгі қаржы
ресурстарын пайдаланудағы негізгі өндіріс бөлімшелерінің толық
дербестілігі; кәсіпорын ұйымдарының ақша - қаражаттар тартудағы және оны
тиімді жұмсаудағы қызығушылығы; кәсіпорындардың өзін-өзі ақтау, өз
қаржылары есебінен ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету; экономика
дамуының приоритеттерін нақты анықтау және экономикалық реттеу құралы
ретінде салық жеңілдіктері кеңінен қолдану; қаржылық санкцияларының бар
болуы және оларды қолдану. Олар белгілі- бір салалардың, өндірістің және де
қызмет түрлерінің дамуын шектей алады; бюджетпен есеп айрысуда түсінікті,
қарапайым және ыңғайлы әдістер мен формаларды қолдану.
Салық жүйесінің моделі қолданылатын салық салу объектісінің, яғни
табыстар мен шығыстардың әртүрлі арақатынасында жасалуы қажет. Салық
объектісі ретінде табысты көп бөлігіне бағытталған модель табыс моделі АҚШ-
та қолданылады. Онда халықтан жиналатын табыс салығы мен корпорациялар
табысына салынатын салық үлесі салықтық түсімдердің басты бөлігі болып
табылады.
Яғни салық салудың объектісі ретінде шығыстардың басым бөлігін алатын
модель ТМД елдері ішінде, соның ішінде Қазақстанда (49%) кең өріс алды.
Бұл модельдер арасындағы принципиалды ерекшелік экономиканы салықтық
реттеу мақсаттары мен мәселелеріне әртүрлі келу жолдарының шегінен шығып
кетеді. Ол сонымен қатар салық салуды ұйымдастырудың сапасымен, яғни салық
аппаратының жағдайымен, олардың салық төлемдерін толық және уақытылы алу
мүмкіндіктерімен белгіленеді.
Әрбір салықтық алымдар салық төлеушілердің тұтынудағы мүмкіндіктерін
шектейді. Алайда салықты алу әдістері төлеушілердің экономикалық жағдайына
дифференциалды түрде әсер етеді.
Бірінші модельде бұл әсер адресті болады, және ең үлкен дәлділікке бұл
жерде жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы ие. Кәсіпорындарға салынатын
табыс салығы осы кәсіпорын ұйымының, иелері мен акционерлерінің
қызығушылығына әсер етеді. Оның адрестілігі төмендеп, жеке тұлғалар
топтарына бағытталады. Сондықтанда болар, АҚШ- тың федералдық бюджет
түсімдерінің 41% жеке түлғаларға салынатын табыс салығы құрайды.
Бұл модельді қолдану, яғни тікелей салықтарды қолдану табыс пен салық
түсімдерінің мөлшері арасында қажетті байланыстылықты орнатуға мүмкіндік
береді. Мұндай байланыстылықты мемлекеттің фискалды мақсаттарына және қолда
бар табыс мөлшерін реттеу мәселелерін шешуде кең көлемде қолдануға болады.
Тікелей салық салудың маңызды аспектісі болып салықтардың табыс
құрамына (табыс ішінде) орналасып және табыс алушылардың ол табысты алу
кезінде олардың қызығушылығына әсер ететіндігі табылады. Тікелей салықтар,
заң бойынша, тауар бағасына әсер етпейді. Тікелей салық салу шығындарын
жабу мақсатын өндіруші бағаларды көтерсе, оған кедергі болып бәсекелестік
орта табылды. Сәйкесінше бәсекелестік механизмі
нақты тауар, өнім, қызмет түріне салық салынғанда, салық салынатын пайда,
табыс көлемін азайту мақсатында өндіріс шығындарын көбейтуге жол бермейді.
Тікелей салық көлемдері алдын-ала жеңіл есептелінеді, төлеушілердің қолында
қалатын табыс көлеміне алдын-ала жұмсау жолдарын белгілеуге көмектеседі.
Екінші модельдің қызметінде, төлеушілердің тұтынуы кезінде, яғни
тауарлар мен қызметтерге ақша қаражаттарын жұмсау кезінде төленетін жанама
салықтар қолданылады. Жанама салықтардың басты ерекшелігі тауарлардың,
өнімдердің, қызметтердің бағасының өсуі болып табылады.
Жанама салықтарды қолданғанда салық төлеушінің табысын дәл, адресті
реттеуге қол жетпейді. Сонымен қатар жанама салықтар регрессивті сипатқа
ие. Төмен табысты төлеушілер жанама салықтарды төлеуге жоғарыларға
қарағанда көп ақша
қаражаттарын жүмсайды. Бұл фактор өмірге қажетті өнімдерді, қызметтерді
иемдену қажеттілігінде басқа құрамына енгізілген салықтарды төлеумен қызмет
етеді.
Тікелей және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын талдау белгілі
бір қоғамдық-экономикалық жүйеге қатысты олардың мәні мен қолданылуын
анықтауға мүмкіндік береді:
1)негізінен тікелей салықтарды қолдану реттелген, жоғарғы
ұйымдастырылған жүйелерге тән. Оларда шаруашылық жүргізуші субьектілер әсер
ету үшін салықтық мүмкіндіктері тиімді қолданылады;
2)негізінен жанама салықтарды қолдану ұйымдастырушылық-экономикалық
мүмкіндіктері аз жүйелерге тән: халық шаруашылығының салық базасы және
салық апараты бар жүйелерге тән.
Мұндай жағдайда мемлекетке жанама салықтар арқылы фискалды саясатты
жүргізуге қолайлы. Бұл салықтарды бюджетке акуммуляциялауға оңай, себебі
мемлекетке табыстар қозғалысына қарағанда тауар қозғалысын есепке алу
жеңілірек, ал төлеушілерге салық салудан құтылу оңай емес.
Жанама салықтардың маңызды қасиеті болып олардың тауар бағаларымен
фискалды сәйкестілігі табылады, инфляция жағдайында бұл мемлекетке тұрақты
табыс көзі қызметін атқарады, бағалардың өсуіменен жанама салықтардың
түсімдері өседі. Сондықтан да болар, қазіргі өтпелі кезеңде, экономикалық
тұрақсыздық, инфляция, жұмыссыздық кезінде біздің еліміздің осындай жанама
салықтардың моделін таңдап алуы, тікелей және жанама салықтардың
ерекшеліктері мен мүмкіншіліктерін қарастыру, салық жүйесін салықтардың
оптималды құрамымен құруға, қаржылық және макроэкономикалық теңдікке жету
мақсатында олардың мөлшерін өзгертуге мүмкіндік береді.
Салықтық реттеудің тағы бір тетігі салық салу ставкасы. Салықтық
реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділікке қызығушылығын
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл салық салу ставкасының мөлшері арқылы
мүмкін болады. Салық салу мөлшері ең алдымен қоғамның қажеттіліктерін
қанағаттандыру жүйесімен байланысты. Егер, олар салық түсімдерінің есебінен
құрылатын жалпы мемлекеттік ақша қорлары арқылы қанағаттандырылса, онда
салық салу деңгейі жоғары, ал егер қоғамдық қажеттіліктерді өтеу жүйесі
халықтың жеке табысымен кәсіпорындардың қаржы - қаражаттарына бағытталса,
онда сәйкесінше салық салу деңгейі де төмен болады. Мемлекеттік шығындарды
қаржыландыруға қажетті салық түсімдері сомаларының жетіспеушілігі бюджет
тапшылығын тудырады, ал ол өз кезегінде инфляцияға әкеледі.
Қаржыландырудағы тапшылық ақшалардың сатып алу қабілетілігінің түсүіне
әкеліп, оның нәтижесінде зардапты кәсіпорындар мен халық шегеді. Бұл әсер
қысқа мерзімді болуы мүмкін, егер қаржылық тапшылық кезінде мемлекеттің
мобилизацияланған ақша қаражаттары тиімді қолданылса және айналымдар
кезінде экономикалық өсуге әкелсе. Ал, егер керісінше болса, онда
қаржыландырудағы, тапшылық экономиканың натуралды затының теңсіздігінің
ұлғаюына, инфляцияның артуына және ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің
түсуіне әкеледі.
Салықтық реттеудегі салық ставкаларына байланысты маңызды аспект болып
ішкі нормаларды ұстап қалу және шетел инвестицияларын тарту мүмкіндігі
табылады. Жоғары салықтар капиталдың сыртқа қашуын тудырады, яғни капиталды
қолданудан, түскен табыстардан аз салық көлемі алынатын қоздырма салықтық
климаты бар елдерге ағылуы мүмкін. Бұл механизмнің әсер етуіне сонымен
бірге офшорлық зоналар ықпалын тигізуі мүмкін. Екінші жағынан, жоғарғы
салық ставкалары елге шетел капиталының көптеп ағылуын тежейді, себебі
шетел капиталы ішкі қорлардың жеткіліксіздігі жағдайында экономиканың
дамуын тежейді.
Сондықтан да салықтық реттеу бұл факторларды есепке алуы керек және
экономикалық қатынастардағы елдердің салықтық жағдайларының теңестірілуіне
үлес қосу керек.
Салықтық реттеуде салық ставкалары факторларымен қатар, салықтық
жеңілдіктер жүйесі маңызды мәнге ие.
Жеңілдіктер арқылы қоғамға қажетті даму бағыттары ынталандырылады.
Әлеуметтік сфераға ақша қаражаттарын салу, табиғатты қорғау және
қайырымдылық шараларын қолдау, жаңа қызмет, өнім түрлерінің дамуына, тіпті
әлеуметтік маңызды өнім мен қызмет түрлерінің өсуіне ықпал етеді. Алайда
жеңілдіктер беру шекаралар эканомиканың негізделген шектерде болуы тиіс.
Шаруашылық субьектілердің өзін-өзі қаржыландырудағы әр түрлі
мүмкіндіктеріне байланысты салықтық жеңілдіктер шаруашылық жүргізудің
тиімділігінің шынайы нәтижелерін бұрмалайды. Сонымен қатар, жеңілдіктер
беру кезінде салық салудың негізгі принципі: субьектілердің салық
алдындағы теңдігі бүзылады.
П. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы
басқаруда алатын орны
2.1 Қазақстан Республикасының салық механизмінің қызмет ету
ерекшеліктері
Салық механизмінің элементтері салықтық жоспарлау мен болжау, шешімді
қабылдау және өңдеулер жүйесінде негізгі элементтер болып табылады.
Салықтық жоспарлау мен болжаудың негізгі мақсаты- бюджеттік
тапсырмалардың сандық және сапалық көрсеткіштердің экономикалық негізін
қамтамасыз ету және салық концепциялардың заңдық тәртібінде қабылданған
және өңдеулерден елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету. Бұл
мәселенің орындалуының бірінші қаржылық жолы (ағымдағы салықты жоспарлау)
және келешектегі перспектива (салықтық болжау). Осымен байланысты салықтық
жоспарлаудың тактикасы мен стратегиясы ерекшеленеді.
Салықтар бойынша ағымдағы бюджеттік тапсырманың өңделуі, тоқсандық
салықтық түсімдердің анықталуы. Олардың шешімі салық салудағы стратегиялық
мақсаттарды зерттеуде және олар үшін құқықтық жағдай жасайды. Бұл жағдайда
салықтық болжаудың негізі болып, ғылыми зерттеу есептерінің нәтижесі және
ағымдағы салық міндеттерін орындау барысында. Бұл мәліметтерді жинау және
өңдеу олардың позитивті және неготивті жақтарын айтуға болады, оны
инвестициялау темптеріне әсері, салалар қозғалымдағы құрылымына, табыстарды
территоияларға деген сәйкестігі, корпорациялар мен тұрғындарға әсері.
Салықтық тактика - дегеніміз билік органдарының тәжірибиелік әрекет
кешені және бюджеттің табыс баптарының жалпы құрылымын өңдеу, салықтық
реттеумен бақылауды өткізу. Тактикалық қадамдардың сапалық мазмұны
барлық деңгейдегі бюджеттердің уақыттылы және толық
орындалуының дәрежесін көрсетеді.
Бюджеттік салықтың қарым-қатынасқа қолданылатын оперативті салықтық
әдістердің араласуы, салықтың әкімшілік салықтық құқық бұзушылықтың алдын
алады, және де бюджетті салықтық тексерулер нәтижесінде айқындалған
төленбеген салық сомалары арқылы толтырады. Соның нәтижесінде салық
жүйесінің тиімділігі анықталады және оның салықтық топтарымен жекелеген
салық түрлері, осының барлығы қабылданған оптималды салық концепциясын
куәландырады, яғни экономикалық шындылыққа сай салық салу процесін
реттейтін салық кодексіне өзгерістер енгізу қажет. Ағымдағы жылдағы салық
міндеттемелерін орындалуын қамтитын салықтық қатынастардың мазмұнын зерттеп
талдау, стратегиялық салықтық жоспарлаудың (болжаудың) ұтымдылығын
білдіретін негізгі шарт қызметін атқарады.
Стратегиялық салықтық жоспарлау (болжау) басқару теориясы мен
тәжірибиесінде айырықша орын алады. Ол барлық дамыған елдерде экономикалық
алдын көру тәсілі ретінде қолданылады.
Орта мерзімдік перспективаға салықтық болжамның өңделуі мыналарды
қосады:
1. Территориялық меншіктің табыстылығына баға беру (аймақтардың
қаржылық қамтамассыздандырылуы және бюджет тиімділігі, көрсеткіші
қолданылады). Аймақтық мамандандырылуының салалардың техникалық
қажеттілігін жаңарту, жалақының жағдайы, аймақтық ресурстар базасы,
территориялық экспорттың- импорттың операцияларда қатысуы, өндірістік және
әлеуметтік инфроқұрылымның сапалылығы, транспорттық магистралдармен
қамтамассыз етуі. Бұл мәліметтер аймақтың жиынтық табысының әдістемелік
есептерінің мәліметтінің базасын құрады, оның экономикалық, қаржылық және
салықтық поттенцияларын құрады.
2. Аймақтық экономикалық қарқынын ескере отырып, салықтық түсімдердің
көлемін болжау. Бюджеттің барлық деңгейлерін қалыптастыруда бұл мәліметтер
үлкен мағынаға ие, себебі оларда аймақтың қаржы ресурстарында, субсидия,
субвенция, дотация және трансферттік қаржыларда деген қажеттілігін айқын
көрсетеді. Аймақтың потенциясын білу салық салу режимінде жеңілдіктерді
пайдалануды дәлірек рәсімдейді. Ол салық заңдылығын жетілдіру сұрақтарын
шешуде қолданылады.
3. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін болжау, экономиканы
құратын ресурстар мен мүлік түрлерін жоғарғы инвестициялау негізінде,
қаржылардың үлесін анықтау, оны аймақтық меншікте қолдануда түскен және
ішкі қажеттілікті қанағаттандыру үшін айналдырады. Меншік қатынастарына
объективті қажеттіліктеріне түзету енгізу және жалпы мемлекеттік
корпоративті және жеке экономикалық қызығушылықтарының механизмімен келісу.
Салықтық жоспарлау мен болжау қаржылық менеджменттінің негізгі базалық
элементі деп қарастыруға болады. Бұл жағдайда қаржы менеджменті кең
мағынада қарастырылады. Басқару позициясынан елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуы.
Жалпы мемлекетің қаржы менеджменттінің құрамында негізгі позицияны
бюджеттік салық менеджменті алады. Бұл басқару әрекеті, мемлекетік қаржы
миистрлігі, есептеу комитеті және басқада басқару органдарымен жүргізіледі.
Жалпы мемлекеттік салықтық жоспарлаудың мақсаты, бюджетке салық
төлеушілерінің салықтарының түсуін және қаржы ресурстарын анықтау. Бұл
ресурстарды жоспарлауда басқару органдары мүмкіншілігінше жоғарғы деңгейде
алуға бағытталады. Бұл процесс қоғам дамуына байланысты жалпы мемлекеттік
тұтынушылардың өсуін есептеуге негізделеді. Қаржы қажеттілігінің өсу
объективтілігін А. Вагнер енгізген. Көптеген себептерге байланысты
мемлекеттік шығындардың өсу
тенденциясы анықталады: халықтың өсуі, қызмет салаларында қажеттіліктің
өсуі, өндірістік салада халықтың білім деңгейінің өсуі.
Салықтар бойынша нақты тапсырмалардың өңделуі есепті жылға, бір қатар
өзара байланысты әрекеттерді қосады:
- қалыптасқан экономикалық тенденция есебімен салықтық режим
варианттарын іздеу;
- оптималды салық салу варианттына баға беру;
- алдағы салық режимдерінің негізділігі,
- салықтық табыстар проектісін есептеу, өткен жылдың бюджеттік
орындалуына экспертиза өткізу нәтижиелері есебімен;
- үкімет пен парламент салықтық міндеттемелерді талқылау, олар
бюджеттік жіктелуіне сәйкес болуы және бюджет табыстарының соңғы келісімі
заңға сәйкес негізінде болуы.
Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге нақты салықтық түсімдердің есебіне үш
принципиалды мағыналы қондырғылар үлкен маңызға ие.
1. Салық төлеушімен бюджет арасындағы қарым қатынастардың негативті
және позитивті жақтарын жекелеп талдау;
2. Бюджет салық жүйесінде факторлық талдауды жүргізу, оның мақсаты
жалпы салық жүйесінің әсерін, жекелеген салық түрлерінінің қаржы-
шаруашылық көрсеткіштеріне керісінше;
3. Экономикалық фискалдық, бюджеттік және салықтық құбылыстардың пайда
болу мүмкіншіліктеріне болжамалы баға беру, салық төлеуші мақсатымен бюджет
мақсаты арасындағы аймақтық. Оларды толық жою немесе сәйкестендіру
мақсатында кешенді шараларды өндеу.
Бүгінгі таңда салық ғылымы бюджеттегі салықтық түсімдердің көлемін
болжау әдістерінің арнай тәсілін құрды. Тәжірибеде, салықты болжау мен
жоспарлауда жалпыға белгілі және кеңінен қолданылатын дәстүрлі әдістер
қолданылады: баланстық, экстрополяциялық, нормативті және тағыда басқалар.
Сонымен, табысты болжау бұл заңмен белгіленген салық пен алымдардың
құрылымындағы бюджеттік табысты жоспарлау. Осындай болжаулар негізінен
бюджеттік процесте қолданылады, яғни болашақ бюджеттік баланысты анықтау
үшін, шығынды жіктеу, қарызды қаржыландыратын құралдар және үлестік принцип
негізінде табысты үлғайту.
Табыстың анықтамасын бергенде дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджетке
табыстың түсім көлемі салық құрылымының өзгерісіне әсерін айқындайды.
Табысқа әсер еткен өзгертулерді перспективті жақсартулар деп санауға
болады. Мұндай есеп, заң органдарына жеткізімді, яғни енгізілген өзгертулер
салық заңдылығында орталық және жергілікті басқару органдарының табысына
әсерін айқындайды.
Қаржылық болжамда келесі әдістер қолданылады:
1. экстрополяциялық әдіс (немесе коэффициенттер) қаржылық
көрсеткіштерді динамикалық қаулы негізінде анықтаудан тұрады. Есеп
кезінде тұрақты түрдегі өсу немесе төмендеу түзету жетістіктер негізінде
жүргізіледі.
2. кең тараған әдістердің бірі ретінде нормативтік әдіс, жоспарлы
қаржылық көрсеткіштер бекітілген норма мен нормативтік актілер негізінде
жүргізіледі.
Осы айтылған екі негізгі әдістен басқа болжауда кең орын алған
баланыстық әдіс болып табылады. Программалық мақсаттық әдіс және кең түрде
қолданылатын экномикалық-математикалық моделдеу әдісі.
Баланыстық әдіс шығыс пен қаржылық көрсеткіштер жоспарында өзара
қүрылымдағы қайнар көздерімен келісімдік түрде жүргізіледі және де
өндірістік, қаржылық көрсеткіштер. Қаржылық банланстың талаптарын сақтау
өнеркәсіптен экономиканың барлық салаларын қамтып табыстары мен
шығыстарының арасындағы қарама-қайшылықтарды алдын-ала ескертуге
мүмкіншілік туғызады.
Программалық - мақсаттық әдіс қаржылық болжаудың ғылыми техникалық
бағдарлама әдістерінің бірі ретінде нарық жағдайында дамыту, яғни әртүрлі
деңгейде жүзеге асырылады. Есептің әртүрлі варианттылығы экономикалық-
математикалық әдістердің қолданылуы кең түрде жүргізілуін қолайлы
шешімердің таңдауына әкеліп айқындайды.
Қазақстан Республикасында табысты болжаумен Республикалық және
облыстық бюджетті болжау осы бюджеттің табыс бөлімін айқындау қаржы
министірлігіндегі табыстарды болжау департаменті айналысады. Департамент
барлық табыс түрі бойынша бір жылға болжау жасауға міндетті. Департамент
табыс бойынша болжау жасауда, барлық ұйымдардан соның ішінде
министрліктерден ақпараттар мен мәліметтер жинайды. Қаржы министрлігінің
табысын болжау әдісі өте кең, яғни жан-жақтылықты салық кодексіндегі және
бүкіл мемлекеттің қаржы саясатында болған өзгерістер есепке алынбайды.
Болжауды құру әдістемесінде негізінен қаржы министрлігінде қолданылуы
салыстырмалы түрде қарапайымдылыққа ие және де кесімді түрде бекітіледі.
Сонымен қатар ортақтандырылған болжам әрбір табыстың түріне байланысты
табыстың жалпы сомасын құрайды. Бюджеттік департамент салықтық түсімдер
бойынша өткен жылдың есеп негізінде мәліметтер береді, ол салық комитеті
Қазақстан Республикасының экономика министрлігі бойынша ақпарат береді.
Табысты болжау департаменті түбегейлі алғанда қиын әдісті қолданады, яғни
кейбір табыстың түрі негізінде, нақты көрсете " айтса занды тұлғалардан
алынатын табыс салығы. Сонымен мысал ретінде табысты болжау осы салықтан
бөлек-бөлек сектордан құралады және жалпы табыстық болжауы олардың қызмет
әрекетіне байланысты.
Осы кезде әрекет етуші жүйелік тәжірибеде табысты болжау. Біріншіден,
ол салық кодексіне өзгертулер енгізуге мүмкіншілік бермейді. Екіншіден, бұл
әдіс қаржы министрлігінде сектор ішінде қозғалысы кем есепке алынуы, олар
облыстарда жүргізілуі мүмкін, яғни осы әдістің мүмкіншілік бермеуі және
тудырмауы.
Осының өзі біздің республикамыз үшін "Бюджет жүйесі" туралы заңды 1999 жылы
1 сәуірінде қабылданғанға дейін үлкен мағынаға ие болды, оған дейін әртүрлі
бюджет деңгейлері арасында табыстарды бөлу жүйесі түрақсыз болды.
Шаруашылық өмірге тигізетін салықтардың реттеушілік әсері әр жақты
мінездемелерге ие. Қаржы шаруашлық салаларын салықтық реттеу, бюджет
табыстарын реттеуден ерекшеленеді.
Бүгінгі танда салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір буынына бекітілген. Осы
мақсатпен Қазақстан Республикасының "Бюджет жүйесі " туралы заңына реттеулі
салықтардың аударымдары нормасы бекітілген. Салықтардың пайыздық аударым
әдісі- дәстүрлі болып табылады.
Пайыздық аударымдар әдісі ол жоғары тұрған бюджетке бюджет аралық
қарым-қатынас тәжірибесі трансферттік реттеуді енгізді. ("Трансферт" - сөзі
латын сөзі - кейінге қалдыру, орнын ауыстыру). Трансферт дегеніміз
аймақтарға қаржылық көмекті көрсетуді білдіреді, ортақтандырылған табыс
базасын толтыруды қажет ететіндіктерге. Ол реттеуші салықтардан түсетін
пайыздық аударымдар.
Экономиканы салықтық реттеу саласында (өндірістік күштердің дамуы
темпімен деңгейі, инвестициялық процесстер т.б.) салық ставкалары айырықша
орын алады. Бұл процесстің теориялық мазмұны жеткізілген тепе-тендікті
білдіреді. Нақты соманың беделдігі тәжірибиеде мағыналы болып табылады.
Барлық экономистер үшін белгілі "Лаффер" әсері онда шектен асқан салықтық
алымдар (жылдық жиынтық табыстан -35%) салықтық түсімдермен табыс
соммасының төмендеуіне әкеледі. Сол себебтен бюджет жүйесінің ішінде
салықтардың бөлінуі салықтарды болжау мен реттеуге тәуелді болып табылады.
.
Салықтық реттеу - салық механизмі элементтерінің ішінде және
мемлекеттік салық менеджменті саласында мобилді болып табылады.
Салықтық реттеу - бұл өндірісті дамыту үшін мемлекеттің жанама шаралар
жиынтығының әсері, ол жалпы салық салу деңгейін төмендету немесе жоғарылату
арқылы бюджеттік алымдардың нормасын өзгерту жолы арқылы.
Салықтық реттеудің мазмұны мен мақсаты, салық салу жүйесінің
реттеушілік қызметінде қарастырылған. Салықтық реттеу әдістерінің
мақсаттарымен салаларына байланысты, ол үшін өзара әрекет ететін салаларға
бөлінуі мүмкін: салықтық жеңілдіктер жүйесі (преференциялар), санкциялық
әдістер шарасы және бюджеттік салықтық тепе-теңдік әдістері. Бүгінгі таңда
салықтар бюджет жүйесінің белгілі бір топтарына тіркелген (ҚР 1.04.1999ж.
"Бюджет туралы заң" 7 және 11 бап). Олар өзіндік және тіркелген болып
саналады, басқалары бөлшектеп сол немесе басқа бюджеттерге түседі.
(реттеуші табыстар). Мысалға, корпоротивтік табыс салығы оның бөлінуі 50 %
және 50 % болып табылады, ал мүлікке салынатын салық толығымен жергілікті
бюджетке түседі.
Тиімді салық жүйесін құру үшін, оның ішкі экономикалық құрылымы ең
алдыменен салық ставкаларының мөлшерін дұрыс қолдану қажет. Салық
ставкаларының градациясы, салықтық реттеу жүйесінің негізгі бір буынын
көрсетеді. Салық ставкаларының оптималды деңгейін есептеу процессі өте қиын
және қүбылмалы болып табылады.
Сол себептен, салықтық реттеудің негізгі бір қүралы салық ставкасы
болып табылады. Салық ставкаларын бекіту методологиясы және оның базасы өте
маңызды сұрақ болып табылады.
Мемлекет бекітетін әртүрлі салық ставкалары, өндіріс шығындарын
жоғарылатады (әлеуметтік бағдарламаларға арналған шығындар және т.б.).
Бұл жинақтық мүмкіншіліктерін кеміту, соған сай инвестицияға әсерін
тигізеді, ол өз негізінде өндірістің өсуін кемітеді де ұсынысты
төмендетеді. Қарастырылып жатқан теория "Лаффер" қисығына негізделген. Ол
салықтардан түскен бір табыс екі деңгейлі салық салуды береді - төмен және
жоғары. Мысалға, мемлекет нөлдік табысты, салықтық ставкасы (Т) немесе 100%
болған жағдайда алады. 100% салықтық ауыртпалық жағдайында өндіріс
тұншықтырылады да келешек уақытта іс әрекетін тоқтатады.
Лаффердің қисығына сүйенсек, белгіленген шектен (Т) салық салудың
нормасының жоғарлауы бюджет табыстарының соммасын өсіреді. Себебі нарықтық
экономикалық агенттердің қызығушылығын тимейді.
Теория жүзінде оптималды салық ставкасы (Т) бар деген ойлар бар, ол
мемлекетке максималды табыс әкелуге (Дтах) және сол уақытта рентабелді
кәсіпорындар үшін қуатты әсер тигізеді. Тауар өндірісін жоғарылату үшін
мемлекет жоғарғы салық ставкасын бекітпеу керек (тиым салынған зона), ол
өндірісті кеңейтуде тежеу жасайды, кәсіпорындардың өнім өндірісінің
нәтижесіне деген қызығушыльіғын төмендетеді.
А. Лаффердің ойынша "егерде нарықтың сәттілігі жоғарғы және
прогрессивті салықтармен кездессе, онда экономикалық белсенділік
төмендейді". Салық ставкасын төмен белгілеу мемлекетке максималды табыс
әкелмейді.
Салықтық реттеудің тәсілдері екі өзара байланысты салаға бөлінеді:
салық жеңілдіктері және салық санкциялары. Бұл ішкі жүйелердің оптималды
сәйкестілігі салық салуда икемділікті қамтамасыз етеді жән соңында салық
саясатының нәтижелігін көрсетеді. Салықтық техниканың ағымдағы түзетулері
экономикалық конъюктураның дамуына әсерін тигізеді. Инвестициялық
процесстерімен сыртқы экономикалық әрекетті салықтық реттеу. Жалпы елдің
шаруашылық комплексінің құрылымына позитивті әсер етеді.
Әлеуметтік салықтың тәжірибиеде салықты қуаттау жүйесінің бірқатар
ұйымдастыру принциптерін өңдеп шығарған. Олардың негізгілері төмендегідей:
- салық жеңілдіктерінің қолдануы, менщік түріне, әрекет түріне, оның
парламенттегі тобының субъективті бағалауына байланысты таңдамалы
мінездемеге ие болу керек;
- салық жеңілдіктері, оның ішкі табиғаты бойынша әкімшілік жоспарлы
мінездемеде қолдануы;
инвестициялық салық несиесі тек қана инвестициялық бағдарламалардың
орындалуын қамтамасыз ететін салық төлеушілерге беріледі.
Жалпы мемлекеттің мағыналар:
- салық жеңілдіктерін қолдану бюджет табыстарына шығын жасамауы қажет
не корпоротивтік не жеке тұлғалардың экономикалық қызығушылыққа әсерін
тигізбеу керек;
- салықтық жеңілдік портфелін қалыптастыру тәртібін анықтау жалпы
мемлекеттік деңгейде анықталады да ортақтандырылған билік заң тәртібіне
бекітіледі;
- жергілікті деңгейде жеңілдікті қолдану жоғарғы заңдылықпен
анықталады.
Сонымен, салықтық реттеу экономикалық негізделген жеңілдіктер жүйесі
арқылы жүзеге асырылады, ол өзара келісілген стратегиялық әрекеттегі
салықтық преференциялар комплексі арқылы жаңа және бәсекелестік деңгейі
жоғары өнімді шығаруда шығатын қаржы шығындарын, технологиялық процестің
модернизациялауды толықтырылады, шағын және орта өндірістік бизнесті
қалыптастырады.
Салықтық механизмді жүзеге асыру салықтық бақылаудың мәліметтерсіз
мүмкін емес. Мемлекет салықтық бақылауға тек қана фискалдық мәселелерді
шешуге ғана үлкен мағына бермейді. Ол шаруашылық субъектілердің әрекетін
әлеуметтік экономикалық реттеуде, экономикалық қылмыс деңгейін төмендетуде
және құрамды тұрақтандыруда ерекше көңіл бөлінеді.
Салықтық бақылау, салықтардың бақылау функциясының түрі болып
табылады. Одан басқа, фискалды және реттеуші функциясының жүзеге асырылуын
атқарылуы нақты салықтардың бақылауы механизмі арқылы өтеді. Соныменен,
салықтық бақылау қаржы сияқты салықтың және қаржылық тексерістер
әрекеттерімен операциялармен байланысты шаруашылық субъектілердің
әрекеттерінің сүрақтары және арнайы түрлерді қолдануды басқару. Оның
ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтармен басқа
да міндетті төлемдерді негізгі түрде мобилизациялауды өткізудің жиынтығы
болып табылады.
Бюджетке уақытылы және толық салықтардың төленуімен есептелінуінің
толық тексерістердің өткізілуі, бірінші орынды салық органдарына заң арқылы
берілген құқықтар мен міндеттеріне тәуелді болады, оларға құжаттар
ревизиясын өткізу.
Салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz